Бывае так, што нечакана адчуеш нейкі даўно знаёмы прыемны пах, прыпынішся, заціхнеш, прымружыш вочы і ўдыхаеш, удыхаеш той пах, і ўспамінаеш…

Нядаўна прыпыніўся ў сваёй творчай майстэрні, адчуўшы нешта знаёмае, шчымлівае. І пад лёгкім скразняком паплылі ўспаміны. Я прыпомніў свае васямнаццаць гадоў – час перад службаю ў войску. Інтэрнат педінстытута, чацвёрты паверх. Нас у пакоі чацвёра: дзве дзяўчыны, студэнт тэхнікума і я, прызыўнік.

Мы сядзім пасярод пакоя за сталом, п’ем дэсертнае балгарскае віно, якога цяпер ужо даўно і не бачыў. Гучаць любімыя мелодыі і песні з магнітафона, побач сядзіць каханая з сяброўкаю. Іхнія вочы поўныя касмічнай глыбіні і шчырасці. Яны блішчаць, свецяцца, а музыка гучыць, цячэ павольна нашая размова, і зусім не верыцца, што мы толькі нядаўна пазнаёміліся…

 Але вось музыка заціхае, раствараецца ў памяці пакой. І знаёмы прыемны пах дзявочай парфумы расплываецца ў часе. І няма яе, ейнай сяброўкі і суседа з чацвёртага паверха, і няма мяне там, васямнаццацігадовага хлопца-прызыўніка. Але застаўся той стары цагляны будынак, перафарбаваны даўно з шэрага, сталінскага, у вясёлы жаўтавата-вохрысты колер, ёсць той пакой, куды я прыходзіў, і ёсць успаміны, якія з’яўляюцца нечакана ад знаёмых пахаў вясны і маладосці…

ВОДАР РОДНАЙ МОВЫ

Мае сваякі жылі ў старой хаце з глінянаю падлогаю. Мне цікава было прыхо­дзіць да іх, бавіць час з Міколкам і Надзейкай. Асабліва падабалася зімою, калі на дварэ быў моцны мароз, ад якога ў садах патрэсквалі дрэвы. А яшчэ мне прыемна было пабегаць па глінянай падлозе. За дзвярыма – снег, мароз, а ў маіх сваякоў у хаце – цёплая ўтаптаная зямля замест драўлянай падлогі.

Пасля абеду Міколка, старэйшы за мяне на два гады, вучыў урокі ля кухоннага стала перад акном. Часам яму дакучалі мухі, малодшая сястра Надзейка і я – ягоны сябра. Хаця я часцяком чакаў яго, як кот – рыбу, каб потым разам пазабаўляцца. Але Міколка не зважаў на нас, а старанна чытаў практыкаванні, родную літаратуру ўголас:

– М – а – м – а… Ма – ма… м – ы – л – а… мы – ла… р – а – м – у… мама мыла раму… – упарта гучаў голас майго сябра.

Калі сястра вельмі дакучала Міколку, ён рабіў капрызна-злосны выгляд і крычаў:

– Одчэпышся ты од мынэ чы не! Пабачыш, пийду да бабы Дымынысі і раскажу, як ты мыні завараеш учыты ўрокы на заўтра! Вона тобі надае кычкамы по спыні!..

Надзейка на хвіліну заціхала, схаваўшыся пад ложак за печчу, каб потым зноў нешта вычварыць ля брата…

Міколка працягваў чытаць, чытаць са смакам, хаця і па складах. Але як гучала літаратурная мова ў яго выкананні! Дагэтуль не магу забыць тое гучанне і ніколі ўжо не забуду выразу яго сур’ёзных вачэй у той момант…

Часам цяпер, слухаючы па радыё ці чытаючы нешта такое, што напамінае дзіцячыя гады, я ўспамінаю гучанне роднай мовы. Мовы меладычнай, сакавітай, незабыўнай…

КАЦЯНЯ

У дзяцінстве часта хадзіў з вудаю на вадаёмы, якіх шмат было вакол нашай вёскі. З сябрамі-аднагодкамі лавілі там карасёў і акунёў, уюноў і шчупакоў (часам і яны трапляліся!). Акрамя вуды, лавілі рыбу і плеценымі лазовымі кошыкамі, і невялікімі кломнямі.

У кожнай вёсцы няма хаты без ката ці коткі. Такое жыццё. У майго дзеда з бабуляю таксама заўсёды жылі кот ці котка. Без іх, напэўна, як без каровы, без парсючка…

Я прывучыў дзедавых катоў да свежай рыбы. Здалёк пабачыўшы мяне, яны спяшаліся насустрач, мяўкаючы і віляючы хвастамі. Калі я падыходзіў, то церліся даверліва галавою аб мае ногі, выказваючы радасць ад нечаканай сустрэчы. Акрамя малака і смятаны, што можа быць смачней за рыбу!..

