Ровар дзеля свабоды

 

Дзень першы

Светлы інтэр’ер, белыя шырмы. Летняе святло праступае скрозь фіранкі. Асноўная мэбля – стол і два крэслы, таксама белыя. Усё гэта стварае ўражанне летняга курорта.

ЖАНОЧЫ ГОЛАС (за кадрам). Мадам Жынэст! Мадам Жынэст!

Уваходзіць маладая дзяўчына, жвавая і дынамічная, уся ў светлым, у руках – cумка з прыладамі і сродкамі для пры­бірання. Гэта Пруна. Яна праходзіць на сярэдзіну пакоя і зноў кліча.

ПРУНА. Мадам Жынэст!

Паколькі ніхто ёй не адказвае, яна паціскае плячыма і бярэцца за працу. Яна ўстаўляе навушнікі МР3 плэера ў вушы і, падпяваючы, пачынае прыбіраць у рытме музыкі. Уваходзіць пажылая жанчына, уся ў шэрым, у руках трымае паперчыну. Гэта Мары-Роз Жынэст. Яна падыходзіць да дзяўчыны, каторая не заўважыла, як яна ўвайшла.

МАРЫ-РОЗ. Лупа!.. Мне патрэбная лупа…

Пруна не чуе, Мары-Роз кладзе руку ёй на плячо.

МАРЫ-РОЗ. Калі ласка…

Дзяўчына падскоквае.

ПРУНА. Ой!.. Вы што, з глузду з’ехалі так пужаць? (Аддыхваецца.) Добры дзень, мадам Жынэст. (Робіць музыку цішэй.)

МАРЫ-РОЗ. Добры дзень, мадэмуазэль Пруна… А што гэта вы тут робіце?

ПРУНА. Вы добра ведаеце што. Я займаюся вамі і вашым домам.

МАРЫ-РОЗ. Я ў поўным парадку, і мой дом таксама.

ПРУНА. Угу, канечне. Калі б не я, учора сюды б прыехалі пажарнікі!

МАРЫ-РОЗ. Што было ўчора – было ўчора.

ПРУНА. Якая цудоўная ідэя – паставіць пірог у духоўку і пайсці немаведама куды…

МАРЫ-РОЗ. Імша – гэта святое.

ПРУНА. Магчыма, але ж хата, якая гарыць, гэта капец які святы жах!

МАРЫ-РОЗ. Я не думала, што вы павінны прыходзіць кожны дзень…

ПРУНА. І дзякуй богу, што я прыходжу кожны дзень, не? Гэта было прапісана ў дамове. Вы ж яе падпісалі? (Мары-Роз робіць няпэўны жэст.) Дарэчы, хочаце, адпалірую вам гэтую штуковіну? Брутальная яна нейкая, але прыгожая. (Паказвае на падсвечнік а сямі падстаўках.)

МАРЫ-РОЗ. Ён вам падабаецца?

ПРУНА. Я, пэўна, была сарокай у мінулым жыцці. Усё бліскучае мяне прыцягвае!

МАРЫ-РОЗ. Вы ведаеце, што гэта такое?

ПРУНА. Ну, так, гэта каб свечкі ставіць.

МАРЫ-РОЗ. Гэта габрэйскі падсвечнік. Завецца менора. Што значыць “які паходзіць ад святла”… Нябеснага святла.

ПРУНА. А вы габрэйка?

МАРЫ-РОЗ. Не. Гэта проста сувенір. Я прывезла яго з Ізраіля.

ПРУНА. Вы ездзілі туды? Як бы мне хацелася павандраваць па свеце!

МАРЫ-РОЗ. Я туды ездзіла, каб аддаць ім свой ровар. Наўзамен яны ўручылі мне медаль.

ПРУНА. Медаль за велік? Ды вас абдурылі! І што, вы ездзілі так далёка толькі дзеля гэтага?

МАРЫ-РОЗ. Гэта вельмі доўгая гісторыя.

ПРУНА. А Іерусалім? Вы пабывалі там? Я яго па тэлеку бачыла. Там шмат аліўкавых дрэваў. Люблю аліўкавыя дрэвы.

МАРЫ-РОЗ. Не памятаю аліўкавых дрэваў… (Задумваецца.) А не, што я кажу? Канечне, аліўкавыя дрэвы… Да самага далягляду, вакол Яд ва-Шэм.

ПРУНА. Але не думаю, што мне спадабаўся б Ізраіль. Калі б кудысьці і паехала, дык не туды. Яны ж не надта прыемныя, габрэі тыя.

МАРЫ-РОЗ. Не надта “прыемныя”?

ПРУНА. Ну, тое, што яны чыняць палесцінцам… гэта не крута.

МАРЫ-РОЗ. Гэта таксама – надзвычай доўгая гісторыя. Дапатопная… Яны прыйшлі туды, бо верылі ў Зямлю Абяцаную…

ПРУНА. Кім абяцаную?

МАРЫ-РОЗ. Богам.

ПРУНА. Ды лухта ўсё гэта! Калі б Бог выконваў свае абяцанні, мы б пра гэта ведалі.

МАРЫ-РОЗ. Ён стварыў людзей свабоднымі. Людзі самі здраджваюць усім абяцанням. І ў Палесціне, і паўсюль…

ПРУНА. Калі ў вас ёсць “Люстэрка”, я вам яго начышчу да бляску.

МАРЫ-РОЗ. Прабачце?

ПРУНА. Сувенір ваш габрэйскі, вось гэты… Ён увесь нейкі цьмяны.
Я са срэбрам умею ўпраўляцца. Чым больш яно блішчыць, тым прыгажэй. Я ад маці навучылася. Калі на яе накатвала дэпрэсія, яна адпаліроўвала ўсю кватэру. Назаўтра ўсё блішчэла-зіхацела. Гэта быў вельмі кепскі знак. Чым больш блішчэла, тым мацнейшы быў прыступ.

МАРЫ-РОЗ. Ваша мама хварэе?

ПРУНА. Не… Не, больш не хварэе… Яна памерла.

МАРЫ-РОЗ. Даруйце…

ПРУНА. Ды няма за што выбачацца… Так, карацей. Трэба дадаць у спіс “Люстэрка”… я пазначу, бо забудуся.

Яна дастае з кішэні нататнік і запісвае.

МАРЫ-РОЗ. Скажыце, здаецца, у ванным пакоі ў шуфлядцы была лупа. Ніяк не магу знайсці…

ПРУНА. Вам патрэбная лупа? У акулярах сваіх ужо не бачыце?

МАРЫ-РОЗ. Яны бачаць лепш, чым я, на жаль. Чым далей ідзе час, тым драбнейшымі робяцца літары, якімі мне пішуць лісты.

ПРУНА. Давайце сюды, я вам прачытаю.

Яна працягвае руку, каб узяць паперу. Мары-Роз крыху вагаецца, пасля дае ліст.

ПРУНА. А, нічога важнага… Гэта запрашэнне… (Чытае.) “Дзень памяці ахвяр расісцкіх і антысеміцкіх злачынстваў, здзейсненых французскай дзяржавай”… (Кідае чытаць.) Лухта нейкая.

МАРЫ-РОЗ. Што там?

ПРУНА. Што-што… Тое, што я зачытала! Французская дзяржава… яна праўда рабіла гэта? Злачынствы расісцкія і анты-як-іх-там?..

МАРЫ-РОЗ. Антысеміцкія, так. Супраць габрэяў.

ПРУНА. Але калі гэта было?

МАРЫ-РОЗ. А вы, уласна кажучы, адкуль?!

ПРУНА. Ну… з бюро па працаўладкаванні…

МАРЫ-РОЗ. Як гэта магчыма, што вы не ведаеце пра тое, што адбывалася падчас вайны? Дэпартацыя, лагеры?..

ПРУНА. Зараз, пачакайце, я выключу… (Выключае свой плэер.)

МАРЫ-РОЗ (павышаючы голас). Аўшвіц! Бухенвальд! Нацысты! Гэта вам ні пра што не кажа?

ПРУНА. Няма чаго крычаць, мадам Жынэст, я вас добра чую. Вядома, я бачыла фільмы… Але ж тое немцы, ну, усё гэта… Гэта не французская дзяржава, як пазначана тут, на паперчыне, яны памыліліся.

МАРЫ-РОЗ. …нарэшце ж – маршал, вішысцкі ўрад!

ПРУНА. Усё гэта калабарацыяністы. Там жа была лінія Мажыно. Яны не маглі прайсці, тыя немцы.

МАРЫ-РОЗ. Што за вінегрэт у вашай галаве? Нічога агульнага няма, вы блытаеце з лініяй дэмаркацыі.

ПРУНА. Хіба правільна не “лінія высадкі”?1

МАРЫ-РОЗ. Вы ўсё-ўсё пераблыталі! Высадка дэсанта адбылася нашмат пазней. То былі саюзнікі, якія ў сорак пятым вызвалілі Францыю.

ПРУНА. Ну, як скажаце.

МАРЫ-РОЗ. Але гэта не я так кажу!.. Гэта ж… гэта ж Гісторыя! Што датычыць лініі Мажыно, гэта была серыя ўмацаванняў уздоўж нашых усходніх межаў. Але толку з яе… Немцы яе акружылі, і вось так мы пабачылі, як мсьё Гітлер са сваёй арміяй шпацыруе па Елісейскіх палях у чэрвені 1940!

ПРУНА. Ох і падгарэла кава!

МАРЫ-РОЗ. Не бачу сувязі.

ПРУНА. Не адчуваеце? Пах гарэлага, вось…

МАРЫ-РОЗ. О божухна! Кава! Я ж паставіла яе падагрэцца!

ПРУНА. Не ўставайце, я займуся.

Яна выходзіць. Мары-Роз сядзіць ля стала. Яна выглядае здзіўленай. Гаворыць сама з сабой.

МАРЫ-РОЗ. Як можна забыць? Як можна ўсё забыць?..

Лёгкая змена асвятлення. Шыпіць радыё, чуецца голас маршала Петэна.

МАРШАЛ ПЕТЭН (радыё). З болем у сэрцы я кажу вам сёння, што нам трэба спыніць барацьбу. Я звярнуўся да суперніка з пытаннем, ці гатовы ён шукаць разам з намі, з салдатамі, годны спосаб палажыць канец баявым дзеянням.

МАРЫ-РОЗ. Ты чула, мама? Што ж цяпер будзе? Францыя прайграла ў вайне. Ратаваць больш няма чаго.

Асвятленне пераключаецца. Уваходзіць Пруна, несучы паднос з двума кубкамі.

ПРУНА. Як гэта – “няма чаго”? Я вам толькі што выратавала вашу каструльку. Ледзь паспела… І каву вам зрабіла, свежую, гарачую, зусім не гарэлую.

МАРЫ-РОЗ. Дзякую, мадэмуазэль Пруна.

ПРУНА. Ведаеце што, мадам Жынэст… Я з кухні чула, як вы размаўлялі тутака сама з сабой. Нядобра гэта.

МАРЫ-РОЗ. Я размаўляла не сама з сабой. Я гутарыла са сваёю памяццю.

ПРУНА. Угу, так прынята казаць, але ж мы добра ведаем, што ўсё гэта значыць. Вы лепей карыстайцеся момантам, пакуль я тут у вас, можам памянціць языком. Лепш са мной размаўляйце, чым з мэбляй.

МАРЫ-РОЗ. Мая мэбля… Яна была тут падчас акупацыі. Прынамсі, яна ведае, пра што я кажу.

ПРУНА (звяртаючыся да зэдліка). Ну што ж, раскажы ты мне, які ён быў, той маршал? А ты, столік на ножцы, ці памятаеш пра лінію дэмаркацыі? Га? (Паўза.) Не надта гаваркая ваша мэбля.

МАРЫ-РОЗ. Я не хацела вас пакрыўдзіць.

ПРУНА. Але зрабілі гэта. Падобна, я вам надакучыла сваёй пры­сутнасцю.

МАРЫ-РОЗ. Што вы, зусім не надакучылі, наадварот. Проста вось… Я ўсё жыццё спраўлялася сама, заўсёды адна, і… Зрэшты, часцей я сама дапамагала іншым.

ПРУНА. Усё ў свой час… Гэта як з падарункамі. Куды прасцей іх дарыць, чым атрымліваць. А я тут, каб дапамагаць вам… Ай, не звяртайце ўвагі. Я рак з асцэндэнтам у раку. Няма людзей больш крыўдлівых. Але ў цэлым мы істоты някепскія.

МАРЫ-РОЗ. А я леў, жнівеньскі, дзясятага.

ПРУНА. Нічога сабе, леў! Дзякуй, што папярэдзілі!

Яна смяецца.

МАРЫ-РОЗ (каштуючы каву). Выдатная атрымалася ў вас кава.

ПРУНА. Дзякую! Ну, дык што там ваша вайна, раскажаце мне?

МАРЫ-РОЗ (перасоўваючы прадметы перад сабой). Уявіце: паднос –
гэта Францыя… На поўначы – зона, акупаваная немцамі. Ну, не толькі на поўначы. На захадзе таксама, да Бардо і Краіны Баскаў… Вось тут – Вішы. Гэта сюды адступіў урад на чале з маршалам Петэнам. Французская дзяржава – гэта былі яны. А сурвэтка, вось тут, – гэта лінія дэмаркацыі. Такая вось мяжа паміж Францыяй і… Францыяй. Гэтая частка называлася свабоднай, ці неакупаванай, зонай. Паміж сабою мы звалі яе зона Нон-О.

ПРУНА. Ха, смешна! У мяне ёсць сябрук, таксама Но-Но. Насамрэч яго завуць Арно, але ўсе завуць яго Но-Но, як “Но-Но, маленькі робат”, ведаеце мульцік?.. Добра, праехалі… І вось там, цукарніца, – гэта свабодная зона?

МАРЫ-РОЗ. Так. Толькі яна была пустая, тая цукарніца. Не было больш ні цукру, ні кавы, анічога. У нас былі карткі на харчовыя тавары, але што тыя карткі, калі няма больш тавараў… Вы не можаце сабе ўявіць, якія мы бывалі галодныя ў тыя часы. Цягам усёй вайны ў мяне была мара. Вы будзеце смяяцца, але я марыла пра бляшанку сардзінаў у алеі… Ну, дакладней, гэта бедныя, простыя людзі галадалі. Для багатых існаваў чорны рынак.

ПРУНА. Але ж тут вёска зусім блізка… У вёсцы заўсёды можна знайсці чаго паесці.

МАРЫ-РОЗ. Ох, не верце ў гэта. З забеспячэннем былі пастаянныя праблемы, дый уцекачы прыбывалі адусюль. Усе тыя бедныя людзі, што беглі ад арміі ворага… Эльзасцы, латарынгцы, бельгійцы, салдаты, што проста згубіліся… Трэба было ўсіх іх прымаць, шукаць і знаходзіць для іх месца, карміць… Вось у гэты момант я і пачала рабіць тое-сёе.

ПРУНА. Тое-сёе?

МАРЫ-РОЗ. Фальшывыя дакументы.

ПРУНА. Як гангстэрша?

МАРЫ-РОЗ. Але для добрай справы.

ПРУНА. Калі шчыра, на вас гледзячы такога і не скажаш.

МАРЫ-РОЗ. У тыя часы таксама нельга было б сказаць. Несумненна, гэта мяне і выратавала.

ПРУНА. Ніколі б не падумала, што вы ваявалі!

МАРЫ-РОЗ. О не, вайна ваявалася без мяне… Я – гэта Супраціў.

ПРУНА. А я думала, сярод супраціўленцаў былі толькі хлопцы. У кіно паказваюць толькі хлопцаў.

МАРЫ-РОЗ. Далібог, у гісторыі, дый ва ўсім, мужчыны прывыклі ўсё сабою запаланяць.

ПРУНА. Вось-вось, гэта праўда. І нават у ложку. У майго хлопца проста манія спаць па дыяганалі. Як ён хоча каб я дыхала? Чаго я толькі яму ні казала – без толку, ён усё адно кладзецца па дыяганалі. Ну, такое… Як вы да яго дайшлі, да Супраціву?

МАРЫ-РОЗ. Мы слухалі радыё, мая маці і я. Радыё BBC, з Лондана, і калі мы пачулі генерала дэ Голя…

Лёгкая змена асвятлення. Трашчыць радыё.

ГЕНЕРАЛ ДЭ ГОЛЬ (за кадрам). Што б ні здарылася, агонь французскага Супраціву не павінен згаснуць, і ён не згасне…

ПРУНА. А, так. Яго я ведаю, хоць і не надта добра вучылася.

МАРЫ-РОЗ (усміхаючыся). Я таксама была не надта эрудзіраванай, але калі я пачула гэта, для мяне больш не заставалася пытанняў. Я тады, у 1940, ужо працавала ў сацыяльным сакратарыяце епархіі. Дык вось, пры дапамозе аднаго бельгійскага святара мы і пачалі падрабляць паперы, каб ягоныя суайчыннікі маглі вярнуцца дамоў… Вам праўда цікава тое, што я расказваю?

ПРУНА. Ну, варта сказаць, што гісторыя наогул не мой канёк. Але калі расказваеце вы – гэта іншая справа. Не думала, што вы сапраўды гістарычная асоба.

МАРЫ-РОЗ. Зараз прынясу штосьці, што дапаможа вам лепей зразумець.

Мары-Роз выходзіць. Пруна карыстаецца момантам, каб патэлефанаваць.

ПРУНА (у трубку). …Звар’яцець можна ад твайго аўтаадказчыка. Ну, ок, мяркую, ты там працуеш… Я таксама дагэтуль на працы. Нуднавата, але нічога. Я скончу а шостай. Спадзяюся, у нас будзе час парэпетаваць… Ну, давай, пакуль. (Яна кладзе трубку і задуменна паварочваецца да падноса з кававымі кубачкамі.) Зона Нон-О… Зона Но-Но…

Яна пачынае напяваць.

Ох, Но–Но, у нас тут лайно

Но–Но, Но–Но, у нас тут зона

У нас тут зона, Но–Но

і – дзіркі ў азоне…

Мары-Роз вяртаецца, цягнучы за сабою вялікі куфар.

ПРУНА. Пачакайце, вы не павінны валачы гэта адна! (Яна дапамагае ёй падцягнуць куфар да стала.) Што гэта? Мы пераязджаем?

МАРЫ-РОЗ. Гэта боепрыпасы.

ПРУНА. Вы збіраецеся абрабаваць банк?

МАРЫ-РОЗ. Не ўсё так проста. Куды лягчэй апустошыць сейф, чым запоўніць прагал у памяці.

Пруна глядзіць на яе не разумеючы.

МАРЫ-РОЗ. Ведаеце, я адчула, што паміж намі ёсць штосьці такое, нібы… нібы вялікая пустэча. Больш за паўстагоддзя пустэчы. Можаце сабе ўявіць маштабы працы?

ПРУНА. Эмм, наконт працы… я яшчэ не ўсё прыбрала, я…

МАРЫ-РОЗ. Ды мы прыбярэм разам, апасля. (Яна стукае кончыкамі пальцаў па куфры.) Давайце лепей апустошым гэты лішак успамінаў, каб запоўніць гістарычную пустэчу паміж намі.

ПРУНА. Я не ўпэўненая, што гэта было прапісана ў кантракце, усё вось гэта. Што скажуць у канторы, калі даведаюцца?

МАРЫ-РОЗ. Хм, нават у немцаў не атрымалася прымусіць мяне гаварыць. Таму…

ПРУНА. …Зрэшты, тут ці пыласос, ці вось гэта… Ну, добра, з чаго пачнем?

МАРЫ-РОЗ. Трэба проста пакапацца, што выпадзе – тое й выпадзе.

Яны корпаюцца на дне куфра. Пруна выцягвае фотаздымак.

ПРУНА. Гэта што за дзядуля? Сям’я ваша?

МАРЫ-РОЗ. Крый Божа! Гэта маршал, Філіп Петэн. Пасля паражэння нашай арміі ён стаў кіраўніком урада.

ПРУНА (дастаючы іншую паперу). О, тут нават песенька ё…

МАРЫ-РОЗ. “Маршал, мы тут, перад табою, о, збаўца Францыі…”
Я ведала яе на памяць. Дзеці ў школах павінны былі спяваць яе кожны дзень. Іх нашпігоўвалі гэтай хлуснёй.

ПРУНА. Калі я штосьці і вынесла са школы, дык толькі тое, што школа – гэта не маё… Словы песні нейкія смешныя!

МАРЫ-РОЗ. Вам яны падаюцца “смешнымі”?

ПРУНА. Ну, так, даволі смешнымі… Даруйце, канечне, але яны настолькі бязглуздыя, што мне хочацца рагатаць! Трымайце, я магу вам яе рэпчыкам праспяваць.

МАРЫ-РОЗ. Чым? Рэпачкай?

ПРУНА. Ды не. Рэпчык, рэп, музыка такая. Ён ужо гадоў дваццаць як існуе… Ці, хутчэй, RnB… Зара пабачыце: спрацуе нават з ідыёцкімі словамі!

Яна пачынае спяваць.

Святы агонь, святы агонь,

ўздымаецца з зямлі маёй.

Французы ў захапленні

цябе вітаюць, маршал!

Адданыя душой табе,

тваім гадам і барацьбе,

на твой вышэйшы кліч

крычаць: заўжды гатоў!

Пруна заліваецца смехам перад ашаломленай Мары-Роз.

ПРУНА. Хіба не? Не смешна?

МАРЫ-РОЗ. Гэта… гэта дзіўна! Але ў тыя часы, паверце, той, хто пасмяяўся б з такога, дорага б заплаціў.

ПРУНА. Праўда што. Як паглядзіш на яго фізіяномію, робіцца зусім не да смеху.

МАРЫ-РОЗ. Ведаеце, ён вельмі падабаўся людзям… Ён прыдумаў лозунг, “слоган”, як вы сёння кажаце: “Праца, Сям’я, Айчына”.

ПРУНА. Так, гэта я ведаю.

МАРЫ-РОЗ. Але ж якая мана! Праца… ды ён высылаў маладых працаваць у Нямеччыну! Сем’і былі разбураныя ці самі развальваліся, а айчыну, па руках і нагах звязаную, ён аддаў ворагу.

ПРУНА. А сёння ж тое самае: працы няма, сем’і ўсе змешаныя, а айчына – гэта калі Францыя перамагае на футбольным чэмпіянаце.

