Далёка ад радзімы
Байкі пра пісьменнікаў
Папера для сала
Вядомы ў свой час пiсьменнiк Пiлiп Пестрак быў аўтарам прыжыццёвага збору твораў у чатырох тамах. У кожным з тамоў было не менш за пяцьсот старонак, i таму рукапiсы патрабавалi вялiкiх намаганняў. Iх трэба было не толькi напiсаць ручкай на паперы, але i надрукаваць на машынцы, прачытаць, зноў перадрукаваць, яшчэ раз прачытаць – i тады толькi несцi ў выдавецтва.
Але вось праца над чарговым рукапiсам чатырохтомнiка – раманам «Сустрэнемся на барыкадах» – была скончаная. Пiсьменнiк паклаў яе ў папку, завязаў тасёмкамi i накiраваўся туды, куды кожны аўтар выпраўляецца з замiраннем у сэрцы. Выдавецтва не проста было храмам лiтаратуры, – яно кармiла, i нават вельмi няблага. Аўтар раманаў па тым часе быў вельмi забяспечаны i вельмi паважаны чалавек, у пэўнай ступенi генерал. А аўтар тэтралогii цягнуў на маршала.
На шляху ад дома пiсьменнiка да выдавецтва знаходзiлася адзiнаццаць пiўных. Некаторыя гаварылi – дванаццаць, але гэта не мяняе справы. Пiўныя ў тыя часы таксама былi сур’ёзныя. Да ста грамаў гарэлкi ў iх абавязкова дадавалiся бутэрброды, а буфетчыцы сваiх клiентаў ведалi ў твар.
Накiроўваючыся ў выдавецтва, пiсьменнiк не мог не зайсцi ў пiўную i не пахвалiцца таўшчэзным рукапiсам.
– Гады працы! – ляпаў ён даланёю па папцы. – Крывёю i потам даводзiцца зарабляць на хлеб.
Наведвальнiкi з павагаю слухалi маршала. У кожнай з пiўных ён сустракаў знаёмых, лiтаратурную i калялiтаратурную брацiю, пiсьменнiк шчодра частаваў некаторых з iх, i здарылася так, што да выдавецтва ў той дзень ён не дайшоў.
Прачнуўшыся ранiцаю з цяжкай галавою, пiсьменнiк жахнуўся – рукапiсу рамана ў хаце не было. Плашч, чаравiкi, нават пусты кашалёк былi на месцы, а папка знiкла. Ён успомнiў, што нехта дапамагаў яму дайсцi да хаты, але рысы твару таго цалкам сцерлiся. Гэта была катастрофа. Раман захаваўся толькi ў чарнавiках, раскiданых па ўсiх пакоях кватэры, i на ўзнаўленне яго патрабавалася паўгода, не меней.
– Як, як я мог яго згубiць? – бедаваў пiсьменнiк. – Цяжкая папка, не менш трох, а то i пяцi кiлаграмаў! I хто той нягоднiк, якi насмелiўся вырваць бясцэнны рукапiс з аслабелых рук?
Ён зноў накiраваўся ў паход па пiўных, але вынiкi былi няўцешныя.
Буфетчыцы памяталi, колькi грамаў ён замаўляў i якiмi бутэрбродамi закусваў, аднак пра рукапiс нiчога не маглi сказаць. Здаецца, быў, але таварыш пiсьменнiк забiраў яго з сабой.
– У авосьцы? – удакладняў пiсьменнiк.
– Так, у авосьцы, разам з бутэлькай гарэлкi i булкаю.
Вось гэта i было самае страшнае. Злачынец, канечне, паквапiўся не на папку. Бутэлька гарэлкi з булкаю! За iх маглi i забiць, пры пэўных абставiнах, вядома.
Пiлiп Сямёнавiч у другi раз пачаў пiсаць раман. Ён сам дыктаваў машынiстцы тэкст, праклiнаючы злодзеяў i ўласны почырк, як высветлiлася, зусiм не iдэальны. Праца была цяжкая, але да Новага года ўсё было скончана. Акуратны рукапiс зноў радаваў вочы аб’ёмам i вагою. Пiлiп Сямёнавiч занёс яго ў выдавецтва, стараючыся нават не глядзець у бок пiўных. Адтуль, мiж iншым, прыемна патыхала.
Адразу з выдавецтва пiсьменнiк накiраваўся на Камароўку. Было ўжо трыццатага снежня, а ў хаце скончылася сала. Хiба можна ўявiць сабе калядны стол у сям’i вядомага беларускага пiсьменнiка без тонка наскрыленага сала з любовiнкаю? Нельга. На стале магла адсутнiчаць любая закуска, той жа селядзец пад шубаю, напрыклад, толькi не сала. Прычым сала на рынку Пiлiп Сямёнавiч заўсёды выбiраў сам.
На Камароўцы панавала пераднавагодняя мiтусня. Пахла вэнджаным кумпяком, кiслай капустай, яблыкамi. Пiлiп Сямёнавiч доўга хадзiў па радах прыцэньваючыся. Некалькi разоў каштаваў сальца. У аднаго мужыка яно было ў самы раз: мяккае, з двума прожылкамi мяса, у меру прыпраўленае часныком.
– Загортвай вось гэты шматок, – паказаў Пiлiп Сямёнавiч, – i гэты. На колькi парсюк пацягнуў?
– Пудоў на дзесяць.
– Бульбаю кармiў?
– Камбiкормам.
