Дождж на бульбу

З цыкла “Лёнькі, Ваські, Валодзькі”

Гэтаму цыклу ўжо больш за паўстагоддзя. З яго я пачынаўся. З ім выйшаў на абарону дыпломнага праекта ў Літаратурным інстытуце імя М. Горкага ў Маскве. Сустрэлі кісла: неяк надта ж вулічна. Пагадзіўся, толькі нагадаў, што на Беларусі быў такі “вулічны” партызанскі атрад, “Толікі” называўся. І працягваў цыкл да сённяшняга дня – эсэ, апавяданні, аповесці. Але ж пачынаў я ў Расіі, у Кузбасе, дзе апынуўся пасля дзетдома, на расейскай мове. І толькі па вяртанні ў Беларусь перайшоў на мову родную.

Сёння ж адчуваю наспеласць чысціць свае літаратурныя стайні, даводзіць напісанае да аднаго знамянальніка, чым і заняты, што чытачам і прапаноўваю. Адна толькі акалічнасць і папярэджанне. Як у свой час казаў А.М. Адамовіч, сыходзячы з таго, што сам пісаў на дзвюх мовах, па-расейску і па-беларуску і сам перакладаў сябе: вяртанне да напісанага, пераклад сябе з мовы на мову – гэта заўсёды перастварэнне, што не менш складана за першастварэнне. Некалі я быў здзіўлены такім выказваннем, а сёння спазнаў яго справядлівасць у поўнай меры ў сваім старым новым цыкле пра Лёнькаў, Васькаў і Валодзькаў, з якіх вулічна цалкам і я сам – асірочанае вайной і ліхалеццем пры зачацці і згвалчанае і абрабаванае дзяржаўнай дэмакратыяй на сыходзе пакаленне. Наколькі гэта атрымалася, чытайце і мяркуйце самі.

Віцька

 

Дождж на бульбу

Валодзька сядзеў на пограбе і чакаў Таню. Таня не ішла. Вось ужо ў сталоўцы і вокны патухлі. Паварыха выйшла і замкнула на ключ дзверы. Але вокны на кухні працягвалі свяціцца. Абіраюць бульбу на снеданне, здагадаўся Валодзька і абрадаваўся. Бульбу ён любіў, таптанку ці, як тут па-гарадскому казалі, пюрэ. Падвесялеў, але адразу ж і засумаваў. Стаміўся сіднем сядзець на пограбе, прамёрз. Але нічога не папішаш: хочаш жыць – умей круціцца, за харошую справу і пасядзець можна. Застаецца толькі чакаць і працягваць мерзнуць на адзіноце.

Таня сёння дзяжурыла на кухні, таму вяртацца ў палату будзе позна і адна. Зручны выпадак перастрэць і належным чынам пагаварыць. Раз і назаўжды высветліць усё да капейкі. І паставіць кропку, каб больш не зводзіць сябе. Не пакутаваць і не катаваць. Ён загадзя ведаў, прыдумаў, што скажа Тані. Вось толькі няздольны быў вырашыць, як падысці, падступіцца да яе, мовіць першае слова і распачаць гаворку.

А сёння падчас вячэры, калі ўбачыў Таню ў ахопленым парай вакне раздачы, як на фатаграфіі ў рамцы, адразу пачуў у сабе тыя першыя словы: “Не пужайся, гэта я”. Вось так ён пачне. Цемра прыкрые сорам. Кумільгам скоціцца, калі Таня пойдзе міма пограба. Ноч яго не прадасць: не пужайся – гэта я! А потым усё само сабой, як мае быць. Проста, толькі б не спатыкнуцца языку і не замоўкнуць. Прапанаваць, паклікаць…

А што прапанаваць, куды паклікаць? Дзяўчынка ж. Быў бы хлопец – няма пытання. Пайшлі б у суседні сад, латышыць тое, што там нарасло і наспелілася, ці ў вясковыя грады па гуркі. Поўныя б пазухі напакавалі. А дзяўчынцы неяк усё ж не гожа, не па-людску трымаць запазухай гуркі ці яблыкі. Дзяўчынку на такое не саб’еш, тым больш падобную на Таню. Яна не з тых хто здольны красці гуркі ці яблыкі.

Тады што? Вышываць крыжыкам накідкі для ложка, спяваць, танчыць, чытаць вершы. Тут ён ёлупень з ёлупняў. З вершаў ведае толькі: “Ягненок в жаркій день…” А далей збіваецца. З песень жа – лепш і не ўзгадваць пры Тані яго песні.

Праўда, ён некалі, даўнавата ўжо, пад настрой сабе, падслухаў салаўя, калі той на ўсю ваколіцу гарлаў душнай ноччу ў бэзе, каля прывідна белага помніка хлопчыка ў кудзерках, як на здзек, яго цёзкі. Гарлаў у вясновай начы, нібыта заклікаў таго, ў кудзерках, выйсці з бетона і некуды рушыць ці пагарлаць уначы на пару з ім.

І ў яго ёсць яшчэ кніжка, прытыраная са школьнай бібліятэкі, не таму, што ён такі вялікі аматар чытання, а таму, штокепска ляжала. І назва, як пра яго – “Без сям’і”. А ў дадатак да яе паджыга. Для палявання на качак. Хвацкая, сам рабіў. Праўда, ніводнай качкі яшчэ не ўпаляваў, але спрабаваў. Адзіны толькі раз шмальнуў. Качка разам з качарам цешыліся пад трыснягом вясковага возера. Валодзька абраў качара, надта ж фанабэрыста той сябе паводзіў. Качка рупілася, то плавала, утупіўшыся хітрым вокам да вады, то давала нырца ў чорна-спажыўны ёй глыб возера, як тапіцца ўдумала. Але не, заляцалася толькі так. Нешта адтуль, з глыбіні, даставала, каўтала праз пляскатую дзюбу. А качар, што пан, толькі паказальна наразаў каля яе кругі.

Валодзька прыцэліўся ў яго шыза-металёвы тлусты азадак, чыркнуў запалкай. Засляпіўся на адно вока і паднёс агеньчык да накрошанай сярнічкі ў проразі рулі. Шмальнула, грымнула так, што Валодзька падумаў – патрапіў сам у сябе. Ён паранены, а мо і забіты. Абодва сябрукі, што ляжалі па два бакі, нібыта гарбузы з воза, пакаціліся хто куды: адзін у лес, другі – па дровы. Жывыя, і Валодзька жывы, толькі злёгку асмалены. У руцэ цвёрда, да сутаргі заціснута цаўё, драўляная ложа паджыгі. Медная трубка, дарэчы, ад змеевіка самагоннага апарата, руля – метраў за пяць ад яго дыміцца ў трухлявым пні.

Валодзька жывы, сябрукі жывыя, і качка жывая здзіўлена зырыцца на яго: маўляў, не ўмееш у ваду пяр…зець – не пужай рыбы. А качара няма. Валодзька абрадаваўся: забіў. Але той нябачна здзекліва кракнуў з-пад навісу мінулагодняга трыснягу: ці не тое самае, што мела на ўвазе качка, толькі стрымалася выказаць.

Пасля таго палявання Валодзька аднавіў і ўдасканаліў паджыгу. Цяпер гэта зброя. Люба-дорага самому паглядзець і людзям паказаць. Толькі не на паказ Тані, дзяўчынцы. Увогуле, вайна – справа мужчынская. Дзяўчынкам зброя не да твару. Толькі хто іх зразумее-разбярэ, гэтых дзяўчынак, пакуль Бог спіць, што ў іх ночах наўме.

Вось і салавей адгарлаў, разам з салаўіхай аціх на дзецях у кубле і стаў падобны на звычайнага вясковага вераб’я – канапляніка, таму што апошні надта ласы да канопляў, адсюль, пэўна, і спевы. Прыпадобіўся да вераб’я і сіненькія шкарлупінкі яек скінуў долу з кубла ў вераб’інай ужо сваёй аседласці. Паджыга і кніжка “Без сям’і” ў наяўнасці. Схаваны ў стайні каля коней, на якіх Валодзька аж гарыць скакаць, вадзіць іх да ракі на вадапой. Ісці ж з Таняй у стайню сярод ночы, чытаць пад месяцам кніжку, няхай і пра яго – ён яшчэ не на ўсе клёпкі пакрыўджаны.

А вось дакрануцца пры месяцы да захлынальна-белай блузкі Тані можна. Толькі датыкнуцца, каб нават і яна не адчула. Датыкнуцца і з тым горда развітацца. Шматзначна, па-мужчынску, паціснушы Тані руку.

Пра руку параіў, навёў Валодзьку на розум Ванька Клопік, Каторы Усё Ведае, таму што ён хоць і недамерак, але добры прайдзісвет, праніклівы ў жыццё: усе дзяўчынкі яшчэ ў пялюшках разумеюць, калі моцна ціснуць руку, значыць, любяць. Калі хлопец хоча дружыць з дзяўчынкай, дае знак. Моцна паціскае яе руку – ад палымянай празмернасці пачуццяў. Вось што аўтарытэтна сказаў Ванька Клопік. Валодзька ні ў чым яму не прызнаваўся і не дабіваўся парады. Клопік сам, сам са сваёй галавы даўмеўся. Яны проста вялі гаворку ні пра што, сваю хлапечую, пацанскую. І ні з чаго Ванька Клопік нечакана распавёў яму, як падыходзіць і знаёміцца з дзяўчынкай, як давесці да яе сваю закаханасць. Папярэдзіў, што пры гэтым трэба пільна глядзець ёй у вочы. Не зводзіць з яе вачэй – каб да пячонак і сэрца.

Валодзьку ўжо было няўсцерп ад холаду. Незлічона колькі разоў ён паказваў сабе, як будзе развітвацца з Таняй. Напружваў руку так, што яна нямела ў плячах. Атрымлівалася добра, уражліва і даходліва.

А Таня ўсё не ішла. Валодзька ўжо дробненька трымцеў ад холаду. Цела скаланалі мурашыныя дрыжыкі. Ён не здолеў іх ні прагнаць, ні суняць. Вырашыў за лепшае знайсці сабе занятак.

Пограб густа парос бадыляччам. Палыном і чарнабылам. Валодзька пачаў выдзіраць усё запар. Палын даваўся адразу, чарнабыл жа аказаўся больш учэпістым. Але абодва выдзіраліся дружна, з зямлёй на каранях. Абломаныя зверху, шчыкам, выглядалі зусім як гранаты і не горш за булавы гетмана – з карункамі нават. Пры жаданні лёгка можна было ўявіць сябе партызанам. Маратам Казеем, знішчальнікам фашысцкіх танкаў, ці Багданам Хмяльніцкім, і граміць татар. Валодзька абраў сябе партызанам. І ўжо бачыў перад сабой белы крыж фашысцкага танка з нацэленым ствалом вежы на дзетдомаўскую сталоўку, дзе Таня чысціла бульбу на сняданак. Танк рохкаў подсвінкам, ачамярэла, п’яна чадзіў перагарам дыму, злосна грукацеў сталёва-коўзкімі гусеніцамі ўжо амаль побач з пограбам.

Валодзька ліхаманкава падхапіўся і ўдала шпурнуў гранату-булаву на зашчэпленую пашчу зверу. Яна ўспарола сырое ўначы паветра. Рассыпалася ўнізе пограба дробнымі камякамі-асколкамі зямлі. Адзін гатовы, – сказаў сам сабе Валодзька. Ён так захапіўся бойкай, што яна ні ў якім разе не была яму гульнёй. Побач з ім змагалпся і Таня. Падносіла і падавала яму гранаты. А танкі, тыгры і пантэры, паўзлі і паўзлі. Валодзька спатнеў, адбіваючыся ад іх. Яго паранілі. Таня глядзела на яго бліскуча вільготнымі вачыма і працягвала бінт. Ён сплываў кроўю. Але перавязвацца не было калі.

Чарговая граната, віхляючы палыновым хвосцікам, памкнула на варожы танк. І тут… Валодзька да таго выхапіўся са свайго часу, так зляцеў з капылоў, што не адразу і ўцяміў, дзе гэта ён і хто. А калі дайшло, дапетрыў, было позна вяртацца ў прытомнасць, хоць што-небудзь перамяніць і паправіць. Побач насупраць яго стаяла не ўяўная, а самая што ні ёсць сапраўдная Таня. Таццяна. Прывідам, белатуманковай зданню высілася перад ім уначы. І на яе бела-бялюткай блузцы на грудзях цёмнай плямай праступала бруднай запечанай кроўю свежая рана. Адзнака яго партызанскай палыновай гранаты.