У той час у старых жылі два каты. У кожнага – свой характар, свае паводзіны. Адзін – рыжы – дзікаваты, а другі – шэры – наадварот, любіў церціся каля ног людзей, нават чужых.

Калі я прыязджаў у вёску і бачыў іх, то часам прыпамінаў, як пяцігадовым хлопчыкам нёс з роднай хаты разам з маці кацяня з зялёнымі вачыма дзеду Івану і бабулі Ефрасінні. Кацяня было ад нашай шэрай, у палоску, коткі, якая мне тады здавалася вельмі вялікай і разумнай.

Са старэйшым братам мы пераехалі ў горад да бацькоў, а наша котка засталася жыць у суседа дзядзькі Сашкі. Потым, ужо прыязджаючы ў родную вёску, я хадзіў паглядзець на яе. Але яна перастала мяне пазнаваць, а можа, не хацела, таму што пакінулі яе адну. Адвыкла котка ад нас, здзічэла. Але родных мясцін, старой сядзібы не пакідала. Жыла яна доўга, можна сказаць, да глыбокай старасці.

…Прынёс я кацяня дзеду з бабуляй, баючыся ўсю дарогу выпусціць яго з рук. Сустрэлі нас ветліва і з удзячнасцю за падарунак. Дзеду з бабуляю было тады больш за шэсцьдзесят гадоў кожнаму, а радаваліся яны кацяняці як малыя дзеці. Бабуля – больш расчулена, а дзед – па-мужчынску, стрымана, адно вочы свяціліся радасцю.

– Ну, то заходзьце, – сказала бабуля, сустракаючы нас у двары ля парога, – заходзьце ў хату, разам і павячэраем.

А сама ў хату не спяшалася, усё гладзіла кацяня… Было гэта летам, толькі прыгналі кароў з пашы. Я следам за маці зайшоў у вялікі пакой, прысеў ля печы на маленькую калодачку і выпусціў з рук кацяня. Яно пачало мяўкаць, пабегла за грубку. Бабуля паклікала яго, і яно раптам вярнулася адтуль і даверліва прытулілася да яе ног…

– Дык гэта табе за кацяня! – бабуля нахілілася да мяне з незнаёмай паперкай у руцэ. – Даю табе рубель, каб кацяня тваё расло прыгожым і паслухмяным.

– Бяры, бяры, – весела ўсміхнулася маці.

Я ўзяў рубель, акінуў вачыма ўсіх родзічаў, якія пазіралі ў мой бок, і паклаў у кішэньку. Раней мне перападалі медзякі, рубель да 1961 года падаўся мне вялікай паперкай і таму, напэўна, надоўга адклаўся ў памяці. Як і ўвесь той летні вечар з дзедам і бабуляю, з маці і даверлівым, пяшчотным кацяняткам.

ЗЯМЛЯНКІ

Дзяцінства наша агучана рэхам Вялікай Айчыннай вайны. І цацкі былі з ваенных палёў, і гульні адпавядалі тым цацкам… Гільзы розных калібраў і краін, снарадаў, патроны, кулямётныя стужкі і шмат чаго іншага.

У драўляных хатах як ваенны пыл і аскепкі засталіся парожнія драўляныя скрынкі ад снарадаў і мін, плямістая тканіна для маскіроўкі, кацялкі. Біклажкі, шыцікі з алюмініевымі бляхамі “Гот міт унс”, доўгія нямецкія штыхі-нажы…

Вайна працягвала існаваць і для тых людзей, каго яна не зачапіла, не кранула. Ёю былі па-рознаму абпалены ўсе вяскоўцы. У кожнай сям’і нехта ваяваў на фронце ці ў партызанах, быў у турме або канцлагеры, трапляў пад кулі. Радня кожнага народжанага пасля вайны была нейкім чынам звязана з ёю. Вайна так проста нікога не адпускала. У мірны час цішыню раптам скаланаў выбух міны ці снарада. Хлопцы траплялі ў бяду з прычыны свайго свавольства, цікавасці да “цацак” мінулай вайны.

Партызанскія зямлянкі чамусьці былі ў нас асаблівым захапленнем. Капалі зямлю, клалі дошкі, жэрдкі над ямінаю ў блізкім ляску за вёскаю. У баку ад балота выкапалі са старэйшымі хлопцамі вялікую і глыбокую зямлянку. У ёй нават ад дажджу можна было схавацца. Уваход, спуск уніз быў з прыступак. Вялікае “памяшканне”, нішы для скрынак з гільзамі і з абоймамі патронаў – усё гэта напамінала сапраўдную партызанскую зямлянку. Там збіраліся нават тады, калі надыходзіла навальніца. Было прыемна, што дах не цячэ, толькі з боку прыступак крыху зацякала ў “памяшканне” вада.