Мужык дастаў з-пад прылаўка некалькi лiстоў паперы i пачаў загортваць сала. Пiлiп Сямёнавiч насцярожыўся. Сэрца ёкнула. Ад паперы патыхнула чымсьцi да болю знаёмым.
– А ну, пакажы… – пацягнуў ён да сябе паперу.
Гэта быў ягоны раман. Нават не чытаючы, пiсьменнiк пазнаў радкi. Кепска прадрукаваная лiтара «у», трохi крыва стаiць «i».
– Вось i сустрэлiся, – выдыхнуў Пiлiп Сямёнавiч. – На барыкадах…
– А што такое? – спалохана азiрнуўся па баках мужык.
– Дзе ўзяў паперу?
– Дык, гэта, на вакзале знайшоў. Пад лаўкай ляжала. Добрая папера. З аднаго боку запэцканая, а другая палова чыстая. Яй-богу, тоўстая папера, дасюль нiхто не скардзiўся…
Мужык перажагнаўся.
– А я i не кажу, што дрэнная, – сказаў Пiлiп Сямёнавiч. – У пiсьменнiцкай краме купляў. Шмат засталося?
– Ды не, – дастаў з-пад прылаўка некалькi лiстоў мужык, – амаль усю зрасходаваў. Скрозь яе сала не праступае.
Праз некалькi год Пiлiп Пестрак стаў лаўрэатам лiтаратурнай прэмii iмя Якуба Коласа, але за iншы раман.
Вiдаць, «сустрэча на барыкадах» усё ж адыграла сваю ролю.
Шклянка Паўлюка
У сярэдзiне сямiдзясятых гадоў я працаваў у рэдакцыi лiтаратурна-драматычных праграм тэлебачання, якая месцiлася на Камунiстычнай вулiцы амаль насупраць музея I з’езда РСДРП. Месца было выдатнае ва ўсiх адносiнах: цiхае, утульнае, а самае галоўнае – далекавата ад вачэй начальства. Само начальства сядзела на Чырвонай вулiцы побач з Домам радыё i бачыла нас толькi на агульнастудыйных лятучках па панядзелках.
Але найбольшай заганай лiтдрамаўцаў была ўсё ж мова. Амаль усе супрацоўнiкi рэдакцыi гаварылi па-беларуску не толькi на працы, але i дома. I патрабавалi гэтага ад сваiх дзяцей.
Аднойчы я пазванiў дахаты адказнаму сакратару рэдакцыi Юзiку Скурко, якi захварэў i сядзеў на бальнiчным.
Трубку ўзяў пяцiгадовы сын Юзiка Сяржук.
– Дзе бацька? – спытаў я.
– Бацька з дзядзькам сядзяць на кухнi, – адказала дзiця, – п’юць гарэлку i закусваюць селядцом.
Гэтая фраза ўразiла мяне. Яна была вартая таго, каб яе запiсалi ў аналы. Па-першае, яна была прамоўленая на чысцюткай беларуская мове. Па-другое, яна была лапiдарная, як лацiнскi афарызм. I па-трэцяе, у ёй вызначыўся менталiтэт беларуса ва ўсёй яго глыбiнi.
Я асцярожна паклаў трубку. Не замiнаць жа людзям, занятым важнаю справай. Што б нi казалі фарысеi, а чарка з селядцом была важнаю справай.
Амаль усе мае калегi па рэдакцыi былi радыстамi, дакладней, радыйнiкамi. У тыя часы журналiсты дзялiлiся на тры катэгорыi: газетчыкi, тэлевiзiйнiкi i радыйнiкi.
Я вучыўся на фiлфаку i ўсiх гэтых тонкасцяў не ведаў.
– Ну, як жа, – растлумачыў мне Алесь Гаўрон, якi вучыўся на журфаку паралельна са мной. – Тыя, хто ўмеў пiсаць, iшлi ў газетчыкi. Хто не ўмеў, але вучыўся з тройкi на чацвёрку, падавалiся на тэлебачанне. Ну, а астатнiя на радыё.
– Двоечнiкi?
– Хутчэй, небаракi. Там жа нiчога не трэба ўмець. Уключыў дыктафон i пiшы.
Я змоўчаў. Дыктафон тады мне ў рукi яшчэ не трапляў, i я не ведаў, што такое ўключаць i пiсаць.
Што б там нi казалі адзiн пра аднаго журналicты, а мае радысты былi харошыя хлопцы.
– Пайшлi з намi на могiлкi, – прапанаваў аднойчы Юзiк Скурко.
– Куды? – здзiвiўся я.
– У госцi да Паўлюка Труса.
Я ведаў, што Паўлюк Трус быў паэт, якi пражыў усяго дваццаць пяць гадоў. Ягоны верш «Падаюць сняжынкi» ў школе вучылi на памяць, i насамрэч, гэта быў выдатны верш.
– А дзе ён пахаваны?
– На Вайсковых могiлках.
Гэта было недалёка ад нашае рэдакцыi, i я пайшоў з Юзiкам i Лявонам Малiноўскiм.
«Заадно i Купалу пакланюся», – падумаў я.
Галоўнай славутасцю Вайсковых могiлак быў, канечне, помнiк на магiле Янкi Купалы.
Па дарозе мы зайшлi ў краму i купiлi бутэльку гарэлкi i тры плаўленыя сыркi.
– Трэба памянуць, – сказаў Лявон, злавiўшы мой позiрк. – Без гэтага нельга.
