Смех начнога пана

Апавяданне з нізкі “Сямейныя хронікі”

Вуліца была застаўленая матацыкламі, роварамі, коньмі ды аўтамабілямі. Канец чаргі спускаўся з узгорачка да ся­дзібы святара Маська, а пачатак упіраўся ў падвор’е Бенядзя Піліпчука. Пад крыкі пеўняў над Тураўцом заходзіла сонца. Жавала жвачку худоба, і скрыпелі калодзежныя калаўроты.

– Ты чаго прыйшла? – спытаў Бенядзь і заварушыў вялізнымі валасатымі рукамі.

Нязграбны, здаровы, ён глядзеў на маладзіцу, якая сядзела на лаве. Яе спатнелыя рукі нервова мялі саламяны кошык.

– Я, дзядзька, не магу нарадзіць.

Жанчына была падобная да налітай сокам слівы. Ад хвалявання ейныя грудзі напружыліся, а твар заліў здаровы румянак.

– Мужыка маеш?

– Маю, – сарамліва апусціла вочы.

Бенядзь паглядзеў на жанчыну, і яна адчула, што ён бачыць яе наскрозь.

– Ты можаш нарадзіць шмат дзяцей, але не ад свайго мужа. А яму не дапамогуць ні трава, ні малітвы. Бясплодны і посны ён, як пясчанае поле. Знайдзі сабе іншага.

Жанчына пачырванела, нібы півоня, і пачала даставаць з кошыка круг сыру і вэнджанае сала.

– Нічога не давай, – груба спыніў яе Бенядзь. – Ідзі адсюль.

Жанчына спалохана кінулася да дзвярэй, Бенядзь пачуў, як скрыпнулі за ёю дзверы сенцаў, і ў хату зайшоў высокі маладзён з радзімкаю на шчацэ.

– Што ў цябе?

Маладзён сабраўся з думкамі і адразу загаварыў:

– Я сохну за дзяўчынай, якая не звяртае на мяне ўвагі. Яна смяецца з мяне і кажа абразлівыя словы, а я не магу яе забыць.

– Але ж у цябе, мабыць, ёсць іншая дзеўка? – спытаў Бенядзь. – Такія, як ты, падабаюцца жанчынам.

– Да мяне прычапілася адна дзяўчына, і я не магу ад яе адчапіцца. Яна бегае за мною, а я бегаю за другою. Гэта нейкае пракляцце, – апусціў галаву хлопец.

– Прыйдзеш дадому, знойдзеш пару склешчаных жаб, выдзеўбеш у бураку дзірку і запіхнеш туды гэтых жаб, каб яны не вылезлі. Кінеш бурака з жабамі ў мурашнік і ўцякай без аглядкі. За тваёю спінай пачнуць страшна крычаць дэманы, але не азірайся, бо станеш іхнім служкам. Праз тры дні прыйдзеш і забярэш у мурашніку бурака. Сярод жабіных костачак зной­дзеш відэлачак і кручочак. Калі будзеш размаўляць з дзяўчынаю, якая табе падабаецца, незаўважна зачапі яе касцяным кручочкам і пацягні да сябе. Тады яна будзе твая. А тую, якая за табою бегае, адштурхнеш відэлачкам, і яна адразу цябе забудзе.

Маладзён паставіў каля Бенядзя кашэль.

– Гэта я вам прынёс кашэль рыбы.

Рыба была прыкрытая лістамі конскага шчавелю. Ён выйшаў, а за дзвя­рыма пачулася штурхатня і сярдзіты жаночы крык:

– Мяне не цікавіць, якое ў яго званне, я ў званнях не разбіраюся. Хай зойме, як і ўсе, чаргу.

– Што там такое? – выйшаў на крык Бенядзь і ўбачыў у двары генерала з дзяўчынаю, які хацеў зайсці ў хату, а жанчына яго не пускала.

– Генерал прыляцеў з Кіева да Скамарох вайсковым самалётам, – намагаўся ўгаманіць жанчыну чарнявы лейтэнант з вусікамі.

– Ён прыляцеў, а я прыехала, – выгукнула абураная жанчына. – Тут усе аднекуль прыехалі. Я з Равы-Рускай, а вунь жанчына з Дуклі, – паказала рукою.