Капалі зямлянкі і ў кустоўі ля калгаснага саду. Карчы былі густыя. Мы, малыя, прабіраліся скрозь іхняе спляценне з рыдлёўкамі, дошкамі і капалі нашы славутыя зямлянкі. Не адчувалі стомы, не заўважалі часу. І не было мяжы нашай радасці, калі доўгачаканая зямлянка даводзілася да ладу – мы па чарзе залазілі ў сярэдзіну.

Шмат гадоў пасля, калі хадзіў у грыбы ў лясок Хваіна, я часам натрапляў на нашы дзіцячыя абваленыя зямлянкі. Стаяў і пазіраў на іх, згадваў забавы зусім не бясхмарнага дзяцінства. Гэта была памяць, зарослая травою, імхом. Гэта было рэха мінулай вайны, якая не зачапіла нас сваім вогненным крылом.

КАЛГАСНЫ БРЫГАДЗІР

Летні ранак. За дарогай у полі з вышыні чуцён звонкі голас жаўрука. Дзень абяцае быць ясным і цёплым. Маці капаецца на градах у гародчыку, пакуль спрыяе надвор’е: няма спякоты.

Мне не спіцца ранкам. Я знайшоў сабе забаву каля поплава, што ўпіраецца ў невялікі раўчук пад вербамі. З кароткіх паленчын нешта майструю. Так паволі цячэ дзіцячы час…

На чорным вараным кані наблізіўся да нашага плота мужчына. Змрочны, злосны… Брыгадзір дзядзька Іван, як я спакваля разглядзеў.

– Ты што там капаешся, як квактуха ў пяску! – закрычаў ён раптам да маці на ўвесь свой пракураны голас. – А ну хутчэй збірайся на працу! – крычаў і гарцаваў на кані перад гародчыкам.

Маці ад нечаканага крыку ўздрыгнула, падняла галаву ад градкі і нешта адказала распаранаму брыгадзіру. Ад яе слоў дзядзька Іван, як мне падалося, увесь пабялеў і пачаў так “паліваць” маці брыдкімі словамі, што тая не вытрымала і, схапіўшы нейкі дубец, выскачыла з градаў да плота, за якім разрываўся ад мацюкоў брыгадзір.

– Як табе не сорамна так ганіцца, дзіця малое побач! Пасаромеўся б хаця яго! Не перастанеш, то агрэю чым пападзе разам з тваім канём! – выкрыквала ў гневе маці і махнула прутам у бок брыгадзіра.

Конь захрыпеў і стаў на дыбкі. Брыгадзір ледзь утрымаўся на спіне каня і пачаў кіраваць яго на маці. Але яна не разгубілася, не спалохалася, працягвала сароміць дзядзьку Івана за лаянку:

– Ты што, па-людску ўжо не можаш размаўляць?! Каб вы пагарэлі са сваёю працаю і працаднямі разам з калгасам!..

То быў пачатак шасцідзясятых гадоў ХХ стагоддзя, калі калгасы на землях заходнікаў толькі-толькі набіралі сваю моц. Яшчэ не так даўно мінулі ліхія ваенныя гады. Прыйшлі другія саветы, як казалі, і ў Заходняй Беларусі пачалося будаўніцтва калгасаў. За першымі Саветамі, да вайны, калгасамі ўлада не паспела заняцца.

Цяпер занялася… Так дзядзька Іван выганяў маю маці на працу ў калгас, на палявыя работы…

Усё тады мела бедны, прыгнечаны выгляд. У першую чаргу – людзі…

ПАТЭФОН

У нашай новай хаце на стале ля вакна стаяла невялікая чорная скрыня, адбіваючы сонца бляскам сваёй пафарбаванай скуры. Была яна падобная на чорны чамадан –
з пахам свежай фарбы, з рознымі бляшанкамі і прыладамі.

Каля патэфона мясціліся дзве кардонныя каробкі пласцінак у розных канвертах з малюнкамі і надпісамі. Мы з братам часам адчынялі гэты чорны патэфон, заво­дзілі яго металічным прыстасаваннем – маленькай колбачкай, ставілі пласцінку на чырвоны дыск з сукна, потым апускалі галоўку з іголкаю. І пачыналася канцэртная праграма. Мы слухалі спевакоў і спявачак, мянялі пласцінкі, пакуль тое не надакучвала. Нам не ўсё падабалася, што адкуль гучала. Нейкая чорная пласцінка мяне палохала. Ад яе ажно халодныя мурашы беглі па целе.