МАРЫ-РОЗ. Што ж вы такое кажаце? Як вы можаце такое казаць! Ні ў якое параўнанне не ідзе дзень сённяшні з эпохай, пра якую я вам расказваю. Сёння існуюць розныя выданні, вы можаце напісаць усё, што вам хочацца… Вы можаце выйсці на вуліцу, не рызыкуючы быць затрыманай, не рызыкуючы сабой!.. Не, няможна тут параўноўваць, паверце мне.

ПРУНА. У мяне ёсць суседка, яна данесла на чалавека з пад’езда, таму што ён сушыў бялізну на балконе, а гэта забаронена.

МАРЫ-РОЗ. Ну, немагчыма забараніць дурню паводзіць сябе як дурань. Але ўсё ж такі параўноўваць такое з тым, што перажылі мы… Гэтая штодзённая трывога, штодзённая пагроза… Тыпы з гестапа… Нават гук матора, калі машыны запавольваліся на павароце… Я проста пераставала дыхаць.

ПРУНА. А што вы зрабілі кепскага?

МАРЫ-РОЗ. Ды нічога кепскага я ніколі не рабіла. Проста не пад­парадкоўвалася закону, бо закон той быў ганебны… Супраціўленцы выдавалі свае газеты. Гэта было забаронена, канечне. Дык вось я тыя газеты захоўвала і распаўсюджвала. У нас меліся падпольныя паштовыя скрыні.

ПРУНА. І яны вас злавілі?

МАРЫ-РОЗ. Яны штосьці падазравалі. Ці іх праінфармавалі… Аднойчы яны прыходзілі да мяне з вобшукам, але мяне загадзя папярэдзілі… А праз некалькі дзён мяне выклікалі ў камісарыят. Гэтым разам паліцыянт з самой Тулузы прыехаў знарок па маёй справе… Агідны персанаж небывалай крывадушнасці…

Змена асвятлення. На Мары-Роз падае святло камісарыята.

КАМІСАР (за кадрам тут і далей). Ваша прозвішча, імя, прафесія.

МАРЫ-РОЗ. Жынэст, Мары-Роз. Працую ў сацыяльным сакратарыяце Епархіі, мсьё інспектар.

КАМІСАР. Камісар, мадам. Мсьё камісар.

МАРЫ-РОЗ. Мадэмуазэль, мсьё камісар. Мадэмуазэль.

КАМІСАР. Дзе пражываеце, “мадэмуазэль”?

МАРЫ-РОЗ. 40, прадмесце Мусцье, мсьё камісар.

КАМІСАР. За два крокі ад гестапа?

МАРЫ-РОЗ. За сто метраў, па другі бок вуліцы.

КАМІСАР. Вас гэта не турбуе?

МАРЫ-РОЗ. Чаму ж яно павінна мяне турбаваць, мсьё камісар? Мне такое суседства бачыцца ў найвышэйшай ступені заспакаяльным.

КАМІСАР. Вядома… Але ж, мадэмуазэль, немцы… Разумееце, што хачу сказаць?

МАРЫ-РОЗ. Немцы?

КАМІСАР. Не старайцеся падацца больш наіўнай, чым вы ёсць на самой справе… Паміж намі, французамі… Мы ж добра ведаем, што ўсе мы, французы, у глыбіні душы іх ненавідзім, гэтых немцаў.

МАРЫ-РОЗ. Я нікога не ненавіджу, мсьё камісар. Для мяне што немцы, што французы… мы ўсе браты і сёстры паводле Евангелля.

КАМІСАР. Усё гэта пахвальна, мадэмуазэль, але, тым не менш, нашыя службы добра праінфармаваныя наконт вас.

МАРЫ-РОЗ. Я францужанка і патрыётка сваёй краіны, мсьё камісар.

КАМІСАР. Была такая публікацыя… пад назвай “Барацьба”… Вам гэта пра што-небудзь кажа?

МАРЫ-РОЗ. “Барацьба”? Маеце на ўвазе ваенную газету?

КАМІСАР. Ходзяць чуткі, што вы раздавалі гэтыя брашуры, якія так падбухторваюць людзей.

МАРЫ-РОЗ. Гэта не чуткі, мсьё камісар. Гэта паклёп.

КАМІСАР. Сведкі расказваюць пра жанчыну на ровары…

МАРЫ-РОЗ. Яны, безумоўна, маюць рацыю. Шмат жанчын у нашы дні ездзяць на роварах.

КАМІСАР. Дапусцім! Пагаворым крыху пра маршала. Адна з вашых сябровак заявіла на публіцы, што лічыць яго “старым… ёлупнем”.

МАРЫ-РОЗ. Грэх маладосці, мсьё камісар. Не надта, канечне, па­важліва, але маладыя часта даюць людзям ва ўзросце больш гадоў, чым тыя маюць.

Змена асвятлення, вяртаемся ў дзень сённяшні.

ПРУНА. Гэта і праўда так. Калі мне было пятнаццаць, трыццацігадовыя падаваліся мне дыназаўрамі… Дык што той камісар? Ён вас адпусціў?

МАРЫ-РОЗ. Ён, канечне, вельмі стараўся, але з мяне як з гусі вада. Урэшце ён сказаў: “Вы свабодны”. Я адказала: “Я таксама так лічу”. Вось бачыце – такая мая свабода, ніхто не змог мяне яе пазбавіць.

ПРУНА. Але ж хапанулі вы страху!

МАРЫ-РОЗ. Ён мяне, канечне, пагладзіў супраць шэрсці. Ведаеце, што яму хапіла нахабнасці мне сказаць? Знянацку ён запытаўся, ці я “не замужам без дзяцей альбо не замужам з дзецьмі”. Я так збянтэжылася! Зразумела, сёння такім пытаннем нікога не здзівіш, але ў тыя часы… запытаць у дзяўчыны, ці яна… ну, ведаеце…

ПРУНА. У вас ніколі не было дзяцей, мадам Жынэст?

МАРЫ-РОЗ. А вы думалі, я проста какетнічала, усё жыццё просячы звяртацца да мяне “мадэмуазэль Жынэст”?

ПРУНА. І вам іх не хацелася?

МАРЫ-РОЗ. Гэта надта асабістае пытанне.

ПРУНА. …У мяне іх таксама няма. Часам я адчуваю нейкую пякоту ў жываце. Але я трымаюся, не паддаюся… Мой хлопец кажа так: “Вы, дзяўчаты, створаныя, каб несціся, вось вы і несяцеся. Гэта мацней за вас.”

МАРЫ-РОЗ. Бач які далікатны, хлопец ваш.

ПРУНА. Але ж ён мае рацыю. Я амаль не сустракала дзяўчат, якія не паддаліся. А пасля… вы ж толькі паслухайце іх, гэтых, што “прынесліся”, як яны на вас ціснуць: “Але ж даражэнькая, як так? Табе іх не бракуе? Каб ты толькі ведала, чаго сябе пазбаўляеш, якой вялікай радасці!” ды іншыя печкі-лавачкі… Я ў шаленстве! Ведаеце, што я ім адказваю? “Яны жах на мяне наганяюць, дзеці вашыя!”

МАРЫ-РОЗ. Вы баіцеся дзяцей?

ПРУНА. Не іх, за іх. Вы іх бачылі? Такія мякенькія, такія нявінныя, зусім безабаронныя… А жыццё іх падпільноўвае, вунь там, каб хап! –
і з’есці іх, свежанькіх!

МАРЫ-РОЗ. Вы начыталіся “Чырвонага Каптурка”. Магу вас запэўніць: не за кожным рогам вуліцы сядзіць воўк. У саракавыя яны прыйшлі сюды, тыя ваўкі, як яны думалі, назаўсёды, але мы іх прагналі. Дзеткі, кветкі жыцця, нараджаюцца, жыццё працягваецца…

ПРУНА. Вы што, тэлек не гледзіце? Страшэннае беспрацоўе, планета гіне ў рэжыме рэальнага часу, крызіс на кожным узроўні. Нават калі б я выйшла за швейцарскага мільярдэра…

МАРЫ-РОЗ. У нашых вёсках такіх не водзіцца!

ПРУНА. Сем мільярдаў, вы можаце сабе ўявіць?

МАРЫ-РОЗ. Сем мільярдаў чаго?

ПРУНА. Такіх, як мы з вамі, хто нарадзіўся таму, што іхнія мамы не змаглі гэтага прадухіліць. Уяўляеце? І дзевяць мільярдаў праз два гады, па ўсім мяркуючы. Будзе вельмі цяжка ўтрымліваць усе гэтыя кветкі жыцця на такой маленькай, як наша, планеце.

МАРЫ-РОЗ. Гасподзь сказаў: “Пладзіцеся і размнажайцеся…”

ПРУНА. У ягоны час, можа, гэта і было актуальна, людзей было няшмат. Дый розныя хваробы забіралі семярых дзяцей з дзесяці, яно было таго варта. Але сёння, з усімі сучаснымі выгодамі цывілізацыі, нават старыя ўсё ніяк не хочуць паміраць. Ну, гэта я не пра вас, канечне, але так, агульна кажучы…

МАРЫ-РОЗ. Трэба верыць у жыццё, мая мілая.

ПРУНА. І гэта кажаце вы – тая, у каторай не было аніводнага дзіцяці!

МАРЫ-РОЗ. Мая старая маці была такая кволая… Мой бацька памёр у 39 год. Нам трэба было неяк арганізавацца. Да таго ж – вайна, нацысты, варварства… І я, уцягнутая ва ўсю гэту гісторыю. Што б было з тым дзіцем, калі б маці арыштавалі ці нават саслалі?

ПРУНА. Але ж пазней, пасля Вызвалення?

МАРЫ-РОЗ. Відавочна ж, надта позна. Не ведаю… Калі б вы толькі бачылі тварыкі тых дзяцей, тых малых габрэйскіх дзетак, якімі я займалася… Мы хавалі іх па ўсім рэгіёне, у кляштарах.

ПРУНА. А іхнія бацькі?

МАРЫ-РОЗ. Галоўным чынам прапалі без вестак. Тыя тварыкі дзяцей… яны не давалі мне спакою нават у сне. Я была, як вы: баялася за іх. Далібог, ці існуе мяжа пакутам, што можа вынесці душа чалавека?..

Смешная мелодыя тэлефона перарывае іх. Пруна дастае свой мабільны.

ПРУНА. Упс! Пардон… (Адключае тэлефон.) Усё гэта класна, што вы мне тут расказваеце, але мне трэба бегчы, ужо час. З вамі ён так хутка бяжыць, проста неверагодна.

МАРЫ-РОЗ. Ну, бяжыце, бяжыце.

ПРУНА (паказваючы на адкрыты куфар). Шкада пакідаць вас у гэткім балагане…

МАРЫ-РОЗ. Не пераймайцеся.

ПРУНА. Калі пажадаеце, заўтра працягнем.

МАРЫ-РОЗ. Калі хочаце…

ПРУНА. Ну, то да заўтра?

МАРЫ-РОЗ. Да заўтра.

Пруна хутка выходзіць. Мары-Роз затрымліваецца каля куфра, разглядаючы раскіданыя паперы. Пачынае ціха гучаць музыка 40-х гадоў, дэкарацыі пакрысе знікаюць у цемры.

МАРЫ-РОЗ. Ты бачыш, мама, хутка ўсё знікне, нібы і не было нічога. Нібы мы нічога і не перажылі… 1940 – гэта будзе проста лічба, такая ж далёкая і абстрактная, як 1515. Больш ніхто не будзе расказваць ні пра нашу смеласць, ні пра наша змаганне. Калі памрэ апошні, цішыня паглыне ўсё. Застануцца толькі словы ў кніжках для тых, хто яшчэ працягне іх чытаць. А пасля і кнігі перастануць чытаць. І ўсё будзе забыта.

Музыка паволі сціхае. Цемра.

 

Дзень другі

Святло рэзка загараецца, гучыць музыка. Уваходзіць Пруна, у вушах навушнікі. Яна застывае, убачыўшы Мары-Роз – захутаная ў шэры шаль, яна спіць, абапершыся на стол.

ПРУНА. Мадам Жынэст?.. Мадам Жынэст! (Яна выключае свой MP3, падыходзіць да жанчыны і асцярожна трасе яе за плячо.)

МАРЫ-РОЗ (прачнуўшыся). А, добры дзень, мадэмуазэль Пруна. Але каторы гэта час?

ПРУНА. Фух, як добра, што вы загаварылі! Я падумала, вам дрэнна… Ужо дзесяць гадзін.

МАРЫ-РОЗ. Вы прыйшлі раніцай?

ПРУНА. Так, толькі што. Ану скажыце: вы што, спалі вось так?

МАРЫ-РОЗ. Ды не… Я прачнулася вельмі рана… Нашая ўчарашняя размова круцілася ў галаве ўсю ноч. Я хацела перачытаць некаторыя рэчы, а пасля…

ПРУНА. Ох, не трэба было. Нядобра гэта – не спаць уночы.

МАРЫ-РОЗ. Ай, высплюся ў труне …

ПРУНА. Вось яшчэ… Так, карацей! (Зноў уключае свой плэер.) Пазавіце мяне, калі буду патрэбная.

МАРЫ-РОЗ. Як мне з вамі размаўляць, калі ў вас гэты апарат заўсёды ўвушшу?

ПРУНА. Яны не замінаюць, там не гучна.

МАРЫ-РОЗ. Гэты пастаянны шум… ён не перашкаджае вам думаць?

ПРУНА. Гэта не шум, а музыка. Апрача таго, калі я пачынаю думаць, мне робіцца сумна. Таму лепш пазбягаць гэтага.

МАРЫ-РОЗ. Але ж гэта так добра – пабыць з сабою сам-насам, у цішыні.

ПРУНА. Ды сумна ў цішыні…

МАРЫ-РОЗ. Сум цішыні можна ўтаймаваць… Магчыма, музыка і ёсць ваш сродак утаймавання.

ПРУНА. Ну, магчыма і так.

Мары-Роз працягвае размаўляць, а Пруна пераходзіць у іншы пакой.

МАРЫ-РОЗ. Я знайшла штосьці, што хацела б вам падарыць. (Яна бярэ кнігу са свайго “куфра ўспамінаў”.) Трымайце, вас гэта можа зацікавіць. Гісторыя, наскрозь прасякнутая драмай, але ў ёй столькі надзеі ды… (Раптам разумее, што размаўляе з пустэчай.) Куды вы падзеліся, што вы там робіце?

ПРУНА (за кадрам). Наводжу парадак на кухні. Гэта проста неабходна. Якая яна брудная, ваша столь!

МАРЫ-РОЗ. Уборка можа пачакаць, хадзіце сюды! Вы павінны дапамагчы мне разабрацца з дакументамі, з усімі маімі ваеннымі справамі!

Пруна ўваходзіць, размахваючы шчоткай.

ПРУНА. Упэўненая, што гэта ўсё таксама з часоў вайны. Вы толькі гляньце! Гэта ж не павуцінне – гэта ж парашут нейкі!

МАРЫ-РОЗ. Дарэчы, парашут… Дзякуй, што нагадалі вам расказаць пра Боба.

ПРУНА. Боба? Добра, як пажадаеце. Слухаючы вас, акурат скончу сваю столь, таму што калі прыйдзе хто-небудзь з канторы праверыць, я магу развітацца з працай… Ну, не крыўдуйце! Як распраўлюся з павукамі – зоймемся вашай вайной, абяцаю. Калі толькі гэтым можна вас парадаваць…

Яна выходзіць.

МАРЫ-РОЗ. Павукі… Столькі здзекаў з іх… Раней мы крыху пры­біралі кожную нядзелю ды раз у сезон рабілі генеральную ўборку, гэтага было дастаткова.

Змена асвятлення.

МАЦІ (за кадрам тут і далей). Мары-Роз! Я ўжо пачала хвалявацца. Ты вяртаешся занадта позна… Я хацела прыбраць у хаце, але ў мяне не хапіла сілаў павыбіваць дываны.

МАРЫ-РОЗ. Даруй, мама. Апоўдні мяне паклікаў Монсеньёр, я была яму патрэбная. Пасля я павінна была хутка ляцець у сакратарыят.

МАЦІ. Гэта не магло пачакаць?

МАРЫ-РОЗ. Монсеньёр Тэас склаў ліст, які ён хацеў даручыць надрукаваць даверанай асобе. Вялікі гонар, што ён выбраў мяне.

МАЦІ. Нейкі сакрэтны ліст?

МАРЫ-РОЗ. Заўчора габрэяў арыштавалі, каб адправіць у лагер Сэтфон. Мы дапамаглі ім збегчы і схавацца… І ўсё гэта пры саўдзеле французскіх уладаў і паліцыі!

МАЦІ. Дзеля гэтага епіскап і паклікаў цябе?

МАРЫ-РОЗ. Ён напісаў цудоўны ліст. Ліст абурэння і пратэсту. Цікава ўсё гэта, ніколі не падумала б, што наш Монсеньёр на такое здольны…
І вось сёння…

МАЦІ. А каму ён напісаў гэты ліст?

МАРЫ-РОЗ. Усе святары дэпартамента яго зачытаюць у нядзелю, з амбонаў. Таму цяпер нам трэба распаўсюдзіць копіі ліста. Монсеньёр хацеў адправіць іх па пошце, але ж ты разумееш, што я іх адгаварыла. Цэнзура б адразу іх злавіла.

МАЦІ. І як вы зробіце?

МАРЫ-РОЗ. На ровары, мама. Гэты ліст я развязу на ровары па ўсіх парафіях.

МАЦІ. Але ж гэта вар’яцтва, дзіця маё!

МАРЫ-РОЗ. Вар’яцтвам было б не рабіць нічога. Кожны дзень навокал здараюцца беды, дзеці губляюцца, людзей высочваюць… Яны ў бяспецы ў нашых манастырах, але ж ці надоўга?

МАЦІ. Але калі немцы вас затрымаюць, калі яны знойдуць гэтыя лісты?

МАРЫ-РОЗ. Яны іх не знойдуць.

Чуецца грукат. Змена асвятлення, вяртаемся ў дзень сённяшні.

ПРУНА (за кадрам). Тваю ж!..

МАРЫ-РОЗ (усхвалявана). Мадэмуазэль Пруна?

ПРУНА. Норм, ахвяр няма! (Яна ўваходзіць, трымаючы ў руках дрэўка шчоткі, зламанае напалам.) Пякельныя вашы драбіны!

МАРЫ-РОЗ. Вы ўпэўнены, што ўсё ў парадку?

ПРУНА. Так. Удар узяла на сябе шчотка. Не хвалюйцеся, я вам прынясу новую. Я амаль скончыла, падчапіла апошняе павуцінне, паварочваюся і… бамс!

МАРЫ-РОЗ (паказваючы пальцам). І ўсё гэта праз няшчасных павучкоў… Ах, вы парвалі сваю камізэльку!

ПРУНА. Камізэльку? А, мой касцюм! Дзе?

МАРЫ-РОЗ. На плячы.

Пруна здымае камізэльку, глядзіць з прыкрасцю.

ПРУНА. Во халера!

МАРЫ-РОЗ. Дайце сюды.

ПРУНА. Навошта?

МАРЫ-РОЗ. Давайце сюды, кажу. (Пруна працягвае ёй камізэльку.) Нічога не здарылася, некалькі шыўкоў, і гатова.

ПРУНА. Кіньце дурное, я куплю новую.

МАРЫ-РОЗ. Вы не выкінеце рэч толькі таму, што яна крыху разышлася па шве!

ПРУНА. Ой, ды яна кітайскай вытворчасці, такія прадаюцца тры па кошце адной. Так што тут тройчы няма бяды.

МАРЫ-РОЗ. Дайце мне, я зраблю за хвіліну… Толькі трэба знайсці нітку адпаведнага колеру… Не люблю марнатраўства.

ПРУНА. Гэта вельмі міла, але праўда, не варта.

Мары-Роз выходзіць з камізэлькай. Пруна карыстаецца момантам, каб патэлефанаваць.

ПРУНА (у тэлефон). Но-Но? Так, я бачыла, што ты званіў. Што хацеў? Ну так, я ў яе, дзе мне яшчэ быць?.. Не, хопіць, пра ўчарашняе мы больш не размаўляем, кажу табе… Ты спаў, калі я сыходзіла, я табе нагадаю, што я працую… Твае бацькі… Ды мне пляваць! Паслухай, ты ўвогуле бачыў сваю маці? Яна паводзіцца са мной, нібы я празрыстая, нібы мяне няма! Калі яна да мяне звяртаецца, у мяне такое адчуванне, што я нібы друшляк нейкі… Слухай мяне сюды, мне пофігу твая маці, пофігу твой бацька, і твая сястра мне… Даруй, кладу трубку.

Мары-Роз уваходзіць с камізэлькай. Пруна адкладае тэлефон.

МАРЫ-РОЗ. Я не хацела вас перарваць.

ПРУНА. Нічога тэрміновага.

МАРЫ-РОЗ. Але ж якая вынаходка, гэтыя тэлефоны! Калі б яны былі ў нас, у тыя часы…

ПРУНА (працягваючы ёй апарат). Хочаце паспрабаваць?

МАРЫ-РОЗ. Не, што вы, дзякуй… Мне няма каму званіць… Дый, паміж намі, я ўвогуле не ўмею ім карыстацца.

ПРУНА. Няма нічога прасцей. Калі ён звоніць, вы націскаеце на зялёную кнопку, а калі вы самі хочаце пазваніць, ну, тады набіраеце нумар і зноў ціснеце на зялёную кнопку.

МАРЫ-РОЗ (аддаючы апарат). Магу вас запэўніць: калі вам трэба патэлефанаваць, мне гэта ні кроплі не перашкаджае.

ПРУНА. Гэта быў мой хлопец. Не збіраюся я марнаваць свае грошы на яго! Ай, гэтыя хлопцы, вы ж самі ведаеце…

МАРЫ-РОЗ. Не, я не ведаю… Для вашай камізэлькі я, здаецца, знайшла, што трэба. (Працягвае ёй нітку з іголкай.) Калі ласка.

ПРУНА. А-ёй! Яны што, вас не папярэдзілі? Я ж сказала ім на сумоўі: шыццё – гэта не маё!

МАРЫ-РОЗ. Ды я сама зашыю вашу камізэльку. Проста працягніце мне нітку ў іголку.

ПРУНА. А, гэта… гэтаму я мо і дам рады… (Бярэ нітку з іголкай.) Вы будзеце смяяцца: ніколі ў сваім жыцці я не рабіла гэтага.