– Нам вельмі трэба, – настойваў лейтэнант.

– Ты хто? – спытаў Бенядзь лейтэнанта.

Ад ягонае бесцырымоннасці лейтэнант аж прысеў.

– Я ад’ютант генерала Круцівуса.

– Генерала бачу, а кручаных вусоў не бачу, – буркнуў Бенядзь.

– У мяне тысячы падначаленых! – выгукнуў генерал.

– Тут не казарма, – абарваў яго Бенядзь.

Ад абурэння генерала перасмыкнула, і ён ледзь стрымліваў сябе, каб не закрычаць і не затупаць нагамі.

– Ён нікога не баіцца, – прашаптаў ад’ютант на вуха генералу. Ад такой непавагі да ягонага звання генерала трэсла.

– Ты што, сапраўды нікога не баішся?!

– А каго мне баяцца? – насмешліва абазваўся Бенядзь.

– Турмы, смерці, мяне…

– Мяне ўжо адзін палохаў, – пахмурна прамовіў Бенядзь і нязрушна паглядзеў на вайскоўцаў.

– Хто? Генерал?!

– Асоба са значна вышэйшым чынам.

Генерала разабрала цікавасць.

– І што?

– Уцёк прэч…

 

Бенядзь не любіў згадваць, як тое здарылася. Вярнуўшыся ў Туравец з Пецярбургу, дзе служыў траўнікам пры царскім двары, пасля таго, як Мікалай ІІ адрокся ад прастолу, Бенядзь прывёз з сабою кнігі Парацэльса, Месмера, Засімы Містыка, Марцэліуса Эмпірыка і графа Дыгбі.

Адну кнігу ён чытаў начамі пры свечцы ў бязлюднай хаце. Чым даўжэй ён яе чытаў, тым больш яго штосьці палохала. У вокны й дзверы нешта шкрабалася, выла, шархацелі крыллем нябачныя істоты, клацалі зубамі, штосьці сапло і чмыхала. А калі дачытаў кнігу, дык узяў чырвонага пеўня і пайшоў у дубовы лес, дзе сыходзіліся тры дарогі.

Апоўначы загуло, завыў вецер і затарахцелі на дарозе колы. Каля Бенядзя спынілася карэта, запрэжаная чатырма коньмі. Карэта была з пазалотаю і ліхтарамі, а на конях паблісквала дарагая збруя. У карэце сядзеў пан у капелюшы са стравусіным пяром.

– Падыйдзі сюды, – паклікаў пан і прыадчыніў дзверцы.

Незнаёмец быў нявызначальных гадоў, з бародкаю і доўгімі прусаковымі вусамі. Ён падняў ліхтар і разглядаў Бенядзя, які трымаў пад крысом пеўня і пагладжваў яго рукою.

– Я дам табе такія веды, што ты станеш найвядомейшым чалавекам на ўсёй Валыні ад Тура да Тураўца. І будуць ехаць да цябе людзі з усяго свету, але ты не будзеш мець жонкі і дзяцей. Калі даеш на гэта згоду, то падыдзі да мяне, разрэж безыменны палец левай рукі і распішыся крывёю ў маёй кнізе.

Бенядзь падышоў да карэты, надкусіў палец, пан працягнуў абшытую скурай кнігу з пяром, і Бенядзь распісаўся.

– Але я хачу прапанаваць табе штосьці большае, чым знахарства, – усміхнуўся пан, выстаўляючы з карэты нагу ў бліскучым боце. – Я магу зрабіць цябе дужа багатым чалавекам. Скажы, што хочаш: грошай, улады, славы, найпрыгожых жанчын?

– А што вы за гэта хочаце?

– Ох, Бенядзікце, – уздыхнуў незнаёмец. – Дай слова, што пасля смерці твая душа дастанецца мне. Навошта яна табе пасля смерці?