– Не пужайся, гэта я, – увесь яшчэ ў гарачцы бою, сцяў зубы і выгукнуў Валодзька. І ў той жа момант быў гатовы адкусіць сабе язык. З непамерным жаданнем аднаго, каб абваліўся пограб і яго за сабой прыхапіў: добрая магіла герою, надзейнае сховішча ўсім сараўдным героям..

Але пограб стаяў непахісна, пры пану яшчэ тут капаны. У кустах бэзу асалавела, па-вераб’інаму лаяўся салавей. Мо той самы, якім Валодзька хацеў прывабіць Таню, паказаць кубло і дзетак.

– Не пужайся! Гэта я! – ачамярэла і асалавела паўтарыў таму салаўю Валодзька.

– Бачу, – сказала Таня, – шчыра радая.

– Я чакаў цябе, – правальваючыся, як у прорву, і жадаючы застацца там назаўсёды, сказаў Валодзька.

Таня прамаўчала.

– Чэснае ленінскае, зуб даю, крыж на пузе, – закрычаў Валодзька. – Я чакаў, чакаў. Хацеў паказаць табе салаўінае кубельца і маленькіх жоўтароценькіх яшчэ салоўчыкаў…

Таня маўчала.

– Салавейкі зусім яшчэ маленькія. Адно толькі рот зявіць навучыліся, – спяшаўся Валодзька. – Дзюбкі жоўтыя, жоўтыя, цельцы сіненькія-сіненькія, у пушку шыза дымавым.

– Пасля заходу сонца пра птушанят у гняздзе нельга ўзгадваць, а тым больш услых гаварыць. Мурашкі падслухаюць, запаўзуць у гняздзечка, абсмокчуць, з’ядуць птушанят.

Валодзька добра ведаў гэта і сам. Нават крыху болей ведаў: гады і гадзюкі цікуюць словы, падслухоўваюць чалавека і нішчаць пасля заходу сонца ўзгаданае, малое і безабароннае. Але, пэўна, так яму было нарачона ў той вечар гаварыць і рабіць усё наперакасяк. Ён ужо хацеў, каб Таня як мага хутчэй сышла. Але яна заставалася побач з ім. Стаяла і пазірала яму ў вочы. І тут Валодзька прыгадаў параду Ванькі Клопіка, Каторы Усё Ведае:

– Прррашчай! – з націскам і рыкам нават не з горла, а аднекуль з сярэдзіны сябе выціснуў. Ухапіў і што было моцы паціснуў Таніну руку.

Таня адхіснулася ад яго, аслабаніла руку. З вачэй, прыкмеціў Валодзька, пырснула сляза.

– Дурань! Дурань, і не лечышся, – выгукнула яна і збегла.

Валодзька з лютасцю пачаў выдзіраць палын з чарнабылам. Такія жалобна-пахкія ўначы, нібы дакаралі. І больш учэпіста, чым дагэтуль, трымаліся зямлі. А ён пнуўся, чмыхаў, дзёр і раз’юшана таптаў іх. Пакуль не знямогся і не адчуў задышкі. Тады паволі спусціўся з пограба і таксама паволі пакрочыў у палату. У надыханай хлопцамі цемры, наторкваючыся на крэслы, сталы і лавы, вызначыў ложак Ванькі Клопіка і ад душы пачаў малаціць па коўдры, сенніку і Клопіку кулакамі. Клопік адразу ж ўсхапіўся, нібы прадчуваў, што гэтай ноччу яго будуць біць. Ніколькі не здзіўлены шалам Валодзькі, спытаў:

– Танька?

– Танька, – паныла адказаў Валодзька. Супакоіў кулакі.

– Ну вось, я яшчэ з вечара ведаў, – спачувальна ўздыхнуў Клопік. – Руку ціснуў?

– Ціснуў…

– Не спрацавала?

– Не.

– Я так і прадчуваў, – ажвавеў Клопік. – Цікава, чаму? У мяне заўсёды спрацоўвала безадказна. – Голас у Клопіка прывяў, задумліва і сумна пацішэў.

– І ў вочы глядзеў? – тым жа голасам, волглым і задумлівым, зноў спытаў у яго Клопік.

– Глядзеў, – адказаў Валодзька.

– Патрэбна было яшчэ на ногу наступіць. Калі хлопец хоча дружыць з дзевачкай, павінен наступіць ёй на левую ногу.

– Левую? – з пагрозай перапытаў Валодзька.

– Левую, з боку сэрца, – адказаў Клопік. – А яна яму, у знак згоды, на правую. І тады паміж імі ніколі не будуць бегаць сабакі. Згода навек. Бяжы, хутчэй бяжы…

– Наступаць на ногі?

– Толькі так і ніяк інакш.

– А ты не здзекуешся? – стомлена спытаў Валодзька.

– Ты што. Не верыш самому Клопіку. Каторы Усё Ведае. Мне, да твайго ведама, сам бацька паказваў, як ён абратаў маю маці. І мама пацвярджала. Хіба твой бацька не казаў, як гэта было ў іх.

– Не казаў і не паказваў, і маці не пацвярджала. Я наскрозь дзетдомаўскі. Толькі бабулін трохі, – паведаміў Клопіку Валодзька. І, унурыўшыся, паклыпаў да свайго ложка.

Клопік памаўчаў. Пэўна, спасцігаючы, пераварваючы пачутае. Па ўсім, яно яму здалося надта жаласліва сумным. Ён расчулена загаварыў сам сабе:

– Ну вось, ніякага спачування – ніхто не хоча верыць Клопіку. А ў яго папраўдзе былі тата і мама. І Клопік цалкам у іх… Слухай, слухай Клопіка. Ногі ў рукі і кумільгам наступаць на ногі Тані.

– Дурань ты, Клопік. Усё ведаеш, а непапраўны ўжо дурань. Усе, што багата ведаюць, такімі дурнямі і павінны быць. Невылечнымі.

– Ага, згодны… А Танька, праўда, лепей за ўсіх дзевачак у нашым дзетдоме? – ужо каля свайго ложка нагнала Валодзьку Клопікава пытанне.

– Не-не, – злосна выгукнуў Валодзька, не паварочваючыся нават на голас Клопіка. – Прытыраная і пыльным мехам у цёмным куце прыпыленая. Клёпак бы. Клёпак бы ёй у кашлатую галаву і доўгія косы.

Клопік ускінуўся з ложка так, што коўдра белым ветразем працяла цемру і завісла ў ёй. У сваіх ложках пачалі пракідвацца суседзі Клопіка.

– Ды ты ведаеш, ведаеш… Сам ты прытыраны і прыпылены. Недапечаны.

Валодзька, закусіўшы зубамі падушку, маўчаў, згодны з Клопікам. Узгадваў пограб, Таню, сябе. Жадаў аднаго, зашыцца хаця б пад ложак, накрыцца там медным тазам і ніколі нікому не паказвацца. У адчаі адмаўлення і роспачы спадзяваўся, што нічога з адбытага не было. Усё толькі навалач, дурное сненне, прывіднае трызненне. Вось прачнецца заўтра – і чысценькі. Падпечана смылеў у гарачкавай крыві твар, агонь выпальваў вочы, моразна прадзіралася скура. Было, было. І не збудзецца. І сам, адзіна тоьікі ён вінаваты.

Спакваля Валодзька пачаў пераконваць сябе, што і Таня не такая ўжо бездакорная, а таму і не такая разумніца і прыгажуня. Чаго варты адзіны толькі твар. Не, не ўвесь цалкам, а толькі шчокі колерам. Буракова-налітыя чырванню. Боязна нават вокам лішне дакрануцца – пырсне. І невядома чым. Такі вось твар. А вочы? Не. Вочы ніштаватыя. Толькі б вейкі падкараціць. А то, як гавораць, за лесам і дрэваў не відно. Сонца няпэўна праблісквае. Адразу і не ўцяміш, адкуль яно так прамяніста ззяе. Як нехта ў тых вачах свечкі паліць і ставіць, Паліць і ставіць. І з тварам, надта ён пераменлівы, нібы ён у яе не адзін, а мноства тых твараў. І ўсе кожную хвіліну новыя і новыя. Не паспяваеш звыкнуцца з адным, а ён ужо другі. Людскім робіцца толькі тады, калі яго спалохаць, як гэта было толькі што на пограбе: гожа-беленькі дзявочы твар і вочы шырока расплюшчаныя. А так вечна яна ўсміхаецца. Смяшкі без прычыны вядома чаго прыкмета.

Так яно і ёсць. Валодзька апошні раз, перад тым, як заснуць, уявіў сабе Таню, прывідна паўсталую перад ім на пограбе. Здрыгануўся, соладка абмяк. Паспеў толькі крыху ўсё ж пашкадаваць прывід і тое, што сам ён быў наскрозь дзетдомаўскі. Няма каму яму паведаць, як трэба падступацца да дзяўчынкі. Бабуля? Што старая помніць і цяміць у яе гады пра маладое. Ды і дзе тая бабуля зараз, мо і памерла ўжо.

Таня, бясспрэчна, зусім і ніколькі ўжо не падабалася Валодзьку. Мо ён яшчэ трохі і любіў яе, але толькі ж трохі. Трошкі. І вось-вось павінен быў пагадзіцца не любіць зусім. Тым больш, што па-сапраўднаму выспелілася лета. Хлопчыкі і дзяўчынкі ў дзетдоме разышліся і пачалі жыць сваім адасобленым жыццём. Бачыліся, сутыкаліся толькі ў сталоўцы, раніцой на лінейцы перад пад’ёмам сцяга і ўвечары перад спускам яго. Усё нядаўняе, колкае і мулкае па летнім сонечным спакоі сцерлася і адышло ціхім зачаравальным крокам дзяцінства.

Але тут у дзетдоме паявіўся патэфон. Дзетдомаўцы, што каты і коткі, народ край дасціпны: міма сланечніка не пройдзе, каб галаву яму не скруціць. На ўсё свежае, а тым больш не бачанае дагэтуль, чмыхам, што сабакі да вожыка, прыпадаюць. Цікава – і хочацца, і кусаецца, і трохі сумленне не дазваляе, значыць, патрэбна, край патрэбна табе. Не праходзь міма. Патэфон быў стары, абшарпаны і хрыпаты, як дзедомаўскі конюх, у якога ў глотцы металёвая трубка. Нехта з выхавацеляў, а мо і сам дырэктар, пэўна, хацелі пазбавіцца таго патэфона, выкінуць на сметнік, ды ў апошнюю хвіліну задрыжэла рука. Пашкадавалі, падарылі дзетдомаўцам: наце вам, божа, што нам нягожа. Выхаванцы, хлопцы і дзяўчынкі, накінуліся на яго, як дурань на мыла. Тое, што гэтая сіпатая скрыня грае, было ім у неспадзяванку і навіну. Валодзька, напрыклад, бачыў яе толькі на малюнках у кніжках. А тут ужыве, стары, але сапраўдны. І грае. Грае, спявае, толькі што не танчыць.

Выхавацелям спатрэбілася вызначыць пэўны час, калі можна заводзіць і слухаць патэфон. Радыёпрымач «Огонёк», ашчаджаючы батарэі, уключалі толькі два разы на дзень. Адказваў за яго Валодзька. Яму ж даручылі і патэфон.

Гэта была наканаванасць. Хочаш слухаць дурылу, не, але калі ты прыстаўлены да яго, калі ты адказны за казённую маёмасць – абавязаны. Ты частка яе. Хто заказвае і слухае музыку – той і танчыць. І Валодзька быў пры патэфоне ў якасці яго дадатка. У дзетдомаўцаў жа цікаўнасць да грала хутка сышла на нет. Лета ж, лета і летнія спакусы і напасці. Але пасады адказнага за патэфон не адмянілі. І Валодзька спраўна заводзіў яго, круціў ручку: хто круціць – той жыве, ставіў і змяняў кружэлкі. Мімаволі слухаў, насычаўся тым, што супрацьпаказана дзетдомаўцу: зоранькі, ночкі, месяцы, туманы – пра чужыя ачмурэнні, каханні, заляцанні, дружбу і нават любоў. І, як гавораць дасведчаныя людзі, млынару пры млыне немагчыма не апыліцца. Усё ж няхай і музычныя цацанкі, абдыманкі-заляцанкі, уздыхі і пацалункі – з’ява хваравітая, нават атрутная, дзе цалуюцца-мілуюцца, там і перадаецца. Перадаецца ад аднаго другому ці не паветрана, – куды вецер, туды дым – незалежна ад стану здароўя і ўзросту.