МАРЫ-РОЗ. Вы не ўмееце шыць?

ПРУНА. Але ж сёння ніхто ўжо не шые… Трымайце. (Дае ёй іголку.)

МАРЫ-РОЗ. Дзякую. Хочаце, я пакажу вам?

ПРУНА. Давайце, паназіраю… Вам нармальна бачна?

МАРЫ-РОЗ. Думаю, у мяне атрымалася б шыць і з заплюшчанымі вачыма. Ведаеце, нітка, тканіна, іголка… яно ўсё атрымліваецца само сабою. Нібы ў мяне вочы на кончыках пальцаў.

ПРУНА. Вы былі швачкай?

МАРЫ-РОЗ. Пасля атрымання дыплома аб пачатковай адукацыі я не працягвала вучобу. Я знайшла працу ў доме Ласвэн, гэта было буйное атэлье па пашыве, з агромністай крамай на першым паверсе. Цудоўны час… Можаце сабе ўявіць, для маладой вясковай дзяўчыны… усе гэтыя элегантныя сукенкі, гэтыя вытанчаныя касцюмы…

ПРУНА. Вы тады ўжо ўмелі шыць?

МАРЫ-РОЗ. Так, міласэрныя сёстры навучылі мяне, але прафесіяналам я стала ўжо ў доме Ласвэн. Там я таксама адкрыла для сябе, скажам так, сацыяльнае жыццё. Спярша мне, канечне, бывала ніякавата ад размоў у атэлье. Якая я была наіўная! Я тады нават не ведала пра існаванне публічных дамоў… А пасля я заснавала сіндыкат, каб дапамагаць працаўніцам… Мае першыя крокі ў палітычным жыцці… Вы цікавіцеся палітыкай?

ПРУНА (схіляючыся над шытвом). Як спрытна ў вас атрымліваецца!.. Не, палітыка мяне моцна злуе.

МАРЫ-РОЗ. Бачыце, шытво не кітайская грамата… І палітыка таксама, ёй можна навучыцца. Калі я была маленькай, мой бацька заўсёды браў мяне з сабой на маніфестацыі. Так я і навучылася.

ПРУНА (спявае).

Сёння наша атэлье

прыпыніла працу:

нашай мілай Марынэт

споўнілася дваццаць!

Мары-Роз спыняецца і глядзіць на Пруну.

МАРЫ-РОЗ. Вы ведаеце гэту песню?

ПРУНА. Я была ўпэўненая, што вы прыгадаеце! Гэта ўсё мая выкладчыца спеваў. У яе было шмат розных партытур, у тым ліку і такой старызны… Што ж тут скажаш! Я называю такія песенькі “чорна-белымі”. Бо ў іх усё наскрозь мёртвае, проста нейкае трызненне! Але ва ўсялякім выпадку, на іх можна патрэніравацца. Ну, вось. Але я люблю ўсе стылі.

МАРЫ-РОЗ. У вас прыгожы голас.

ПРУНА. Калі б я магла, я толькі гэтым і займалася б. Спяваць, спяваць, спяваць…

МАРЫ-РОЗ. Калісьці і я спявала, у царкоўным хоры. Мне вельмі падабалася, але мне заўсёды было сорамна: я была ўпэўненая, што фаль­шыўлю… Я хавалася за галасамі іншых.

ПРУНА. Кожны можа спяваць правільна. Я дык бяру ўрокі. Яны, праўда, каштуюць як крыло ад самалёта… А хлопец мой грае на гітары. Мы часам рэпеціруем разам. Ён добра грае, але такі ўжо цяльпук…

МАРЫ-РОЗ. Цяльпук?

ПРУНА. Ну, так, марудлівы, што той цяльпук.

МАРЫ-РОЗ. Ён не працуе?

ПРУНА. Ай…

МАРЫ-РОЗ (працягваючы камізэльку). Трымайце!

Пруна апранае зашытую камізэльку.

ПРУНА. Дзякую. Цудоўна, яна як новая! Чаму вы не працавалі куцюр’е? Гэта класная прафесія.

МАРЫ-РОЗ. Ды толькі жыццё – гэта не прафесія, а прыгода… Аднойчы ангажаваная ў сіндыкалізм… Магу вас запэўніць: у трыццатыя гады нам было чым заняцца. Ведаеце ж, тады ў жанчын яшчэ нават выбарчага права не было…

ПРУНА. І вам ніколі не бывала страшна?

МАРЫ-РОЗ. Страшна? Не… Страх абсякае крылы. Я зведала трывогу, так, канечне, трывогу… З часам я яе ўтаймавала, мы нават пасябравалі. Здаралася, што бывала страшна, але ўжо пасля, заднім днём, калі было позна баяцца.

ПРУНА. Як вам пашчасціла! Я дык заўсёды баюся.

МАРЫ-РОЗ. Трэба вас ад гэтага вылечыць… Страх кіруе гэтым светам. Вось чаму людзі гатовыя падпарадкоўвацца найгоршаму.

ПРУНА. Але, калі я спяваю, мне робіцца лягчэй.

МАРЫ-РОЗ. Вам трэба катацца на ровары.

ПРУНА. У мяне ёсць велік… Ну, дакладней, велатрэнажор. Вельмі карысна для сцёгнаў, прэса і ягадзіц.

МАРЫ-РОЗ. Які жах! Я бачыла рэкламу гэтых машын. Як можна было назваць роварам такую нязграбную рэч?.. Ровар – гэта ж не проста колы, рама і руль… І недастаткова проста круціць педалі… Ровар – гэта пейзаж, што плыве ўздоўж, вецер проста ў твар, валасы па ветры, пагорачкі ды яміны на шляху, водар, усё, што навокал… І галоўнае – неверагоднае пачуццё свабоды, разумееце?

ПРУНА. Ажно захацелася паехаць, так добра вы апісваеце.

МАРЫ-РОЗ. Я праехала сотні кіламетраў. У жніўні 1942-ога я аб’ездзіла ўвесь дэпартамент, ад вёскі да вёскі, раздаючы ў кожнай парафіі ліст монсеньёра Тэаса. Чатыры дні, без перапынку… Стаяла такая спякота! Я зусім знемаглася… Вось калі мне зрабілася сапраўды страшна. Страх гэты нібы прасочваўся ўсярэдзіну з самой зямлі, праз падэшвы. Ліпкі страх. Хоць лістоў пры мне больш не было, я іх усе раздала. Я нічым не рызыкавала –
і ўсё адно баялася… Урэшце я села на свой ровар – і паляцела наперад, пакідаючы гэты бессэнсоўны страх за сабою.

ПРУНА. О, дакладна, мне ж таксама трэба ляцець вам па прадукты. Крамка ўнізе зачынена з паўдня да дзвюх, а ў вашым халадзільніку мыш павесілася… Вы зрабілі спіс? Нічога не забылі?

МАРЫ-РОЗ. Так-так, канечне. Мне не трэба шмат.

ПРУНА. Я хутка. (Паказвае на куфар.) Пасля зоймемся вайной, калі хочаце.

Пруна выходзіць. Мары-Роз робіць некалькі крокаў да акна. Ціхенька напявае.

МАРЫ-РОЗ (спявае).

Мы пірог разрэзалі,

налілі партвейну.

Марынэт гарэзліва

паднімае келіх:

“Дваццаць год нам не кожны дзень,

такое здараецца толькі аднойчы…”

Раздаецца смешная мелодыя. Гэта тэлефон Пруны, што яна пакінула на стале. Званок не спыняецца, Мары-Роз падыходзіць да тэлефона, вагаецца, пасля ўсё ж бярэ яго ў рукі.

МАРЫ-РОЗ (самой сабе). Зялёная кнопка… Паглядзім… (У трубку.) Алё? Што, прабачце? Не, гэта не мадэмуазэль Пруна, яна выйшла ў краму, але так, яна ўсё яшчэ ў старой порхаўкі, як вы кажаце. Гэта порхаўка з вамі і размаўляе, малады чалавек. Гэта вы, мсьё Но-Но?.. (Самой сабе.) Ах, паклаў трубку… Але ж які нахабнік! Як можна назваць старой порхаўкай чалавека, якога нават не ведаеш? Што за манеры… Усё пачынаецца з непавагі, а пасля… (Яна адкладвае тэлефон і падыходзіць да куфра.) Зрэшты, усё гэта не важна… Але ж беднае дзяўчо!.. Усё ж трэба паказаць ёй гэты ліст. Куды я яго падзела?.. А, вось ён… (Дастае ліст і пачынае чытаць.)

Змена асвятлення. Голас Мары-Роз зліваецца з голасам за кадрам.

МУЖЧЫНА (за кадрам). “…Хай будзе пачутае наша слова пратэсту, слова абурэння хрысціянскага сумлення. Я абвяшчаю, што ўсе людзі, арыйцы ці не арыйцы, адно аднаму прыходзяцца братамі, бо яны былі створаныя адным і тым жа Богам. Усе людзі, якой бы ні былі яны расы ці веравызнання, маюць права на годнае да сябе стаўленне з боку іншых людзей і з боку дзяржавы… Акты антысемітызму, якія мы назіраем сёння, з’яўляюцца знявагай чалавечай годнасці, парушэннем самых святых правоў чалавека і сям’і…”

Уваходзіць Пруна з прадуктамі ў руках. З яе з’яўленнем асвятленне мяняецца, вяртаемся ў дзень сённяшні.

ПРУНА. У іх скончыліся сардзіны, я ўзяла вам тунца.

МАРЫ-РОЗ. Вельмі добра.

ПРУНА. Якая ж там спякота! Паветра цяжкае і неба ўсё чорнае.

Гаворачы, яна ідзе на кухню.

МАРЫ-РОЗ. З самай раніцы збіраецца на навальніцу.

ПРУНА (з кухні). Ой, не кажыце, я так баюся навальніц! Мне тады здаецца, што ў прыроды нервовы прыпадак, маму маю нагадвае.

МАРЫ-РОЗ. Але ж гэта так прыгожа! Я заўсёды любіла навальніцы. Яны нагадваюць нам, што мы насяляем планету. Невялічкі караблік пасярэдзіне бясконцасці, і мы вось там, маленечкія. Зусім нішто, у далоні Божай…

ПРУНА. А Бог і праўда ваш сябрук, га?

МАРЫ-РОЗ. Я ніколі так пра гэта не казала, але ж… Я заўсёды пачынала свае дні з ранішняй малітвы. Такі вось штуршок наперад, у новы дзень.

ПРУНА. А я выпіваю вітаміны і ўключаю музыку, кожнаму сваё.

МАРЫ-РОЗ. …“Бог-сябрук”, вось яшчэ… Дарэчы, званіў ваш сябрук. Вы забылі свой тэлефон, вунь там… Я дазволіла сабе адказаць. Баялася, можа, штосьці важнае.

ПРУНА. Ой, не трэба было хвалявацца, з ім – ніколі нічога важнага… Што ён вам сказаў?

МАРЫ-РОЗ. Ён падумаў, гэта вы ўзялі трубку, і таму спытаў, ці вы па-ранейшаму “ў старой порхаўкі”. А пасля кінуў трубку.

ПРУНА. Ну што за крэцін! Як ён бесіць мяне! Прасіла ж не турбаваць мяне, калі я на працы. Не крыўдуйце на яго, ён заўсёды меле абы-што.

МАРЫ-РОЗ. Я і не крыўдую.

ПРУНА (паказваючы на куфар). Дык што там наша вайна, працягнем?

МАРЫ-РОЗ. Трымайце… А адклала гэта для вас… (Працягвае ёй ліст і кнігу.) Той самы, славуты ліст епіскапа.

ПРУНА. Які вы прывезлі кожнаму пастару?

МАРЫ-РОЗ. Ну, амаль кожнаму… Я старалася не трапляцца на вочы таму, з Ардзю. Агідны калабарацыяніст. Ён дружыў з немцамі і паліцаямі… (Смяецца.) Аднойчы монсеньёр Тэас сказаў мне: “Пра­палошчам мы яго крыху ў Тарне, такому не зашкодзіць”… Але падчас Вызвалення монсеньёр Тэас выратаваў яму жыццё. Бо іншыя хацелі яго расстраляць.

ПРУНА. А шмат калабаў было ў Мантабане?

МАРЫ-РОЗ. Як паўсюль.

ПРУНА. Але ж чаму?

МАРЫ-РОЗ. Ну, хтосьці проста праз цікаўнасць. Каб быць на баку мацнейшага. Некаторыя душу гатовыя прадаць, каб атрымаць хоць кроплю ўлады. Дый, зрэшты, многія проста не любілі габрэяў.

ПРУНА. Гэта як сёння з імігрантамі.

МАРЫ-РОЗ. Нянавісць заўсёды адна і тая ж. Падманутыя чаканні, разбітыя надзеі, зайздрасць, крыўды. Калі я пакутую, дык гэта па віне іншых. Гэта ж так проста.

ПРУНА. А што яны каму зрабілі, тыя габрэі?

МАРЫ-РОЗ. Некаторыя хрысціяне іх заўсёды абвінавачвалі ў забойстве Хрыста. Забываючы, між іншым, што Езус сам быў габрэем… Да таго ж найбуйнейшыя банкі былі габрэйскімі, а нацыстам патрэбнае было іхняе золата.

ПРУНА. Дарэчы, епіскап ваш узгадаў арыйцаў… Што за арыйцы?

МАРЫ-РОЗ. Ілюзія. Выдумка, нібы існуе нейкая “чыстая нацыя”, вышэйшая за ўсе астатнія, белая, канечне ж.

ПРУНА. Вашы тагачасныя габрэі… Яны мне нагадваюць сённяшніх нелегалаў. Нешта падобнае, не?

МАРЫ-РОЗ. Не, прычыны былі іншыя, наступствы таксама. І зусім іншага роду небяспека… Няправільна іх параўноўваць.

ПРУНА. Добра, але ж калі нелегал папросіць вас схаваць яго, вы зробіце гэта?

МАРЫ-РОЗ. Я ніколі не зачыняла сваіх дзвярэй перад чалавекам у бядзе… Дабрачыннасць – святы доўг хрысціяніна. Гэта напісана чорным па белым у лісце, што я дала вам. Для мяне законы міласэрнасці вышэйшыя за ўсе астатнія законы.

Пруна бярэ кнігу, што ляжыць на куфры.

ПРУНА. А што за кніга? (Чытае.) “Дзяцінства пад прыцэлам”.

МАРЫ-РОЗ. Пачытайце, даведаецеся!

ПРУНА. Я мала чытаю, але добра, пастараюся.

Пруна кладзе кнігу і ліст у свой заплечнік.

МАРЫ-РОЗ. Не ўяўляю, як можна жыць без кніг вакол сябе.

ПРУНА. А я не ўяўляю, як можна жыць без музыкі.

МАРЫ-РОЗ (усміхаючыся). Магчыма, нам абедзвюм не стае ўяўлення!

ПРУНА. Я вам заўтра прынясу музыкі, наўзамен кніжкі… Абяцайце паслухаць.

МАРЫ-РОЗ. Абяцайце прачытаць кнігу.

ПРУНА. Дамова!.. Ну, дык што там з нашай прыборкай?

МАРЫ-РОЗ. Я б хацела раскласці ўсе дакументы па папках, а пасля папкі па каробках.

ПРУНА. О-о-о, канца-берагу няма…

МАРЫ-РОЗ. Я даўно хацела за іх узяцца, але адной… Удзвюх мы хутчэй дамо рады… Вось, трымайце гэты стосік… (Працягвае ёй кіпу папер і пустых канвертаў.) Асабістыя лісты – па карычневых канвертах, дзелавыя – па шэрых.

Пруна пачынае рассартоўваць.

ПРУНА. У мяне тое ж самае з прасаваннем. Кажу сабе: я зраблю гэта заўтра. А заўтра ўсё ніяк не настане.

МАРЫ-РОЗ. Я хацела б прывесці ўсё ў парадак да таго, як адпраўлюся.

ПРУНА. О, вы збіраецеся ў падарожжа?

Мары-Роз глядзіць на яе збянтэжана. Пруна ўсведамляе ляпсус.

ПРУНА. Ну я і даўбешка! Даруйце, а?.. Але ж не трэба казаць такое, мадам Жынэст, нават у вашыя гады. (Паказваючы ліст.) Гэты куды?

МАРЫ-РОЗ. У карычневы… Смерць не надта й страшнае слова, мадэмуазэль Пруна.

Пруна складвае ліст.

ПРУНА. Не люблю. У мяне ад яго кроў стыне ў жылах.

МАРЫ-РОЗ. Дарэмна. Пакуль вы жывая – смерці яшчэ тут няма, а калі яна прыйдзе – вас ужо тут не будзе. (Пруна паказвае ёй іншы ліст.) У шэры… Няма чаго баяцца.

Пруна складвае ліст.

ПРУНА. А я не хачу не быць тут.

МАРЫ-РОЗ. Ясна ж, нікому не хочацца паміраць. Але калі вы хочаце жыць – пра гэтыя страхі трэба забыць.

ПРУНА. У вашыя часы жыць было прасцей.

МАРЫ-РОЗ. Але ж “мае часы” – гэта сёння!

ПРУНА. Я мела на ўвазе, калі вы былі маладой.

МАРЫ-РОЗ. Калі я была маладой, свет ужо быў вельмі стары, такі ж паношаны, як сёння… (Пруна паказвае ліст.) Шэры… Несправядлівасць і гвалт узялі ўладу ў свае рукі, і вы смееце казаць, што тады было лягчэй?

Пруна складвае ліст.

ПРУНА. Дык што, “старыя добрыя часы”, як мы кажам, – гэта ўсё выдумкі?

МАРЫ-РОЗ. Калі вы слухаеце песню, варта ўдумвацца ў словы. “Дваццаць год нам не кожны дзень”, гэта ж зразумела, не? “Прыгожая эпоха” – гэта сам час нашага жыцця. (Пруна паказвае ліст.) Карычневы.

Пруна затрымліваецца над адным з канвертаў.

ПРУНА. Гэты адрасаваны нейкай Эве Гацье… Хто яна?

МАРЫ-РОЗ. Гэта я! Гэта было маё імя падчас вайны.

ПРУНА. У вас былі псеўданімы, як у зорак шоу-бізнесу?

МАРЫ-РОЗ. Так, ва ўсіх былі. Калі б вас схапілі і пачалі катаваць, вам давялося б выдаваць імёны. Лепей, каб гэтыя імёны былі выдуманымі.

ПРУНА. Гэта дзіўна – Эва Гацье… Мне падабаецца. Гучыць, як імя актрысы ці спявачкі.

МАРЫ-РОЗ. Амаль так і было, пэўнага роду тэатр. Такі тэатр, дзе людзі маглі заплаціць сваёй шкурай, раз і назаўжды…

Чуецца моцны грукат грому, блішчыць маланка. У Пруны ліст вылятае з рук.

ПРУНА (панічна). Гамон, гэта ён зусім блізка бахнуў!

Мары-Роз падыходзіць да вакна.

МАРЫ-РОЗ. Чароўна! Шэры антрацыт, аточаны ўсімі адценнямі ліловага… Далей ён растае ў фуксіі… Гэтае неба нагадвае мне самую прыгожую навальніцу, што я бачыла ў сваім жыцці… Адзінаццатага траўня 42-га года ў мястэчку Катэрв’ель, у Пірэнеях, паблізу гішпанскай мяжы.

ПРУНА. А скажыце, мадам Жынэст, вам не надакучыць, калі я застануся тут у вас, пакуль гэтая навальніца не…

МАРЫ-РОЗ. Што вы, зусім не… Вам трэба выпіць шклянку вады, нешта вы збялелі.

ПРУНА. Так, у горле перасохла… (Збіраецца на кухню.) Калі ўжо я паднялася, можа, салаткі прынесці? Хочаце?

МАРЫ-РОЗ. Пры ўмове, што мы з’ядзім яе разам.

Пруна выходзіць.

ПРУНА (за кадрам). А чым вы там займаліся, у Пірэнеях? На лыжах каталіся?

МАРЫ-РОЗ. Вы толькі ўявіце! Там адбываўся тайны з’езд прадстаўнікоў дэпартаментаў – удзельнікаў руху “Змаганне”. Менавіта там мы выпрацавалі стратэгію нашага супраціву.

ПРУНА (за кадрам). Вы туды на ровары сваім паехалі?

МАРЫ-РОЗ. Божачкі, не, гэта занадта далёка! Мы паехалі на цягніку з адным супраціўленцам, яго звалі Жуль Алямэль… Дзівак-камуняка, атэіст, я нават думала, што ён франкмасон! (Уваходзіць Пруна з міскай у руцэ.) Бачыце, мы былі розныя ва ўсім. Ва ўсім, акрамя галоўнага: барацьба супраць варварства аб’ядноўвала нас. Мы сімпатызавалі адно аднаму, і нам добра працавалася разам.

Зноў чуецца гром, гэтым разам дзесьці далей.

ПРУНА. Вы любіце яго добра ўзбітым? Ну, вінегрэт, соус… вам як зрабіць?

МАРЫ-РОЗ. Зрабіце на свой густ. Я не пераборлівая… Дык вось калі мы прыехалі ў Тулузу, Алямэль і я, нам давялося доўга чакаць цягніка на Люшон. Таму мы вырашылі схавацца ў кіно на вуліцы Альзас.

Пруна ўзбівае вінегрэт, чуецца шум кінапраектара. Асвятленне мяняецца, адасабляючы Мары-Роз, а Пруна працягвае ўзбіваць свой вінегрэт.

ПРУНА. А што за фільм?

МАРЫ-РОЗ. Я ўжо і не памятаю… Я толькі памятаю агідную прапаганду.

Эфект “кінатэатра” робіцца больш выразным.

ДЫКТАР КІНО (за кадрам). У Парыжы быў адкрыты Інстытут па габрэйскіх пытаннях… Параўнаем габрэя з пацуком. Гэтак жа, як млекакормячы грызун, з якім яго яднае жорсткасць, подласць і хітрасць, габрэю ўласцівая неадольная цяга да разбурэння… Пра магутную здольнасць да дзеяння габрэя сведчыць велічэзная колькасць яго паслядоўнікаў. Гэтак жа, як папуляцыя пацукоў нясе ў сабе пагрозу бяспецы грамадства…

Голас дыктара пакрысе сціхае, вяртаецца ранейшае асвятленне.

МАРЫ-РОЗ. Гэта вы маянэз узбіваеце?