На могiлках хлопцы арыентавалiся, як на сваiм агародзе. Павярнулi раз, другi, адхiнулi голле хмызоў – i мы апынулiся перад сцiплым каменем, на якiм было выбiта: «Паўлюк Трус. 1904 – 1929».
– Вось i шклянка.
Юзiк узяў з помнiка гранёную шклянку, хукнуў у яе i абцёр аб рукаў пiнжака.
Хлопцы налiлi па поўнай шклянцы i па чарзе залпам выпiлi. Я сваю долю агораў за тры разы.
– Навучыцца, – сказаў Лявон. – Паўлюк, мо, таксама не ўмеў.
– Каб умеў, яго б нiякi тыфус не ўзяў, – пагадзiўся з iм Юзiк. – Тады, праўда, гэтак не пiлi, як цяпер.
– Адкуль ты ведаеш? – скасавурыўся на яго Лявон.
– Дзед расказваў. Працавалi ад цямна да цямна, якая гарэлка?
– Дык ён жа паэт.
– Ты што думаеш: пакуль сяляне аралi, паэты пiлi?
– А Ясенiн?
– Ясенiну таксама трэба было за сталом сядзець.
Юзiк махнуў рукой, паказваючы, як Ясенiн сядзеў за сталом i пicаў, i зачапiў рукой шклянку, што стаяла на помнiку. Шклянка стукнулая аб падмурак i разляцелася на дробныя друзачкi.
«Вось табе i дыяменты-росы», – мiльганула ў галаве.
– Добра, хоць пустая была, – сказаў Лявон.
– З чаго цяпер будуць пiць хлопцы? – зiрнуў на яго Юзiк.
– Якiя хлопцы? – здзiвiўся я.
– Ты што думаеш, мы адныя сюды ходзiм? – уздыхнуў Юзiк. – Уся творчая iнтэлiгенцыя Мiнску.
– Ну, мо, не ўся, – таксама ўздыхнуў Лявон. – Пiсакам з «Вячоркi» зусiм блiзка.
– Нядаўна з Мiхасём Стральцовым выпiвалi, – сказаў Юзiк. – Вы тут прыбярыцеся, а я пайшоў у краму.
– Навошта? – зноў здзiвiўся я.
– Куплю шклянку, – паглядзеў на мяне, як на немаўля, Скурко. – Сяброў без шклянкi не пакiдаюць.
Ён знiк у хмызах.
Мы з Лявонам сабралi друзачкi шкла i загарнулi ў газету.
– Пайшлi да Купалы, – прапанаваў я.
– Iдзi, – сказаў Лявон, – я тут пасяджу.
Як я цяпер разумею, ён пасаромеўся iсцi да Купалы пасля таго, як пабыў у Паўлюка. Розныя постацi, розныя помнiкi над iхнiмi магiламi. Паўлюк Трус для Лявона з Юзiкам быў сваiм хлопцам. А на помнiк Купалу шклянку не паставiш.
Юзiк вярнуўся дзесьцi праз гадзiну.
– Ледзь знайшоў, – сказаў ён, дастаючы з кiшэнi бутэльку.
– Гарэлку? – спытаў я.
– Шклянку, – дастаў з другое кiшэнi гранёную шклянку Юзiк. – Гарэлку дзе хочаш купiш, а шклянку толькi ў спецыяльным магазiне. Ды i то не ў кожным.
– Малянкоўскiх шклянак скора зусiм не будзе, – сказаў Лявон.
Ён як у ваду глядзеў. З развалам СССР гранёныя шклянкi з паяском бясследна знiклi.
Але тады, у сярэдзiне сямiдзясятых, усё было зроблена як мае быць: у краме купiлi бутэльку, а на помнiк Паўлюку паставiлi шклянку.
Генерал Бялевiч
Паэта Антона Бялевiча добра ведалi ў Беларусi: удзельнiк партызансказа руху, аўтар шматлiкiх паэтычных кнiжак. У яго, дарэчы, ёсць верш пра тое, як разам з Пiлiпам Пестракам паэт пабываў у вёсцы Канапелькi. Ён заканчваўся словамi: «Я – паэму напiшу, ён – раман напiша!» Напiсалi.
Як кожны сапраўдны паэт, Антон Пятровiч любiў застоллi з маладымi паэтамi, калi можна i сябе паказаць, i iншых павучыць. Гарэлка хутка выпiвалася, у кiшэнях, як той казаў, як вымецена, i Бялевiч гучна аб’яўляў:
– Гайда да генералаў!
– Навошта? – здзiўлялася моладзь.
– Пазычым на бутэльку.
Ён браў за праважатага каго-небудзь з маладых паэтаў i накiроўваўся ў штаб.
– Генерал Бялевiч! – кiдаў ён на хаду паставому – Гэты са мной.
Iншы раз фокус удаваўся, i Бялевiч пазычаў у знаёмага генерала траяк, а то i дзясятку.
– Як ён сюды трапiў? – прабiраў паставога генерал.
– Падобны… – апраўдваўся той.
Аднойчы «генерал Бялевiч» напярэдаднi Новага года прыйшоў чытаць вершы на тэлебачанне. Эфiр быў «жывы». У тыя часы гэта практыкавалася: паэта саджалi за стол, уключалi камеру, i ён барабанiў вершы па паперцы. Адзiн рубель восем капеек за радок – аўчына была вартая вырабу.