У прызначаны патэфонавы час заўсёды трымаўся Валодзькі і Ванька Клопік, Каторы Усё Ведае. Потым да іх далучылася і Таня. Таму, па-шчырасці, Валодзьку ўжо была даспадобы яго грамадская пасада. Парушаючы распарадак, ён іншым разам заводзіў патэфон не два разы на дзень, а тры, чатыры. Вядома, чаму. Але Таня не звяртала на яго аніякай увагі. Прыдзе сядзе, як старая на вечаровыя попрадкі. Сядзіць сідзьма і не ўсміхаецца, і пражы не сукае, і не думае сукаць. Рукі на каленях, вочы на кружэлцы, ці яшчэ горш – на Ваньку Клопіку. Зрэдку нешта нават кажа яму – і не без усмешкі. Ад чаго ў Валодзькі сэрца да чэрава правальваецца. Падае, падае і, здаецца, ужо ніколі не вернецца на сваё месца. Штодзень і па некалькі разоў трываць такое невыносна. І Валодзька вырашыў навек пазбавіцца ад гэтага падучага свайго сэрца і ад Тані. Разысціся: гаршчок аб гаршчок – і бывай. Але сысці навек ад Тані не было куды. Толькі калі зусім прэч – падацца ў фабзайцы. Вучэльню ФЗН – фабрычна-заводскага навучання. Вузенькія сцежкі былі пратаптаныя яго пакутнаму побач з Таняй лёсу. Але і яны былі не прамымі.

У ФЗН прымалі толькі восенню. А да восені яшчэ вох ды вох, тройчы аблезеш і сканаеш. Край неабходна было прыдумаць сабе жыццё без месца ў ім Тані. Лёгка казаць, а выканаць – хоць воўкам у Піліпаўку вый. Але Валодзька выць не стаў і ўлетку. Справіўся, прыдумаў. Вынайшаў, як з воч прэч ад Тані. Падацца ў вартаўнікі. Дарэчы, падвярнулася і што варта­ваць. Дзетдомаўскую бульбу, пасаджаную далёка па-за вёскай пры возеры і лесе. Добрае месца, для пакут і адзіноты лепшага і думай – не прыдумаеш, шукай – не знойдзеш. А да ўсяго яшчэ – пры бульбе.

Дырэктар дзетдома быў неверагодна рады, калі Валодзька сказаў, што па сваёй ахвоце, без прымусу і не па жэрабю, бярэцца даглядаць дзетдомаўскую бульбу. Дурняў марнавацца цэлымі днямі ў адзіноце недзе каля глухога возера і такога ж лесу не было. Гэта раней, калі дзетдом толькі атрымаў ад калгаса поле і засеяў яго бульбай, усе рваліся ў вартаўнікі. Пячонікі, ды з соллю, а калі няма яе – то і з попелам, лепей кандзёру, у якім крупінка за крупінкай ганяецца з дубінкай. Цяпер жа і кандзёр наварысты і сытны, таму само сабой: расперазанае пуза дадало розуму. Дзетдомаўскія кныры і тыя ўжо абляніліся, нават рохкаць забываюцца.

І ўсе хлопцы глядзелі на Валодзьку, як на адмарожанага. Адзіны толькі Ванька Клопік ухваліў яго:

– Я ведаў, што так ты і зробіш. Таму што гэта мудра і больш за тое – правільна. Калі без узаемнасці, то лепей прэч з вачэй. А з сэрца ўжо само сабой – прэч. І ведаеш – прэч-то прэч. А надараецца зусім наадварот. Спакуслівае дзяўчынкам наша мужчынскае прэч.

Моцна і з усіх бакоў падтрымаў Валодзьку Ванька Клопік. І абнадзеіў, калі шчыра. Можна было і сябе пахваліць. Але тут у Валодзькі наконт сябе мелася наўме нешта не сказаць, каб зусім процілеглае, але трохі, трошачкі іншае: яму было крыху ўсё ж шкада сябе. Асабліва калі непасрэдна прыступіў да выканання прамога свайго абавязку. Першы раз узброены, пры паджызе прыйшоў да бульбянішча. Зірнуў на яго бясконца зялёны сум і як ашпарыўся ім. Так стала млосна, сумна і шкада сябе, што хацеў заплакаць. А мо і заплакаў, толькі не прызнаўся нават сабе. Заспяваў, зусім як патэфон, але без музыкі і таму, пэўна, жаласліва. Не каму ж небудзь, бульбе жаліўся:

 

Ясной ночкою весенней при луне

Мой товарищ задавал вопросы мне.

 

Он спросил меня: я счастлива иль нет?

Только взглядом я дала ему ответ.

 

Хаця гэта была няпраўда, ці нейкая смаркатая праўда, але Валодзьку падабаліся словы і тое, як яны ім выпяваюцца. Голас хаця мо і не надта прыгожы, але і не брыдкі. Толькі вось песню ўсё ж ён выбраў нейкую зноў жа смаркатую, відавочна дзявочую. А так нічога, нічога. Пасаліўшы, есці можна. Ідзе адзін сам сабе пры лесе, каля вады і спявае. І нікому не прызнаецца, што спявае і пра каго. Валодзька падумаў так і амаль суцешыўся. Але адразу ж зноў недаравальна набрыняў сумам:

– Вось так, Таня, усё ж хоць взглядом, але яна дала яму ответ. А ты буркалы замкнеш, лупары занавесіш і ні тпру, ні ну. Нібыта такая недаткнёная, такая ўжо разумніца… Звядзеш ты мяне да магілы.

І яму ўжо было прыемна, што менавіта Таня звядзе яго да магілы. Трошкі, праўда, няўтульна і крыўдна, але ж болей прыемна. Будзе моўчкі і несуцешна стаяць Таня каля ўгатаванай яму ёй жа магілы і слязьмі дакараць сябе. А ён, малады, прыгожы вартаўнік, у новенькім шарсцяным касцюме, які выдавалі са склада толькі тым, хто паступіў у тэхнікум і назаўсёды з’язджаў з дзетдома, цікуючы за ёю, будзе нерухома ляжаць у труне. І бачыць, што ўсе навокал паказваюць на Таню пальцамі і кажуць:

– Гэта ён з-за яе.

Тады не грэх будзе і падняцца з труны і суцешыць Таню. Яна ўсё ж вартая, вартая яго спачування.

Бульба пачынала ўжо цвісці грахоўна светла-ружовым і белым кветам. І ад гэтага святога ружовага і белага – Танін колер – лісце і націнне здаваліся паспелымі, сакавітымі і спажыўнымі. Харашылася, харашылася ў свой перадапошні тэрмін, мо не ведаючы таго сама, бульба. Валодзька стаяў на краі бульбянішча і назіраў, як па-над яе квеценню мільгаюць чырвона-белыя і проста белыя матылькі, што сышлі сюды ад вясковых хат і агародаў. Цяжка гудуць, спяшаючыся на салодкую спажыву, па-сялянску, нібы свежым лыкам жоўценька падперазаныя аднаасобнікі чмялі. Пэўна, недзе недалёка іх хата. Норка з кублом і сотамі, у якіх чакаюць ношкі шматлікія нашчадкі чмелікі. Танчыць пакуль яшчэ адзінокая ў жніўных жаночых уборах, склікае сябровак лясная борцевая пчала. І Валодзьку ўжо не хацелася паміраць, нават з-за Тані. Так хораша і ўтульна было ўва ўлонні наваколля. Нідзе не кранутае, не зламанае рабізной, чысцюткае, як і неба, у далонях зямлі спачывала возера. Па прычаратовых акрайках яго лупілі вочы жаўтавокія гарлачыкі: перабралі сонца, нават адламалі яго сабе па кавалачку і прыселі ў ваду астуджвацца. Па беразе да самых даляглядаў ахоўна ў непарушнай варце стаяў адвечны хваёвы лес. Цнатлівыя бярозы сарафанава, спусціўшы да самага долу расплеценыя косы мяккага і гнутка паслухмянага вецця, паненкамі заляцаліся да ўсяго існага.

Усё было так суцешна, казытлва і дрогка хораша, што Валодзька і сам скалануўся і заплакаў. Ад гэтых нечаканых, плывучых без яго жадання слёз яму зноў стала хораша, соладка і лёгка. Ды так, нібы ён толькі што выйшаў з ракі і голы нерухома абсыхаў на сонцы, баючыся паварушыцца, каб нічога не парушыць, не разбурыць. Не наважваўся нават цёкам крыві ў анямелых нагах умяшацца ў тое, дзе ён мо быў лішні, непатрэбны.

Як толькі раней ён не дадумаўся падацца ў вартаўнікі, каб адчуць і ўпіцца, усмактацца, увабраць у сябе ўсё гэта і панесці, панесці праз усё, далей і далей, насуперак, наўздагон і напярэймы самому сабе. Як ён мог жыць без гэтага бульбянога поля? Здавалася, што яму бачна, як пад націннем завязваюцца маленькія, чысцютка белыя і крохкія бульбачкі, як яны спела набрыняюць бульбай, растуць у цёплай пазусе маці-зямлі. Лупяць прарэзаныя ўжо вочкі будучага пазнавання свету і працягу сябе ў свеце на высока навіслае над іх цемрай неба. Цягнуцца да яго яшчэ матчынымі праросткамі рук.

Цяпер ён быў закаханы не толькі ў дзяўчынку Таню, але і ў возера, гатовае кожную хвіліну ўхвальна яму падміргнуць хваляй, у службова-пры­мружаныя хвоі, прыстаўленыя да ўзножжа таго ж возера і на даляглядах, у бярозкі паблізу вады, што перараслі яго і працягвалі расці і харашэць. У кожны, прутка натапыраны ўгару корч бульбы. Адчуваў плячыма, як сам пашыраецца, рассоўваючы зямлю і цемру, нават і не спазнаўшы бацькоў, пераўтвараецца ў бульбу. Спачатку ў бульбачкі пад крылавым укрыццём, ахоўнай вартай націння, а потым у белы, ружова-чырвоны крутабокі клубень.

І пэўна, сапраўды пераўтварыўся ўжо ў гэты клубень, таму што адчуў зябкасць, нават холад. Ён быў бульбай і ляжаў у вялікай, высланай з усіх бакоў жытняй саломай яме, капцы. Гэта бацькі з бабуляй, а мо адна толь­кі бабуля – хутчэй так – хавала яго разам з іншай бульбай у капец на агародзе: насенне будучага года. Над ім сумна высілася шэрае, халоднае і хмарнае неба – усё ж ніякавата, хоць ты і бульба, ісці ў змрок сырой зямлі. Не, бацькі пры гэтым, зразумела, былі. Як жа без іх, бульбу ж нехта павінен пасадзіць і дагледзець. Вырасціць і выкапаць. І думаць пра вясну, каб зноў усё паўтарылася спачатку.

Суха і сугрэўна шамацела жытняя салома. Гаманілі бацькі з бабуляй. Маці ў кухвайцы з высока падцягнутымі для чысціні і ўпраўнасці рукавамі. І рукам яе было горача. Яны былі чырванаватыя, пальцы што яшчаркі, хуткія, рухавыя. Ён бачыў навіслыя над ім на краёчку капца чобаты бацькі, хромавыя – камандзірскія. Бачыў высока над сабой засланы непагаддзю строгі, як вымаляваны алеем, твар бацькі. Ён клопатна ўкрываў бульбу ад восеньскіх і зімовых халадоў паркай жнівеньскай жытняй саломай, як салавей з салаўіхай голых яшчэ дзетак у кубельцы. Пасля чаго – цемра і спачын.

І зноў праяснела, развіднела. Сонца літымі грудзямі прыпала да зямлі. Пахла талай вадой. І не было ўжо ні бацькі, ні маці. Іншыя руплівыя рукі ўкінулі яго ў свежа распластаваную, рассаджаную плугам разору. І з шолахам пад грачыны грай прысыпалі зямлёй. Каб ён агледзеўся там, у цемры, і рос, рос, маючы адбыцца бацькам новым бульбам.

І ён паслухмяна і прадказальна рос. І вырас. І над ім купалаўскім вогнішчам палала сонца. Такое ж вогнішча, азёрнае, палала перад ім і цяпер. Ва ўчэпіста-цупкіх праменях абодвух вогнішчаў карагодзіліся і танчылі матылькі, нема млеў лес. Чмялі чорнымі ніткамі сшывалі неба з зямлёй. Угрэта адпачывала ў возеры вада, бласлаўлёна высвечваючы ўглыбу сябе донны, дзе-нідзе іржавы і пасівелы ад вечнасці пясок яшчэ Герадотава мора. Бела і ружова паверхнева гарэла кветам бульба. І ён, Валодзька, быў прыстаўлены да яе абярэгам, вартаўніком.