ПРУНА (гледзячы ў міску). Ну так! Але я вас слухаю, слухаю, і ўжо не маю аніякага паняцца, чаго я тут наўзбівала!

Яна вяртаецца на кухню.

МАРЫ-РОЗ. Вазьміце сервіровачны столік на колцах, так будзе хутчэй. І не забудзьце ружовае віно, там засталося на донцы.

Зноў чуецца смешная мелодыя тэлефона Пруны.

МАРЫ-РОЗ. Ах! Здаецца, вам звоняць!

Пруна вяртаецца, коцячы столік з салатаю.

ПРУНА. Калі гэта зноў ён, я не ведаю, што з ім зраблю! (Глядзіць на экран.) Ён, каб яму добра было! (Адказвае.) Алё? Не, я цябе не чую! Мяне выкралі марсіяне! Тут кепскі сігнал!.. Лёзы для галення ў шуфлядцы ў ванным пакоі, ці можаш адкрыць газ і запаліць лямпачкі!..

Яна кідае трубку і, раззлаваная, забурваецца ў крэсла. Пасля налівае Мары-Роз келіх віна, тая глядзіць на яе разгублена. Зноў чуецца грукат навальніцы, што ўжо аддаляецца.

ПРУНА. Ваша здароўе, мадам Жынэст, і смачна есці!

МАРЫ-РОЗ. Ваша здароўе, мадэмуазэль Пруна!

Яны п’юць.

ПРУНА. Паміж намі дзяўчатамі, не маглі б вы, калі ласка, не называць мяне “мадэмуазэль Пруна”?

МАРЫ-РОЗ. А як вы хочаце, каб я вас звала?

ПРУНА. Ну, не ведаю… Мадэмуазэль, ці проста Пруна… А разам гучаць неяк…

МАРЫ-РОЗ. …па-старпёрску?

ПРУНА. Ну-у… я не гэта хацела сказаць, але…

МАРЫ-РОЗ. Гэта тое, што вы падумалі… Я буду вас называць, як вы захочаце.

ПРУНА (гаворачы з набітым ротам). Фруна.

МАРЫ-РОЗ. Як-як?

ПРУНА. Пардон… Пруна, завіце мяне Пруна.

МАРЫ-РОЗ. Пруна…

ПРУНА (ускрыквае, плюючы). Не чапайце салату!

МАРЫ-РОЗ. Што здарылася?! Што такое, Пруна?

ПРУНА (усхліпваючы). Ён проста паскудны! Я зноў схібіла… наліла белага воцту замест алею, пасля дадала воцту чорнага, а пасля – перцу, а пасля… Ой, паскудства! (Яна заплакала.)

МАРЫ-РОЗ. Але ж, мілая мая!.. Ну не будзеце ж вы плакаць праз нейкую там салату! Выпіце, вам стане лягчэй… Варта паберагчы свае слёзы для больш істотных рэчаў.

ПРУНА. Прабачце… Справа ж не толькі ў салаце… Гэта… (Яна паказвае на свой тэлефон.) Гэта ўсё ён! Праз яго я розум страціла, я раблю абы-што… Я так больш не магу!

МАРЫ-РОЗ. Ён вас б’е?

ПРУНА. Ды не.

МАРЫ-РОЗ. Дык што ж тады?

ПРУНА. Я люблю яго.

МАРЫ-РОЗ. Што, праўда?

ПРУНА. Але ён прытырак.

Паўза.

МАРЫ-РОЗ. Ну, не трэба так казаць… Магчыма, вы проста памыліліся з мужчынам. Ці – з пачуццём. А калі вы ні ў чым не памыліліся – тады так казаць не трэба.

ПРУНА. Але ж справа не толькі ў ім! Справа ва ўсім маім жыцці, ва ўсім, што адбываецца ў рэжыме live!

МАРЫ-РОЗ. У якім рэжыме?

ПРУНА. Ай, праехалі, вам не зразумець… Вы нават не ўсведамляеце, наколькі вам пашчасціла, што была вайна, калі вы былі майго веку.

МАРЫ-РОЗ. Пашчасціла?!

ПРУНА. Вы ведалі, навошта прачыналіся кожную раніцу. Ведалі, супраць чаго змагаліся. У вас быў сэнс жыць!

МАРЫ-РОЗ. Прачнуўшыся раніцай, я прыбірала ложак, не ведаючы, ці буду я ў ім спаць гэтай ноччу. Даводзілася змагацца са злом голымі рукамі. У мяне не было анічога, апроч майго ровара ды маёй смеласці.
І сэнсам майго жыцця было выратаванне іншых. Вы пра ўсё гэта кажаце “пашчасціла”?

ПРУНА. Вы былі звычайнай швачкай – а сталі гераіняй Супраціву.
А я… я хацела быць спявачкай – а стала прыбіральшчыцай.

МАРЫ-РОЗ. Ёсць героі, што паміраюць у дваццаць год, Пруна, ці ў трыццаць… Майму сябру, Андрэ Эчэвэрлепа, было трыццаць два. Паліцаі пагрукалі яму ў дзверы а другой гадзіне ночы. Ён выскачыў праз акно, у піжаме, босы. Дабег да маста непадалёк ад дома. Ён вісеў над прорвай, трымаючыся за парапет, спадзеючыся, што ноч зможа яго схаваць, захаваць. Але яны знайшлі яго. Яны стрэлілі ва ўпор.

ПРУНА. Спачуваю…

МАРЫ-РОЗ. І я не заву гэта гераізмам. Я заву гэта пакутніцкай смерцю… А гераізм – гэта жыць жыццё, дзень за днём робячы сваю справу.

ПРУНА. Даруйце, я ляпнула абы-што. Думаю, мне лепш пайсці дамоў… Гэтай ноччу я ні на макавае зернейка не заснула, усё праз яго. А сёння ён пайшоў да сяброў, дык я пасплю нармальна.

Гаворачы, яна збірае свае рэчы.

МАРЫ-РОЗ. Беражыце сябе, мілая.

ПРУНА. Але вам няма чаго есці… Хочаце, я адкрыю вам сардзіны?

МАРЫ-РОЗ. Я дам рады… Але я хацела б вас папрасіць: не прыходзь­це сюды заўтра.

ПРУНА. Вы больш не хочаце мяне бачыць?

МАРЫ-РОЗ. Не кажыце глупства. Я хацела б, каб вы склалі мне кампанію на цырымоніі памінання.

ПРУНА. Цырымоніі чаго?

МАРЫ-РОЗ. Ну, памятаеце… (Яна дастае картку з кішэні.) Дзень памяці ахвяр злачынстваў, здзейсненых французскай дзяржавай.

ПРУНА. Добра.

МАРЫ-РОЗ. Гэта ў жаночым ліцэі. Ліцэі Мішэле.

ПРУНА. Яны змешаныя цяпер.

МАРЫ-РОЗ. А 14 гадзіне.

ПРУНА. Буду.

МАРЫ-РОЗ. Я на вас разлічваю…

ПРУНА. Да заўтра, мадам Жынэст.

МАРЫ-РОЗ. Да заўтра, Пруна.

Пруна выходзіць. Мары-Роз падыходзіць да куфра.

МАРЫ-РОЗ. Я так і не расказала ёй пра Боба! Трэба заўтра не забыць… Трэба столькі яшчэ ёй расказаць…

Размаўляючы сама з сабой, яна ідзе на кухню, коцячы перад сабой столік. Музыка. Цемра.

 

Дзень трэці

Уваходзіць Пруна, у вушах навушнікі, у руцэ вялікая торба. Кладзе свае рэчы на стол.

ПРУНА. Мадам Жынэст! (Выходзіць праз тыя ж дзверы, за кадрам.) Мадам Жынэст! Ды што ж гэта такое… Дайце мне руку.

Яны ўваходзяць разам, Пруна падтрымлівае Мары-Роз.

МАРЫ-РОЗ. Гэта ўсё спякота. Яна так цяжка мне даецца…

ПРУНА. Вы надта хутка ходзіце. Я ледзь паспявала за вамі… Вам трэба сябе берагчы.

Яна дапамагае Мары-Роз зняць пінжак і сесці.

МАРЫ-РОЗ. Жыццё такое кароткае, каб мне сябе эканоміць… Ведаеце, там у ліцэі, падчас ушанавання тых дзвюх маладых дэпартаваных ліцэістак, я разглядала ўнутраны дворык, калоны з ружовай цэглы, лісце на дрэвах пад летнім небам… Я ўяўляла, як яны стаялі, абапіраючыся на гэтыя калоны, паўтаралі ўрок ці абменьваліся сакрэцікамі… уяўляла дотык іхніх рук да лісця каштанаў, глядзела ў сінь над нашымі галовамі… Ведаеце, часам я гляджу ў гэты блакіт вачыма памерлых.

ПРУНА. Ой, не трэба вярэдзіць сабе душу.

МАРЫ-РОЗ. Ды не, наадварот… Гэта добры спосаб падзяліцца жыццём. Гэткае яднанне па-над усім…

ПРУНА. Мёртвыя памерлі, Мадам Жынэст. Няма сэнсу пра ўсё гэта думаць…

МАРЫ-РОЗ. Але калі мы пра іх думаем, яны не такія ўжо і мёртвыя… Дзеці… Мы выратавалі сапраўды многіх. Толькі ў адным Муасаку некалькі дзясяткаў… Але чаму мы не выратавалі гэтых дзвюх дзяўчынак?.. Чаму яны не прыйшлі да мяне ў сакратарыят?.. Няўжо ў іх сапраўды быў менавіта такі лёс?..

ПРУНА. Я не веру ў лёс. Нідзе нічога не прадвызначана, усё гэта лухта. Трэба ўмець спраўляцца з выпадковасцямі, з акалічнасцямі. Мы проста звычайныя чаляднікі ў гэтым жыцці, не больш… Але, канечне, выратаваць шмат дзяцей – гэта здорава!

МАРЫ-РОЗ. Нас падтрымлівалі вышэйшыя сілы.

ПРУНА. Ды хопіць ужо! Раздражняе… Няма ніякіх вышэйшых сіл. Гэта вы і толькі вы зрабілі тое, што зрабілі.

МАРЫ-РОЗ. А як вы тады патлумачыце, што са мной самой нічога не здарылася? Вобшукі, допыты, фальшывыя паперы, падпольныя газеты… Ніколі, нічога! Іншых хапалі і высылалі, ці нават расстрэльвалі за куды меншае…

ПРУНА. Ці гулялі вы калі-небудзь у лато?

МАРЫ-РОЗ. Не. Чаму вы пытаецеся пра гэта?

ПРУНА. Вам трэба паспрабаваць. Удача вас любіць…

МАРЫ-РОЗ. Проста ў мяне ёсць анёл-ахоўнік.

ПРУНА. Ну так, вядома ж: такіх, як вы, ёсць каму ахоўваць … А ў іншых няма нікога? Хіба што парцэлянавыя анёлы, купленыя на распродажы?

МАРЫ-РОЗ. Прашу вас…

ПРУНА. Мадам Жынэст, я, канечне, вельмі вамі захапляюся, за тое, кім вы ёсць і што вы зрабілі, але ў гэтыя старыя байкі я не веру… Да таго ж я зноў кепска спала ноччу, таму што кніга, якую вы мне далі…
Я прачытала яе цалкам.

МАРЫ-РОЗ. Яна вас кранула?

ПРУНА. Кранула? З мяне кепскі чытач, я вам казала, але гэтую кніжку я праглынула за раз… Вы бачылі, як яна ў выніку выйшла з гэтай сітуацыі, дзіцё гэтае?

МАРЫ-РОЗ. Кладзіна?

ПРУНА. Карацей, яна ў сваім пакоі ў доме людзей, што прытулілі яе, у Бамон-дэ-Ламань. Уночы ёй робіцца так страшна, што яна зачыняе замок на два абароты. Раптам хтосьці стукае ў дзверы. Паралізаваная бязмежным страхам, яна схавалася пад коўдрай. Зноў грукат у дзверы. Гэта нямецкі салдат, эсэсавец. Ён ведае, што яна габрэйка, і ён прыйшоў папярэдзіць, што яе арыштуюць на досвітку, ён кажа ёй уцякаць.
І яна мусіць паслухацца яго, нацыста. Трэба ўцякаць хутка, зараз жа. Ён кажа там, у кнізе: “Schnell! Schnell!”… Вы разумееце, што адбылося? Яе ўратаваў эсэсавец!

МАРЫ-РОЗ. У эсэсаўца таксама можа быць душа.

ПРУНА. Ды не веру я ні ў якую душу! У гэтага проста было сэрца.

МАРЫ-РОЗ. Ён служыў у дывізіі Das Reich. Яны былі і ў Мантабане, гэта яны пазабівалі жыхароў Арадур-сюр-Глян…

ПРУНА. Ведаю, я пагугліла. Мне стала цікава, што адбывалася пасля… Вы ведаеце, як ён памёр, начальнік іхні?

МАРЫ-РОЗ. Генерал Ламердынг?

ПРУНА. Ён памёр багатым, у 71-м годзе, ва ўзросце шасцідзесяці шасці, у сваім ложку.

МАРЫ-РОЗ. Ад раку.

ПРУНА. Мая маці таксама памерла ад раку. Яна нікога не забіла… Вы верыце, што і ў генерала Ламердынга быў анёл-ахоўнік?

Мары-Роз не адказвае. Яна падыходзіць да акна і глядзіць у неба. Пруна дастае кніжку з заплечніка.

МАРЫ-РОЗ. Я ўсцешана, што вы зацікавіліся тым, што адбылося пасля. Усцешана, што кніга вас кранула. Я баялася, што…

ПРУНА. Не хочаце кавы-глясэ?.. А пасля працягнем раскладваць вашу вайну па канвертах.

МАРЫ-РОЗ. Не адмоўлюся. Усе гэтыя размовы мяне стамілі…

Пруна ідзе на кухню.

ПРУНА (за кадрам). Я і падумаць не магла, што вы такая славутая! Столькі людзей падышлі паціснуць вам руку!

МАРЫ-РОЗ. Ніякая я не славутая… Проста некаторыя людзі мяне ведаюць… Пасля Вызвалення я заставалася ў палітычных справах у шасцідзясятых, нават на выбарах перамагла. Адзіная жанчына, выбраная ў муніцыпальны савет… А пасля я кінула ўсё гэта. Я спадзявалася, што свет зменіцца ў лепшы бок, што грамадства стане больш адкрытым, дэмакратычным. Але я расчаравалася… Правыя вінавацілі мяне ў тым, што я занадта левая, левыя – што занадта правая…

ПРУНА (за кадрам). А мне падалося, што ўсе яны вас любяць.

МАРЫ-РОЗ. Яны проста памятаюць пра Супраціў, вось і ўсё.

Пруна вяртаецца з дзвюма шклянкамі кавы.

ПРУНА. Трымайце, піце, пакуль халодная.

Яны моўчкі п’юць ля вакна.

МАРЫ-РОЗ. Трэба ружы паліць, галовы пасхілялі…

ПРУНА. Прыгожы ў вас сад. На востраў падобны. Я б хацела мець сад.

МАРЫ-РОЗ. У мяне – той, што так любіць парадак ва ўсім, – кветкі заўсёды растуць як сабе хочуць, нібы дзікія… Нібы дзікія…

Пруна вяртаецца да куфра і дастае газеты.

ПРУНА. Ну дык што з гэтым парадкам? Скончым?

Мары-Роз глядзіць на яе ўсхвалявана.

МАРЫ-РОЗ. Што вы збіраецеся з імі рабіць?

ПРУНА. Я? Не ведаю. Гэта вы павінны мне сказаць, што з імі рабіць.

МАРЫ-РОЗ. Але ж, Берта, гэта “Барацьба” ды “Хрысціянскае сведчанне”! Я думала, мы іх усе раздалі! Трэба іх хуценька аднесці ў рыбную краму, хутчэй, дайце сюды, я аднясу!

ПРУНА. Мадам Жынэст… Спакойна, цяпер бяспечна. Вайна скончылася.

МАРЫ-РОЗ. Трэба як мага хутчэй ад іх пазбавіцца, Берта! Ужо трэці дзень нейкі тып сочыць за мной на вуліцы. Ён не надта разумны, я яго раскусіла адразу… Гэта паліцай.

ПРУНА. Прысядзьце, мадам Жынэст. Іх больш няма.

МАРЫ-РОЗ. Трэба папярэдзіць астатніх. Мы павінны адмяніць спатканне… Берта, вазьміце мой ровар, я мушу застацца з маці.

ПРУНА. Усё добра, мадам Жынэст, усё ў парадку…

Разгубленая, Пруна дапамае ёй сесці. Мары-Роз нейкі час глядзіць на яе пустымі вачыма, пасля хавае твар у далонях.

МАРЫ-РОЗ. Што са мной здарылася?.. (Прыбірае далоні.) Што са мной было?

ПРУНА. Вы былі ў сваім 1940-м… Ці дзесьці каля таго.

МАРЫ-РОЗ. Нічога не памятаю… Што я вам казала?

ПРУНА. Вы назвалі мяне Бертай. Хацелі, каб мы занеслі газеты рыбніку.

МАРЫ-РОЗ. Берта… Берта Дэльма. Мы працавалі разам у сакратарыяце. Гэта з ёй і з Мары Каламбані мы арганізавалі наша падпольнае бюро… Пасведчанні аб хрышчэнні, пасведчанні асобы, карткі на харчаванне… У Берты быў талент падрабляць пячаткі… Яна была мне сапраўднай сяброўкай… Вялікай сяброўкай…

ПРУНА. А дзе вы бралі ўсе тыя прылады для вашай працы?

МАРЫ-РОЗ. Быў цэлы ланцуг. Монсеньёр епіскап перадаваў нам пячаткі камісарыятаў паліцыі ці мэрый… Я непакоюся, Пруна.

ПРУНА. Што вас непакоіць?

МАРЫ-РОЗ. Тое, што толькі што адбылося са мною, у маёй галаве… Гэтая адсутнасць… Не памятаю, ці здаралася такое раней… Але я баюся, што яно паўторыцца.

ПРУНА. Гэта проста ператомленасць, цырымонія ды ўсё такое…

МАРЫ-РОЗ. Я больш нічым не займаюся, больш ні да чаго не прыдатная. У мяне застаецца толькі памяць. Калі я і яе страчу…

ПРУНА. Ды ваша памяць цвёрдая, як бетон. Хапіла б на пяць сланоў.

МАРЫ-РОЗ. Трэба, каб вы задавалі мне пытанні. Я не павінна нічога забыць.

ПРУНА. Ой, нядобрая гэта задума – будзіць усіх гэтых фантомаў. Доказам таму…

МАРЫ-РОЗ. У маім узросце чалавек ужо ведае больш памерлых, чым жывых. Гэтыя фантомы – мае сябры. А вы тут дзеля таго, каб дапамагаць мне, хіба не?..

Пруна адварочваецца і гартае газеты.

ПРУНА. Дык што рабіць з імі?

МАРЫ-РОЗ. Адкладзіце іх убок.

ПРУНА. Але калі яны былі забароненыя, газеты гэтыя, каму вы іх раздавалі?

МАРЫ-РОЗ. Мы развілі цэлую сетку неабыякавых людзей, каторым мы іх раздавалі ў сакрэце ад цэлага свету. Тыя пасля раздавалі іх у сваіх колах. Трэба было дзейнічаць хутка… Калі ў вас знаходзілі забароненую газету, можна было заўсёды сказаць, што яна выпадкова трапіла ў вашу паштовую скрыню, але ж калі іх знаходзілі не адну…

ПРУНА. Немцы вось так проста хадзілі па хатах?

МАРЫ-РОЗ. Немцы рэдка. Толькі па даносе, калі былі ўпэўненыя. Паліцаі, вось што было горш… Такія паскуднікі.

ПРУНА. Адкуль яны браліся?

МАРЫ-РОЗ. Ды адусюль. Яны былі гэткай “дадатковай” паліцыяй, цалкам падпарадкаванай гестапа. Яны шпарка навербавалі сабе ўсялякага хулігання, галаварэзаў, якім чалавека забіць – што высмаркацца.

ПРУНА. Маладых вербавалі?

МАРЫ-РОЗ. Большасці было ад дваццаці да трыццаці. Былі і старэйшыя, вядома ж.

ПРУНА. Навошта маладым ублытвацца ў такое?..

МАРЫ-РОЗ. Ну, праз патрэбу дзейнічаць, магчыма… Дый было ж на што паквапіцца… Гляньце… (Яна выцягвае з куфра паперу.) Вось іхнія крэда, пачытайце.

Пруна бярэ паперу і зачытвае.

ПРУНА. “Супраць буржуазнага эгаізму – за французскую салідарнасць”… Але ж гучыць няблага, не?

МАРЫ-РОЗ. Вам падалося? Такія ідэі небяспечныя. На першы погляд яны поўныя здаровага розуму. Хто ж скажа, што ён выступае за эгаізм?

ПРУНА. “Супраць скептыцызму – за веру”… О, гэта для вас! (Мары–Роз усміхаецца.) “Супраць дэмакратыі – за аўтарытарную ўладу”… А, ну гэта ўжо зусім не ў той лес. “Супраць прыгнечанага становішча пралетарыяў – за сацыяльную справядлівасць”… Ну-у… “Супраць габрэйскай праказы – за чысціню французскай нацыі”… Ну, гамон!

МАРЫ-РОЗ. Вось так усё і робіцца зразумелым. Але праблема ў тым, што з добрым дзясяткам пастулатаў можна было б пагадзіцца… Так і трапляе чалавек у пастку.

ПРУНА. Я ведаю рызыкантаў, што галасуюць за ультраправых.

МАРЫ-РОЗ. А я ведала рызыкантаў, што падтрымлівалі маршала. Вось чаму ідэі як такія мяне не надта цікавяць. Кожную ідэю можна перакруціць.

ПРУНА. Не, тут вы памыляецеся. Чалавецтву патрэбныя ідэі. Ведаеце, што я больш за ўсё люблю ў песнях? Калі ў тэксце ёсць сэнс. Калі ж там толькі ноты ды словы для прыгажосці – гэта адстой.

МАРЫ-РОЗ. У песнях – магчыма, але ў жыцці…

ПРУНА. Тое ж самае.

МАРЫ-РОЗ. Некаторыя ідэі вельмі небяспечныя.

ПРУНА. Больш небяспечна – калі іх няма. Калі вы прыбераце ідэі, іх месца зойме лухта.