Антон Пятровiч усеўся за сталом, на камеры запалiўся агеньчык, i ён пачаў: «Мы прыйшлi ў палескi край з Пестраком Пiлiпам…»
Памочнiца рэжысёра, у абавязкi якой уваходзiла змена заставак на трынозе, з палёгкай уздыхнула i пайшла курыць. У яе было вольных пятнаццаць хвiлiн. Каб дым не iшоў у студыю, яна асцярожна прачынiла цяжкiя двайныя дзверы. Па студыi праляцеў парыў скразняку, i ўсе паперкi, што ляжалi перад паэтам, здзьмула са стала, у ягоных руках застаўся толькi адзiн лiсток.
Верш скончыўся. У студыi запанавала цiшыня. Бялевiч няўцямна паглядзеў на пусты стол. На памяць ён не ведаў нi сваiх вершаў, нi чужых. Тэлеаператар затросся ад бязгучнага рогату. Гукарэжысёру зрабiлася кепска. Паэт уздыхнуў i палез пад стол. У кадры зрэдзь з’яўлялiся то галава, то плячо, то рука с лiстком паперы. Стос паперчын на стале пацiху рос.
– Пераходзьце на нейтральную застаўку! – стагнаў рэжысёр.
Але памрэжка курыла, i памяняць застаўку не было каму.
Нарэшце ў кадр марудна запоўз паэт. Ягоны твар быў чырвоны, валасы дыбарам, на кончыку носа трымцела кропелька поту. Дрыгатлiвай рукою ён узяў лiст паперы i прачытаў: «Пад акном адна ты не сядзi i да мяне, харошая, прыйдзi…»
Паэт змоўк. У такой крытычнай сiтуацыi яму не даводзiлася бываць нават у партызанскiм атрадзе.
– Зблытаўся, – збянтэжана паглядзеў ён у камеру. – Пайду дахаты.
– Ой, мамачкi… – прашаптала памрэжка, якая ўжо вярнулася на сваё месца, абаперлася рукой на трыногу, i тая з грукатам абрынулася на падлогу.
Гукарэжысёр адключыла гук у студыi.
Гэта была апошняя «жывая» перадача Беларускага тэлебачання.
Убачыць Парыж – i памерцi
Мяне прынялi ў Саюз пiсьменнiкаў, i я пачаў захаджваць у новы Дом лiтаратара ў Мiнску. Мне падабалiся прасторныя холы, сакратарскiя кабiнеты i асаблiва буфет, у якiм каньяк, гарэлка i бутэрброды прадавалiся без рэстараннай нацэнкi.
У бары я часцей за ўсё выпiваў з супрацоўнiкам Лiтфонду Сталяровым. Ён не быў пiсьменнiкам, але добра разбiраўся ў лiтаратуры.
– Ведаеш, якая самая вялiкая загана ў тутэйшых пiсьменнiкаў? – спытаў ён, кульнуўшы чарку.
– Не, – пахiтаў я галавой.
– П’юць ды не закусваюць!
Мы з iм закусвалi.
– А я на гiстарычную радзiму сабраўся, – уздыхнуў Сталяроў.
– Куды? – здзiвiўся я.
– У Iзраiль.
– Ты ж Сталяроў, – яшчэ больш здзiвiўся я.
– Сталяровым я зрабiўся нядаўна, усяго сто гадоў таму. Дзеда перад Першай сусветнай прызвалi ў царскую армiю. «Прозвiшча?» – пытаецца пiсар. – «Хаiм Лейба Модаль», – адказвае дзед. – «Чым займаешся?» – чухае патылiцу пiсар. – «Сталярнiчаю». – «Сталяроў», – пiша пiсар. Тады з гэтым было проста.
– Ды i зараз нiчога складанага, – згадзiўся я. – Сёння Габерман, заўтра Алексiн.
– Не блытай божы дар з яечняю! – строга пакiваў пальцам у мяне перад носам Сталяроў. – А лепш закусвай.
Аднойчы я зазiрнуў у прыёмную першага сакратара праўлення. Сакратаркi на месцы не было.
– Заходзь! – паказаўся ў дзвярах гаспадар кабiнета. – От ты мне якраз i патрэбны.
Я пацiснуў плячыма i зайшоў у кабiнет. Там быў наведвальнiк.
– Вось, знаёмся, – прадставiў яму мяне першы сакратар. – Новы член нашага Саюза. Прабач, мне з iм трэба пагаварыць.
Наведвальнiк крадком зiрнуў на мяне, але з месца не скрануўся. Гаспадар узяў са стала нейкую паперу i пачаў углядацца ў яе. Мне зрабiлася нiякавата.
– Ну, дык што, Iван? – нарэшце загаварыў наведвальнiк. – Дасi кватэру цi не дасi?
– Макар! – плаксiвым голасам сказаў гаспадар. – Я ж табе ў мiнулым годзе чатырохпакаёвую даваў!
– Тады мы з дачкой з’язджалiся. А цяпер я разводжуся. Няхай падавiцца. Я згодны на двухпакаёвую.
– А што мне пiсьменнiкi скажуць? У iх таксама дочкi. I разводзяцца праз аднаго. У яго вунь зусiм кватэры няма, – паказаў на мяне сакратар. – Не магу ж я даваць усiм адразу. Пачакай трохi.
– Ды я на гэтую ведзьму глядзець не магу! – плюнуў на палас наведвальнiк. – Я табе так скажу, Iван, не дасi кватэру – пайду на самы верх.
– Не палохай, я i ёсць самы верх. Будзе магчымасць – выдзелiм. Заяву ў жыллёвую камiсiю напiсаў?
– Недзе тут… – пачаў корпацца ў кiшэнях пiсьменнiк.