Пачуўшы грубы і трывожны голас таго выканаўцы, я хаваўся пад ложак ці лез на печ і накрываўся якой-небудзь вопраткай. Так той чужы голас не падабаўся мне, што мае родныя заўсёды з мяне смяяліся і жартавалі. “Арыя цара…” – чыталі яны на пласцінцы, і з таго было яшчэ страшней…

Да нас часта прыходзілі стрыечная сястра Волька з сяброўкамі паслухаць пласцінкі. Яны – дарослыя дзяўчаты – любілі павесяліцца, падражніць мяне. І калі дома не было маці, дык ставілі маю “любімую” пласцінку з жудасным голасам і чакалі, калі я пабягу хавацца ад яго.

Так працягвалася доўгі час, пакуль я не дадумаўся да таго, каб пазбавіцца ад той ненавіснай пласцінкі. Я разбіў яе на маленькія кавалачкі і раскідаў па балоце, колькі хапала моцы ў руках. А балота было вялікае, і месца там хапіла для аскепкаў чужога голасу.

Патэфон з цягам часу мы перавезлі ў горад, калі ўсёй сям’ёй пераязджалі на сталае месца жыхарства. Куды ён падзеўся потым – не памятаю. Ужо гучала радыё, старэйшаму брату бацькі купілі радыёпрыёмнік з прайгравальнікам.

КРЫЖЫ

За нашым домам праз дарогу на невялікім трызубцы поплава стаяў вялікі драўляны крыж – старадаўні абярэг нашай вёскі. Ён узвышаўся над зямлёю сваёю самотнаю веліччу, маўкліва пазіраючы ва ўсе бакі, нібы вялікая птушка ў сваім гня­з­дзе. Непадалёк раслі маладыя ліпы, якія з шумам зелянелі ўлетку. Крыж наўкол быў заўсёды абкопаны, каб сухая трава, калі раптам загарыцца, не апаліла яго бакі.

Я з суседскай дзяўчынкаю Анькай амаль кожны дзень бываў ля крыжа: тут было наша любімае месца для гульняў. Яно падабалася нам і ўлетку, і снежнаю зімою, бо знаходзілася побач з нашым жыллём. Аднойчы раніцай крыжа не стала. На пачатку шасцідзясятых гадоў мінулага стагоддзя атэісты-няверцы спілоўвалі крыжы, зачынялі цэрквы… Вось і наш крыж трапіў пад пілу ці сякеру. Вяскоўцы шмат гаварылі пра тое здарэнне, лаяліся на нядобрых людзей, што займаліся грахоўнаю справаю, старыя жанчыны пракліналі іх…

Аднаго такога чалавека я ведаў: Аляксандр (жанаты ўжо быў) жыў у недалёкай вёсцы. Яны сумесна з некалькімі мужчынамі ездзілі па наваколлі і пілавалі крыжы ля вёсак. Рабілі яны тую чорную справу начамі, калі ўсе адпачывалі і ніхто не бачыў іх. Але людзі ўсё роўна даведваліся.

Крыжы, канечне, потым зноў з’яўляліся на сваіх месцах, бо людзі не маглі застацца простымі назіральнікамі святатацтва. Так і каля нашых дамоў зноў устаў высокі драўляны крыж, але ён ужо быў жоўта-смалісты, свежы, з кропелькамі смалы, падобнай да ліпавага мёду.

А той дзядзька Аляксандр у хуткім часе захварэў, страціў магчымасць хадзіць, пакуль не памёр, пакінуўшы жонку-ўдаву і двух дзетак-сіротак. Такая вось сумная гісторыя, якая ў жыцці не-не і здараецца, калі людзі забываюць пра ўсё святое на зямлі… Так гаварыла мая бабуля Ефрасіння, якая кожнай раніцай і ўвечары перад сном чытала ля печы малітвы, седзячы на зэдліку.

Але час таго атэістычнага ліхалецця, на шчасце, мінуў, хаця вечныя праблемы і засталіся…

ВЫБАРЫ

Ужо не памятаю, якія былі гэтыя выбары і за каго аддавалі свае галасы аднавяскоўцы… Тою зімою мы з братам жылі ўжо ў дзеда з бабуляю. Стаяла суровая марозная пара. Намяло сумётаў, глыбокага снегу. За вокнамі дзедавай хаты – траскучы мароз…

Мой бацька з суседам дзядзькам Міколам (а была нядзеля) ездзілі на санях у сяло Тэўлі галасаваць за нейкага дэпутата. Слова “выбары” было для мяне новым, нязвыклым. Але тое, што гэта было свята, добра адчувалася з настрою бацькі і суседа Міколы, усіх людзей.