МАРЫ-РОЗ. Але ж фашызм таксама паўстаў з ідэі. Ідэі вельмі прывабнай! Вам казалі: “Вы найлепшыя, вы наймацнейшыя”. Так прыемна было гэта чуць. Калі б вы толькі бачылі высадку салдатаў вермахта…
у зіхоткай форме, навюткіх аўтамабілях! Наша бедная армія выглядала побач з імі нікчэмна… Я была на баку гэтых нікчэмных.

ПРУНА. Ну, слухайце, я бачыла ў вас сцяг, у куфры.

МАРЫ-РОЗ. Так.

ПРУНА. Дык сцяг і ёсць перакручаная ідэя.

МАРЫ-РОЗ. У вашым узросце мне ніякай справы не было да сцяга. Я пачала шанаваць яго пасля вайны.

ПРУНА. Сцяг – гэта ж проста ануча, у якой, тым не менш, столькі смерцяў на сумленні! Сцягі трэба забараніць.

МАРЫ-РОЗ. Калі я памру, я хацела б, каб мне ў труну паклалі наш трыкалор… Вы мяне слухаеце?

ПРУНА. Не, не, даруйце, з мяне хопіць.

МАРЫ-РОЗ. Не разумею вас…

ПРУНА. Што тут разумець? Досыць мне гэтых гісторый. Я проста хацела дапамагчы вам навесці парадак, проста хацела дапамагчы вам раскласці паперы… Але ўсе гэтыя гісторыі, гэтая халерная палітыка надакучылі мне! Гэта вашыя справы, не мае. У мяне, можа, таксама ёсць гісторыя, мая! Вы нічога дзіўнага не заўважылі?

МАРЫ-РОЗ. Я заўважаю столькі ўсяго дзіўнага ў нашы дні…

ПРУНА. Я вам пра сябе кажу! Мой тэлефон!.. Ён не званіў сёння падчас цырымоніі.

МАРЫ-РОЗ. Якое шчасце!

ПРУНА. Ён не званіў ні пасля, калі мы былі на вуліцы, ні цяпер, калі мы дома. Вось што дзіўна…

Паўза.

МАРЫ-РОЗ. Вы хвалюецеся за мсьё Но-Но?

ПРУНА. Калі я чытала ўсю ноч, дык гэта значыць толькі тое, што яго не было ўсю ноч, гэтага мсьё Но-Но… Я адправіла яму паведамленне – ён не адказаў. Я пакінула яму галасавое – ён не перазваніў…

МАРЫ-РОЗ. Але ж мне падалося, што вы раззлаваліся на яго, што вы больш не можаце яго цярпець. Вы назвалі яго цельпуком і нават горш…

ПРУНА. І што з таго? Што гэта мяняе? Вы што, ніколі не былі закаханай?

Магільнае маўчанне.

ПРУНА. Ды годзе, няма чаго крыўдаваць. Любоў не брыдкае слова, мадам Жынэст.

МАРЫ-РОЗ. Гэта вас не датычыцца. Я добра ведаю, што сёння ўсе размаўляюць пра любоў, красуюцца, не цураюцца інтымных падрабязнасцяў… Але ж я – ці разумееце? – належу да тых часоў, калі такое было не прынята.

ПРУНА. Я не хацела вас пакрыўдзіць. Проста для мяне дык няма нічога ані ганебнага, ані бессаромнага ў тым, каб сказаць, што мы кагосьці кахалі.

МАРЫ-РОЗ. Я ніколі ні з кім пра гэта не гаварыла. Нават са сваёю маці.

ПРУНА. Тым горш для вас.

МАРЫ-РОЗ. Чаму ж гэта?

ПРУНА. Ну, таму, што тым горш для вас, калі вас ніхто ніколі не прытуляў да сябе. Тым горш для вас, што вы ніколі не былі закаханай.

Мары-Роз не рухаецца. Змена асвятлення.

МАРЫ-РОЗ. Мама, заўтра ўвечары да нас прыйдзе чалавек.

МАЦІ (за кадрам тут і далей). Зноў мсьё з разведслужбы?

МАРЫ-РОЗ. Не, той больш не прыйдзе.

МАЦІ. Так будзе лепш… Ты памятаеш, як нам было страшна, калі ён прыйшоў упершыню? Калі ён нагнуўся і з ягонай кішэні выпаў рэвальвер? Вось калі я зразумела, у якую небяспеку ты патрапіла.

МАРЫ-РОЗ. Ведаю, мама. Даруй, калі ласка, але так было трэба.

МАЦІ. А той радыёпрыёмнік, які мы хавалі ўвесь тыдзень, калі ён адпраўляў свае паведамленні?.. Калі б гестапаўцы яго знайшлі… Скажы мне, гэты чалавек прыйдзе па той самай справе?

МАРЫ-РОЗ. Не, цяпер гэта авіятар.

МАЦІ. Ну, лепей так…

МАРЫ-РОЗ. Гэта яшчэ больш небяспечна. Ён будзе хавацца ў нас пэўны час.

МАЦІ. Ён будзе ў нас спаць? Як жа нам быць? У нас нават чыстых прасцін няма, і няма чым мыць…

МАРЫ-РОЗ. Не хвалюйся, мама. Я купіла мыла.

МАЦІ. Як у цябе атрымалася без талона?

МАРЫ-РОЗ. Знайшла на чорным рынку. Гэта быў першы раз і, спа­дзяюся, апошні.

МАЦІ. Падумаць толькі! Кожны месяц праз нашы рукі праходзіць больш за паўтысячы лістоў забеспячэння для супраціўленцаў, партызанаў, габрэйскіх дзяцей – а ў нас няма нават талончыка купіць сабе кавалак мыла! Калі б людзі даведаліся, сказалі б, што мы вар’яткі.

МАРЫ-РОЗ. Ніхто ні пра што не даведаецца, мама. Ніхто не даведаецца, што мы вар’яткі. (Смяецца.)

Змена асвятлення. Вяртаемся ў дзень сённяшні.

ПРУНА. Што гэта быў за авіятар?

МАРЫ-РОЗ. Дваццацігадовы амерыканец. Яго звалі Боб. Быў пачатак мая сорак чацвёртага. Ён заставаўся ў нашым доме на працягу тыдня.

ПРУНА. Прыгожы? (Паўза.) Амерыканец той… ён быў прыгожы?

МАРЫ-РОЗ. Ён быў жанаты. Я не гаварыла па-ангельску, а ён кепска разумеў па-французску. У мяне дома быў невялічкі слоўнік, пры дапамозе якога мы маглі камунікаваць… Пэўнага дня ён сказаў мне, што то была гадавіна ягонага шлюбу.

ПРУНА. От жа… прыкра!

МАРЫ-РОЗ. Я пайшла сабраць першыя ружы ў садзе нашага сакратарыята. Паставіла букет на стол і за абедам патлумачыла яму, што зрабіла гэта, каб адсвяткаваць ягоную гадавіну. Яго гэта так расчуліла. Ён папрасіў узяць адну ружу, каб падарыць сваёй жонцы. З’язджаючы, ён паклаў ружу ў скрыначку ад ледзянцоў… Я больш ніколі пра яго не чула. Але я часта думала, ці дабралася тая ружачка да Амерыкі…

ПРУНА. Дзякуй… (Задумліва.) Не, ён сам павінен пазваніць… Ды я не толькі праз яго раззлавалася… Але я хацела б быць шчырай з вамі, мадам Жынэст. Мне, можа, бракуе адукацыі, але мозг у мяне ёсць. Апроч таго, я слухаю навіны па тэлеку. На цырымоніі ў ліцэі вы разглядалі дрэвы, а я – людзей. Ці, як кажуць, персаналій, былых байцоў і паліцэйскіх, выкладчыкаў, усю гэтую хеўру… Тых, хто ведае, хто памятае, хто разбіраецца ў гісторыі. Усе капец якія расчуленыя! І я, канечне, веру, што яны былі шчырымі… Але ж чорт! Мяне ўсё гэта прывяло ў такую лютасць! Хацелася ім сказаць: але мы таксама, мы, моладзь, маем сваю вайну. У нас таксама ёсць нашы памерлыя. І вы? Што вы ўсе робіце, каб гэта прадухіліць?

МАРЫ-РОЗ. Ваша вайна? Што вы называеце “вашай вайной”?

ПРУНА. У нас з Но-Но быў сябар, які пайшоў у армію, у дэсант. Харошы хлопец, з пачуццём годнасці і абавязку, з Францыяй у сэрцы, усё вось гэта… І што ж? Яны адправілі яго ў Афганістан. Ён вярнуўся ў цынкавай труне. Яму не было і трыццаці. Гэта што, не вайна? Маладых гэта не датычыцца, не? О так, гэта дзеецца не ў Францыі, але ж ён таксама меў права на французскі сцяг у сваёй труне! І што яны робяць, “тыя, каторыя ведаюць”, каб пазбегнуць гэтага?

МАРЫ-РОЗ. Я не ведаю. Магчыма, яны тады намагаліся ўтрымаць бяду там, каб яна не здарылася аднойчы тут…

ПРУНА. Але ж атрымліваецца, няма сэнсу памятаць, бо гэтая памяць ніколі не перашкаджае новым вар’ятам распачынаць новыя вар’яцтвы.

МАРЫ-РОЗ. Але не памятаць – яшчэ горш… Тыя пастулаты, што вы толькі што зачыталі, прынеслі столькі смерці…

ПРУНА. І што мне з таго?

МАРЫ-РОЗ. Ну, калі вы аднойчы сустрэнеце такія ці падобныя словы, вы іх распазнаеце.

ПРУНА. Вы праўда думаеце зацікавіць мяне палітыкай?.. Я нават не ведаю, што гэта такое.

МАРЫ-РОЗ. А гэта вельмі проста: гэта значыць служыць, аддаваць, а не толькі браць сабе, як думае большасць з тых, хто робіць выгляд, што займаецца ёю. Гэта значыць знайсці спосаб гарманічнага суіснавання з тымі, каго мы не выбіралі… Гэта тое, што мы з вамі робім.

ПРУНА. Мы з вамі займаемся палітыкай?

МАРЫ-РОЗ. Мне падаецца, так… Хочаце, працягнем займацца вашай спадчынай?

ПРУНА. Маёй спадчынай? Вы смешная, адразу бачна, што вы не ведаеце маёй сям’і. Ніколі не было ў нас ніякай спадчыны, адны запазычанасці.

МАРЫ-РОЗ (паказваючы на куфар). А ўсё гэта што, на ваш погляд?

ПРУНА. Ну… вашы ўспаміны, ваша жыццё…

МАРЫ-РОЗ. Бог з імі, з маімі ўспамінамі ды маім жыццём. Тое, што тут ляжыць, гэта штосьці іншае. Гэта частка самой Францыі, невялікі кавалачак гісторыі Еўропы, частка сусветных прыгод… Гэта належыць вам.

ПРУНА. Выбачайце, канечне, але яна важыць тоны, гэтая ваша спадчына. Гэты ваш фашызм, вашы мільёны загінулых… Я нічога такога не прасіла.

МАРЫ-РОЗ. Ніхто нічога не прасіў. Але так было. І цяпер у нас ёсць свабода. Наша цудоўная свабода. Баязлівасць – хвароба заразная. Калі здарыцца эпідэмія, будзе ўжо позна.

ПРУНА. І што? Я, звычайная дзяўчына, што хоча стаць спявачкай, а прыбірае па дамах… вы хочаце, каб я стала спадкаемніцай Супраціву?

МАРЫ-РОЗ. Я нічога ад вас не хачу, мадэмуазэль. Проста кажу вам: будзьце сабой. Вы можаце адмаўляць, што маеце душу, але не можаце не прызнаваць, што маеце сумленне.

Гучыць смешная мелодыя тэлефона Пруны.

ПРУНА. Гэта Но-Но! Што мне рабіць?

МАРЫ-РОЗ. Гісторыя вашага кахання мяне не датычыцца. Але калі мне звоняць у дзверы, я адчыняю.

Пруна ўстае і бярэ трубку.

ПРУНА. Я зараз. (У тэлефон.) Алё?.. Пачакай, кепска цябе чую, я выйду… (Выходзіць.)

Мары-Роз гартае паперы. Пачынае спяваць птушка. Мары-Роз падыходзіць да вакна, каб паслухаць. Яна закрывае вочы. Уваходзіць Пруна. Яна не адразу заўважае Мары-Роз.

ПРУНА. Мадам Жынэст?

Мары-Роз паварочваецца і прыкладвае палец да вуснаў. Знакам кліча Пруну. Абедзве слухаюць, як спявае птушка.

МАРЫ-РОЗ. Ну што, вы яму даравалі?

ПРУНА. Як прыгожа спявае птушка!

МАРЫ-РОЗ. Хлопцу свайму, Но-Но… ці даравалі вы?

ПРУНА. Мы ўбачымся з ім заўтра, нам трэба ўсё абмеркаваць… А на гэты вечар я запланавала штосьці іншае.

МАРЫ-РОЗ. Дараванне – справа няпростая. У мяне з ім кепска… Адразу пасля Вызвалення я была ўпэўненая, што ўсе злачынцы мусяць быць строга пакараныя… Бо мы прайшлі праз такія пакуты… Я ўдзельнічала ў судах. Не аднойчы мне даводзілася дамагацца вынясення смяротнага прысуду…

ПРУНА. Вы? Вы дамагаліся прысуду караць людзей смерцю? Не надта гэта па-хрысціянску.

МАРЫ-РОЗ. Урэшце вышэйшая мера пакарання была для іх усіх адмененая…

ПРУНА. А паголеныя жанчыны? Вы што пра іх думаеце?

МАРЫ-РОЗ. О, вядома, яны спалі з немцамі… Для кагосьці з іх гэта было прафесіяй, іншыя проста хацелі есці… Некаторыя былі закаханыя… Але мы нічога не зрабілі з мужчынамі, што спалі з немкамі.

ПРУНА. Вы ж ведаеце, што сёння там-сям адбываецца тое ж самае?

МАРЫ-РОЗ. Жанчынам галовы голяць?

ПРУНА. Не ведаю, ці голяць ім галовы, але іх збіваюць, зневажаюць, некаторых нават нявечаць, таму што яны сустракаліся з хлопцамі, з якімі нельга было…

МАРЫ-РОЗ. Гэта ніколі не скончыцца, Пруна. Заўсёды ў свеце будуць падставы для супраціўлення, для непадпарадкавання. Асабліва калі ты жанчына… (Паказваючы на куфар.) Ну дык што з гэтым нашым парадкам?

ПРУНА. Няма сэнсу, мадам Жынэст, нам з вамі прыкідвацца.

МАРЫ-РОЗ. Прыкідвацца?

ПРУНА. Рабіць выгляд, нібы мы разбіраем вашыя паперы. Усе яны ў ідэальным парадку, і ўспаміны ў вашай галаве таксама. Я добра ведаю, навошта вы робіце ўсё гэта. Не хвалюйцеся, не такая ўжо яна і тупая, гэтая ваша спадкаемца.

Хуткім жэстам Пруна закрывае куфар.

ПРУНА. А цяпер, калі ласка, заплюшчыце вочы.

МАРЫ-РОЗ. Але навошта?

ПРУНА. Заплюшчыце вочы, кажу вам… калі ласка. (Мары–Роз заплюшчвае вочы.) Не падглядайце, акей? Я ўсё бачу.

Пруна бярэ сумку, якую пакінула на ўваходзе. Яна дастае пакунак і працягвае яго Мары-Роз.

ПРУНА. Можаце адкрываць!

МАРЫ-РОЗ (разгублена гледзячы на пакунак.) Але ж…

ПРУНА. Сёння, выпадкам, не 10 жніўня, не?

МАРЫ-РОЗ. Не ведаю… Я… Можа…

ПРУНА. З днём нараджэння, мадам Жынэст!

МАРЫ-РОЗ (вагаючыся). Мой дзень нараджэння?..

ПРУНА. Нераспакаваныя падарункі мяне моцна напружваюць!

Мары-Роз усміхаецца, разгортвае пакунак і дастае з яго вялікі, яркі, элегантны шаль. Пруна запальвае свечкі на меноры.

МАРЫ-РОЗ (у захапленні, крыху збянтэжана.) Ах! Гэта так цудоўна!.. Але ж, Пруна, чаму вы робіце гэта?

ПРУНА. Ды мне абрыдла бачыць вас заўсёды ў шэрым! Сёння на вуліцы мне падалося, што я шпацырую з мышшу. Вы мелі рацыю, мы з вамі жывём у адной эпосе. Дык вось, дазвольце мне вам заявіць, што чорна-белы час мінуў, мы перайшлі да колеру.

МАРЫ-РОЗ. Дзякую, Пруна… Але я гэтага не заслугоўваю, праўда…

ПРУНА (перабіваючы). Згодная. Вы мне здорава нервы патрапалі. Праз вас я мусіла трываць гэтыя плыні гістарычных успамінаў, ні разу не маіх. Не кажучы ўжо пра кніжку, над якой я рыдала як статак кракадзілаў!

МАРЫ-РОЗ (накідваючы шаль). Ну, як яно?

ПРУНА. Першы раз у жыцці бачу мыш у яркай сукенцы, але вам вельмі пасуе.

МАРЫ-РОЗ. Мой дзень нараджэння! Так даўно мяне ніхто…

ПРУНА. …не запрашаў у рэстаран?

МАРЫ-РОЗ. У рэстаран?

ПРУНА. Я галодная як воўк! І я цярпець не магу есці ў самоце… Вам чаго хацелася б?

МАРЫ-РОЗ. Піцы! Мне вельмі хочацца піцы.

ПРУНА. Гляньце толькі: калі вам хочацца быць жывой, вы хуценька ажываеце! Дзве піцы і шмат-шмат алівак, як у Іерусаліме.

МАРЫ-РОЗ. Ах, вы памятаеце? Аліўкавыя дрэвы да самага далягляду…

ПРУНА. Ну, але гэта яшчэ не ўсё. Учора я абяцала вам музыку. Карацей, гэта рэч з часоў Вызвалення, знайшла яе ў інтэрнэце. Наўмысна выбрала яе, бо яе напісалі два габрэі… Яна на ангельскай і на ідышы. Такім чынам мы ўзгадаем і Боба-авіятара, і вашых сяброў-габрэяў, і іншых вашых фантомаў, і ровар ваш таксама… Паслухайце, які круцяк, і пасля пойдзем.

Пруна ўключае свой плэер, гучыць джазавая музыка. Яна пачынае падпяваць “Bei mir bist du schein”. Змена асвятлення, змена дэкарацый: кабарэ. Мары-Роз, зачараваная, назірае за Прунай. Песня і музыка патанаюць у цемры.

Пераклад з французскай Яны Гульцяевай

 

Сёння споўнілася б 76 гадоў выдатнаму паэту, перакладніку, эсэісту, найсталаму аўтару “Дзеяслова” Алесю Разанаву.

Версэты Разанава адкрывалі першы нумар нашага часопіса. Яго зномы друкаваліся ў сотым… Прапануем сёння згадаць некаторыя яго “дзеяслоўскія” публікацыі.

 

Версэты Алеся Разанава з 1-га нумара “Дзеяслова”

Зномы Алеся Разанава з 91-га нумара “Дзеяслова”

Нехта яшчэ мае прыйсці?!. Зномы з 100-га нумара “Дзеяслова”

 

 

 

ПЕПШШУ

 

 

*  *  *

…Мая ежа ёсць тварыць волю Таго, Хто паслаў Мяне…

Евангелле паводле Яна 4:34

Мая ежа – у бязмежжы

чатырох маўклівых сцен

белай келлі ў белай вежы.

Белы дзень і чорны цень…

 

Белы дзень пустой паперы,

чорны цень радкоў-шляхоў,

што вядуць-нясуць наперад

па-над немасцю снягоў –

 

праз марознае бязмежжа,

праз завею, напрасткі.

Мая ежа – пешшу, пешшу

працярэбліваць шляхі.

12 сакавіка 2023

 

 

*  *  *

Дзялілася целам са мною зямля,

а я з ёй дзяліўся духам

і тайны расказваў садам і палям,

якія не тут падслухаў.

 

Маўчалі ў сумненні званочкі і мак

сярод магільных крыжоў,

а я ім расказваў, што смерці няма

там, адкуль я прыйшоў.

 

Я тайны расказваў і слухаў зямлі

незразумелы шэпт.

І ў сінюю немасць хвіліны плылі –

далей, і глыбей, і вышэй…

26 студзеня 2023

 

 

*  *  *

Як незакончаны аўтапартрэт,

на жаль, падобны да арыгінала,

жыццё глядзіць на гэты белы свет

вачніцамі чарговага вакзала.

 

Уяўная бясконцасць цягнікоў,

шляхоў, сутоння і прадонняў зорных…

Уяўная надзея, без якой

на гэтым белым свеце надта чорна.

 

І так спяшаецца ўвесь белы свет,

і так імчацца цягнікі спацелыя,

што не паспееш свой аўтапартрэт

дамаляваць на шкле абледзянелым.

10–11 лютага 2023

 

 

*  *  *

Зліцца з бяздонным фонам

гэтай бясконцай зімы.

Выйсці з камфортнай зоны…

(Што за камфорт турмы?)

 

Быццам вярнуцца ва ўлонне

першага Сёмага Дня.

Змераць углыб бяздонне –

каб адштурхнуцца ад дна.

10 сакавіка 2023

 

 

*  *  *

…Чалавек не можа ўбачыць Мяне і застацца жывым. …Я пастаўлю цябе ў расколіне скалы і накрыю цябе рукою Маёю, пакуль не прайду; і калі прыму руку Маю, ты ўбачыш Мяне ззаду…

Выхад 33:20-23

Зірнуўшы ў твар бяздоння, нельга

жывым застацца:

жывыя – тыя, хто зямельку

рукамі мацаюць,

 

па дне начэй і дзён нагамі

трывала ходзяць,

а тут шукаеш дно з агнямі –

і не знаходзіш.

 

Так, днём – з агнём, а ноч у вочы

глядзіць – і слепнеш.

Зірнуць у твар бяздоння хочаш?

Падумай лепей!

 

Бяжы ў лясы, цягніся ў горы,

зарыйся ў насып,

схавайся ў шчыліну прасторы

ад твару часу.

 

Каб ад імгненняў не загінуць –

схавайся ў рэчах.

І пройдзе Час… Тады са спіны

ты ўбачыш Вечнасць.