– Вось напiшы заяву i занясi.
Наведвальнiк устаў i паволi выйшаў з кабiнета.
– Расплявалiся! – зацёр нагой плявок на дыване сакратар. – Iдуць i iдуць – то кватэру, то машыну, то дачка замуж пайшла. Я што – з кiшэнi дастаю гэтыя кватэры?
Я далiкатна змоўчаў. Першы сакратар нашага Саюза быў старшынёй Вярхоўнага Савета рэспублiкi i мог дастаць з кiшэнi што заўгодна. Зазванiў адзiн з пяцi тэлефонных апаратаў на стале.
– Масква! – беспамылкова вызначыў гаспадар i падняў трубку. – Я. Дэлегацыя ў Парыж у канцы года? Праз тыдзень? Не, не паеду, у Парыжы я нядаўна быў. Ды не, нiхто з нашых не паедзе. Ага, тэлефануй, калi што.
Ён паклаў трубку.
– Дык што ў цябе? – паглядзеў ён на мяне.
– Вы хацелi пра нешта пагаварыць са мной.
– Пагаварыць? Ну, так. Пiшы, хлопец, апавяданнi. I аповесцi пiшы. Пасталееш – сядзеш за раман. Я вось адразу з рамана пачаў, сямсот старонак! У Парыж трэба ехаць – а не магу, пiшу новы раман. Так што iдзi працуй. А Парыж – цьху! Выедзенага яйка не варты.
I я з iм пагадзiўся. Нiякi Парыж мне тады не быў патрэбны. Зрэшты, як i цяпер.
А кватэру я праз паўгода атрымаў. Застойны час…
Далёка ад радзiмы
У лiтаратурна-драматычнай рэдакцыi Беларускага тэлебачання я працаваў у другой палове семiдзясятых. Гэта, канечне, быў застойны час, аднак i тады адбывалася сёе-тое цiкавае. Аднойчы ў буфет Дзяржтэлерадыё, якi быў запоўнены натоўпам памочнiкаў рэжысёра, адмiнiстратараў, гукарэжысёраў i розных рэдактараў, увайшлi акцёры Вахтангаўскага тэатра. У тыя днi ён гастраляваў у Мiнску. Усе яны былi ў адметных гарнiтурах i гальштуках. Першым iшоў, натуральна, Мiхаiл Ульянаў. За iм шпацыравалi Мiкалай Грыцэнка, Вячаслаў Шалевiч, Васiлій Ланавой. Завяршаў шэсце, што таксама было зусiм натуральна, Юрый Якаўлеў. У буфеце зрабiлася цiха.
– Мамачкi! – пiскнула памрэжка Светачка, што сядзела побач са мной, i ўпусцiла з рук нож, а за iм i вiдэлец.
Я пару тыдняў назад усю ноч распiсваў «пульку» з таганскiмi хлопцамi Высоцкiм, Залатухiным i Смехавым, i таму зрабiў выгляд, што вахтангаўцаў не заўважаю. А тыя, у свой чарод, не заўважылi чаргу i прайшлi адразу да барменшы Людмiлы, якая падцягнула жывот i крыху адтапырыла азадак, трэба сказаць, немаленькi. У чарзе нiхто не абазваўся нi гукам.
– Гляньце, а тут налiваюць! – сказаў Якаўлеў голасам Iвана Васiльевiча, якi мяняе прафесiю, i прагучала гэта зусiм па-царску.
– Адставiць! – не павярнуўшы галавы, сказаў Ульянаў. – Па кубку кавы i бутэрбродзе. Увечары, мiж iншым, спектакль.
Голас у яго таксама быў што трэба.
– Якiя мужчыны!.. – прастагнала за маёй спiнаю адна з тэлевiзiйных дам.
Светачка i гэтага прастагнаць не магла. У яе трэслiся рукi, дрыжала падбароддзе i iмклiва набрыньвалi вiльгаццю вочы.
«А ты што млееш? – падумаў я. – Даўно пара iсцi замуж за якога-небудзь тэхнiка або асвятляльнiка».
Акцёры выпiлi каву за барнай стойкаю i пайшлi ў студыю.
А я паехаў у Дом лiтаратара запiсваць творчы вечар пiсьменнiка Алеся Рыбака.
– Пiсьменнiк, канечне, не першага рада, – сказаў Валянцiн Цiмафеевiч, мой галоўны рэдактар, – але пазванiлi з ЦК. Да нядаўняга часу працаваў у Крамлi, перакладаў на беларускую мову ўказы i пастановы.
– Навошта? – спытаўся я.
– Што «навошта»?
– Каму беларуская мова ў Крамлi патрэбна?
– Не твайго розуму справа! – зрабiўся барвовы Валянцiн Цiмафеевiч.
Ён яшчэ не забыўся пра вымову, якую яму ўляпiлi з-за мяне.
Я сядзеў у рэдакцыi, калi зазванiў адзiн з тэлефонаў. Я падняў трубку.
– Хто там? – рыкнула трубка.
– А там хто? – пацiкавiўся я.
Канечне, я пазнаў голас намеснiка старшынi Дзяржтэлерадыё. Трубка зайшлася гнеўнымi кароткiмi гудкамi.
Ва ўсёй гэтай гiсторыi мяне здзiвiла, што вымову аб’явiлi не мне, а галоўнаму рэдактару. Вiдаць, выносiць пакаранне зброду накшталт мяне для начальства было нiжэй ягонай годнасцi.