Бенядзь успыхнуў ад гневу, кінуў у пана чырвонага пеўня, і тады штось­ці завыла, затрашчалі дрэвы, карэта развалілася, з яе выскачыў аброслы поўсцю чалавек і кінуўся на Бенядзя, які жагнаўся і чытаў малітвы. Коні сталі вялізнымі пацукамі і з віскам пабеглі лесам, а ўслед за імі адурэла пабег валасаты чалавек. Раптам усчалася бура, дрэвы гнуліся, выварочваліся з коранем, падалі. Ураган зрываў лісце і птушыныя гнёзды, кружыў віхор, у якім штосьці лямантавала і лаялася.

 

Бенядзь вынырнуў са сваіх успамінаў і паглядзеў на генерала. Той замоўк і адчуў, як ягоная сіла і ўплыў знікаюць на падворку гэтага знахара, да якога яму параіў звярнуцца кіеўскі прафесар, калі ўсе лекары сталі бяссільнымі перад хваробаю дачкі.

– У генерала хворая дачка, – прамовіў ад’ютант. – Ад яе адмовіліся лекары. Прабачце, калі раптам вас абразілі.

– Заставайцеся ў двары, а яна няхай зойдзе ў хату, – прапусціў Бенядзь дзяўчыну ў прачыненыя дзверы.

Яна ўвайшла ў хату і села на ўслончык, а насупраць яе сеў Бенядзь.

– Як цябе зваць?

– Аксана.

Ён паглядзеў на змарнелую дзяўчыну. Яна была пацямнелая і схуднелая, як згарэлая запалка, але вочы мела вялікія і выразныя.

– Што з табою? – спытаў Бенядзь і ўзяў у руку яе худую бяскроўную далоньку.

– Не ведаю, – адказала яна.

Бенядзь зазірнуў у вочы дзяўчыне і ўбачыў тое, што падточвала ейнае здароўе і прыгажосць.

– Табе давядзецца застацца ў мяне, – сказаў ёй. – Ідзі і развітайся з бацькам.

Вывеў яе ў двор і падышоў да генерала.

– Дзяўчыну пакіньце ў мяне. Праз месяц прыедзеце.

Генерал адвёў дачку да дрывотні, штосьці сказаў, дастаў з гаманца грошы, працягнуў ёй, а ад’ютант прынёс ейную сумку з рэчамі. Двое вайскоўцаў выйшлі з падворку, селі ў запылены джып і паехалі да Скамарохаў, дзе іх чакаў вайсковы самалёт.

 

З таго дня Аксана пачала жыць у Бенядзя. Ён прымушаў яе раніцай хадзіць босай па расе, струшваў на голае цела кроплі дажджавой вады з бярозак на Лапанцы. Браў на Рудой гразь і жалезную руду, падобную да перапяліных яек, напаўняў бочку, садзіў у яе голую дзяўчыну і лячыў. Яна піла адвараныя і напараныя ім травы, кухарыла і дапамагала па гаспадарцы. Да Бенядзя з’язджаліся людзі з навакольных і аддаленых гарадоў, мястэчак і вёсак. Ён прымаў іх увесь дзень, акрамя святаў і нядзелі, калі ішоў у царкву і браў з сабою Аксану.

Адзін раз ён пачуў, як у бабінцы хтосьці спытаў:

– А што гэта за дзяўчына з Бенядзем?

– Гэта ж ён яе лечыць.

– Такая прыгожая.

Бенядзь здзіўлена азірнуўся і ўпершыню ўбачыў, што Аксана налілася сокам і да яе вярнулася прыгажосць. Яна спявала разам з усімі псалмы і ейныя вялікія вочы вільготна блішчэлі.

– Госпадзе, як добра, – шаптала яна.

А калі выходзілі з царквы, Бенядзь, думаючы пра штосьці сваё, прамовіў:

– Я не бачыў прыгажэйшай за цябе жанчыны.

Усю дарогу ад царквы да хаты Аксана ажно свяцілася ад радасці. У гэты дзень да яе вярнулася жыццё.

 

Увечары яна дастала з сумачкі каляндарык і з сумам заўважыла, што заўтра па яе прыедзе бацька. Яна не магла зразумець, што з ёю адбываецца, яе агарнула дзіўнае трымценне, а калі дастала з печы і паставіла на стол смажанае мяса з грыбамі і пачала з Бенядзем вячэраць, зразумела, што закахалася ў гэтага адзінокага мужчыну.