Валодзька птушына раскрыліў рукі і ўпаў на мякка падатную разамлелую траву.

– А-а-а-а, – закрычаў на ўвесь голас і на ўсе грудзі.

Адбеглы ад яго лес адбіў рэха. Утапіў яго ў возеры сярод гарлачыкаў. Валодзька цалкам яшчэ ў стане і ва ўладзе бульбы з бугарка на бугарок, з ямкі ў ямку пакаціўся да возера. Затрымаўся на самым краі залізаным хвалямі берага. Уваччу кружыліся ў абдымках, як пабраўшыся, лес, неба, вада, бульбяное поле. Ён падняўся на ногі, атросся. Цела як не было – адзіны трапятка-загуслы камяк праменістага святла, збітага з радасці, ёй жа і напакаванага, штохвілінна пагражальнага выбухнуць, разарвацца, разнесці ў друз і на шматкі яго і ўвесь белы свет. Трываць такое аднаму было невыносна і немагчыма. Край патрэбна было не марудзячы хоць з кім-небудзь, першым стрэчным-папярэчным, падзяліцца. Валодзька, не азіраючыся, пакапацеў да дзетдома. Не бег, плыў, ляцеў, травы не паспявалі ўгінацца пад нагамі.

У дзетдоме было пуста. Як у пакінутым пчоламі вуллі, пыльна і снула. Мёртвы пасляабедзенны час, калі ўсе хлопцы збягалі на востраў каля ракі, дзе без вока выхавацеляў – ім якраз і быў мёртвы час – сваволілі, шалелі, дурэлі колькі каму ўлезе. А вось з боку дзявочага корпуса Валодзька пачуў патэфон. Другім разам яго і на вяроўцы б не зацягнуць у дзявочую палату. Цяпер жа Валодзька не паспеў і сцяміць, куды гэта ён прэцца. Уваліўся ў дзявочы пакой і ледзь не задыхнуўся і не аслеп. Надта ж святочна страката ад вышыванак рознакаляровымі мулінэ і гарусамі на падушках, коўдрах, сценах. І пах, пах – так салодка і водарна яго яшчэ не душылі дзявоцкасцю. Толькі ж справа была зусім не ў гэтым. Пасярод пакоя на стале зявіў пашчу патэфон. Круцілася кружэлка. Каля патэфона – твар у далонях так, што відны толькі дужкі броваў, сядзела Таня. Побач патэфона недавышытая паркалёвая насоўка. Зайздросна гожая, калярова-вясёлкавая, як з яго варты перанесеная сюды, хаця і не даведзеная яшчэ да ўжытку. Такія насоўкі дзетдомаўскія дзяўчынкі дарылі хлопцам, калі яны назаўсёды пакідалі дзетдом. Гэта былі вельмі дарагія падарункі – на ўсё астатняе жыццё. І зусім не для ўжытку.

Таня аслабаніла ад рук твар і, не зводзячы вачэй, глядзела на Валодзьку, нібы ён папраўдзе памёр, паляжаў у труне, падняўся і паўстаў перад ёю ў дзявочым пакоі: па насоўку прыйшоў. Валодзька, нібыта праз полымя дзённага купалаўскага вогнішча бачыў, як ружавеюць яе вушкі, акуратна маленькія, што ў вожыка. Прыкмеціў іх таму, што яны раптам запалалі. Ды так зырка, нібы хтосьці яе надта шчыра, ад душы, павіншаваў з днём народзінаў.

Патэфон працягваў іграць. Наярваў што за грошы. Чорнай вавёркай у коле бегала і бегала па коле кружэлка. І больш нічога ў Таніным пакоі не адбывалася. Але і гэта глуха, безгалоса – як у смале. Таня цішком, нібы склееная з крэслам, стыла каля патэфона. Валодзька распнутай свечкай, прыкрыжаваны абедзвюма рукамі да вушакоў дзвярэй, канаў у пахка- абвалакальных дзявочых водарах на парозе Танінага пакоя.

Таня нязграбна паспрабавала схаваць насоўку. Да таго відавочна нязграбна, што яна выслізнула з яе рук і ўпала на падлогу. Што, пэўна, апамятавала яе. Яна порстка паднялася з крэсла і рашуча рушыла на Валодзьку, нібы збіралася пабіць яго.

– Ну, чаго ты доўбнем дубееш на парозе? Не пужайся, гэта я. Чаго табе трэба?

– Нічога… Зусім і ніколькі нічога, – выціснуў з сябе Валодзька. Узгадаўшы пограб, ухапіў Таню за руку, адліп ад дзвярэй і пайшоў з пакоя, цягнучы за сабой і Таню. Таня даверліва і паслухмяна ішла за ім. Ніколь­кі не спрабуючы адабраць сваю руку, нібы так яны хадзілі ўжо век. Так сябе паводзіў і Валодзька, ніколькі не здзіўлены, што некага паланіў ці то паланілі яго. У плечы ім дакаральна, але ў той жа час з салаўіным замарачэннем патакава-соладка заліваўся патэфон: «Ясной ночкой весенней при луне мой товарищ задавал вопросы мне…» Луны, месяца не было, як і пытанняў. Быў дзень, які пагражаў навальніцай.

За некалькі хвілін, што Валодзька знаходзіўся ў дзявочым пакоі, на вуліцы ўсё перакруцілася. Праўда, сонца заставалася яшчэ на месцы і, здаецца, яшчэ больш старанна сугрэўнае, парнае, як у лазні. Але за ракой ужо ганяўся за аблачынамі, уваходзіў у мужчынскую сілу гром. І дзетдомаўскі падворак калыхаўся і куляўся ад дзіцячага галасу, асвежанага нязбытым яшчэ купаннем у рацэ і сонечнай набрыняласці белага берагавога пяску Палесся. Адны з дзетдомаўцаў, загадзя радыя навальніцы, узбуджаныя ўжо громам, бязладна гойсалі, пад шатамі вячыстых дзетдомаўскіх дубоў і птушыным граем падахвочвалі і прыспешвалі навальніцу, другія, што не дасягнулі падворка, прагнулі таго ж самага, вітальна, як сцягамі, размахваючы штанамі, майкамі, зробленымі ад сонца газетна-папяровымі пілоткамі.

На ганку стаяў і з падскокамі ўхвальна наглядаў за гэтым сусветным бедламам Ванька Клопік і таксама дзёр горла нячутным словамі. І толькі калі ўбачыў Валодзьку з Таняй, перайшоў на зразумелую чалавечую мову:

– Я так і ведаў. Я так і ведаў. Будзе, будзе дождж. Будзе навальніца. Навальніца…

На апошнім слове ён, бы папярхнуўшыся, прыкмеціў Таню з Валодзькам. Падобна, яго ўпершыню закалодзіла:

– Я так і ведаў, – мовіў яшчэ некалькі разоў запар, толькі цяпер ужо і не зусім чалавечым, а заечым ці авечым голасам. Прапішчаў, прабл\яў і, падобна, нават прамяўкаў: – Я так і ведаў…

Сышоў з ганка, ужо амаль пад дождж, пад першыя яго абмацвальныя буйныя адзінкавыя кроплі. Падаўся да бетоннага і ў кудзерках таксама разумнага хлопчыка Валодзькі, які мудра схаваўся ад дажджу ў кустах бэзу. Дождж імгненна перафарбаваў яго, зрабіў з зайчыка белага зайца шэрага. І абодва яны, намочаны зайчык шэры і паніклы Ванька Клопік, пільна цікавалі з кустоў бэзу за Валодзькам і Таняй.

Больш на іх ніхто не звяртаў увагі. Хаця яны добра разумелі, што бачаць усё. І гэта ім адгукнецца, як толькі ранкам дзетдомаўцы, асабліва малеча, шкеты, толькі пралысяць вочы. Але Тані і Валодзьку было напляваць на тое, што будзе заўтра і пазаўтра. Трымаючыся за рукі, яны стаялі пад дахам асноўнага дзетдомаўскага корпуса і сачылі, як набірае моцы навальніца. Буйныя кроплі дажджу скочылі ўжо на дах і па-піянерску барабанілі па гонце. Але дождж вавёркава-дробна спускаўся ўжо і на зямлю. Крадком зацята сыпаў, танчыў па траве і непрыбітаму яшчэ прыску дарогі.

– Дождж! – як нешта вельмі значнае, а мо і патаемна сакрэтнае, паведаміў Валодзька Тані. – Дождж?

– Дождж, – пагадзілася яна.

– Дождж, – пачуўшы іх, ці не першы раз у жыцці не аспрэчваючы, нібыта гэта было яму ў навіну, прызнаў і Ванька Клопік, Каторы Ўсё Ведаў.

– Бяжым? – запытальна прапанаваў Валодзька.

І яны з Таняй, не размыкаючы рук, адарваліся ад сцяны дзетдомаўскага корпуса і пабеглі. Дождж гнаўся за імі, спыняў і дадаваў хуткасці. Сёк у грудзі і плечы. Яны намагаліся апярэдзіць яго. Бачылі, дзе ён заканчваецца і ляжыць сухая дарога. Але дождж упарціўся. Быў больш хуткі за іх. І яны не здаваліся, беглі навыперадкі з хмарай. Дождж злаваў і з патроенай сілай джаліў іх голыя ногі. Падаў долу з падскокам, шпокаючы ў хуткіх лужах перад імі празрыстымі пухірамі, нібы спрабуючы пагаварыць з імі, нешта пераказаць, блаславіць, а мо і заступіць ім дарогу. Прастрэльваў, вязаў і спавіваў іх бясконцымі пуцяводнымі нябеснымі ніцямі.

Ах, які гэта быў дождж. Зямля даіла неба. Неба скаланалася ад задаваль­нення і хвастата-вогненна, як ад бізуна, прысядала хмарамі і пралівалася цурком. Спачатку цененькімі непарыўнымі ніткамі-струменьчыкамі, потым сапраўднымі струменямі. І, нарэшце, струменямі з добрую вяроўку, якой, пэўна, утрымлівала зямлю, не давала ацурацца нябёс, сысці на той свет, прапасці ў сусвеце. І таму ўхвальна, трапятліва амалоджвалася, зелена-молада лопала ветразямі лістота на дрэвах, задаволеным шыпам сакатаў сухі прысак на дарозе. Наскрозь працінаў цела, да самага сэрца, вымушаючы яго скакаць і танчыць, – усё існае ў непарыўнай повязі адно з адным.

Гэта быў дождж, ад якога наноўку зноў а зноў нараджаецца зямля і буйна расце бульба.

І што прыкра, Ванька Клопік, Каторы Ўсё Ведае, на гэты раз нічога з гэтага не ведаў. Мокры, што кацянё, ён стаяў сярод кустоў бэзу, каля шэрага ўжо лабатага хлопчыка ў кудзерках, і глядзеў, як знікаюць, растаюць у залеве Танька з Валодзькам.

 

У паводку

Уладзімір Апанасавіч выйшаў на дзетдомаўскі падворак і агледзеўся. Справа раструшчаным блакітам шкілетна ўпіралася ў чысцюткае вясновае неба, нібы дакараючы яго, макаўка напаўразбуранай невялічкай могілкавай каплічкі. Падобна, вясна імкнулася аднавіць, упрыгожыць яе, але сваёй адраджальна-разліванай дужасцю і маладосцю толькі выкрыла, надала жалобна-пахавальнага суму. Жывым яна ўжо была непатрэбна. Памерлым – тым больш. Аджыла, адгаравала сваё каплічка разам са сваім часам, векам і чалавекам. І за яе шкілетнымі праёмамі нічога ўжо не было відно, толькі далеч, пустэльная і бяльмаста-прывідная – ад млоснасці разняволенага дыхання адпушчанай у вясну зямлі.

Па левым баку сіненькай валачобнай стужкай размотвалася рака. Прыбяржныя дрэвы, захопленыя ёю, былі яшчэ бессаромна распранутыя, голыя, як кодла ці вывадак малых дзяцей, часцей цыганят, што трызняць сонцам і сугрэўна растуць пад яго промнямі на белым пяску каля сваіх шатроў, а сёння – дык і на прызбе ці лаўцы вясковай хаты. Рака прасочвалася далёка-далёка. Пакуль вада і неба не сыходзіліся, паяднана не зліваліся ў адно.