– Затое ў iх заробак нашмат большы, – сказаў я, калi мы абмяркоўвалi гэты факт у курылцы.
– А цябе ў наступны раз выганяць, – сказаў Васiль Шымко.
Ён быў сваяк Валянцiна Цiмафеевiча. Я на Васiля не пакрыўдзiўся.
Дык вось, мне было даручана запiсаць творчы вечар Алеся Рыбака, i я безадгаворачна падпарадкаваўся.
– Рыбак не твой сваяк? – на ўсякi выпадак спытаўся я Васiля, з якiм сутыкнуўся на выхадзе са студыi.
– Пайшоў ты! – зазлаваў той.
Да сямi гадзiн вечара зала Дома лiтаратара практычна запоўнiлася. Напрыканцы семiдзясятых пiсьменнiкi карысталiся павагаю. Ды i ў кожнага з iх было поўна сваякоў i знаёмых. Я сядзеў у першым радзе. Гэта была адна з нямногiх прывiлеяў прафесii тэлевiзiйнага рэдактара – быць на вачах.
Алесь Рыбак выйшаў на сцэну. Быў ён невысокi, але вельмi паважны. Узяўшыся рукой за падбароддзе, пiсьменнiк некалькi разоў прайшоўся з аднаго боку сцэны ў другi. Увесь ягоны выгляд паказваў, наколькi пачэсная, цяжкая i адказная пiсьменнiцкая ноша. Нарэшце ён спынiўся перад мiкрафонам.
– Вельмi доўгi час, – пачаў Рыбак, – я жыў далёка ад радзiмы. Я працаваў у Крамлi.
Зала выбухнула апладысментамi.
– Лепш за пiсьменнiкаў гавораць толькi генералы, – сказаў рэжысёр Слава, калi я ў перапынку падышоў ды яго. – Даўно я не плакаў ад рогату.
– Я таксама пiсьменнiк, – чамусьцi пакрыўдзiўся я.
– Але не з Крамля. Пiшы, дарагi, раптам атрымаецца.
На жаль, нiчога падобнага ў мяне не атрымалася.
На дачу да Караткевiча
Так сталася, што Уладзiмiра Караткевiча, аўтара «Дзiкага палявання караля Стаха», «Чорнага замка Альшанскага» i «Зямлi пад белымi крыламi» пры жыццi лепш ведалi ў Берлiне, Варшаве i Празе, чым у Маскве. Я на свае вочы бачыў у «Литературной газете» артыкул пра вядомага польскага пiсьменнiка Уладзiмiра Караткевiча.
На Беларусi ён часцей за ўсё друкаваўся ў часопiсе «Маладосць», у якiм я ў канцы сямiдзясятых працаваў у аддзеле нарыса i публiцыстыкi.
Аднойчы Уладзiмiр Сямёнавiч прыйшоў да нас з новым нарысам. Мы тут жа наладзiлi застолле. Нягледзячы на тое, што рэдакцыя часопiса знаходзiлася ў будынку ЦК камсамола, мы дазвалялi сабе выпiць чарку-другую з аўтарамi, тым больш такiмi, як Караткевiч. Iнструктары-цэкамольцы нас люта за гэта ненавiдзелi, але зрабiць нiчога не маглi. Творцам многае дазвалялася нават пры Сталiне.
Махнула крылом адна бутэлька, за ёй другая. Нечакана ў наш пакой увайшоў галоўны рэдактар часопiса Генадзь Бураўкiн. Звычайна галоўныя пазбягалi застолляў з радавымi супрацоўнiкамi, але тут усё-ткi Караткевiч.
– А да мяне завiтаў пiсьменнiк з Лiтвы, – сказаў Генадзь Мiкалаевiч. – Галоўны рэдактар часопiса «Яўнiма гратас».
– I яму нальем, – дастаў я з партфеля трэцюю бутэльку.
Лiтоўскi пiсьменнiк, такi ж самавiты, як i Бураўкiн, нiколькi не ганарыўся. Наадварот, ён сказаў доўгую i напышлiвую прамову пра тое, што лiчыць за шчасце чокнуцца са славутым пiсьменнiкам Караткевiчам. Бураўкiн расчулiўся, схадзiў у свой кабiнет i дастаў з сейфа штоф «Белавежскай».
– А паехалi да мяне на дачу! – падняўся ва ўвесь свой немалы рост Караткевiч. – Нядаўна тры лiтры старадарожскай самагонкi прывезлi. Закусiм мядзведжай лапаю.
Грамада ў захапленнi загула. Пабываць на дачы Караткевiча было мараю кожнага з нас. Пра мядзведжую лапу таксама ўсе чыталi ў «Дзiкiм паляваннi караля Стаха».
Бураўкiн выклiкаў з гаража ЦК службовую «Волгу».
– У адной усе не змесцiмся, – сказаў я.
Галоўны кiўнуў, пайшоў у свой кабiнет i пазванiў па «вяртушцы».
– Першы сакратар сваю машыну дае, – сказаў ён, вярнуўшыся.
Мы выйшлi з будынка ЦК i пагрузiлiся ў блiскучыя белыя «Волгi». На вулiцы змяркалася, але нiкога з нас гэта не хвалявала.
– Каля «гастранома» спынiмся, – даў мне дваццацьпятку Генадзь Мiкалаевiч. – Купiш дзве бутэлькi, мiнералку, хлеб i батон каўбасы.