Вярнуліся мужчыны з выбараў чырванашчокія, узбуджаныя… Я зразумеў: выбары адбыліся, прыйшліся ім даспадобы. Яны шмат гаманілі, размахвалі рукамі. Словам, пабывалі на свяце…

Яшчэ запомнілася, што бацька прывёз смачных цукерак. Акрамя іх – пачак нечага цвёрдага і салодкага, падобнага на сухія грушы. Той падарунак я доўга грыз, нібы мыш, пакуль не з’еў…

Такі вось успамін. Як імгненне, як палёт зоркі ў начным марозным небе. Але – яркі.

Быццам толькі што дыхаў тым святочным марозным паветрам, грыз смачны цвёрды ласунак, а дзядзька Мікола пазіраў на мяне вясёлымі вачыма, усміхаўся і падміргваў мне, бы нявесце якой…

СВЯТА КІНО

Уздоўж вясковай вуліцы на трох электрычных слупах “кіншчык” Лёня Сарока, малады чарнявы хлопец, весялун і жартаўнік, развешваў ружовыя, з тонкай паперы, афішы, напісаныя фіялетавымі чарніламі.

Такія дні, калі ў суседняй вёсцы Глінянкі ў старым драўляным клубе паказвалі кінафільмы, адбіваліся ў памяці надоўга. Моладзь апранала чыстыя кашулі, сукенкі і вечарамі, калі ўжо сонца хавалася за балотам, ішла ў клуб. Мы, малодшыя, крочылі за старэйшымі.

У памяшканні бібліятэкі на сцяну вешалі белы экран, зроблены з белых прастыняў (пазней з’явіўся экран фабрычны). Людзі размяшчаліся на лаўках ды зэдліках. Пачыналася вельмі цікавае дзейства. Адно – на экране, другое – перад экранам, сярод гледачоў.

На нязменным месцы каля грубкі, што стаяла бліжэй да дзвярэй, заўсёды ся­дзеў калгасны пастух Грышка Карольчык. Ён быў крыху дзіваком… І з ім заўсёды здараліся розныя гісторыі: то раптам зэдлік некуды знікне, калі толькі Грышка прыўстане, то зашмальцаваная да бляску кепка апынецца на грубцы… Хлапчукі кожны раз з яго насміхаліся.

Якія толькі кінастужкі не праходзілі перад маімі вачыма! Канец шасцідзясятых – пачатак сямідзясятых гадоў – асаблівы каларыт савецкай эпохі. Калгаснае жыццё, дзіцячыя гады, індыйскія фільмы…

Было цёмна-цёмна, калі выходзілі з памяшкання клуба. Да сваёй вёскі – не больш за кіламетр, а дарога здавалася ў пяць разоў даўжэйшаю.

Вярталіся адным гуртам, адной сям’ёю – і моладзь, і дзеці. Першыя зоркі цёплых летніх начэй. Гумар, смех, жарты. У вушах яшчэ гучыць музыка песні з прагледжанага фільма. Асабліва запомнілася музыка і песня са стужкі “Шлях да прычалу”: “Калі радасць на ўсіх адна, на ўсіх і бяда адна…” Так часцяком бывала летам…

А ў пэўныя дні мы ўжо чакалі, калі на слупах “кіншчык” будзе прыбіваць тонкімі цвікамі кінаафішы з ружовай паперы, што пахла свежым фіялетавым чарнілам.

Сумна бывала, калі з-за нейкага здарэння раптам адмяняўся сеанс. Свята кіно адмянялася. І дваццаць капеек на фільм заставаліся ляжаць у кішэні штаноў да наступнага разу…

ПЯТНАЦЦАЦЬ КАПЕЕК

У дзесяць гадоў я вучыўся ў трэцім класе. У той час наша сям’я трымалася толькі з бацькоўскай іголкі. Маці ўладкавацца куды-небудзь на работу не ўдавалася. Час быў нялёгкі для бацькоў. У дадатак яны дабудоўвалі наш дом у горадзе. Часам да бацькоўскай зарплаты сям’я заставалася без аніводнай капейкі. Не было за што купіць і бохан хлеба… Па-дзіцячы тады наша становішча ўспрымалася неяк проста, без розных капрызаў, ныцця, скаргаў. Мы былі ўдзячныя за кавалачак цукру ці белага пшанічнага хлеба.

Маці знаходзілася заўсёды пры доме. Уся гаспадарка ляжала на яе плячах. Амаль кожны дзень прыходзіла да нас бабуля Фядора, якая жыла непадалёк у свайго старэйшага сына Паўля, які даводзіўся мне з братам дзядзькам па маці. Бабуля Фядора заўсёды ўсміхалася. З унукамі паводзіла сябе ласкава, ды строга. Яна заўсёды прыносіла нам гасцінцы. Але мне больш за ўсё запомнілася, як бабуля даставала з кішэнькі то дваццаць, то пятнаццаць капеек і давала нашай маці на хлеб, які каштаваў тады чатырнаццаць ці васямнаццаць капеек за бохан.