Уладзімір Апанасавіч не азіраўся. Ведаў, там непагляднасць старога балота, чэзлыя кусты лазы. Цяпер, у паводку, яны па пояс залітыя вадой, спадыспаду сціснутыя чорнай цемрай векавой тарфянай вады. Наперадзе вялізным боханам аржанога, даўнавата спечанага хлеба лабаста-пуката шарэла лысіна так званага дзетдомаўскага вострава. Паводка скрала ўсе сцежкі, масты, масткі і пераходы да яго. Вада плёхалалася каля самай агароджы дзетдома. Вясновая, жывая вада церлася аб плот, брамку варотцаў, вароты, муляла дубам за варотамі – тыя не дапускалі яе на падворак. А яна як прасілася да дзятвы.

Уладзімір Апанасавіч паныла зірнуў на перадкі сваіх чобатаў. Скура іх расквасілася і кісла плакала. Але ўсё роўна, не зважаючы на гэтыя, дасягаючыя парцянак слёзы, неабходна было выходзіць з дзетдомаўскага падворка, за агароджу: не хочацца, ды няма куды дзецца, мусіш ісці. А куды? Ён і галавы прыкласці не мог. У падшыванцаў, што дружна, гуртам, збеглі з урокаў у школе ў гэты ясны сонечны дзень, была адна дарога. А ў яго, іх выхавацеля і апякуна – сотні. І Мярэжа не мог наважыцца, якую абраць, у які бок свету кінуцца. Прывабна было да кустоў пры балоце, там узвышша і сухенька. А ў самім балоце гнездавалі дзікія качкі, цяпер ужо адкладвалі яйкі. Таксама прывабна яму, як і падшыванцам, было падацца ў пустэльнасць даляў. Палеткі там ужо абсохлі, і ў асклізлых ботах яму не хлюпаць вільгаццю парцянак, і ўцекачам – хоць захлыніся воляй, пагалёкаць, паспрачацца і забаўляцца рэхам. Балота і поле. Абодва накірункі падыходзілі яму.

Але завуч выбраў трэці. Вырашыў брацца вострава. На імгненне ўявіў сябе на месцы глухога Ваські. А Мярэжа быў упэўнены, збегчы са школы хлопцаў падбіў глухі. Глухі то ён глухі, але неймаверна шкадлівы, чуйна скіраваны на пракуду. Калі, дзе і як ні адбывалася хоць якое-небудзь паскудства, можна было пісьмова сцвярджаць: тут быў глухі Васька. Упэўненасць у тым, што падбухторыць хлопцаў уцячы з урокаў – справа глухога, была неабвержна падмацавана яшчэ і тым, што з пакоя, у якім жыў Васька, знікла кульгавае і крывавокае галчанё Барыска.

Васька падабраў яго мінулым летам каля дубоў на дзетдомаўскім падворку. І таму пра іх абодвух казалі: з дуба ўпалі. Галчанё асірацела кульгала сярод недапрэлага мінулагодняга лісця. Вышуквала што-небудзь спажыўнае і лаялася брыдкім чужым голасам вароны, калі не знаходзіла. Характар, з-за якога, магчыма, і выкінулі бацькі, самі выкінулі з кубла, а мо і па-іншаму – яно ад нараджэння паскуднае і сварлівае, а да таго – задохлік і калека.

Увогуле, Борка і Васька адзін другога вартыя: два боты – пара. Ім нарачона было сустрэцца і спаравацца. Васька не разлучаўся з галчанём толькі тады, калі быў у школе. А так нават у сталоўцы елі з адной талеркі, і даволі ўпраўна. Борка, нягледзячы на няўжыўлівы нораў, быў прыкідлівы і верны. Як мог, бараніў глухога Ваську, таму шмат на каго пазіраў хоць і адным вокам, але скоса. Асабліва касавурыўся на завуча. А аднойчы, калі Уладзімір Апанасавіч сурова ўшчуваў Ваську, Барыска падляцеў і клюнуў яму ў лоб, крыху вышэй пераносіцы. Добра яшчэ, што не ў вока, больш узрадаваўся, чым абурыўся тады завуч. А то меў бы тады дзетдом двух крывавокіх.

Мярэжа без прыкрасці ўзгадаў былое і ўсміхнуўся. А пра сябе вырашыў: на месцы Ваські з Боркам ён падаўся б толькі на востраў, дзе ім абодвум воля вольная, ўсё толькі іх, птушынае ды ім падуладнае.

Усмешка сонечным зайчыкам прабегла па твары Мярэжы: не, на месцы Глухога Ваські і дзеля Боркі ён абраў бы толькі востраў, што ні кажы, а свая зямля, свая тэрыторыя, амаль на паўгода адваяваная ў прасцягу, часе і, само сабой, адбітая ад выхавання і выхавацеляў. Востраў, востраў жа. Сагрэты міжвольнай усмешкай і часовым паразуменнем з уцекачамі з урокаў твар завуча надзіва амаладзіўся і набыў падабенства з лісіна-абвостраным і кірпатым тварам глухога Ваські, трохі паўтораным у яго птушцы, знешне адметным ад пароды ўсіх варонавых. Надта ж самастойная і акуратная птушка, працавітая, ахайная. І не гучна дуркаватая, як усе іншыя крумкачовыя яе сваякі і суродзічы. Не схільная да крадзяжу, тым больш хіжага вынішчэння іншых птушак, у прыватнасці дзетак шпакоў, што ўласціва бандзюкам-крумкачам і сарокам. Падляцяць да шпакоўні, голасам бацькоў азавуцца. Шпачаняты высунуць разяўленыя роцікі і шыйкі насустрач злыдням. І ўсё, пішыце пісьмы дробным почыркам.

А ў дадатак да ўсяго лепшага ў птушынай пародзе бяскрыўдная працаўніца галка – птушка па-сялянску негаваркая, глыбока, глыбока ў сабе, амаль як вясковая маладзіца-паляшучка. Мае галаву, здольную вучыцца. Каля Ваські, слухаючы яго, набыла ці не чалавечую мову і разуменне свайго імя, што і сярод людзей не заўсёды надараецца: га-гаалка, га-гаалка. Аднаму толькі Ваську сваім імем, Барыска, – адгукалася, але выгаворвала цяжка і не цалкам: ррыска, ррыска. Больш падобнае на ніколькі не адпавядаючае ёй, чым Васька быў незадаволены: крыска, крыска.

Мярэжа пазбавіўся ўспамінаў, зайчыкавай усмешкі. Пачаў шукаць і распальваць у сабе раздражненне і злоснасць. Знайшоў, хто шукае – той знаходзіць: толькі гэтага і не хапала яму ў такі гожы вясновы дзень – з-за глухіх Васек і кульгавых Борак цягнуцца ў мокрых ботах на нейкі востраў, некага там шукаць і выхоўваць.

Але раней, чым дастацца да гэтых Васек і Борак, неабходна было набыць лодку. Востраў ёсць востраў – з усіх чатырох бакоў вада. Па-за ёй, крутым пясчаным берагам – рака. У нізіне ж востраў абціскае рукаў былога рэчышча ракі – старыца. А па-дзетдомаўску, стрэлка. Улетку басанож імгненна можна пераскочыць, не закасаўшы калашын. Дно топкае, пясчанае. А цяпер у паводку і па шыю, калі не па храпы будзе.

Мярэжа спусціўся да першых, што ўшырку, што ўвысь, таўсмата-таўстакорых ясакараў на беразе стрэлкі. Вяскоўцы да іх ланцугамі прымыкалі лодкі, чаўны не толькі ад крадзяжу – чаго тут не ведалі, таго не ведалі – каб стаяла на асабіста прыватна ўзаконеным сваім месцы, як хата, хлеў, гумно. Каб вада не знесла, асабліва ў такую, як цяпер, паводку. І трохі, канечне, усё ж ад крадзяжу – угону дзятвой.

Лодкі пад ясакарамі стаялі густа, прасмоленыя для вясны, нібы чарада чорных кароў і цялушак перад першай пашай на вясковай вуліцы. Але ўсе яны былі прымкнутыя: хадзяева. Лодка тут карміліца амаль сапраўды што карова. Цялё ці тую ж карову перавезці, дровы, сена, рыбіну здабыць – так тут спакон веку заведзена. Мярэжа засмучана крактануў і спыніўся каля чоўна сваго дзеда. Ланцуг на ім быў ці найбольш магутны, чым на іншых пасудзінах. Як і ўсё ў дзеда, сам ён і той жа яго човен. На першы погляд, асабліва здалёку, зусім нікудышні, як са смалакурні, учарнела-выпетраны. А сядзеш – без перабору, карову перавозіць можна. Старажытны, выпрабаваны часам, з вываранага і вытрыманага сутунка ўжо не разбяры-паймі якога волатаўскага дрэва, – такія цяпер не растуць – чым дзед ганарыўся, а пры выпадку і пахвальваўся. Човен быў продкава-нашчадны. Вада яго не брала, рачны і хатні шашаль з прыліпаламі-ракаўкамі цураліся.

Мярэжа зладзейкавата агледзеўся. Узяў пабурэлую і вышчарбленую ад веку і вады цагліну, якой каторы год якарылі човен, паспрабаваў збіць замок. Сыпалася толькі іржа ды рудыя крошкі. У замках дзед таксама ведаў толк. Быў замок сталага веку, калі яшчэ на замкі не шкадавалі металу, кулацка-амбарны. Такіх сёння нават і для калгаса не робяць. Але ці не з калгаснага свірна ў свой час прыхапіў яго дзед. Таму даравальна і мне тое, чым я зараз займаюся, падумаў Мярэжа: яблык ад яблыні недалёка падае.

Каля чужой лодкі ён падняў ладны пляскаты камень. Атрымаў нешта накшталт кавальскай накавальні з цаглінай-кавадлам. Але, гледзячы на гэтыя прылады, папікнуў сябе: чаму не вучыўся ў свой час у дзетдомаўцаў, у таго ж Ваські, карыстацца адмычкай. Ім адамкнуць гэты замок, што раз плюнуць. Век жыві – век вучыся, і дурнем памрэш. Праўдзівасць дзетдомаўскай мудрасці надала яму запалу. Ён увайшоў у азарт, але адразу і выйшаў з яго: усе высілкі кату пад хвост. Не, стары Мярэжа сапраўды ў замках ведаў толк, а мо і слова ад знаўцаў замковай справы дзетдомаўцаў. У тым ліку і ад свайго ўнука.

Уладзімір Апанасавіч кінуў змагацца з замком, заняўся скабой, забітай у ясакар і сашчэпленай з ланцугом што зубамі. “Выб’ю зубы, а ўсё роўна човен будзе мой, выкраду”, – ужо ніколькі не сумняваючыся, загадаў сабе Мярэжа. І адразу ж сцепануўся: тут, безумоўна, справа патыхала злачынствам. Пры ўсёй сумленнасці настаўніка і выхавацеля, гэта ён ужо праходзіў, успамін яшчэ валодаў памяццю. Дураслівае, п’янкое адчуванне непатрэбства, якому ён быў няздольны процістаяць, уладна авалодала ім. І цяпер асэнсаванне таго, што ён крадзе, няхай і ў самога сябе крадзе, свой жа човен крадзе, было нават прыемным і цёплым.

Дробна, з працягам і заміраннем сэрца Мярэжа спрытна біў па скабе і ўспамінаў, як гадоў з дзесяць таму з гайнёй вясковых падшыванцаў збіваў замкі з чужых лодак суседзяў і адыходзіў у дальнія марскія плаванні па не надта шырокай і вялікай рацэ Случ. У свой час ён таксама ж вясной уцякаў з урокаў. На тое яна і вясна, каб не сядзець сіднем у класе. Са сплаўнога лесу, плытоў, вяртлявых чоўнаў і душагубак збівалі, памятае ён, флатыліі, эскадры і пачыналі сапраўдныя, не на аркушах сшыткаў у клетачку па матэматыцы, марскія баі. Шкада толькі, што пераможцамі ў іх былі бацькі з папружкамі, а то і мочанымі вяроўкамі ці конскім путам.

Захапіўшыся ўспамінамі, Мярэжа страціў пільнасць і ледзь не папаўся. На сцежцы, прыціснутай да самай вады, з’явіўся мужчына. Ад колішняга дзіцячага страху, здавалася, забытага і збытага, зрушылася сэрца. Гэта быў знаны, добра знаны ім чалавек, хаця ён яго ніколі не ведаў і не бачыў. Далёка не завуч і не настаўнік, але з дзяцінства глядзеў на ўсё і ўсіх, у тым ліку і на яго дзяцінства, выкрывальна і ўпрыжмурку. Сам ён заставаўся нябачны, але ні з кога не зводзіў пільнае палюючае вока вартаўніка вясковага ладу і дабрачыннасці. Менавіта ён ці нават яны ў свой час даводзілі свету аб ім і яго адналетках: растуць абібокі, злыдні і блатары. І менавіта пасля гэтага па іх гулялі папраўчыя бацькоўскія папружкі і мочаныя вяроўкі з конскімі путамі, а то і розгі, вытрыманыя ў солі. Яны абавязковыя кожнай вёсцы, сяле, мястэчку, як абавязковы там свой запісны вар’ят, грэшнік і праведнік.