Я ўсё зрабiў так, як ён загадаў. У магазiнных чэргах нiхто не наракаў. Мусiць, у iх ведалi, што я закупляюся для пiсьменнiка Караткевiча i ягоных гасцей.
Я ехаў у машыне рэдактара. Побач сядзелi Караткевiч i лiтовец. Астатнiя пiсьменнiкi ехалi за намi ў машыне першага сакратара.
Уладзiмiр Сямёнавiч зацягнуў песню пра сярэднявечную гулянку. У ёй расказвалася, што багатаму дзядзьку не трэба хадзiць туды, дзе п’е галота. «Не хадзi ты, дзядзька багаты, дзе басота п’е. Адзiн за рукi, другi за ногi, трэцi б’е ў каршэнь…»
– Каршэнь – гэта патылiца, – растлумачыў я лiтоўцу.
– Я-а… – ашаломлена працягнуў той.
– А куды мы едзем? – раптам перастаў спяваць Караткевiч.
– Да цябе на дачу, – сказаў з пярэдняга сядзення рэдактар.
– Хiба ты не ведаеш, што ў мяне няма дачы? – нахiлiўся да яго Караткевiч.
Я i рэдактар утаропiлiся адзiн на аднаго вытарашчанымi вачыма. Якраз учора мы з iм гаварылi пра меркаванага аўтара ананiмнай паэмы «Сказ пра Лысую гару». У ёй гаворка iшла пра пiсьменнiцкiя дачы. Я разам з многiмi iншымi лiчылi, што аўтарам з’яўляецца Караткевiч. Надта ж добра паэма напiсаная.
– Але ў яго няма дачы, – сказаў Бураўкiн, калi я скончыў свае разглагольстваваннi. – Каб так напiсаць, трэба там жыць.
Я вымушаны быў з iм пагадзiцца.
I вось мы едзем на дачу да Караткевiча.
– Ну, вы даяцё! – рагатнуў кіроўца Толя.
Мiж iншым, ён лепш за iншых ведаў, хто з пiсьменнiкаў мае дачу, а хто не.
– Толя, – пакратаў яго за плячо Караткевiч, – убачыш зручнае месца i спыняйся.
– Ды што тут убачыш пасярод ночы! – хiтнуў галавой той.
Але спынiўся тым не менш ён вельмi ўдала. Побач з дарогай самотны дуб, пад дубам поўна сучча. Мы з Гаўронам хутка нацягалi ламачча i расклалі вогнiшча. У святле фараў дзвюх машын яно глядзелася вельмi маляўнiча.
– Хлопцы! – падняў шклянку з «Белавежскай» Караткевiч. – Хiба на дачы гэтак вып’еш?
Нiхто з iм не спрачаўся. Гэта сапраўды было адно з лепшых застолляў у маiм жыццi.
Палiцаi ў цюбецейках
Янка Брыль на Беларусi быў такi ж славуты пiсьменнiк, як i Караткевiч. Трэба сказаць, яны i знешне адпавядалi адзiн аднаму. Нягледзячы на два метры росту i масiўны склад цела, Iван Антонавiч быў пранiкнёны, нават шчымлiвы лiрык. I ў гумары разбiраўся. Ягоныя досцiпы з аповесцi «Нiжнiя Байдуны» адразу разышлiся на цытаты. Наогул, мушу сказаць, Галiяфаў у беларускай лiтаратуры хапала. Акрамя Брыля, ростам вылучалiся Кандрат Крапiва, Iван Мележ, Iван Навуменка, Нiл Гiлевiч. Максiм Танк таксама быў немаленькi.
Я сам належаў да маларослага падраздзялення беларускай лiтаратуры. На жаль, класiкаў сярод нас было мала – Iван Шамякiн, Аркадзь Куляшоў, Пiмен Панчанка.
Але, нягледзячы на ўсю маю нягегласць, менавiта Брыль падтрымаў мяне пры ўступленнi ў Саюз пiсьменнiкаў.
– У яго апавяданне пра старую добрае, – сказаў Брыль на абмеркаваннi. – А той, хто ўмее напiсаць старую, аб чым заўгодны напiша.
Камiсiя пагадзiлася з гэтым.
Аднойчы ў госцi да беларускiх пiсьменнiкаў прыехала дэлегацыя ўкраiнскiх. У тыя часы гэта была звычайная рэч – ездзiць у госцi адзiн да аднаго. Украiнцам паказалi славутасцi сталiцы, затым пасадзiлi ў аўтобус i павезлi на Нарач. Яно таксама было славутасцю, праўда, той, што дасталася дарма.
У аўтобусе я апынуўся побач з Брылём.
– Бачыце вунь таго? – паказаў ён на кiраўнiка ўкраiнскай дэлегацыi, якi гучней за iншых спяваў украiнскую народную песню.
Трэба сказаць, Iван Антонавiч нават да маладых i дробных паплечнiкаў па пяру заўсёды звяртаўся на «вы». Нездарма гаварылi, што Брыль дасюль адчувае сябе польскiм афiцэрам, якi трапiў у палон да бальшавiкоў. Хаця на самой справе ў польскай армii ён быў капралам.
– Бачу, – сказаў я.
– Гэта Платон Варанько. Мы яго завём Цюбецейкай.
– Чаму? – спытаўся я.
– На Днях савецкай лiтаратуры, якiя праходзiлi ў Ташкенце, усiм пiсьменнiкам-гасцям выдавалi халаты i цюбецейкi. Выклiкалi па спiсе на сцэну i выдавалi. Як на складзе. А Платону не далi.