Бабуля Фядора тыя грошы эканоміла ў сынавай сям’і. Сваіх грошай у яе не было, бо пенсіі яна не атрымлівала, а для працы была ўжо не таго ўзросту і здароўя. Ды і ўладкавацца на працу было вельмі складана ў той час. Так моцна адбіліся ў памяці хвіліны, калі бабуля Фядора прыходзіла да нас. На яе прынесеныя пятнац­цаць-дваццаць капеек маці купляла хлеб да нашай (з салёнымі агуркамі) бульбы на снеданне, вячэру…

Зараз, калі бачыш недзе выкінутыя кавалкі ці боханы счарсцвелага хлеба, цяж­ка паверыць, што ў людзей было нялёгкае жыццё… Зрэшты, няпросты час зноў вяртаецца да людзей у крыху іншым увасабленні.

…Летнім надвячоркам, калі я бавіўся на падворку, а маці ў гародчыку палола пырнік з лебядою ля плота, прыйшла бабуля Фядора, запыталася:

– Ну што, Вера, як дзеці? Як жывеш? Два дні ў вас не была, засумавала…

– А што новага! Мы ўжо пачалі хвалявацца. Даўно вас не бачылі! – адказала маці. Выпрастала спіну, павярнулася да старой і ветліва ўсміхнулася: – Во, ваюю з зеллем. І як жа хутка яно вырасла! Бы на дражджах расце…

– Так, – уздыхае бабуля і нешта дастае з кішэнькі фартуха. – Вазьмі рубель, Вера, купіш хлопцам ласунак. Не ведаю, як ён тут і заблудзіўся! – хітравата падміргвае, працягвае грошы.

Яны стаяць, маці з дачкой, размаўляюць, а я бягу ў завулак. Мяне кліча голасна сусед – як і я, падшыванец.

…Вечар наплывае, як сон. І я бягу ў яго, захлынаюся пахам летняй зеляніны, пылу з дарогі… І свежага хлеба…

ПАЧУЦЦЁ РАДЗІМЫ

Прыпомніліся белыя бярозы, што раслі за нашай аднапавярховай драўлянай казармай у Будапешце, дзе я пражыў у час службы ў войску два гады.

Там стаялі нашыя бярозы, ля якіх мы летам загаралі ў асабісты час у выхадныя дні, якіх было ўжо і не так шмат. Часам у спрыяльны час фатаграфаваліся там, нібыта сустракаліся са сваёй малой радзімай: кожны з хлопцаў са сваёй бярозай дзяцінства…

Там, за мяжою, пачуццё радзімы асабліва востра адчуваецца кожнаю клетачкай цела, кожным нервам.

А яшчэ ў ваенным гарадку, дзе праходзіла непасрэдна мая служба пры штабе, насупраць вакон “чарцёжкі” раслі прыгожым стройным радком маладыя елкі, а сумавалі побач з імі белыя бярозы. Яны кожны дзень службы глядзелі ў нашыя вокны так жа, як мы з вакон глядзелі на іх.

НА ВЕРАНДЗЕ СТАРОГА ДОМА

Незвычайна свяціліся каляровыя шыбіны ў верандзе старога дома, ля якога я апынуўся нечакана, заблудзіўшыся ў малазнаёмым раёне горада.

У святле, што прабівалася з веранды, раптам зацвіў вясновы сад. Чырвона-жоўтымі агеньчыкамі гарэлі ружы, гладыёлусы, макі… Фіялетавыя, блакітныя, сінія званочкі быццам вызвоньвалі вячэрнія каляровыя мелодыі… Белыя рамонкі, як пах нечаканага снегу, адбівалі чысцінёю, запрашалі на свята…

Я глядзеў, зачараваны відовішчам… Каляровае багацце, букет незвычайных плямаў паланіў мяне, захапіў… У думках я маляваў гэты агромністы букет кветак на вялікім палатне.

Колер уражвае не толькі мастака. Кожны асобны колер, яго адценні маюць свой непаўторны пах, настрой. І напатканае багацце ўзвышала памкненні душы, хвалявала ўсе клетачкі цела ў цемры восеньскай ночы так, што, здавалася, гэты райскі сад раптам апынуўся за суседнім плотам, рос і квітнеў у святле звычайнай электрычнай лямпачкі на верандзе старога драўлянага дома…

ВЕЧАРОВЫ НАСТРОЙ

Неяк вечарам паехаў у вёску да дзеда з бабуляю. За спінаю застаўся душны вагон у дызель-цягніку. Іду па гравійцы да вёскі ад чыгуначнай станцыі. Мяне абагналі двое хлопцаў, што ішлі лёгка, без сумак. Ну а мне з цяжкаю чорнаю сумкаю ў руцэ было складаней рухацца хутка. Ды і не вельмі я і спяшаўся: лавіў свежае роднае паветра, любаваўся роднымі мясцінамі.