Мярэжа падхапіўся з каленяў і з адрачона-незалежным выглядам удавана заклапочана пачаў шпацыраваць усцяж лодак, нібыта ахоўнік іх, а не наадварот. Прахожы яму не паверыў. Знарок спыніўся, стаў слупам: маленькі, нехлямяжны, але праніклівы. Прагнуў убачыць, быць сведкам парушэння, а калі парушэння не было, то і сам гатовы цішком яго ўтварыць. Па ўсім, цёрты калач, абаранкам такога не завабіш і на мякіне не правядзеш. Знайшоў сабе задзелле. Пачаў старанна скручваць казіную ножку. Мярэжа хапіў паветра, выпнуў грудзі колам і ўзяўся вымяраць бераг амаль страявым крокам. Прахожы працягваў круціць казіную ножку. Да чаго ж пільны, зараза, – падумаў Уладзімір Апанасавіч: – родзіць жа зямля і нейкая с…ака такіх…

І пачаў таксама скручваць казіную ножку, здзекліва, напаказ, замаруджана паўтараючы рухі прахожага. Той, пэўна, зразумеў, скрануўся і ціхенька паклыпаў усцяж берага. І колькі Уладзімір Апанасавіч бачыў яго, ішоў і няспынна азіраўся, пакуль не зліўся з паводкавай вадой. Мо і ўтапіўся ў ёй.

– Ну і малайчына. Ну і фрукт, – падумаў Уладзімір Апанасавіч ужо ў нябачнасць яму. – Цябе б завучам ды ў дзетдом. Прыбілі б на трэці дзень. Такую б усяленскую цёмную сыгралі б.

Скаба падалася адразу, нібы толькі чакала яго рук. Мярэжа прыбраў яе разам з ланцугом, сарамліва азірнуўся на ўсе бакі і скочыў у човен. Той па-качынаму закуляўся, заперавальваўся, наровячы бартамі чарпа­нуць ваду. Мярэжа насілу яго супакоіў. Адвык, каб плаваць у чоўне, трэба назаўжды заставацца палешуком. Выраўняў човен і толькі тады ўспомніў, чаму і навошта яму трэба на востраў. Засаромеўся ад крадзяжу ўласнага сямейнага чоўна. Супакоіў сябе тым, што гэта з аднаго боку дзеля справы. Выхаваўчай справы. А з другога – што, пэўна, так і трэба: паляшук, калі яму няма чаго ўкрасці, ідучы дамоў з работы – уласную шапку з галавы здыме і за пазуху сабе схавае. Так што ён не першы і не апошні. Але ўсё ж адчуў, што дзень сапсаваны конча.

І які дзень. Непаўторны. І дзед будзе тыдзень бурчаць, што не народ сёння пайшоў, а злыдзень. Злыдзень на злыдні сядзіць і злыднем паганяе. Сапсаваўся народ. Хаця і не ўвесь. Вось унук яго адваяваў і выбіўся ў завучы. Хаця і ён, гледзячы на іншых, таксама часам хібіць пачынае. Толькі ж не папускаецца да крадзяжу. Трымаецца тае пары, калі табе ні злодзеяў, ні замкоў, ні вартаўнікоў. Упадзе нешта з возу долу, згніе, спрахне. Чужое. Ніхто на яго не паквапіцца. А сёння. Сцеражыся, каб твой цень у цябе з-пад ног на хаду не спёрлі. Сапруць і вокам не міргнуць. А міргнуць – запэўняць, не і не. Мастак яго дзед бурчаць. Яго б у пракуроры, ды толькі ён у іх скуры не выжыве: жыўцом здзяруць з яго тую ж скуру ўжо на другі дзень…

Аціхлае, супакоенае і выпраўленае працай раздражненне на падшыванцаў уцекачоў аднавілася зноў: адлаўлю, павыкручваю ногі, каб дзясятаму заказалі, як уцякаць з урокаў. І будзе Васька глухі яшчэ і кульгавым, а яго кульгаваму Борку і кульгаць будзе нечым. Я вам пакажу, як сярод белага дня з самога вашага завуча здзекавацца. У лоб яго дзяўбаць… Як гэта толькі шпанюкі да вострава дасталіся. Лодку дзе ўзялі? Як піць даць – тыранулі. Вох, і злыдні, злыдзень на злыдні.

Уладзімір Апанасавіч падгробся да вострава, абкруціў ланцугом лазовы корч, каб рачная плынь не сцягнула лодку. Выграбся з пясчанага, пакатага, залітага вадой берага на круты, канчаткова прамачыўшы ногі і боты ўжо пад халявы і трохі вышэй. На востраве было вусцішна і журботна: мінулагодняя трава яшчэ не сышла, а маладая не паспела нарасці ў поўную сілу. Усё тут было на мяжы ўжо адбеглай зімы і прыступам набеглай вясны, хістка і недаверліва. І Уладзімір Апанасавіч падсвядомасцю абуранага, выведзенага з выхаваўчага цярпення і раўнавагі чалавека нюхам, носам адчуваў прысутнасць недзе ў кустах сваіх падшыванцаў. Па макаўку і вышэй упэўнены: яны яго ўжо бачаць, як кошка з мышшу, гуляюцца з ім. Адсочваюць кожны крок, кожны рух больш пільна, чым сустрэты ім на беразе чалавек. Той з закарэлай сваёй пільнасцю і ў падноскі ім не варты. А гэтыя каго і што хочаш за вярсту і на пяць метраў з-пад зямлі ўнюхаюць і выкарпаюць. Вопыт і школа – былыя беспрытульнікі, сіраты, бязбацькавічы. Без такога звярынага нюху і спрыту ім да дзетдома яшчэ, на волі, капец. Ён каля іх таксама дасканала авалодаў і набыў набытае імі ўмельства. І не толькі іх. Вайсковае яшчэ ўмельства: не пазніцца злазіць з даху і не псаваць гонту. Таму, не тоячыся, голасна выгукнуў ці не на ўвесь востраў:

– Ну што, пагуляемся? Паглядзім, хто каго: мыш ката ці кот мыш.

На першы пагляд востраў быў бязлюдны, нікім, апроч непарушнай цішы, не заселены, нават чаратоўкі кублаў не вілі. Уладзімір Апанасавіч падобна Рабінзону Круза вымераў, даследаваў яго з усіх бакоў. І даволі ўдала. Знайшоў пару мінулагодніх качыных кублаў, два неўзарваных, але раскручаных, з выбраным порахам снарады, высахлы да жоўтага конскі чэрап з паловай учарнелых зубоў. Але нідзе ні знаку тых, за кім паляваў. Што лішні раз пацвердзіла: яны тут, Дарослая і дзіцячая гульня ў хованкі завяла, але і ацвярэзіла яго. Ён вырашыў: няма чаго марнаваць і смяшыць такі дзень, сонца і жаб тут. Прыйдуць яны, самі прыйдуць, як тая каза да возу, на вячэру, вось тады ён задасць ім сена. Тады!

Мярэжа вырашыў пакінуць востраў. Толькі, толькі… Як яго без чоўна пакінеш. Човен знік, прапаў, як карова языком злізала. Ні чоўна, ні ланцуга, якім ён абкручваў лазовы куст, той, праўда, на месцы, тырчыць, як скула, на выспе. А вось ні чоўна старога, ні абсмыканага часам і рукамі дзедавага кола кіраваць і падпіхваць човен на плыні, ні ланцуга са скабой – нічога няма. Усё знікла, як ніколі і не было. Ніколі і ніякага чоўна ён не краў. Сасніў, і ўсё прапала, знікла, сышло ранішнім падманным сном.

Правялі, як вакол уласнага азадка абвялі. Вось табе і разведчык-ардэнаносец – ардэнапросец, таварыш гвардыі сяржант. Смаркачы, а табе нос падцерлі. Гулі-гулі, вядома. Але так гуляцца з ім, былым батальённым разведчыкам, гвардыі сяржантам, а цяпер таксама не хухры-мухры, завучам, ён не мог сабе дазволіць. Ганьба. Знайсці, выкрыць і пакараць, каб дзясятаму заказалі. Гэта было ўжо справай гонару.

І завуч, былы батальённы разведчык і сяржант, зноў і зноў кружыў па востраве, удавана робячы выгляд, што тут ён зусім-зусім выпадкова, ці не праветрыцца і пагуляць сюды завярнуў. Толькі вочы – мінашукальнікам у гушчар карчоў, у маўкліва стоеныя лагчыны і хуценька-хуценька сабе пад ногі і ў далячынь. Усё ж не дарэмна лічыцца, што каты і дзеці лепшыя патаемнікі. Сам нячысцік іх укрывае ў сябе падпахамі, і дамавік з лесуном вымушаюць каля іх блудзіць і не бачыць, адводзіць вока шукальніка ад іх: дамавічок, дамавічок, пагуляў і аддаў. Забабоны, прыхамаць і плёткі, зразумела. Але, але: дамавічок, гуляў і не аддаваў. Не выдаваў. Малеча, пэўна, яшчэ пупавіна не адрэзана, прывязана да першабытна-неіснавальнага, а ўсё ж каранёва-існавальнага, не раздымнага: зямлі, вады, тых жа запечных дамавікоў і лесуноў, да ўсяго існага на свеце – вады зямлі, неба, лесу. Не проста так шмат каго з падшыванцаў завуць паганцамі. Яны і ёсць паганцы. І паганства свету, зямлі і нябёс не спяшаецца аддаваць тых, каго нарадзіла, каму надала пасаду і чын чалавека. Ні на што не зважаючы, дазваляе дзяцінству заставацца, зведаць і пабыць у дзяцінстве. А сталасці, што ўявіла сабе нібыта яна зверхняя, застаецца ў лепшым выпадку гнацца за сваім дзяцінствам. І калі добра памучыцца, то што-небудзь і збудзецца.

Нешта і яму збывалася. Нячысцік шчасціў яму. Падкінуў дзетдомаў­скую шапку з птушынай адзнакай на брылі. Вызначыў, Васькава. Адзнака была свежая, ліпкая яшчэ. Уладзімір Апанасавіч пахваліў галчанё Борку, пазногцем збіў яго адзнаку. А Ваську паганіў: так ён беражэ казённую маёмасць. Ну, нічога, нічога, адрыгнецца, усё адрыгнецца глухому.

Шапка замінала Уладзіміру Апанасавічу прадзірацца праз густа звітыя ў непралазныя шары зараснікі лазы. Але кінуць яе было шкада, што ні кажы, але сапраўды дзяржаўная маёмасць, да таго ж рэчавы доказ і трафей. І завуч нацягнуў Васькаву шапку сабе на галаву. Надзіва яна аказалася яму велікаватай. Глядзі ты, глухі, глухі, а галавасты, падумаў Мярэжа. Шапка была не толькі велікаватай яму. Ад яе выразна патыхала птушыным духам, змешаным з потам і казённай непрыкаянасцю ўжо самога Ваські, праз якую цененька сачылася сумнаватая нявіннасць не надта чыстых яго валасоў. Апошняе прымірыла завуча з Васькам. Нават нешта даўкае мімаволі варухнулася і акамянела, застыла ў горле.

Пацягнула, гаркава патыхнула дымам, вяснова-салодкім і ядучым. Ула­дзімір Апанасавіч з палёгкай і задавальненнем удыхнуў хвост таго дыму, што слаўся каля яго ботаў і па іх уздымаўся да твару. Вось яно нарэшце: быць бычку на лычку, а кароўцы на вяроўцы. Ён доўга і старанна краўся да вогнішча ў нізіне. Так асцярожна ён не рухаўся нават на вайне, не хадзіў у варожы тыл. І ўсё ж, наблізіўшыся да добра і даўно напаленага, гарой, попелу вогнішча, са здзіўленнем убачыў, што там нікога няма. Завуч закруціўся ваўчком, старым, раз’юшаным і галодным воўкам, які ўжо пусціў сліну, наладзіўся падсілкавацца, а яму – вось табе кукіш з маслам.