– Чаму? – зноў спытаўся я.
– Забылiся. Альбо яго проста не аказалася ў спiсе. Украiнцы абурылiся i напiсалi ў прэзiдыум запiску аб ушчамленнi iхнiх правоў. Гаспадары таксама ўперлiся: колькi чалавек у спiсе, столькi халатаў.
– I цюбецеек, – дадаў я.
– Менавiта, – кiўнуў Iван Антонавiч. – Але ж гэта скандал! Тады старшыня прэзiдыума, а гэта таварыш з ЦК, можа, сам Рашыдаў, падыходзiць да мiкрафона, бярэ запiску i чытае: «Па просьбе ўкраiнскай дэлегацыi Платон Варанько – адын цюбяцейк». Украiнцы яшчэ больш пакрыўдзiлiся.
Украiнская народная песня скончылася, i беларусы зацягнулi сваю народную – «За туманам нiчога не вiдна».
– Цэ наша пiсня! – ускочыў са свайго месца Варанько. – Усi вашыя пiснi нашыя!
– Канечне! – таксама падняўся з сядзення Брыль. – У нас i палiцаяў сваiх не было, усе вашыя.
Дзiўна, але ўкраiнская дэлегацыя на гэтыя словы не пакрыўдзiлася…
Мiж iншым, цяпер палiцаi i ў Расii рэабiлiтаваныя. Вiдаць, адбылося гэта таму, што пiсьменнiкi перасталi ездзiць адзiн да аднаго ў госцi. Ды i пiсьменнiкi, шчыра скажу, ужо не тыя. Як па творчасцi, так i па росце. Вось як было ў ранейшыя часы: адзiн пiсьменнiк – адын цюбяцейк.
Iнтэрв’ю
Я ўжо дажыў да таго ўзросту, калi i пра сябе можна расказаць байку.
Я працаваў у «Литературной газете», вёў расiйска-беларускi дадатак «Лад» i iншы раз наведваўся ў Мiнск. Гэтым разам я прыехаў на кнiжны кiрмаш, якi штогод праводзiцца ў лютым.
На стэндзе Пастаяннага Камiтэта Саюзнай дзяржавы, дзе ляжала «Литературка» з «Ладам», людзей было няшмат, i я пайшоў аглядаць iншыя стэнды. На iх зрэдзь сустракалiся знаёмыя, не ўсе яшчэ павымiралi. Хаця моладзi, канечне, наўкруг было значна больш, чым былых паплечнiкаў.
– Можна ў вас узяць iнтэрв’ю? – падскочыла да мяне ўвiшная дзяўчына з мiкрафонам у руцэ. – Для першага рэспублiканскага канала?
– Чаму ж нельга, – спынiўся я. – Сам калiсьцi на тэлебачаннi працаваў.
Аператар навёў на мяне камеру, дзяўчына разматала мiкрафонны шнур, каб не замiнаў рухi. Адчувалася, праца тэлевiзiйнай вядучай была ёй даспадобы.
«У мае часы тэледзiвы былi нiколькi не горшыя», – з адценнем лёгкай рэўнасцi падумаў я.
– Прадстаўцеся, калi ласка, – сунула мне ў нос мiкрафон вядучая.
– Алесь Кажадуб, пiсьменнiк, – сказаў я, кашлянуўшы.
Дзяўчына раптам адхiснулася ад мяне, мiкрафон выпаў з яе рук. Яна нахiлiлася, каб яго падняць, i заблыталася ў провадзе.
– Стоп! – сказаў аператар. – Пачынаем спачатку.
– А вы жывы?.. – з жахам спыталася дзяўчына, выпрастаўшыся.
– Канечне, – сказаў я.
Мне таксама зрабiлася нiякавата. Няўжо па Мiнску разляцелася чутка, што я ўжо там?..
– Я па вашай аповесцi «Лесавiк» абараняла дыплом, – дрыготкiм голасам сказала дзяўчына, – i думала, што вы ўжо даўно памерлi…
Ну, так, для гэтага юнага стварэння з доўгiмi ножкамi i поўнымi грудзьмi, якiя добра бачылiся ў выразе кофтачкi, я быў стары. Але не настолькi, каб лiчыцца нябожчыкам.
– Не, мiлая, жывы, – сварлiва сказаў я. – А вы акрамя «Лесавiка» яшчэ што-небудзь маё чыталi?
– Не, – апусцiла яна галаву.
– Вунь на тым стэндзе, – паказаў я пальцам, – праз пару гадзiн будзе праходзiць прэзентацыя маёй пятнаццатай кнiгi. Называецца «Элiксiр жыцця». Вы ж хочаце жыць вечна?
– Што? – зноў падняла на мяне вочы дзяўчына.
– У юнацтве пра гэта не задумваюцца, – уздыхнуўшы, сказаў я, – але гадоў праз дзесяць у вашую прыгожанькую галаву прыйдзе думка, што някепска было б уведаць сакрэт элiксiра жыцця. А ў маёй кнiзе пра гэта напicана. Але асабiста вам думаць пра гэта яшчэ рана.
– Далiбог, я прыйду! – Дзяўчына закрыла рукою выраз на кофтачцы. – Калi ласка, прабачце мне!
– Прабачаю, – кiўнуў я.
– А iнтэрв’ю? – запярэчыў аператар.
– Наступным разам, – сказаў я. – Шкада, вам дысертацыю абараняць не трэба. Добрая была б тэма – «Элiксiр жыцця ў творах Алеся Кажадуба».