15 сакавіка 2023

 

 

*  *  *

У літургічным календары

дзіўнай канфесіі цішы і сіні –

свята маўчання. І – ціха ў святыні.

Цень – на двары і святло – угары.

 

Свята маўчання і строгасць пастоў:

пад забаронай нячыстая ежа.

Толькі – бяздонна-празрыстыя вершы,

рыфмы паветра і шолах кустоў.

 

Толькі прамення віно ў алтары,

толькі дыханнем келіх напоўнены…

У літургічным календары –

свята ўслухоўвання… у невымоўнае.

21 сакавіка 2023

 

 

*  *  *

Ступар хвілін і дзесяцігоддзяў,

губ трымценне і рук

прагна хапае папера, як злодзей,

каб абмяняць на гук.

 

З цвёрдых валют – толькі рыфмы і стопы –

там, дзе банкруцтва эпох.

Прагна хапай пустату прасторы,

холад вачэй і дарог,

 

сэрцаў трымценне, сцяблінак кволых,

лёсаў сухое галлё,

каб абмяняць на звонкае золата

зарыфмаваных слёз.

26 сакавіка 2023

 

 

*  *  *

Я люблю адгадваць загадкі

і даследаваць, як цячэ

на зямлю з неба золата вадкае

і як плавіцца срэбра начэй.

 

І няхай потым гэтыя формулы

расшыфроўваць не будзе каму.

Проста дзіўныя літаркі чорныя

сваю белую любяць турму.

 

І паперы коўзанка гладкая

вабіць, быццам лёд на рацэ.

У гульні і ў жыцці не адгадка

зачароўвае,

а

працэс.

30 сакавіка 2023

 

 

Вялікдзень

I

А ўваскрэсшы рана ў першы дзень тыдня, Ён з’явіўся спярша Марыі Магдаліне, з якое выгнаў сем дэманаў.

Евангелле паводле Марка 16:9

З каго – сем дэманаў – да той

прыйшоў да першай.

Блудніца – станешся святой.

У неба – пешшу.

 

Так лёс твой ходзіць пехатой

па вузкіх сцежках.

З каго – сем цёмных д’яблаў – той

прамення ўсмешка.

 

Аблокаў ільняны сувой –

душы адзежа.

З каго – начэй сем чорных – той

святла бязмежжа.

15 красавіка 2023

 

II

…Яны яшчэ не ведалі з Пісання, што Яму належала паўстаць з мёртвых.

Евангелле паводле Яна 20:9

 

…Вочы ў іх былі заслоненыя, так што яны не пазналі Яго.

Евангелле паводле Лукі 24:16

Усё, што мае адбыцца,

напісана ўжо даўно.

Чытайма першакрыніцы,

калі на планеце ноч.

 

Калі не ўглядацца сэрцам –

знаёмы твар не пазнаць.

Сюды, на планету смерці,

павольна ідзе вясна.

 

Павольна мастацтву чытання

нас вучыць наш свет начны.

Ды ўрэшце на ўсе пытанні –

світанне пустой труны,

паўстанне з маўчання ночы,

падзенне каменных сцен.

Напісанае –

аднойчы

голасам прарасце.

8 красавіка 2023

 

 

*  *  *

У прывіднай віднаце

празрыста распісаных роляў

павольна сваволіць цень

тваёй няўлоўнае волі

і не заўважае ныцця

жалезна-лагічных абстракцый:

ва ўтульным прадонні быцця

няма вам куды спяшацца.

Няма дзе шукаць парад,

няма цябе ў спісе роляў.

Тваё амплуа – сузіраць

маўклівых глыбінь сваволле.

Глядзі, як маўчыць зямля,

як зоркі маўкліва скачуць,

як гэты Сусвет-немаўля

сваволіць без крыку і плачу,

як робіцца вечнасцю час

без спешкі, плана і мэты,

як радасна-пуста ў вачах

і ў снах немаўляці Сусвету.

Маўчанне пустых вышынь

на памяць вучы, на памяць.

Спяшацца – жыццё смяшыць…

 

Павольна калоссе вяжы

і цемру ўстаўляй снапамі.

21 красавіка 2023

 

 

*  *  *

…Леў з калена Юды, корань Давіда, перамог, каб разгарнуць кнігу і зняць сем пячатак яе.
І я ўбачыў… Ягня стаіць, быццам забітае…

Адкрыццё Яна Багаслова 5:5-6

Каб сем пячатак з кнігі зняць,

Ільвом – Ягнём, быццам забітым, –

патрэбна быць. Аднак які Ты

няўлоўна-дзіўны – Леў-Ягня!

 

Няўлоўна-блізкі Бацька-Сын,

жыццё, забітае нібыта,

далёкі, як самоты стынь,

як гук глыбінь, як вока сінь –

адбітак бітага блакіту,

 

Сусвету анямелы крык,

маўклівых акіянаў роўнядзь,

прамоўленая невымоўнасць,

ягняці ўздых, ільвіны рык,

падзенне з ледзяной гары

ў нязгаснай цемры паслядоўнасць,

няўмольнасць логікі труны,

нявіннасць вечнае віны.

 

Нібы забіты Слова пульс…

Нібы забытых сэнсаў згадкі…

Усё «нібыта» тут, пакуль

са скрутка не знялі пячаткі.

23 красавіка 2023

 

 

Знак прарока Ёны

Гэтае пакаленне – пакаленне ліхое, яно знака вымагае, ды знака яму не будзе дадзена, апрача знака Ёны прарока.

Евангелле паводле Лукі 11:29

Халоднае вясны

халодныя абдымкі…

Сядзець невыязным

у гэтым свеце дымным,

у гэтых дымных снах,

у яве зябка-зыбкай…

Каму тут з неба знак –

з глыбінь бяздонна-ліпкіх?

У чэраве кіта –

тры вечнасці, тры ночы –

каб з нематы паўстаць.

Уваскрасай, раз хочаш!

Няма каго прасіць,

няма пра што тут плакаць,

раз выбіраў Фарсіс –

тры немасці, тры плахі,

тры пеклы, тры суды…

Як тры прыступкі раю.

 

І выдых свой, і ўдых

сам кожны выбірае.

1 мая 2023

 

 

*  *  *

Мастацтва ілюзіяніста –

рабіць нябачнымі прадметы.

І гэтак за радком празрыстым

знікае рэчыўнасць паэта.

Матэрыяльнасць асістэнта

элімінуецца дашчэнту!

Маэстра Рытм, маэстра Гук –

твае начальнікі – у шорах

цябе трымаюць, у стажорах.

Твой сціплы лёс – ад іхніх рук

увагу ўсёй глядзельнай залы

адцягваць больш ці менш удала.

І ўсё жыццё развучваць фокус:

рабіць прадмет нябачным воку.

3 мая 2023

 

 

*  *  *

Хоць і складаная гульня,

хоць і не складваюцца пазлы,

усё, што ў свеце невыказнага,

даўно сказала цішыня.

 

Вядома, лечыцца адчай,

нясмачнасць хлеба, цемра неба:

пры ўсіх такіх хваробах трэба,

каб хтосьці побач памаўчаў.

 

Маўчанне любіць стэтаскоп.

Жыццё – смяротная хвароба,

ды лечыцца – усім, што побач:

плячом, маўчаннем, пахам здобы

і вуснамі ў гарачы лоб.

4 мая 2023

 

 

*  *  *

Я раптам палюбіў нязручнасці

ў маўленчым целе:

у рыфму ўсоўваць несугучнасці,

хадзіць па мелі

прывабна-зыбкае граматыкі

няпоўных сказаў,

чытаць жаргону сімптаматыку,

дыскурс экстазу,

збіраць шурпатыя каменьчыкі

на дне пясчаным

і слухаць, як бязмежнасць енчыць,

у гук схаваная.

Я раптам палюбіў няправільнасці,

шматкроп’яў мелі,

лексічную неаперабельнасць

у тэксту целе

і сінтаксісу двухсэнсоўнасці –

гульню муару.

Агучыць гаму невымоўнасці –

вар’ята мара.

5 мая 2023

 

 

*  *  *

Як па кавалачках цябе збіраць,

мой смешны свет? Ты рассыпацца любіш.

Ты любіш раставаць, нібы міраж,

а мне як ратаваць цябе ад згубы?

Адзін кавалак закаціўся за

нязломнасць антыкварнае камоды…

Мой смешны свет! (Бязглуздая сляза…)

Ну, будзем крочыць па салёных водах.

Салёны дождж, салёны мора шэпт.

(Быццё, як соль, умее рассыпацца.)

Вышэй на хвалю ўзлазь, вышэй, вышэй…

 

Нязломнасці салёнае мастацтва.

10 мая 2023

 

 

*  *  *

Гама – сем нот – сем лампадак нягеглых

у храме эстэтыкі вычварнай.

Тэма пяройдзе ў сваю супрацьлегласць,

калі варыяцыі вычарпаны.

Што нам рабіць, калі скончацца ноты,

бяссэнсіцу чым перакрыкваць?

Вычварны храм невычэрпнай самоты

поўны маўклівых рэліквій.

Голас хаосу – грозная проза…

Пекла халоднае полымя…

Не аддавайце ў вушы марозу

слова па-райску голае!

11–12 мая 2023

 

 

*  *  *

У лаканічнасці галактык

гучыць прароцкая аскеза.

Так працінае цела тактаў

дыезаў вострае жалеза –

раз’юшаныя фразы джазу –

экстазу грозная суцэльнасць.

У лаканічным тэксце часу

не прадугледжана чытэльнасць.

Змястоўнасць – гэта толькі ўмоўнасць

у лаканічнасці распаду.

Разломаў донная шматмоўнасць

не падлягае перакладу.

15 мая 2023

 

 

*  *  *

У словатворчасць не веру –

веру ў цяжарнасць слоў.

Як невычэрпнасць вячэры

тайнай (быцця плоць і кроў!),

як дзівоснасць улову

(сетку цягні з глыбінь!),

нельга прыдумаць слова –

толькі хіба прыгубіць.

А прыгублены келіх –

з рук у рукі – братам.

Каб на бязрыбныя мелі

лодкі свае не вяртаць.

16 мая 2023

 

Чытаць “Дзеяслоў” №124!

1. Чым бачыцца Вам літаратурная творчасць: нябесным прызваннем, грамадзянскім абавязкам, прафесіяй, хобі, звычкаю? Што падштурхнула Вас да пісьменніцкай дзейнасці. Ці памятаеце свой творчы дэбют? Каго Вы лічыце сваім літаратурным “хросным бацькам”?

Літаратурная творчасць – гэта занятак, што ў розныя часы і ў розных гістарычных рэаліях істотна змяняецца ў сваіх характарыстыках. Адпаведна, і чалавек, што займаецца ім, зазнае абсалютна розныя ўплывы ды выпрабаванні – ад банальнага непаразумення з соцыумам да абагаўлення пры жыцці, і ад лаўраў пераможцы Дэльфійскіх гульняў да вогнішча. У нашых сённяшніх рэаліях літаратурная творчасць – занятак спецыфічны: займаюцца ёй тут не дзеля грошай і славы дакладна. Найперш гэта покліч сэрца і ўсвядомленае жаданне быць пачутым. Прычым пачутым нават не толькі і не столькі іншымі людзьмі, а самой зямлёй. Ты пішаш, бо недзе ўсярэдзіне чуеш яе голас і – гаворыш з ёй у адказ. Часам гэта – дзіцячае мармытанне, часам – словы, якія робяцца тэкстамі. Адпаведна, для мяне літаратурная творчасць –  гэта не хобі, не занятак і тым больш не прафесія – гэта мой сродак камунікацыі з Бацькаўшчынай.

Наконт таго, як пачалося, памятаю: рыфмавалася ў галаве з пачатковай школы, пад канец яе – стала запісвац­ца. Усё гэта было вартым жалю, але імпэтным. Публікацыі пачаліся ў канцы 1990-х у “НН”. Вершы тыя былі наколькі шчырымі, рамантычнымі і пафаснымі, настолькі і вартымі бязлітаснай рэдактуры (з пункту майго сённяшняга гледзішча).

Тады я сутыкнуўся з прыязнасцю многіх паважаных мной людзей, але, на жаль ці на шчасце, не сустрэў у тым часе ані звышпрынцыповага рэдактара, ані злоснага крытыка. З іншага боку, я не страціў ахвоты да гэтай справы і працягваў.

З хроснымі, аднак, мне пашанцавала. Усе яны, як у той казцы, былі “добрымі”: мае бацькі, сябра і адзін з першых чытачоў ранніх вершаў паэт Анатоль Івашчанка, хросны першай паэтычнай кнігі празаік і рэдактар Барыс Пятровіч, мой любімы паэт Уладзімір Някляеў.

Усім удзячны і за ласку, і за навуку.

 

2. У чым адметнасць Вашай творчай працы? Які час сутак найбольш плённы? Да якіх “тэхнічных прыладаў” Вы найбольш звыклі: аловак, пяро, шарыкавая ручка, кампутар, дыктафон, інш.? Ці выкарыстоўваеце Вы “творчыя стымулятары”: кава, цыгарэты, віно, музыка, інш.? Што для Вас натхненне і ці чакаеце Вы яго, каб пачаць пісаць?

Адметнасці калі і ёсць, то не гэткія і незвычайныя. Пішу ад пачатку асадкай на паперы. Паперу маю адмысловую – стос старых аркушыкаў жоўтага колеру з адным няроўна рваным краем. Знайшоў іх некалі на адной здымнай кватэры – ляжалі на гаўбцы бог ведае колькі часу і выцвілі на сонцы да колеру сметанковага масла. Яны – мой лепшы матэрыял для вершаў.

Па часе пісання гэта можа быць і раніца, і вечар, адно што мушу мець трошкі цішыні і самоты. Добра пішацца і ля вакна ў кватэры, і ля каміна на лецішчы. Апошняя лакацыя апошнімі гадамі вырвалася з вялікім адрывам у лідары. Агулам з гадамі мяне ўсё больш цягне на радзіму. Заходняя Беларусь, а больш дакладна, Вілейшчына – мая крыніца жыцця, сілаў і натхнення. Карані майго роду заселі там на глыбіню чатырох стагоддзяў, і ў гэтым сэнсе я падобны да дрэва – шаты рухаюцца з ветрам, вочы бачаць далёка, але ногі стаяць у роднай глебе і мацуюцца ёй. Чым даўжэй я тут – тым я мацнейшы.

Стымулятары ў гэтай справе асабліва неяк не працуюць – усё фармулюецца ў стане празрыстай свядомасці і чыстага розуму. Хіба радок які можа прысніцца, калі доўга на сон рыфмаваць нешта. Тады трэ падняцца і занатаваць. Іншая справа, тая атмасфера, якая задае настрой на роздум, – тут спрацоўвае шмат дробязяў – і дождж, і вецер, і агонь у печы, і пах з марозу прынесеных дроваў, і роўнае пасопванне старога сабакі ў фатэлі, і прысмак позняга яблыка, якім закушаны кілішак бакштанкі.

 

3. Якія цяжкасці паўстаюць перад Вамі падчас напісання твора? Якое значэнне Вы надаеце слову, фразе, рытму твора? Ці звяртаецеся падчас пісання да даведачнай літаратуры, слоўнікаў, энцыклапедыяў?

Цяжкасці, што паўстаюць, напэўна, стандартныя: калі думаецца, то паспя­ваць фармуляваць; калі пішацца, то па­спяваць занатоўваць; калі перачытваецца і правіцца, то не быць занадта лаяльным з аднаго боку і не быць задужа самазнішчальным – з другога. Карацей, залатая сярэдзіна – тое, што так відавочна і, адначасна, так складана.

Слоўнікі і даведнікі, безумоўна, гляджу, але без жадання загрувасціць тэкст велягурыстай формай. Безумоўна, багацце лексікі – гэта неацэнна, але ў паэзіі не менш важны для мяне празрысты сэнс. Рыфму і рытм шаную. Наогул я далёкі ад эксперыментаў. Сёння, як і напачатку, мне блізкая ў вершаскладанні традыцыя.

 

4. Што/хто найбольш спрыяе ў рэалізацыі Вашых літаратурных за­думаў? Што/хто найбольш перашкаджае Вам у гэтым? Ці ўплывае на Вашую творчасць ацэнка сяброў, рэдактараў, чытачоў? Ці вяртаецеся Вы да напісаных твораў, каб перапісаць іх, перарабіць, удасканаліць?

У цяперашнім часе, дзякуючы лічбавай прасторы літаратары (асабліва паэты) маюць магчымасць амаль імгненна выкладаць свае тэксты для публічнага чытання. Гэта, вядома, спрашчае колішні ланцужок: аўтар-ліст-рэдакцыя-(цэнзура)-публікацыя. Цяпер паміж завяршэннем твора і яго адпраўкай у вялікі свет можа праходзіць секунда… Гэта неверагоднае спрашчэнне, што да сувязі аўтар-чытач. Фактычна, яна наўпроставая. Цяпер, калі многія творцы не маюць магчымасці друкавацца на паперы, гэта, безумоўна, адзіны паратунак. З іншага боку, гэта і пэўная пастка – твор не адляжаўся, не астыў, не зазнаў правак, не дачакаўся парадаў. Дзякуй богу, ніхто не забараняе правіць анлайн…

Чыя ацэнка важная? Канечне, чытацкая, сяброўская. Але і ўласная таксама. Я залежны ад чужога меркавання не болей, чым ад уласнага.

 

5. Ці задаволеныя Вы сваімі творамі? Што ў Вас не атрымалася ў творчасці? Чым Вы найбольш задаволены? Якія эпізоды сваёй біяграфіі Вы хацелі б перажыць наноў? Наколькі Вашая біяграфія паўплывала на творчасць і адбітая ў творчасці?

 Ці задаволены я сваімі творамі? І так, і не. У розны час новыя вершы падаваліся лепшымі за папярэднія, а потым праходзіў час і ацэнкі змяняліся. Маладосць з мітуснёй студэнцкіх гадоў, каханні-растанні, расчараванні і зацятыя ўлюблёнасці – усё гэта спрыяла працэсу пісання. Іншая справа, што многае не перажыло выпрабавання часам, і цяпер мне гэта не хочацца чытаць. Іншая справа, што, як ні банальна гэта гучыць, без усяго таго летуценнага смецця не было б і сённяшняга.

Як гады нельга перакрэсліць ані пера­жыць нанова, так і з вершамі. Што з імі рабіць аўтару? Іх можна проста ўдзячна забыць і літасціва не перадрукоўваць у новыя зборнікі, пакінуўшы іх гераічным даследчыкам будучага.

У роздумах пра тое, што было не так, лаўлю сябе на пэўнасці, што не было непапраўнай памылкі: я не мяняў сваіх поглядаў на кардынальныя рэчы – краіна, мова, нацыя, вера, каханне, асоба, прырода і г.д. да самых дробязяў. Я быў дастаткова шчыры нават у памылках, як тады, так і цяпер. То бок – хібаў было шмат, але найперш у форме і фармулёўцы, чым у пасыле і змесце.

З гадамі адбыліся змены ў тэматыцы. Карыстаючыся з хрэстаматыйных фармулёвак, інтымная лірыка саступіла месца грамадзянскай. Гэтак сталася не з-за попыту грамадства, а найперш з уласнай перакананасці ў неперабольшанай значнасці тэмы Радзімы і грама­дзянскага абавязку, маральнага выбару індывіда і звязаных з гэтым пачуццяў.

Таксама з адносна нядаўна мяне сталі цікавіць пераклады – не ведаю, куды прывядзе гэтая сцежка, але яна, безумоўна, цікавая.

 

6. Ці вядзеце Вы дзённікі? Як ставіцеся да правіла: “Ні дня без радка”? Ці знаёмае Вам пачуццё ляноты, ці змагаецеся Вы з ім (і як)? Калі “не пішацца”, што вы робіце, дзе/у чым шукаеце натхненне?

 Да прынцыпу “ні дня без радка” стаўлюся з гумарам – прымусу ў паэзіі не навучыўся і не ведаю, ці нехта па-сапраўднаму можа штодня даваць нешта якаснае месяцамі і гадамі. Ёсць пэўныя плённыя этапы, ёсць перыяды зацішша, але агулам гэта ўсё далёка ад штодзённага пісання.

Што да натхнення, то я не шукаю яго, але бывае, сумую па ім… Спецыяльна не шукаю, але рады ягонаму прыходу.

Дзённікі весці спрабаваў, але баюся, што яшчэ не саспеў да іх. Не магу вызначыцца, дзеля каго яны? Калі для мяне і там будзе нешта звышасабістае, то гэта не цікава і не патрэбна. Марнаваць час на занатоўванне смешных перажыванняў – трэба мець комплекс Бога, а я, хоць і эгаіст, але без перабору.
А калі яны для людзей, то што пісаць у іх – хроніку дзён? Яна ў газетах. Пра людзей вакол? То як жа быць з аб’ектыўнасцю? Карацей, складаныя роздумы апаноўваюць на гэты конт.

Здаецца, дзённікі добра і правільна пісаць з халоднай галавой і ў стане пэўнай адстароненасці ад мітусні, а таксама з вялікай самаіроніяй і непахіснай верай у вечнае. У мяне пакуль некамплект гэтых опцый. Верагодна, дажыву праз некаторы час, але гэта не дакладна.

 

7. Ці чытаеце Вы творы сваіх маладзейшых і старэйшых калегаў? Хто з творцаў Вам найбольш блізкі – з беларускіх і сусветных аўтараў? Назавіце творы, якія Вы любіце чытаць і перачытваць? Ці ёсць такія ў сучаснай беларускай літаратуры?

 Калегаў чытаю. Але выключна бессістэмна. У адрозненне ад літаратараў з акадэмічнай філалагічнай адукацыяй, што прымаюць літаратуру ўпарадкавана, пластамі эпох, я чытаю тое, што трапляе ў рукі згодна тэорыі выпадковасцяў і супадзенняў. Часам запознена “адкрываю” для сябе перліны, даўно адкрытыя іншымі, часам чытаю поўнае абы-што. Чужыя меркаванні для мяне не вельмі важныя ў гэтай справе.