Па ўсім востраве сіне віліся брухатыя пры выдыху, хісткія і працягла сцятыя на адлёце дымы, нібы гэта самі чэрці гуртам курылі на тым свеце. Пякельнымі здаліся тыя дымы завучу. Ён не мог і галавы прыкласці, да якога кінуцца. Недарма кажуць: лаві вецер і дым у полі. Загрызуць, зацкуюць, злыдні, падумаў Мярэжа. Да чаго ж вынаходлівыя. Не трэба губляць твару і галавы, супакойся: трымай марку і май вытрымку. Не забывайся, з кім маеш справу. Тут галоўнае быць мужыком, нават крыху беспрытульнікам, што значыць адчуваць вечнасць і давяраць лёсу: ні разгубленасці, ні роспачы, ні злосці і лаянкі.

Яго без меры зацікавіла, адкуль усе ж бэрэцца такое мноства дымоў, Няўжо на гэтым востраве столькі чарцей. Чарцей, на яго канчатковую думку, сапраўды аказалася занадта: усе, хто тут быў, чэрці і адно галчанё. Падшыванцы куродымілі мінулагоднімі конскімі яблыкамі, раскладзенымі па востраве. Яны не гарэлі, а тлелі, як і высахлы на дубовых пнях грыб трутавік. Не, такіх вынаходлівых трэба біць і плакаць не даваць. Па тры разы на дзень, і яны будуць… Дадумаць Мярэжа не паспеў. Востраў раптам ажыў, тубыльцы выказалі сябе. Адкуль толькі паперла так голасна, галасна, гучна і нават з перакатамі рэха. Марцовыя каты, падцяўшы хвасты, абавязаны моўчкі спраўляць свае вяселлі.

Мярэжа падняўся на вяршыню вострава. Назбіраў сухога ламачча, конскіх яблыкаў, распаліў яшчэ адно, сваё, вогнішча. Разуўся, выкруціў анучы. Абуўся і пачаў чакаць ды наглядаць. Хутка ён ужо дакладна вылічыў, дзе засела яго дзічына. Усе вогнішчы ледзь чадзілі. Адзіны толькі рупіўся дымам што смалакурня. Мярэжа вырашыў дзейнічаць паступова, пакрокава. Падбадзёрыў і пакінуў сваё цяпельца, знарок скіраваў у процілеглы бок ад прыкмечанага ім вогнішча. І толькі тады, калі дым яго не засціў і не выядаў вочы, пераканаўся, што ён нябачны падшыванцам, рэзка змяніў напрамак. Але і наблізіўшыся да жаданага яму вогнішча, да гуку галасоў, не спяшаўся. Кусты тут былі не надта ўкрыўна-высокія, па пояс, мо трохі вышэй, падкрасціся зусім непрыкметна не выпадала. Ён сцягнуў з сябе кіцель, прысеў на кукішкі і пачаў рухацца гусінай хадой. Але нядоўга, не варта ўсё ж гвардыі сержанту і завучу ўпадабляцца гусаку. Хутка ён ужо поўз па-пластунску, старанна пазбягаячы кустоў лазы, каб няўзнак лішне не пахіснуліся і не трэснулі. Усцешваўся, што поўзаць па-пластунску яшчэ не развучыўся. Сарочка на локцях і жываце, штаны на каленях прамоклі адразу: адкажаце і за гэта, – помсліва і радасна думаў сам сабе.

Неўзабаве ён ужо выразна бачыў усіх. Шасцёра. Яны сядзелі вакол вогнішча. Па цэнтры – глухі Васька, больш за іншых бачны яму, што надало Мярэжы імпэту: ну, Васёк, ну, Васечка – трапіў жучка ў панскую ручку. Разлік будзе па поўнай, без здачы. Знешне Васька выглядаў не надта паглядна, каб не сказаць болей, нехлямяжа. Больш падобны не на дзетдомаўца, а на бабу Ягу. Хударлява-сухенькі, расхлістаны, шчупленькі. Падабенства да бабы Ягі надаваў і Борка, што, як у кубле, уладзіўся на галаве ў Ваські. Гэты Борка да ўтрапення падобны быў да свайго гаспадара. Такі ж лядашчы, чарнява-нехлямяжны. Адным відушчым вокам уталопіўся ў завуча, які ўсё яшчэ працягваў паўзці. Галчанё абвесціла трывогу, не выключана, выказала здзіўленне, а мо і задавальненне, убачыўшы нялюбага яму чалавека, ворага, распластанага на зямлі. Заверашчаў не сваім крумкачова-дурным голасам. Але адразу ж набыў і свой: каарр, каарр. І затанчыў, заёрзаў на Васькавых кудлах. Здагадлівы, праніклівы, адзначыў пра сябе Мярэжа, ведае кот, чыё мяса з’еў, адкручу разумную галоўку і кіну сабакам.

– Ну чаго табе, дурык, трэба, – прылашчыў і супакоіў Васька свайго птушынага ведуна.

Па правую ад Ваські руку сядзеў вушасты, з насцярожна-натапыраным кашчавым тварам і заўсёды слёзна-вільготнымі вачыма хлопчык, што нядаўна трапіў у дзетдом і яшчэ не прыцёрся да яго – Міколка.

Свежанькі, падумаў Мярэжа, а вушы нашы. З такімі вушамі – калі ласка ў наш дзетдом, будзем вельмі радыя.

– Уцякаем, – канькаў Міколка. – І сёння біць будуць, а я яшчэ не прывык.

– А ты прывыкай, – суцяшаў Васька. – Раўняйся на Борку: нагу яму зламалі, вока выбілі. А ён усё яшчэ той жа самы. Пацан.

– Твой Борка з урокаў не збягаў, завуча на пацвельваў. Чоўна ў яго не краў.

– Не, не ўцякаў, завуча не пацвельваў і чоўна ў яго не краў, – пагадзіўся з Міколкам Васька.

– Во бачыш…

– Не я бачу, Борка адным вокам ды добра бачыць: у вольным яго жыцці завуча няма і човен яму не патрэбны. А то б… Шыраны, кавыраны, увесь перакурочаны, а смелы. Чалавек, як яму і не баліць.

– Табе таксама на баліць быць смелым, – пакрыўдзіўся Міколка. – Ты ўсё роўна не чуеш ці чуеш толькі напалавіну. Глухога ў адзін бок можна біць і яму не баліць.

– Баліць, – уздыхнуў Васька, – усебакова баліць.

Уцекачы прыціхлі каля свайго вогнішча.

– А ты ад чаго глухі? – спытаў Ваську паплечнік па ўцёках, што сядзеў насупраць яго. Такі ж, як і ўсе, з невядома чым перапэцканымі вуснамі і нават носам, дзюбкай, але паўнакроўна чырванашчокі і з хуценькімі чорнымі вочкамі. Ён таксама ў дзетдоме нядаўна. Па ўсім, са свежанькіх, з навічкоў скалаціў сабе хеўру Васька. Далёка пойдзе, калі лёгкасрай не спыніць – не прыб’юць і ў турмах не згубіцца. А можа і ў людзі выйсці. Наваспечанага ж дзетдомаўца прывяла ў дзетдом бабуля:

– Цяжка. Пакуль здолела – цягнула. А цяпер адчуваю, ніякіх гізунтаў ужо няма. Буду паміраць.

Пакінула ўнука дзяржаве, а праз два тыдні, як пераказвалі, памерла. Адышла ціха, на печы. Толькі яшчэ праз тыдзень яе на печы і знайшлі.

– Ад чаго я глухі? – перапытаў новенькага Васька. – А надакучыла на абодва вухі лухту слухаць. А з адным вухам можна і дурнем прыкінуцца. Хоць у гэтым пашанцавала… А калі па праўдзе, на вайне ўсё, – з напускной абыякавасцю адмахнуўся Васька. Разумееш жа, вайна. Бомбы, снарады, самалёты, мінамёты: бух ды бух, бах ды бах. Вось, калі з акружэння выходзілі і закрыўся на адно вуха. Пад выбух бомбы бокам адным трапіў.

– Кантузія па-ваеннаму называецца, – давёў да зацікаўленых слухачоў Лёнька Куб. Прозвішча Куб і сутнасць яго таксама куб – што ўшыркі, тое ж і ўвышыню, у росце. Заўсёды з усіх бакоў кубаметравы. Не выцягваўся і не пашыраўся. Не старэў, хаця быў старэй за кожнага, каго заманіў на востраў Васька. Мо таму, што быў надта лянівы, непаваротлівы. Дзіўна, як ён апынуўся разам з усімі тут. Мо калі толькі на руках ці плячах неслі, хаця такога паносіш – кілу на ўсё жыццё займееш. Але ж у яго прымарожанай кубовасці заўжды месцілася праўда:

– І давай не хлусіць. Ніякая ў цябе не кантузія, а канфузія з прыпадачнай канвульсіяй. Дзядзька на базары за яблыкі перапонку перабіў. І правільна, не ўмееш у лужу пя…дзець – не пужай рыбу… Кантузія…

Васька зрабіў вочкі шчылінкай:

– А ў мяне і лодка яшчэ ёсць, – здаецца, зусім не дарэчы выдаў Васька, але галчанё падтрымала яго і пацвердзіла гучным птушыным: каарр. І яшчэ раз: каарр.

– Спёрр, стыррыў! – падвоеным рэ адбіўся ад птушынага дуплета Куб. Ён ужо нагаварыўся ці не на тыдзень. І нават Васькава лодка яго ўжо не цікавіла.

– Дурань, – не сцярпеў Васька, не даючы Кубу верху. – Лодку вада прынесла, з замежжа, з саміх Карпат. Ты, Куб, спаў, як соня, усе спалі ў шапку, калі рака рушыла, крыгаход пайшоў. А я ўкаравуліў. Выйшаў на бераг, а на крызе лодка плыве. І калываецца, як кланяецца мне, просіць, каб я яе выбавіў з плену крыгаходу. Я ледзь не загінуў, праз крыгі прабіўся да яе, бо яна была прызначана мне. І ніколькі гэта не лодка, а шлюпка марская. Крыху меншая за кацер. Але як кацер. Вада спадзе, пойдзем у плаванне. Куды яна сама жадала дастацца. У мора-акіян.

– У мора-акіян! Платы звяжам і рушым, – узрадаваўся чырванашчокі. – На марскую вайну. Пішчалі, марціры і ятаганы. Даеш абардаж. І бойка баявымі сякерамі.

– Шаблямі, – паправіў яго Васька. – Чорны сцяг падымем з чэрапам і касцямі. І я буду галоўным. Толькі не аднавокім, а глухім, што ўвогуле адно і тое ж.

– Гэта будзе пірацкі карабель? – запытаў Куб.

– Так, пірацкі карабель!

– А лодка дзе? Куды лодку?

– Якую яшчэ лодку? – здзівіўся Васька. А Борка ад абурэння вышчыпнуў на галаве яго пасму валасоў. І гучна нешта абвясціў усёй хеўры. Гэта птушына-дзетдомаўскае “нешта” зразумелі ўсе, і адразу:

– Атас! Атанда! Шухер!..

Мярэжа ў поўны рост навіс над уцекачамі. На тую хвіліну вельмі падобны да іх. Перапэцканы зямлёй, зялёным малозівам маладой травы, абвешаны мінулагоднім бадыляччам, прамоклы. І ў завяршэнне дзетдомаўскага, а мо і пірацкага партрэта – у кургузай, да смеху недарэчнай, мечанай Боркам Васькавай шапцы.

Першым пасля абяцанага шухера апамятаўся Васька. Хутчэй за ўсё, да непаразумення яшчэ разгублены:

– Ташноцікаў трэба? Не жадаеце свежых ташноцікаў?

– Ташноцікаў! Якіх яшчэ ташноцікаў? – з падвываннем выгукнуў Мярэжа. – Яшчэ і здзекуецеся? – Мо крыху штучна, а мо і на самой справе непадробна палаючы гневам. – Ташноцікаў, ташноцікаў?

Гэты ягоны ўгневаны крык быў, пэўна. чутны і ў дзетдоме.

– Хіба яшчэ ёсць і іншыя, большыя за вас ташноцікі?

І ў яго запытальнам і трохі разгубленым голасе ўжо не адчувалася ні пагрозы, ні гневу. Хутчэй здзіўленне і мальба.

– А што гэта за ташноцікі? Што за звер такі, і з чым яго ядуць, ташноцікі?