Наперадзе ўбачыў ля дарогі маленькае шэрае зайчаня з белым хвосцікам. Пры набліжэнні хлопцаў яно мацней уціснула ў сябе вушы, шчыльней прыціснулася да зямлі і прапусціла міма тых хлопцаў, не выдаючы сваёй прысутнасці. А пры маім набліжэнні зайчаня ўскочыла і пабегла з дарогі ў жыта (пэўна, дало мне магчымасць тады паназіраць за ім!).

І вось сяджу ў хаце за сталом з дзедам і бабуляю. Працуе тэлевізар. Ідзе заключны дзень 19 партыйнай канферэнцыі ў Маскве. Дзеду цікава слухаць, а бабулі больш падабаецца, калі паказваюць народныя калектывы мастацкай самадзейнасці, якія выконваюць песні, граюць на гармоніках, баянах і акардэонах…

Непрыкметна ляціць час. Выходзім з дзедам на падворак, сядаем на лаву пры сцяне хаты. Дзед закурвае. Паціху надыходзіць ноч. А паветра ў вечаровай цішыні празрыстае, як шклянка. І настрой такі, што хочацца абняць усю Зямлю, увесь навакольны свет…

РАНІШНІ ПАРАВОЗ

Прыпомнілася, як раней, калі ездзіў да дзеда з бабуляю на цягніку з паравозам, даводзілася неаднойчы ад’язджаць ранкам а шостай.

Уставаў а чацвёртай гадзіне раніцы, звычайна будзіла бабуля. Яна ў гэты час ужо не спала. Асабліва летам, калі гаспадыні рана пачынаюць даіць кароў і выганяць іх на пашу.

Бабуля будзіла звычайна без чвэрці чатыры, нібыта даючы некаторы час на тое, каб яшчэ крышачку пагрэцца ў пасцелі. Уставаць, канечне, не хацелася. Самы салодкі сон прыходзіўся на ранішні час.

Крыху ўмыўшыся, апрануўшыся, нешта з’ядаў, потым выходзіў на падворак, дзе было яшчэ цёмна. І ў тую цемру я і шпацыраваў па дарозе да станцыі…

Праходзіў родную вёску, поле, лясок, зноў поле, пакуль не дайшоў да вёскі, за якой адразу была чыгунка. Да гэтага часу ўжо пачынала віднець. І адразу станавілася весялей.

Прачыналіся птушкі, людзі. Пачынаўся ранак новага дня. За вёскаю ішоў яшчэ два кіламетры ўздоўж чыгуначнага палатна, пакуль наперадзе не вымалёўваўся стары будынак станцыі з высокімі таполямі.

На будынку станцыі вісеў вялікі латунны звон, у які ўжо пры мне ніхто не біў, не званіў. Толькі мы, хлапчукі, маглі калі-нікалі ляпнуць даланёю па ім альбо пастукаць пальцамі ці палкай.

Амаль паўгадзіны прасядзеў яшчэ на станцыі, пакуль не пачуўся працяжны гудок паравоза. Цягнік бадзёра кожны раз падыходзіў да прыпынку, густа дыміў комінам, абдаваў параю…

Так і застаўся ў памяці пах дыму, пары, гарэлага вугалю і пах чыгуначнага палатна…

ГОРАЧКА-ВЫСПАЧКА ПАМЯЦІ

Сніцца вёсачка, за ёю поле, кустоўе, пясчаная выспачка, якая ў маленстве падавалася мне вельмі высокай. А калі каласілася жыта альбо глядзела мяцёлкамі ў неба кукуруза, дык тады ўвогуле не было слоў…

Зімою з той высокай горачкі-выспачкі спускаліся на санках, лыжах, летам бавіліся ў пяску. Капалі яміны нібы лісіныя норы. Часам знаходзілі там стрэляныя зеленаватыя вінтовачныя гільзы. Гэта былі цікавыя і каштоўныя для нас знаходкі, з якімі можна было бавіць час. Знаходзілі на горачцы і асколкі снарадаў. У тыя часы часта можна было сустракаць іх на полі, але пазней заставалася іх там усё менш і менш. Але зусім яны адтуль, канечне, не зніклі: вайна пакінула свае сляды назаўжды…

Мне ўспомнілася тая горачка-выспачка, прысніўшыся неяк уначы зрэзанай, прыгладжанай калгаснай тэхнікай. І мне шкада стала яе і сябе разам з ёю: нібыта па мне прайшла тая тэхніка, спрабуючы зрэзаць з памяці маленства і дзяцінства…