Кнігі люблю розныя, і пра ўсе казаць не выпадае. А вось што дакладна не хачу чытаць і што лічу смеццем у літаратуры – гэта творы, прасякнутыя злосцю. Як бы таленавіта тэхнічна ні былі складзеныя творы, дзе асноўны пасыл дэструктыўны, – ім наканаваная смерць. Яны не стануць класікай, не папоўняць скарбніцу літаратуры, яны не будуць перачытвацца праз гады новымі пакаленнямі і іх не залічаць на тым свеце. У кожным часе знаходзяцца аўтары, што нястомна самасцвярджаюцца, паліваючы лайном усё навокал, крытыкуючы, пляжачы, зневажаючы. Яны набіраюць ачкі, набіваюць руку, маюць пазнавальнасць, але гэта шлях у нікуды. Такія не паказваюць шлях, не вучаць, нават не спачуваюць, яны бягуць у белым палітоне, не кранаючыся зямлі, і пакідаюць шлейфам смурод сваёй пыхі…

Часам нешта перачытваю, але прозу нячаста. Гартаю паэтаў асобныя вершы – гэта пад настрой.

 

8. Чаго, на Вашую думку, не хапае сучаснай беларускай літаратуры і што чакае яе ў будучыні? Што пажадалі б Вы тым, хто робіць першыя крокі ў літаратуры?

 Сёння шмат аматараў паразважаць наконт таго, што няма бестселераў, няма жанраў і г.д. Я скажу проста: сучаснай беларускай літаратуры не хапае дзяржавы. Краіна ёсць – яна жывіць творцаў, а вось дзяржава… Яна павінна даваць школу, друк, перыёдыку, кніжны рынак і, у выніку, масавага чытача. Сёння ў гэтым асноўны дысбаланс і праблема. Калі ўсё стане на свае месцы – знікне брак і недахоп. Літаратура нашая стане такая ж людская і панская, як якая французская ці ангельская.

А тым, хто пачынае пісаць, якія я магу даць парады? Вучыце мову, чытайце па-беларуску, размаўляйце. Не так страшны юнацкі вершык пра каханне, як кепская лексіка ў ім!

 

Вясна прыйдзе!

Музыка

Адчыняю вакно ва ўсю шыр –

няхай у сад ліецца музыка…

і змерзлыя галінкі ажываюць,

і адроджваюцца кветкі,

і прачынаюцца пчолы…

няхай на імгненне,

няхай толькі на імгненне,

але гэта – агонь вечнасці,

вось сарцавіна…

і тады я выслізну

са сваёй вужынай скуры,

вузкай і шурпатай,

няхай пачакае ў кутку, –

танчу, танчу

пад музыку Шапэна,

пакуль гучыць музыка,

я лётаю птушкай,

дыхаю водарам кветак,

і кожнае пёрка зіхціць на сонцы…

пакуль гучыць музыка Шапэна,

пакуль свеціцца трава…

16.01.2022 г.

 

 

* * *

Падземныя рэкі ў нябёсах цякуць,

Сардэчныя сокі надзеі п’юць.

Вусцішна паўтараю «ау»,

Пёрка ляціць з аблачын на траву

Леташнюю, засмяглую,

Высыхаю ад смагі я.

Усе мае рэкі і вадаёмы –

Струменьчыкі незнаёмыя. Стома.

Тонкая, нібы нітачка,

Сардэчную грэю вытачку:

Ці прыйдзе вясна адтуль,

Дзе неба птушыных матуль?

23.01.2022 г.

 

 

Надзея

Перад Вялікаднем мыю вокны,

як рабілі мая бабуля і маці, –

сонца няхай абцалуе хату,

каб жыць тут, доўга жыць.

 

На праменьчыку красы, чысціні

і нават немагчымага,

кажу вайне: «Не!»

 

Так рабілі мая бабуля і маці,

так раблю я.

 

Дзея з надзеяю на перамогу.

22.04.2022 г.

 

 

Толькі жыві!

1

Ты прыйшоў на захад сэрца,

я на ўсход тваёй пяшчоты,

і цяпер не будзе смерці,

вер мне, любы, лётай, лётай!

 

А на захад – мілавіца,

а на ўсход – гарачы золак,

вер мне, любы, сцежцы віцца

цераз неба, аж да зорак.

 

Цераз вецер, цераз вечнасць

знішчу змрок, дапамагу:

я табе свячу як свечка,

у акенцы, скрозь тугу.

 

2

Будзе стаяць наша хата,

шчасце у ёй і свята,

світанак нішчыць тугу, –

да цябе я бягу.

 

Я паспею, вер мне, паспею,

бо крыжык надзела нацельны

і валасы ўкрыла мірам,

як Марыям, мілы мой.

 

Каб выраслі нашы дзеці

і мір панаваў на планеце,

да цябе я бягу,

бягу цераз ноч і тугу.

17.05.2022 г.

 

 

* * *

Слухаю музыку Гайдна,

побач кніга вершаў Марыны,

за вакном аблятае квецень…

і няма ў свеце смерці.

 

Боль свой схаваю ў далоні,

каб гарэла свечка грамнічная,

не віна – толькі бяссонне,

не вайна – толькі птушкі бяздомныя.

 

Марыначка, пасядзі са мной побач, –

заспяваем, заплачам…

Вершы – ад слова «вера»,

ды кожнаму Авелю – Каін прызначаны.

 

Ападаюць з вішняў пялёсткі

і адцвітаюць яблыні…

бачу… не плачу… але… ці прабачу?

 

Бог мой – бераг спакою…

Музыка. Вершы. Зара над ракою.

9.05.2022 г.

 

 

Ландышы

Збіраю ландышы – чысціня і святло,

наталяюся пахамі – сонечнымі, святочнымі.

А за вакном вые сірэна і цвіце бэз,

такое неспадзяванае паяднанне.

Сэрца маё ўжо не плача, і жывыя ўсе, хто пайшоў.

Стаўлю букецікі ў кожным пакоі-спакоі,

як рабіла некалі ў дзяцінстве.

Родныя душы, ляціце сюды,

я вас не чую, але адчуваю…

І змаўкаюць сірэны, і пахнуць кветкі,

і няма вайны.

11.05.2022 г.

 

 

* * *

Заплюшчваю вочы, яшчэ раз заплюшчваю,

нібы снюся сама сабе:

там неба… такое глыбокае неба

нада мной, пада мной і ўва мне…

Ці ўратуюць душу маю вершы?

Разрэджаны подых вяршыняў,

сасновы пах лесу…

Няўжо гэта толькі сніцца?

Але я не герой, зусім не герой,

хоць і назвала сябе гарой,

я проста плыву ў чаўне адным

з краінай маёй, сям’ёй…

Разрэджаны подых вяршыняў

і васількоў у жыце…

Вось толькі гэты сон, што з ім рабіць:

на полі ляжыць салдат забіты і ўглядаецца ў цішыню.

24.05.2022 г.

 

 

* * *

Калі пачынаецца паветраная трывога,

першымі пачынаюць званіць званы…

Мы з табою пабрацімы,

Пабрацімы па вясне.

Горкі крыж маёй Радзімы

Прабіваецца і ў сне.

 

Родны крыж маёй Радзімы,

Адпяяная вясна…

 

 

* * *

Пчолы збіраюць ліпавы мёд,

рэчка грае на гуслях чароту,

чайкі кружацца над вадой…

але далёкія выбухі зноў і зноў

нагадваюць пра непрыроднае.

вочы мае ўглядаюцца ў далеч,

вушы ўслухаюцца…

плыву, плыву, плыву…

толькі калі я рыба,

не думаю пра вайну.

20.06.2022 г.

 

 

* * *

Крылы дажджу.

Прага жыцця.

Сеў на мяжу

Шэры бацян.

 

Цягнецца ўздоўж

Шнар ці ралля.

Месяц, як нож.

Стогне зямля.

 

Птушка-бацян,

Ціха хадзі,

Нечы сынок

Спіць на мяжы.

22.06.2022 г.

 

 

* * *

Кожны дзень прамаўляю да кветкі:

– Сніся мне, высь мая!

– Гэта ж я! – абдымаю вецер.

Вечар. Пад нагамі гарыць зямля.

Зялепухі ў садзе збіраю ў падол, –

Так рана яны паспяшылі да каранёў…

Птушыныя спевы, і сад, і дол

На крылах трымае мой сумны анёл.

28.06.2022 г.

 

 

* * *

Ляжу на спіне,

гляджу ў неба на ўзроўні травы,

скрозь траву…

станаўлюся кветкай і мурашкай,

якая паўзе па сцяблінцы…

мая палянка… мая…

усё, як і раней,

толькі птушкі чамусьці не спяваюць, –

недзе далёка за лесам,

за маім шчасцем, якое і не ведала,

што яно шчасце,

ка-на-на-да…

раней я баялася толькі грому й маланкі,

ставіла грамнічную свечку на падваконне,

як вучыла мая бабуля…

што ўратуе цяпер?

хто ўратуе?..

4.06.2022 г.

 

 

* * *

Ратуюся ў палях, нібы ў далонях маці,

Лячу, лячу… адчуй мяне, адчуй.

Тут белай хаты адзінокі страцім

На веях вербы сцішана начуе.

 

Пачуй мяне, калі дрыжыць трывожна

За сінім даляглядам далячынь,

І кожны крок па вечаровай пожні

Як падарунак дзвюх маіх айчын.

13.07.2022 г.

 

 

* * *

Там, у сне, ручнік радзінны

На стале і ля вакна.

 

А вясне такой дай, Божа,

Моцы дай і зберажы,

Каб сірэнай той трывожнай

спавіваць хаця б дажджы.

 

Спапяліць варожых крукаў,

Адрадзіць маю зямлю,

Каб званоў кляштарных гукі

Прамаўлялі: «Я люблю!»

29.05.2022 г.

 

 

* * *

А гэты верш я назаву – світанак,

Свяці яму, стамлёнаму ў дарозе,

Калі надзея сцішыцца ў аблозе,

І азвярэе час, і зверам стане.

 

Свяці яму, світанак! Птушкай ночы

Я прылячу, амыю яго раны,

І сем замкоў надзею не сурочаць,

Бо так узнёсла зацвілі каштаны.

1.06.2022 г.

 

 

Сястронкі

Вёска Сястронкі – вось жыцця,

высь мая, гэта ж – я,

вось стаю, паглядаю здалёк,

лёгкая сярод васільковых палёў.

 

Проста здымак маленства: лета, я…

чорна-белаю стала мая зямля,

бо гаруе громам разам са мной,

пашаю дыхае агнявой.

 

Шмат чаго яшчэ сказаць трэба…

ці пачуе… адчуе неба?

Трэсачка з дзіцячага трэбніка

роднай старонкі… Сястронкі.

5.06.2022 г.

 

 

Вясна прыйдзе!

Адзін знаёмы пажартаваў:

– Усе твае вершы пра птушак,

можа, ты арнітолаг?

Сказаў з усмешкай,

нібы пра дзіцячую цацку-забаўку,

але мая птушачка сціснулася ад сцюжы,

падагнула пад сябе ножкі

і крыльцы разгублена склала.

Як жа мала паветра цяпер для палёту, –

усё пра вайну, вайною, на вайне…

Прывольна лётаць у дзяцінстве і маладосці,

а як жа цяпер? калі… калі… калі…

Ёсць рэчы, пра якія не хочацца гаварыць

і нават маўчаць.

Проста слова…

проста кінутае бяздумна слова…

А птушачка змаўчыць,

схавае крыльцы, сцішыцца, заінее…

але ўсё роўна дачакаецца вясны!

Вясна прыйдзе!

10.01.2023 г.

 

Чытаць ці не чытаць?

Пра “цяжкую” літаратуру ў нялёгкія часы

Нядаўна знаёмы прызнаўся, што больш за 10 год не браў у рукі кніг, і спытаў – што можна было б пачытаць змястоўнага і карыснага з беларускай літаратуры? Меліся на ўвазе творы, якія былі б адэкватныя падзеям і праблемам цяперашняга часу ды мелі нейкі пазітыўны, стымулюючы патэнцыял. Я быў задумаўся, бо сам чытач спарадычны і добра калі за год адолею 5-6 кніг. Аднак з таго празаічнага, што патрапіла да мяне за апошнія паўгода, неяк вылучыліся тры творы, якія сталі ў пэўную лінію: “Іншы свет” Густава Герлінг-Грудзіньскага (2006 г., пераклад з польскай Святланы Курс), “Забыты край” Сяргея Лебедзева (“Дзеяслоў” №№ 119-120, пераклад з расейскай Барыса Пятровіча) і “Выжыць у СССР” Міхася Булавацкага (2023 г., электроннае выданне). Яднае іх агульная тэма – “адваротны” бок жыцця краіны Саветаў у 30-40 гады. “Адваротны” – бадай, таму, што доўгі час мы ад яго адварочваліся, лічылі другасным, неактуальным. Спробы ў канцы 80-х і пачатку 90-х праз тэму рэпрэсій дайсці да сутнасці камуністычнай сістэмы ці зразумець прыроду расейскай дзяржаўнасці спыніліся на паўдарозе, патанулі ў эйфарыі дэмакратычных пачынанняў і ліберальных мрояў часоў першай незалежнасці. Ды гісторыя зрабіла амаль немагчымае – крутанула сваё кола і вярнула нам тое “неістотнае”, другаснае, перажытае і забытае, што выйшла на святло і стала занадта відавочным і актуальным – той самай бядой, ад якой схавацца ўжо не атрымаецца нікому.

Усе, хто нарадзіўся і вырас у СССР (а мне давялося пражыць там палову жыцця), у пэўнай ступені нясуць на сабе гэтую адзнаку, пячатку духоўнай камуністычнай “крывізны” – амаль спадчыннае, падсвядомаснае перакананне, што савецкі гвалт над гісторыяй і народам быў нібыта выпадковы, часова-вымушаны, а камуністы насамрэч хацелі людзям толькі дабра – усеагульнай роўнасці і аднолькавасці – “хай па кроплі, хай па каліву, ды ўсім”. Парадокс: большасць нявінных ахвяраў бальшавіцкай улады лічылі, што іхнія каты і выканаўцы людажэрных загадаў маюць на тое законнае маральнае права, бо бароняць “святую справу” рэвалюцыі і пабудовы камунізму. Ілюзія маральнай перавагі носьбітаў і “байцоў” камуністычнай ідэі над простымі людзьмі, здаецца, так і засталася ў свядомасці большасці постсавецкіх грамадзян сваеасаблівым комплексам: маўляў, “падвялі кепскія выканаўцы, а сама ж задумка была харошая!”

У гэтым сэнсе цікавыя сведчанні Густава Герлінг-Грудзіньскага, літаратара, грамадзяніна Польшчы, што прайшоў праз гулагаўскія выпрабаванні, захаваўшы чалавечую годнасць і асабісты погляд на падзеі. Незачараваны ні савецкай ідэалогіяй, ні камуністычным месіянствам, ён шчыра і аб’ектыўна спрабаваў разабрацца ў феномене бальшавізму і расейскага менталітэту, наколькі гэта магчыма было іншаземцу ў савецкіх турмах і лагерах часоў сусветнай вайны. Кніга, напісаная праз 18 гадоў пасля “У капцюрох ГПУ” Ф. Аляхновіча, апавядае пра побыт і жыццё вязняў ГУЛАГу вачамі еўрапейца, што падзяліў долю савецкіх нявольнікаў. Амаль дакументальныя сведчанні пра нечалавечыя ўмовы лагернага існавання, цікавыя псіхалагічныя назіранні за вязнямі і катамі (і нават рэдкімі выпадкамі, калі каты станавіліся вязнямі), глыбокія развагі пра сутнасць савецкай сістэмы і расейскіх традыцый – адрозніваюць “Іншы свет” ад кнігі Аляхновіча, бадай, першай у беларускай літаратуры пра камуністычныя рэпрэсіі. Іншы грамадзянін Другой Рэчы Паспалітай – Чэслаў Мілаш, які ў 1939 годзе зрабіў кароткае чыгуначнае падарожжа па Украіне ды Беларусі, пабачыўшы на ўласныя вочы гаротны стан тутэйшых людзей, таксама шчыра паспачуваў іхняй гістарычный бядзе і, бадай, ужо тады прадказаў незайздросны лёс краіны Саветаў.

Блізкая па тэме і кніга Міхася Булавацкага “Выжыць у СССР”. Таксама рэальная жыццёвая аснова – сведчані блізкіх і родных аўтара, уласныя ўспаміны і сямейныя архівы ў літаратурнай “абгортцы”, гэткі сучасны нон-фікшн – гісторыя роду Булавацкіх у 20 стагоддзі. Як па мне, прыхільніку па-за-жанравай літаратуры, такі падыход здаецца слушным: дакументальная фактура спараджае давер да аповеду, мемуарны складнік стварае суб’ектыўную аўру і асабістую сімпатыю, а мастацкія прыёмы – дапісванне і дадумванне дыялогаў, думак, эмоцый герояў – ажыўляе твор, робіць яго цікавым, імправізацыйным, чытэльным. На маю думку, сучасная літаратура і мусіць быць такой сінтэтычнай, шматграннай, вольнай у выбары тэм, стылістычных прыёмаў, жанравай непрадказальнасці. Трагічнае і смешнае, энергічнае і элегічнае, дакументальнае і фантасмагарычнае, інтымнае і палітычнае, нават проза з паэзіяй могуць суіснаваць разам, у адным тэксце, гэтак жа, як яно бывае ў звычайным, неадрэжысіраваным жыцці. Але  вернемся да “Выжыць у СССР”.

Нягледзячы на назву, кніга Міхася Булавацкага не прэтэндуе на шырокія палітычныя абагульненні, яна ўсё ж – лакальная (гісторыя вёскі Восы-Калёсы), сямейная (галоўныя героі – бацька, маці, блізкія сваякі, браты і сёстры) і аўтабіяграфічна-інтымная (няпросты лёс самога аўтара ў дзіцячыя гады). Падобныя расповеды пра раскулачванне і “хапун” 30-х, жахі вайны і пасляваенную бяду можна пачуць амаль у кожнай беларускай хаце. Толькі ў большасці гэта засталося ў памяці старэйшага пакалення ці ў вусных аповедах, а Міхась Булавацкі здзейсніў невялікі, “лакальны”, але ж вельмі карысны ўчынак, зафіксаваўшы і давёўшы гісторыю роду да літаратурнага факту, паклаўшы тым цагліну ў мур агульнай нацыянальнай памяці. Гісторыя роду Булавацкіх нібыта і прыватная, непаўторная, і ў той жа час шмат у чым тыповая, “даўно знаёмая”, характэрная для большасці вясковых жыхароў Беларусі, з якіх і склаўся той народ, ад імя якога камуністы дзесяцігоддзямі прамаўлялі свае “пераможныя рэляцыі”, а насамрэч на костках і крыві якога будавалі хлуслівую, ганебную дзяржаву. Сёння, нягледзячы на ўсе енкі пра “непарушнасць і святасць” мінулага, наша сапраўдная, рэальная гісторыя Беларусі 20 стагоддзя яшчэ пішацца, у тым ліку і праз такія сямейныя, фамільныя ды інтымныя хронікі, як кніга Міхася Булавацкага.

Трэці твор, які патрапіў у гэты шэраг – раман, напісаны маладым расейскім пісьменнікам Сяргеем Лебедзевым 14 гадоў таму. Ён таксама не пазбаўлены аўтабіяграфічнасці, асабліва манументальна выглядаюць “геалагічныя інвенцыі”, гэткі скразны ідэйны і жывапісна-ілюстрацыйны складнік рамана, які ўзнік з уражанняў пісьменніка ад геалагічных экспедыцый па расейскай Поўначы. Але галоўнае, што надае адметнасці тэксту і стварае… цяжкасці чытання – ягоная мова. Нібыта дэтэктыўная гісторыя – даследаванне галоўным героем таямнічай мінуўшчыны свайго “другога дзеда” – ператвараецца ў доўгае псіхалагічнае, геаграфічнае і, бадай, метафізічнае падарожжа з сучаснасці ў часы барацьбы з “ворагамі народа”, у адзін з найвялікшых лагераў ГУЛАГу, што за паўстагоддзя ператварыўся ў паўночны расейскі горад. Пошук “страчанага часу” выяўляецца адкрыццём цэлага пласту гісторыі, прыхаваных “радовішчаў” безыменных ахвяр недалёкай мінуўшчыны, на якіх фактычна стаіць і пра якія “не хоча ведаць” сучаснасць. Няспешная, густая проза перапоўнена, як паўночная зямля, чалавечымі косткамі – сэнсамі ды алюзіямі, згадкамі і загадкамі, насычаная тонкімі рэфлексіямі і скурпулёзнай дэталізацыяй рэчаіснасці. Гэткае балючае мікраскапіраванне пачуццяў, эмацыйных ды фізіялагічных зрухаў патрабуе і адметнай мовы. Дзеля такіх задач не абыдзешся стандартным слоўнікавым наборам, моўнымі штампамі і клішэ. Тым больш, калі даходзіць да сненняў, галюцынацый ды іншых сюррэалістычных відзежаў галоўнага героя. Аб такіх няісных, цяжкаапісальных, бадай, непадступных для слоўнага ўвасаблення рэчах аўтар спрабуе казаць гэтак жа дэталёва і педантычна, як пра старыя боты ці вывернутыя з магілаў косткі. Але ірацыянальнае, нават загорнутае ў “знаёмую” моўную абалонку не заўсёды становіцца рацыянальным і зразуметым. Так нараджаецца містыка, ці, дакладней, – застаецца тое “нешта”, што заўсёды адсоўваецца ў цень прышласці і маўчання, што не паддаецца дарэшты самаму дасціпнаму розуму і асэнсаванню. А гэты метафізічны складнік ад пачатку прысутнічае ў стылі і мове Сяргея Лебедзева. Гэта якраз тое, што адштурхне адных (большасць) і прывабіць другіх (меншасць) чытачоў, бо далёка не кожны захоча (а часам і зможа) пайсці следам за аўтарам у тыя цьмяныя, моўна-містычныя глыбіні. Аднак вернемся да галоўнага – рацыянальнага і зразумелага сэнсу рамана.