Бенядзь паводзіў сябе таксама дзіўна. Ён паглядваў на яе, чырванеў, пачынаў нешта казаць, але губляў словы, замоўк і цяжка падпёр галаву рукою.

Аксана паднялася з-за стала і адчула, як вабіць яе гэты дзіўны і зачарсцвелы ў сваёй адзіноце і схіме чалавек. Неўразумела, як і чаму прытулілася да яго, запусціла рукі ў ягонае густое валоссе, а ён цяжка задыхаў, пачырванеў, падхапіў яе на рукі і панёс у свой паточаны шашалем драўляны ложак.

Іхнія рукі былі халоднымі, і калі вызваліліся ад адзення, ён прыпаў да ейнага лона й адчуў, як падхоплівае яго ўраган, падобны да таго, што перажыў, калі сустрэў у дубовым лесе начнога пана. Яны не спалі ўсю ноч, бо не маглі спыніць любоўны шал, які захапіў іх і не даваў апамятацца. А калі пад ранак яны супакоіліся ў абдымках адно аднаго, Аксана прашаптала:

– Я хачу застацца з табою.

– Колькі табе гадоў? – спытаў ён і адчуў, як у ягонае сэрца ўпаўзае едкі сум, які заўсёды агортваў яго перад развітаннем з блізкім чалавекам.

– Дваццаць сем.

– А мне пяцьдзясят чатыры.

– Твой узрост не мае ніякога значэння, – усміхнулася яна, і ў прыцемках шчасліва заблішчалі ейныя вочы.

– А што, па-твойму, мае значэнне?

– Тое, што ў гэтую ноч мы перажылі неверагоднае каханне, – прыпухлымі ад пацалункаў вуснамі прамовіла яна.

– Неверагоднае каханне нагадвае язду на матацыкле без тармазоў з павязкаю на вачах, – прашаптаў Бенядзь.

– Ты баішся сваіх пачуццяў?

– Я не магу з табою жыць, – адвярнуўся да сцяны і адчуў, як разрываецца ад роспачы ягонае сэрца.

– Чаму ты не хочаш быць са мною?!

– У мяне свая дарога, – панура прамовіў Бенядзь.

– Дык дазволь мне ісці тваёю дарогай, – прылегла на ягоную грудзіну і зазірнула ў вочы.

– Я даў слова, што ў мяне не будзе жонкі і дзяцей.

– Каму ты яго даў?

– Я не магу таго сказаць.

– Ты даў слова іншай жанчыне?

– Не, гэта быў мужчына.

– Хто ён?

– Я табе не магу сказаць.

– Таемным службам?

– Не.

– А каму?

– Адной уплывовай асобе.

Яна паспрабавала перавесці размову на іншую тэму, каб адцягнуць яго ад навязлівых думак.

– Як табе мае вочы? – гулліва запытала і прыпала да яго.

– У цябе кабачковыя вочы.

– Аліўкавыя, – пяшчотна ўкусіла яго за вуха.

– Кабачковыя, – паўтарыў Бенядзь.

– Ну, калі табе так хочацца, дык іх можна назваць колерам зялёнай гарбаткі.

– Вось бачыш, мы нават не можам сысціся ў поглядах наконт колеру тваіх вачэй, – буркнуў Бенядзь. – А што будзе, калі пачнем жыць разам?

– Знахарства і магія зрабілі з цябе зануду, – пахрустваючы костачкамі, задаволена пацягнулася яна.

– Магія – гэта навука кахання, – выцягнуў з-пад яе сваю руку Бенядзь. – Жанчыны гэта лепш адчуваюць, бо яны бліжэй да кахання, чым мужчыны, якіх больш вабіць дарога. Мужчыны ўсё жыццё адыходзяць ад кахання, захопліваюцца працай ды ідэямі. А жанчынам дарога шкодная. Жанчына вырушвае ў дарогу, каб знайсці мужчыну і свой дом. Мужчына вырушвае ў дарогу, каб знайсці сябе.

– А ты знайшоў сябе? – прашаптала, дакранаючыся грудзьмі да ягонай шчакі.

– Знайшоў.

– У чым?