Захопліваючы ўсё новыя часткі зямлі пад пасевы розных культур, калгаснае кіраўніцтва абядняе краявід, забіраючы ў людзей маленькія прыгажосці наваколля, страчваючы гістарычную памяць пра мінулае…

Таму, пэўна, і сніцца часам з маленства-дзяцінства мілы сэрцу кавалачак родных мясцін, дзе ў маленстве-дзяцінстве бавіў час са сваімі суседзямі-сябрукамі і сяброўкамі…

АДЧУВАННЕ ПЕРАМЕН

Дні так хутка праходзяць, што нават не верыцца ў тое, як яшчэ нядаўна было першае снежня…

Але ж хутка праляцеў час і – два тыдні апошняга месяца зімы.

На пачатку месяца выпаў снег. І ён стаў пачаткам адліку сапраўднай зімы, адліку па снегу, да якога за апошнія часы мы ўжо дастаткова прывыклі.

Снег выпаў дружна і залёг, нібы мядзведзь у сваёй бярлозе, надоўга. Снег тапталі, перакідвалі з аднаго месца на другое, але ж ад гэтага менш яго не станавілася…

І таму снег зараз як неад’емная частка нашага жыцця. Ён белы ў навакольных краявідах і сваім станам уносіць бадзёрасць у нашае жыццё. Так бывае яшчэ летам, калі навальніца з дажджом прысутнічае з намі як неад’емнае.

У людской мітусні, у іншых праявах гарадскога жыцця адчуваецца прыбліжэнне новага года. І гэта – як подых часу, як чаканне нечага незвычайнага, новага, не­вядомага, нябачнага раней…

Хочацца, каб новы год стаў лепшым за адыходзячы. Заўжды хочацца лепшага.

ПЕСНЯ ЖАЎРУКА

Па тэлевізары пачуў песню жаўрука. І чамусьці адразу прыпомнілася маленства. Ваколіца вёскі, дом, дзе нарадзіўся. І як за дарогай у ямінах, зарослых кустоўем, дзе ў маленстве гулялі, мы выкурвалі дзікіх пчол дымам.

Вось так і запомніўся назаўжды пах дзікага мёду і дыму, настоенага пахамі траў і кветак.

Здаецца, і зараз яшчэ сцелецца там белы дым у кустоўі з пчоламі, як ранішні туман. Толькі ўсё ўжо не так. Выкарчавалі кустоўе, зраўнялі бульдозерам месца нашых дзіцячых гульняў за вёскай. Добра яшчэ, што пасадзілі там сосны і бярозы. Радуе вока людзей новая прыгажосць за вёскай, у якой і людзей амаль не засталося…

НАДЫХОД ЛЕТА

1.

Апошні дзень каляндарнай вясны, а здаецца, што даўно ўжо надышло лета. Адквітнелі сады, з’явілася завязь на пладовых дрэвах і кустах, квітнеюць жоўтым памідоры, зелянее шрот ягад вішні…

Лета. Яно непрыкметна ўступае ў наш горад, падрыхтаваўшы плацдарм шумнымі дажджамі-ліўнямі, што прайшлі мінулымі днямі.

У адзін момант у нейкім паўсне, у вольнай думцы, падалося, пачулася нешта прыемнае ад адчування ціхай зеляніны садоў, высокага блакітнага неба з белымі воблакамі. Пэўна, гэта прадчуванне надыходу доўгачаканага лета. І, нібыта ў сне, захацелася раптам кахаць, працаваць, жыць напоўніцу і лёгка, нібы тое воблака, што плыве над родным горадам, над маім домам.

Вось і лета!.. Заўтра першы дзень. Чыё лета будзе ў маім лёсе, у маёй працы, у маіх снах?!.

2.

Лета пачалося дажджамі. Кожны дзень ці то дробны, ці то залева.

З даху вада ліецца нібы з вядра.

Шчодра палітая зямля пад промнямі цёплага сонца спаўна корміць траву, якая вырасла па пояс.

Радуе вока мора зеляніны, якая так мякка і ненавязліва стварае ўтульнасць у прыродзе, стварае нам, людзям, прахалоду ў спякоту, радуе кожнае імгненне жыцця.

Добра ўсё ж такі, калі праходзяць дажджы. Прыбіваюць пыл на дарогах і ў дварах, збіваюць пыл з зеляніны.

Калі ідуць дажджы, прыемна пасядзець ля вакна ў цёплым пакоі, паглядзець, як цурчыць вада па шкле, памарыць… Дождж стварае нязвыклы настрой, будзіць новыя пачуцці.

Ідзе дождж, шуміць зеляніна лета. І мы ў гэтым леце чакаем зыркага сонца, чыстага блакітнага неба, добрага стану прыроды і душы.