Адкрыццё галоўным героем таямніцы свайго “другога дзеда” (які служыў начальнікам лагера) прыводзіць не толькі да лакальных высноваў ці персанальных наступстваў: наведаўшы шахцёрскі горад (былы лагер), заснаваны дзедам-энкавэдэшнікам, прайшоўшы пакутнымі гулагаўскімі шляхамі Поўначы, зведаўшы сённяшнія рэаліі расейскай правінцыі, аўтару адкрылася апакаліптычная карціна, ісціна, якой так імкнуліся пазбегнуць ягоныя бацькі, сваякі, маскоўскія суседзі, равеснікі і сучаснікі. Тое, што стварыў ягоны дзед і пакаленне “будаўнікоў камунізму”, тая дзяржаўная і чалавечая піраміда, змацаваная страхам, гвалтам, хлуснёй, рабскай працай, энтузіязмам падманутых і зацкаваных, татальным беззаконннем і карупцыяй, не мае ніякіх перспектыў, а найперш ніякіх маральных правоў на далейшае існаванне. Падманныя, спарахнелыя падмуркі гэтай сістэмы рассыпаюцца ў пыл пры святле праўды, пры першым ветрыку свабоды і адкрытасці да вольнага свету. Не толькі духоўная ці інтэлектуальная вычарпанасць, але і фізічная, матэрыяльная немач і дэградацыя чалавека, умураванага ў гэтую сістэму, стала заканамерным, непазбежным вынікам шляху ў “пекла светлай будучыні”…

Сапраўды, у гэтым сэнсе паляку Герлінгу-Грудзіньскаму і беларусу Міхасю Булавацкаму было лягчэй – бо першы ў час катастрафічнага падзення радзімы меў за плячыма вольную польскую культуру ды надзею на вызваленне, другі ж –
адвечную беларускую мару пра “родны кут” і пра новую, нечувана свабодную Краіну пад Белымі Крыламі. А вось перад расейцам, што страціў “адну шостую частку сушы” і статус “выратавальніка свету” ад калектыўнага Захаду, заставацца на пяці дачных сотках ці ў сценах старой хрушчоўкі – перспектыва вусцішная, калі не сказаць “смяротна небяспечная”. Сяргей Лебедзеў і ў гэтым застаецца арыгінальным: так, старая постсавецкая Расея для яго распалася і знікла, пакуль толькі ў духоўным і метафарычным сэнсе, а сам ён даўно жыве ў Нямеччыне. Але радзімай яму стала… родная мова, тая, што заўсёды з ім, якую ён не пакідае і на эміграцыі. Руская мова стала яму і прытулкам, і галоўным клопатам ды заняткам, і надзеяй на дараванне ды выратаванне.

Чамусьці я ўзгадаў іншы народ, што страціў колісь, здавалася б, усё, але, захаваўшы сваю мову, праз дзве тысячы гадоў вярнуў – і культуру, і зямлю, і дзяржаву, і пашану ў свеце. Мо і Сяргей Лебедзеў, малады пісьменнік, так прароча заглядвае ў будучыню? Дай Бог яму не памыліцца…

Ну, а калі вярнуцца да пачатку, да нашага сакраментальна-надзённага “чытаць ці не чытаць?”, то я параіў бы – чытаць. Нават знаёмства з вышэй згаданымі творамі, якія не аднясеш да лёгкай літаратуры (хутчэй – да цяжкой і балючай), можа мець станоўчы вынік. Для людзей майго веку з, так бы мовіць, савецкім бэкграўндам – пазбавіцца ад старых камуністычных “стрэмак” і настальгічных псеўдаўспамінаў пра “светлае мінулае”, а для маладзейшых – даведацца, што былі і горшыя, зусім безнадзейныя часы, калі жыццё было будзённым выжываннем пад (здавалася вечным) маналітам камуністычнага ладу. “Выжылі ў СССР – выжывем і ў СНД! Перажылі камунізм – перажывём і …”, – прыкладна так мне бачацца цяперашнія часы. А таму: пакуль чытаем – жывем, пакуль думаем – спадзяемся.

 

 

 

Бабка з сакрэтам

Баянь сорак пятага года

Адбылося гэта ці не ў першы дзень пасля заканчэння вайны. Нічога, здаецца, у звыклым вясковым жыцці асабліва значнага, тым больш велічнага. Пасля паўсядзённай калгаснай працы, пасадкі ці праполкі буракоў, а мо і акучвання бульбы працаздольныя жанчыны, у большасці ўдовы, блытаючыся ўва ўдовіных чорных і доўгіх спадніцах, прыбеглі з поля, дзе іх застаў старшыня калгаса на коніку. Разматалі хусткі, прыхарошыліся – жанчыны ўсё ж. Тое-сёе сабралі на стол і прыселі вакол яго. Спачатку моўчкі, задумліва сцішаныя пад цененькім звонам кілішкаў. У перагляд між сабой узялі па першай, другой. І прарвала. На трэцяй, хаваючы адна ад адной вочы, заплакалі, спачатку больш смарката і нема. А потым уголас і раўчакамі.. Але ж недзе пасля чацвёртай заспявалі, не сказаць каб весела, але ж і не зусім сумна, надоўга і працягла, па-чмялінаму, нізка і гудліва. Пад гэты чмяліны гуд, калі яго падзямельнасці пачало пагражаць заліцца слязамі і ўтапіцца ў іх, старая з унукам і пакінулі жалобна-святочнае адпяванне. Таму што баба ўжо перажыла гэту звычку, а ўнук яшчэ не дажыў да яе.

Жылі-былі старая баба пад дзевяноста гадоў ды малы ўнук пяці гадоў у адной хаце на бугры пасярэдзіне вёскі. Але ж была разам з імі яшчэ і курачка раба, пярэсценькая. Сапраўды была, як ацалела, і Богу, пэўна, невядома. Спраўна стракатка давала ўдзень па цёплым і белым яйку з жаўтком, калі перад гэтым яе добра пакармілі. Малы, старая ды курачка – больш ніхто не жыў у той хаце. Толькі не – чаканне яшчэ жыло. Сына бабулі, апошняга, малодшага і надта рахманага для вайны, што, па няпэўных чутках, згарэў жыўцом у танку пад Сталінградам. Чаму баба не давала веры. Вайна выбіла ўсіх яе пяцярых дзяцей, але гэта ўжо не лічылася. Яна сама развіталася з імі, адным сама закрыла вочы, бачыла іх мёртвымі, пра смерць другіх пераказвалі надзейныя людзі. Вось так і напладзіла баба сірот і сіротак па навакольных вёсках. Саму ж яе цягнула да жыцця надзея, таму што дасведчыцца на свае вочы ў смерці малодшага апошняга сына не давялося, а мо і не жадалася. І яна да скону жыцця заставалася няўпэўненай у сапраўднасці, што і ён ужо нябожчык. Чакала, абзавецца хаця б з таго свету. І ўнук цалкам падзяляў гэтае яе жаданне. Не даваў веры, што можа гарэць танк, ён жа жалезны. А яшчэ меў ён сваё чаканне – бацькі, які быў жывы і знаходзіўся недзе ў Берліне, дабіваў вайну.

І ў той памятны дзень, пасля застолля, баба з унукам выгодна і карысна парабілі. Яшчэ раней, па дарозе дамоў, баба змеціла, што да свірна, які стаяў, падобна хаце, на бугры на высокіх палях, каб не дыхаць зямлёй, а прадзьмухала ветрам, вельмі ж жвава наведваюцца птушкі і сакатліва горнуцца ацалелыя ў вёсцы куры.

Баба зайшла ў хату, але не затрымалася там. Ухапіла невялічкую марлевую торбачку, што колькі ўжо гадоў без патрэбы вісела на цвіку каля дзвярэй – для сцёку ў заможны час сыроваткі з адтопленага кіслага малака. Падала тую торбачку ў рукі ўнуку, павяла за сабой. І неўзабаве ён ужо пашыўся пад свіран, пад засекі, у якіх захоўваліся для сеяння ячмень з аўсом. У тых засеках меліся шчыліны, скрозь якія не-не ды і сыпалася долу зерне. Куры з птушкамі заграблі, змяшалі яго з пяском, але дзе-нідзе засталіся і не скляваныя імі зярняты. Унук нагроб тых зярнят разам з зямлёй і курынымі катыхамі поўную торбачку.

Хата панавала, святкавала спажыўна сытны дзень. І найбольш святкавала курачка раба, хаця і старая з унукам не хібілі. Усе трое выбіралі зерне з пяску і суладна дзяўблі яго. Баба асалавела і раздобрылася.

– Слухай, унучак, – сказала яна, – а ці не змайстраваць нам сапраўднае свята? Печ усё роўна прапальваць, дык ці не зварыць нам бабку?

– Вары, баба, бабку, – дазволіў унук.

І пачалі яны разам гатаваць бабку. Больш, зразумела, улягала баба. Унук толькі дапамагаў парадамі, калі яна запальвала печ і лупіла бульбу. І потым таксама, словам і ўдзелам. Карацей кажучы, хвосцікам соваўся за бабай, блытаўся ў яе спадніцы, лез пад рукі, цікаваў і цікавіўся, што, як і да чаго, таму што вельмі хацеў бабкі. Быў ахвочы і здольны нават сам палупіць бульбу, баба навучыла. Але ж яна не даручала рабіць гэта яму. Надта ж тоўстыя атрымліваліся ў яго лушпайкі. І гэта былі ягоныя хітрыкі. Амаль за дзесяць кіламетраў ад іх вёскі жылі яшчэ шасцёра бабіных унукаў. Адна толькі пры маці, а другія – поўнымі сіротамі. Бедавалі аднолькава, і раз на тыдзень хтосьці адзін з іх прыбягаў па лушпайкі. І бліжэй да лета баба ўсё часцей і часцей лупіла бульбу сама, як вось і зараз. Хутчэй шліфавала і паліравала, а не абірала.

І ашчадна лупленая бульба ляжала ў місе задаволена роўненькая і гладзенькая, адна пад адну, як курыныя яйкі. Бабуля дастала драчку і пачала дзерці яе. Тут унук ужо не вытрываў, работа цяжкая. Мужчынская, адабраў у бабы драчку. Да ўсяго, бабуля яшчэ скрывавіла пальцы, і падзёртая ўжо бульба, што сама па сабе на паветры крыху ружовая, рабілася ружовай яшчэ больш, і нават чырвонай. Заканчваючы церці бульбу, унук, зразумела таксама закрывавіў пальцамі. Але гэта не пашкодзіла іх задуме. Баба, па ўсім, была таксама ахвочая да бабкі. Надзёртая і адстаялая ад вільгаці бульба пасля таго, як злілі ў другі посуд ваду – пад крухмал – трошкі выправілася, спалатнела і пасінела.

Бабуля пайшла ў камору ў сенцах, знайшла дзежку, выкарпала з парыжэлай ад старасці солі прыхаваны ёй цененькі шматок такога ж солева парыжэлага сала. Печ, таму што дроў у ёй было па-вясноваму ўжо зусім нічога, прагарэла да жару. Бабуля разагрэла патэльню і пачала падпражваць сала. Яно так запрашальна-смакоўна скварчэла, што ўнук не стрымаўся і прапанаваў:

– Баба, а давай мы бабку і сала з’ядзім паасобку.

Гэта, пэўна, у нейкай ступені было слушна. Бубуля на імгненне кінула завіхацца каля печы. Задумалася, перабіраючы сухімі вуснамі. Але ж есці паасобна бабку і сала не дазволіла. Не саступаючы ад печы, вынайшла, чаму:

– Хлеба ў нас мала, акрайчык толькі. А есці без хлеба проста так сала – грэх сёння. Мы ўсё ж прыгатуем бабку. Такую ўжо бабку. З сакрэтам.

– Ну, калі толькі з сакрэтам, тады добра, – пагадзіўся ўнук. – А дзе ж возьмем сакрэт?

– А вось якраз у гэтым і ёсць сакрэт, – як абрэзала, перапыніла гаворку баба.

І ўнук віўся камарыкам, сляпіцай лез старой пад рукі, пакуль яна ўпраўлялася ў печы. На століку каля вакна вышароўвала даўнавата гультаяваты, без патрэбы, шчарбаты гліняны гаршчок, спавіты з бакоў і пад гарлянку тонкім, ссінелым ужо медным дротам. Беражліва апускала ў яго надзёртую, зусім ужо сінюю бульбу і пражанае сала, што сварлівымі пырскамі не жадала туды. І яшчэ нешта, паварочваюся ад унука бокам і спінай, потайкам прарабляла. Брала з прыпечку і комінка нейкія сухія састарэлыя зёлкі, крышыла ў пальцах, сыпала іх у гаршчок, нешта сакрэтным шэптам па-змоўніцку прыгаворвала. І тройчы хрысціла яго. І плявалася пры гэтым. Праўда, не на гаршчок і не ў гаршчок – убок ад яго. Унук аж выпростваўся і на вачах падрастаў, пільнуючы кожны яе рух. І сам адчуваў, што расце, расце, набрыняе сілай ад бабінай сакрэтнасці. Са скуры лузаўся, каб выглядзець сакрэт, як ён вылеціць з яе рук і пырхне ў бабку. Толькі ўсё было дарэмна. Ці баба была надта сакрэтная і спрытная, не далася яго вачам, ці ён нешта прагледзеў. Паставіла гаршчок, пэўна, ужо з сакрэтам, у печ. Накрыла яго патэльняй. Зачыніла печ засланкай: няхай упарвае.

Унук з бабай паселі на лаву каля вакна, адначасова слухаючы печ і гледзячы на дарогу. Дарога была нецікавай ад шэрага прыскавага пяску, вераб’і, падобна, нават грэбавалі ім, зніжаліся, целяпаючы крыламі, але не садзіліся. І ім абаім надоўга цярпення і нерухомасці не хапіла. Нейкі час моўчкі сядзелі каля падвулічнага вакна, потым загаманілі. І няпроста, спрачацца пачалі, амаль біцца, даводзячы адно аднаму, упрэла ўжо бабка, ці не. Гадзіны ж са дзве стаіць.

– Перапрэе, – маркоціўся малы. – Страціць сакрэт і смак. Хата ўжо ад перастою млее.

– Вытрывае, адной так было, жывой засталася. Рана, – пярэчыла старая. – Бабка то можа і гатовая, а сакрэту яшчэ выстайка патрэбна. Яны трывушчыя і не надта варкія.

Невядома, як сакрэт, а бабка, унукава праўда, сапраўды ўжо ўпрэла. Гаршчок ажно распірала ад яе духу. Ён нават імкнуўся выказаць гукамі сваё задавальненне. Пнуўся наздраватым верхам, нешта вышэптваў, як надоечы баба над ім. Вуркацеў парай і вышэптваў ёю. Пэўна, прасіўся вонкі сакрэт. Унук, як заведзена, счакаў, пакуль старая зачарпне і з’есць першую лыжку. І толькі пасля гэтага абедзвюма рукамі аплёў уборыстую драўляную, з ліпы, лыжку, што намерылася, пэўна, ухапіць як не ўсю бабіну бабку разам. Але ён прымусіў сябе зачапіць з краёчку. І не сквапна. Раздумліва, па-даросламу, прыглядаўся і нехапліва жаваў і каўтаў. Аблізваў лыжку, зазіраў у гаршчок. Старанна здымаў з краёў яго хрусткія прыгаркі.

Прыгаркі былі смачней за саму бабку. Але ж і бабка – за вушы не адцягнеш і нос упрысядкі. Яе акурат упору паспелі выхапіць з печы, не далі ацвярдзець, збіцца комам. Была ў меру густая і вадкая, злёгку рабенькая і шэранькая, як і іх карміцелька курачка. І ўнук з бабуляй не прыкмецілі і самі, як апрасталі гаршчок да апошняга прыгарку ў донцы – і мыць не трэба.

– Усё, – сказала баба, пераварочваючы лыжку, што сведчыла аб сытнасці. – Управіліся.

– Як усё, як управіліся? – здзівіўся ўнук.

– Ты ж сам бачыш, усё. Гаршчок пусты.

– А сакрэт? Сакрэт жа яшчэ. Забыла?

– З’еў, праглынуў, унучак, сакрэт і не прыкмеціў. Што ж гэта будзе? Што будзе?

Унук насупіўся і прыціх. Толькі калі баба прыбрала са стала, спытаў:

– А што будзе, баба? Што бывае, калі з’ядаюць сакрэты?

– А я і сама не ведаю, – адразу ж адгукнулася старая, – не даводзілася мне іх самой есці, хоць і зажылася ўжо. Але, думаю, цуд будзе. Будзе цуд. Трэба чакаць цуд.

Унук порсценька споўз з лавы і выхапіўся ў двор. Уладкаваўся на прызбе, з вясны ўжо разварушанай, але не прыбранай яшчэ кастрыцы. Склаў рукі на каленях і ўтаропіўся ў далячынь, па-за вёску, лясок, за якім, пэўна, была ўжо іншая вёска, таму што з нябачных яму комінаў віўся рэдзенькі дымок. Засяродзіўся і пачаў чакаць абяцанага бабай цуду. І цуд ніколькі не затрымаўся. Адразу ж аказаў сябе. З пасівелай на сонцы кастрыцы, з-пад хаты, выпаўзла старая-старая, ржавая, мо бабінага веку і такая ж выпетраная вожычыха. А за ёй, як прыліплыя, пяцёра маленькіх яшчэ вожыкаў. Маці і яе дзеці, а мо і ўнукі, перажылі пад хатай зіму, а цяпер выйшлі на сонейка, каб пагрэцца. І грэліся, не баючыся сытага, але трохі пахмурнага хлопчыка, месца хапала. І хлопчык грэўся разам з імі, выпнуў сонцу голы і тугі жывот.

Вось такая была бабіна з унукам бабка. Бабка часоў, калі большай смакаты яшчэ і свет не ведаў. На той свет разам з бабай на сто трынаццатым годзе яе жыцця пайшоў і яе сакрэт. Калі ўнук толькі-толькі пачаў убірацца ў розум, нешта пазнаваць аб цудзе і яго сакрэтах.

 

Цалкам публікацыю чытайце ў папяровым нумары “Дзеяслова”.

 

МАТЧЫНА МОВА

дзевам на водах

на тэрыторыі Беларусі

сустракаюцца два віды рагозу

(той, які ты ўсё жыццё блытаў

з чаротам:

typha angustifolia i

typha latifolia.

ты запярэчыш, што гэта

нішто на фоне трыццаці відаў

каралеўскіх брытанскіх садоў К’ю.

але нашто мне тыя дваццаць восем,

калі ў іх не блукае яна,

захінутая у чырвонае цела,

вочы поўныя жаху

перад полымем соснаў,

перад бляхай маўклівага месяца

па-над чоўнам у неспакойнай вадзе,

дзе яна па калена ў гарлачыках,

па горла ў бядзе шкадуе,

што яшчэ

не нарадзілася Філіф’ёнка,

каб навучыць яе,

як перажыць смерч і

як праць у рацэ дываны

без воцату і

без страху

 

 

*  *  *

полем

гук гук гук

у нікуды

рух рух рух

крыві

жур жур жур

руплівы

плуг плуг плуг

кіпучы

бруд бруд бруд

вільготны

сум сум сум

стомы

вуж вуж вуж

у дзіры

душ душ душ

шэпты

рун рун рун

лёсу

шнур шнур шнур

ты толькі

руш

 

 

мтз

мае дзеці,

узрошчаныя на

дызельных стэроідах

вырадкі,

прыбраныя ў

адмерлую скуру

сіняе робы!

вы маглі бы

быць роўныя

богу,

калі б

ён схуднеў

да вашай

вагавой катэгорыі.

а пакуль

сплаў вашых цел

на маім языку,

я выдзяру

ў словаў-падзёнак

крылы,

каб праляцець

паўз

манаў

талых

зямлю

 

 

Матчына мова

Вырваць з карэннем язык

Траўматычны рытуал

Які павінен прайсці кожны

З нашых

Вырваць не дастаткова

Поўная ачыстка розуму і душы

Выс

Кра

Бці

Забыцца,

як мама на ноч спявала

Зарыцца

Ва ўспаміны якіх не існуе

А што калі матчына мова

не ёсць мовай Тваёй маці?

Сама сабе маці

Сама сабе слова

Сама сабе

 

 

Уладзіміру К.

быць можа, ты там

таксама пішаш…

натхняешся

водарам бэзу

ды веліччу

месяца ноччу.

можа, ты там нават

паспеў палюбіць

джаз-фанк. а можа,

ты любіў яго заўсёды.

і да дрыжыкаў

узносяцца моцныя грудзі,

як і мае,

ад нясцерпнай пяшчоты.

.

і на рамонкавым полі

ў элегантным строі

пад гукі

таго самага джазу

ты збіраеш каханай алмазы,

бо каханне –

апошняя зброя

падчас вайны і халеры.

і ў самоце сваёй

не адшукаюць роўных

тыя кветкі.

.

пякельна,

калі ўнутранае,

выпешчанае

крышаць, бы свежы, яшчэ

цёплы хрусткі хлеб,

алмазаў квет

ужо зіхаціць

не ў наручы каханай,

а ў балоце.

пішу табе дамоў

праз безліч год,

Валодзя.

 

 

Страх

Які глыбока пад скурай

Недзе там

Паміж пражылкамі мяса

Бліжэй да касцей

Які з’ядае цябе

Які з’ядаеш ты

Мажаш яго на хлеб

Замест масла

Да ранішняй гарбаты

Страх без тлушчаў

Празрысты

Цягучы

Ён частка цябе

Не саскрабеш

Лязом нажа

Як бы віртуозна

Ні трэніўся

Па кніжках этыкету

Страх

Гэта

Я

 

 

*  *  *

Ежа. Маё ўсё і нічога.

Культурны код маёй сям’і

Пакладзены на хлеб

Захутаны ў фольгу

Памазаны шчодра яйкам

Каб залацілася хрусткая

Корачка.

Любоў у маёй сям’і

Цягнулася

Цыбульнаю касою

З каморы

Праз маю патыліцу

А скончвалася

Болем у пазногцях.

 

Менавіта яны нязносна

Баляць, калі страчваеш

Блізкіх.

 

 

а так хораша размаўлялі

“бэзе мой,

твае зламаныя рукі кранаю,

пальцы твае духмяныя

у слоіку ад матчынага сочыва

з кіслых вішняў

разам з мутнаю вадою –

вы ўсё, што мне засталося

ад дома..

 

па той бок неба,

бэзе мой бэзе,

птушкі маўчаць

чалавечым голасам

пра галоўнае,

пакуль срэбнымі

лускамі лупіцца

кволае цела горада..

 

каб толькі драбочкі

тых лусак

калісь даляцелі

і на маю галаву!

 

па той бок сонца,

якому горад аддана падстаўляе

свае чорныя ад пакоры грудзі

расце такі ж бэз,

уяўляеш?”

 

“а што засталося дому

ад цябе?”

пытае.

 

вось дзе паскуда.