– У адзіноце.

– У такім выпадку нам няма пра што размаўляць, – сярдзіта паднялася з ложка і пачала апранаць раскіданае адзенне.

Запаліла ў печы, прыгатавала сняданак і больш з ім ні пра што не размаўляла. А калі перад хатай Бенядзя засігналіў аўтамабіль і ў пакой зайшоў генерал, Аксана папрасіла яго пачакаць на вуліцы, пакуль збярэцца.

Сабрала сумку, села насупраць Бенядзя і паглядзела яму ў вочы.

– Дык скажаш што на развітанне?

– Што я магу табе сказаць? – у адчаі прамовіў Бенядзь. – Перад дарогаю памый палыном ногі. Не будуць стамляцца.

– І гэта ўсё?

Ён нічога не адказаў.

– Тады бывай!

Падхапіла сумку, выйшла ў двор, дзе яе чакаў генерал, які намагаўся ўсунуць Бенядзю ў руку грошы, але той не ўзяў.

Вайсковы джып загуў і, набіраючы хуткасць, знік у пыле.

 

Ад таго прайшло шмат часу, і Бенядзь пачаў супакойвацца. Раны, якія пакінула яму Аксана, ужо загаіліся. Неяк познім вечарам, калі ён чытаў Пара­цэльса, у дзверы пастукалі. Бенядзь адчыніў. На парозе стаяла захутаная ў хустку жанчына.

– Пасля заходу сонца не прымаю, – сказаў незнаёмцы.

Яна зняла хустку. Перад ім стаяла Аксана.

– Не чакаў? – сумна ўсміхнулася яна.

– Заходзь, – запрасіў у хату. – Адкуль ты ўзялася?..

– Прыйшла са станцыі.

– У такі час? Адна?

– Каханне не любіць сведак, – салодка дыхнула яму ў твар і нейк злосна пасміхнулася. – Дык запросіш мяне сесці?

– Сядай.

– Ты не рады нашай сустрэчы?

– Рады…

– А чаму няма радасці ў тваіх вачах?

– Не ведаю.

– Цябе нешта непакоіць?

– Калі б я ведаў, – выгукнуў з адчаем.

Яму падалося, што перад ім сядзіць чужая жанчына, якую ён ужо дзесьці бачыў, але не мог згадаць дзе. Але яго вярнуў у рэальнасць яе голас:

– А я не магу забыць тую апошнюю ноч, твае ласкі і гарачыя абдымкі, ад якіх я задыхалася.

– Ты параніла маё сэрца, – паглядзеў на маладую, прагную да кахання жанчыну.

Але зноў адчуў, што ў ёй штосьці не так, нібыта Аксану хтосьці злы падмяніў. Яму хацелася ўпасці перад ёй на калені, падхапіць на рукі, заблытацца ў валасах і слухаць, як у напружанай цішыні спаўзае і падае на падлогу яе адзенне. Але штосьці спыняла, адчуў, як дзесьці на дне свядомасці варухнулася страшнае падазрэнне, і ён спытаў, стрымліваючы ў сабе роспачны крык:

– Ты памятаеш у падрабязнасцях нашую апошнюю ноч. А што я сказаў табе, калі мы выходзілі з царквы?

– А што ты мне сказаў?

– Я сказаў: “Я не бачыў прыгажэйшай за цябе жанчыны”, – адказаў Бенядзь. – Я ведаю, хто ты. Мы з табою сустракаліся ў дубовым лесе.

Бенядзь сарваў з шыі срэбны крыжык і працягнуў жанчыне, якая пранізліва закрычала, страціла жаночае аблічча і стала кошкаю. Ён ганяўся за ёю, а яна гойсала па хаце, заскоквала на ложак, мяўкала і кідалася на яго, Бенядзь уголас чытаў малітвы ды заклінанні, і кошка стала кажаном ды ўчапілася кіпцямі яму ў спіну. А калі заспявалі трэція пеўні, кажан разбіў шыбку і вылецеў. За вакном пачуўся толькі страшны смех, які знікаў за рэчкаю ў закінутым Харчуковым садзе.

 

Пераклад з украінскай Андрэя НАЛІВЫ.