У маленстве Мярэжа, як і яго равеснікі, усё спытаў на зуб. Усё еў: заечую капусту і заечы часнык, шчаўе свойскае і конскае, ад межава-вясновай і летняй адсутнасці спажыўнага і за кампанію, зморшчаную яшчэ завязь яблык, сліў, ад якіх рот сціскаўся падобна курынай гузцы. Еў амаль усё з таго, што немагчыма, супрацьпаказана і забаронена есці, нават паслён – бздніку, тое, што назвай ужо вызначае – непатрэбства, гадасць. Вельмі ж хацелася самому дасведчыцца, а ці сапраўды гэта ўжо такая несусветная гадасць і ёй можна атруціцца. Не атруціўся, цягнуў у рот, і ўсё было неверагодна смачна, бо з чаканнем болю атручвання і суцяшэннем яе адсутнасці. У вайну ўвогуле надаралася днямі пасціцца, нічога не есці. Але ён так і не зведаў, не паспытаў ташноцікаў.

– Смаката, – адказаў Васька. – Двойчы і ўвогуле смаката, таму што ташноціць і ванітоціць. З рота прэ, а жывот рады. Мінулагодняя, непрыбраная ў полі бульба. Картоха мерзлая. Здзіраеш скурку, яна сама злазіць – лепіш аладкай, пячэш і ясі. Мы з мамай вайну перамаглі на ёй… Ташноціць, а смачна.

– І я хочу смачна, – сказаў Мярэжа. – Дайце і мне ташноцікаў.

Усе шасцёра ў дзве пары рук працягнулі яму па рудой пляскатай аладцы. Мярэжа адкусіў і адчуў, што і праўда – муціць. А шасцёра чакалі, што ён скажа, як зацэніць. І кульгавае галчанё адным вокам чакала, цікуючы за ім зверху, на кубле Васькавых валос.

Мярэжа сабраўся і мужна адкусіў яшчэ раз. І смак ташноціка здаўся яму ўжо не такім брыдкім. На трэці ж раз ён ужо зусім прыйшоўся завучу да душы: шкада, што ў яго маленстве нічога не ведалі пра ташноцікі. А цяпер бы масла ды солі не зашкодзіла.

Мярэжа ўсміхнуўся, і ў хлапчукоў мурзата паплылі твары. Завуч ужо еў ташноцікі на ўвесь рот, з прыцмокам, нібыта нічога лепшага есці раней не давялося. Вось так, каля вогнішча ды са сваімі адналеткамі, якім ужо не суджана паспытаць пасляваенных ташноцікаў. З той жа асалодай, з якой колісь упляталіся падсмажаныя на агні, упалыя з дуба і залеглыя ў траву на зіму жалуды, праросткава ўжо набрынялыя вясновай усходжасцю. Напоўніцу ўплятаў свежанарослую маладую квецень хвоі, падсмажанай на агні. Ташноціць, а журліва смачна… Пэўна, таму што ці не так падсвядома ўваходзіць і праходзіць з усім, што цягнецца ў рот само, дзяцінства, якое непазбежна трэба паспытаць ротам, языком.

І дзень больш ужо не здаваўся безнадзейна сапсаваным. Адно толькі Мярэжа пашкадаваў, што так і не прыкмеціў, не адчуў, калі развітаўся з самім сабой, дзе, калі і як гэта адбылося. Шкада, шкада, што больш ужо як раней, нічога не ташноціць і не ванітоціць.

А тое, што ён сёння такі замурзаны, брудны, вопратка брудная і ногі мокрыя: гразь не сала – высахла і адстала. І ногі прасохнуць.

 

Лёнька бярэ “вярхушку”

Нам патрэбны быў новы верхавод, завадатар. Гэта стала відавочна, як толькі дзетдомаўская палундра выехала за нашы вароты. Дагэтуль завадатарам быў, ці трымаў вярхушку, як у нас казалі Палын. Важак быў нічога: калі спіць – з палкай прайсці побач можна было. Толькі, на маю ды і нашу агульную думку, дарэмна ён запісаўся ў баксёрскую секцыю: вучонага вучыць – толькі псаваць. Да ўсяго, руля, нос яму скруцілі набок, пэўна, зусім не баксёры. І ён пачаў помсціць зусім не баксёрам. Біцца пачаў усялякімі фукамі, друкамі і фінтамі. Але ён з’ехаў, як нам даводзілі, у шчаслівае самастойнае жыццё. І цяпер Палын недзе чалавек. І гімнасцёрку, і галіфэ, і боты, пэўна, атрымаў. Яго разам з хлопцамі з нашага дзетдомаўскага духавога аркестра прынялі ў дзяцей палка, каб з цягам часу накіраваць у ваеннае музычнае вучылішча, а то мо і ў сувораўцы. Так дзетдом адразу пазбавіўся свайго духавога аркестра. Але цацкі, інструменты засталіся.

Гэта, як у кніжках пішуць, толькі прадмова.

Нам неадкладна патрэбны быў павадыр, завадатар. Верхавод. Без яго, без вярхушкі, у прыстойна-нармалёвым дзетдоме немагчыма, які ж гэта куратнік без свайго пеўня. І дрэва без верхавіны – агрызак. Нехта абавязкова павінен трымаць верх, інакш ні кукарэку – хто ў лес, хто па дровы. Ніякага ладу, справядлівасці, закону. Некаму парадкаваць нас, тварыць суд і спраўляць прысуд у справах, што непадсудны выхавацелькам – васпіткам. Пачнецца наразбярыха і анархія, а верхаводаў ужо будзе што сабак нярэзаных. І кожны гаўкае і кусаецца.

У нас на завадатара мелася дзве асобы. Адной мы адмовілі адразу. Я назаву толькі мянушку, а вы мяркуйце самі, што гэта за верхавод. Мяняла, так мы яго нараклі. Сапраўдны рымскі мяняла: дваццаць капеек ды яшчэ дваццаць капеек – рубель сорак, і ўсяго тры пяцьдзясят: баш на баш і з прыдачай, рэчава і за грошы. Адным словам, жмот і крахабор з цененька-ліслівым галаском і тоненькімі ручкамі, з якіх ніколі і нікому нічога не выпадала.

Другі на завадатара, здаецца, падыходзіў. Таксама разам з Палыном у духавым аркестры іграў. Такім чынам цяпер быў як беспрацоўны. Хаця напалову толькі беспрацоўны, у футболе толк ведаў: корнеры, афсайды, пенальці. Пендаля, калі ўзнікала неабходнасць, мог добрага і лёгка кожнаму з нас даць. Па ўсіх пунктах Лёнька Крутагаловік падыходзіў на верхаводу. Але меў непапраўную загану: быў рыжы. Ад кончыкаў пальцаў да бубна, макацоўбіны. Да ўсяго, пеўневая яго галава сядзела на плячах, як у агароднага пудзіла апоўдні пры ветры. Круціў ён галавой. Як тая лясная ці балотная птушка, да якой быў падобны, ад якой і атрымаў сваё прозвішча. Рыжы ды яшчэ галавой круціць – ёсць над чым думаць сур’ёзна і ўсебакова.

А Лёньку страшэнна хацелася ўзяць “вярхушку” паўладарыць, пакіраваць маленькім калектывам. Футбалісты, яны ўсе такія. Мы ў параўнанні з ім былі недамеркамі: кілаграм на фунт сушоных. Ён жа на дзве галавы вышэй за кожнага з нас. І хаця гэтая галава была рыжай і крутлівай, я не сказаў бы, што яна варыла горш за нашыя, па-дзетдомаўску правільныя, бялявыя ды чарнявыя. Апроч таго, ведалі, у вайну бацька яго быў камісарам партызанскага атрада. І Лёньку, у адрозненне ад нас, беспародных і звычайных, павінны былі накіраваць у спецдзетдом, дзе выхоўваліся сіраты выбітных і заслужаных людзей. Але так склалася, што ён апынуўся разам з намі, што, зразумела, адразу вылучала і ўздымала яго над усімі.

Яшчэ за адну справу мы аддавалі належнае рыжаму крутагаловіку. Ён сядзеў у карцары. Гэта было даўно. Але праўда. Ён не курыў, але пакурваў. Яго прыхапілі. Дырэктар дзетдома ў абед высыпаў яму ў талерку пачак махоркі – самай што ні на ёсць лепшай, маршанскай, знайшоў жа якой караць. Лёнька шпурнуў тую талерку са славутай маршанскай махоркай дырэктару ў твар і трохі на кіцель – развешаў локшыны, як медалі, за што і пацярпеў. Свайго карцара ў дзетдоме не было, але назва існавала – пограб з лёдам, дзе ўлетку захоўвалася ўсё, што магло сапсавацца, а зімой – астатняе, патрэбнае ў любую пору, ад бульбы, буракоў да морквы. Лёньку не пашанцавала, а мо і наадварот. Пашанцавала. Ён трапіў у прамежак паміж мясам і ўсім астатнім. Больш бульбай. Бульба яшчэ была мінулагодняя, таму з непрыемным пахам. А ад мяса ўжо і духу не засталося: лёд, засыпаны тырсой, чым яго, мяса, зразумела, прыкрывалі. Лёнька пры лёдзе і смярдзючай ужо бульбе адсядзеў цэлы дзень і цэлую ноч. Мог бы і болей, і сядзеў бы як міленькі болей, але ўчадзеў – нехта прыкрыў выцяжную трубу. Пачало ванітаваць, а да ўсяго дапякалі пацукі, надта ж бессаромна нахабныя, асабліва калі чалавек прыняволены.

З пограба Лёнька выйшаў героем, хаця ў вочы і ўслых пра гэта не гаварылі: справа ў дзетдоме звычайная, жыццёвая, як гэта звычайна ў жыцці адбываецца: сёння ты герой, а заўтра – скула на адным месцы, што адбылося з Лёнькам яшчэ да таго, калі ён патрапіў да нас. У дзетдом яго прывёў дзядзька, родны брат Лёнькавага бацькі. Ён быў ляснічым у казённым лесе. А пасля вайны попыт на лес быў неверагодны. І ў яго вадзіліся добрыя грошы. Лёнька расказваў: на свае вочы бачыў тугі жмак і не адных толькі рублёў, але і дзясятак, паўсотак. Ён пасля смерці маці жыў адзін у хаце. Галодны, халодны і вашывы. Вошы, што проса, сыпаліся з галавы. Таму ў школе сядзеў адзін за партай, самай апошняй у класе. Адсадзілі ад усіх іншых вашывых, але не так. Дзядзька зжаліўся і здаў у дзетдом. На развітанне купіў марожанае, даў рубель, а да гэтага справіў новыя, пераліцаваныя з яго апраткі штаны з чортавай скуры, картовую сарочку такога ж кшталту і новенькі абутак: белыя анучы і яшчэ з водарам балота і свежа дранай, не зусім прасохлай лазы пасталы. Гэта быў ці не першы новы Лёнькаў абутак. Ён, як акрылены, на сёмым небе ад шчасця, неўпрыкмет агораў дарогу ад свайго сяла да дзетдому. Стаяў звар’яцелы ад спёкі дзень, нават дарога ўжо з самага ранку пасівела і стаілася ў задумлівай сталасці. І па такой дарозе радасна брыў рыжагаловы хлопчык. Весела пырскаў з-пад новых пасталоў белы з шэрымі каменьчыкамі прысак. Адзіным Лёньквым клопатам было ўберагчы ад гэтых вясёлых пырскаў новыя белыя анучы і пасталы, пранесці, не запляміўшы, у будучае шчаслівае жыццё.

Але ў дзетдоме пасталы, анучы, як і штонікі з сарочкай адабралі. Апранулі ў сінія з палоскай штапельныя ці сацінавыя штаны і нязвыклыя яму і нагам рыплівыя чаравікі, што толькі палохалі скрыпам. Вымылі карболкай галаву, прапарылі цела і адправілі ў ізалятар. Той жа ночы Лёнька выцерабіўся з замкнутага на ключ ізалятара. Знайшоў і апрануў сваё яшчэ непрыбранае і неспаленае адзенне і даў драла. Збег з дзетдома. Яго адлавілі ў першым жа бліжэйшым горадзе. Адправілі ў дзіцячы прыёмнік-размеркавальнік, да высвятлення, хто і што ён за цаца. Чаму бадзяецца адзін па свеце і на волі.

Лёнька спрабаваў уцячы і з ізалятара. Таму што яго адзенне таксама адабралі і ў дзіцячым прыёмніку-размеркавальніку. Выдалі ўсё казённае і добра зношанае, што Лёньку прыйшлося зусім не даспадобы, не ў яго натуры было развітвацца са сваім. Толькі ж дзетпрыёмнік не дзетдом, у ім, не як у Пронькі за сталом, лішні раз паветра не сапсуеш. Не занаровішся і не забалуеш. Уваход і выйсце – пад замком. А ў пераканаўчы дадатак на варотах у падворак самы сапраўдны вартавы салдат з вінтоўкай і прымкнутым штыхом. Плот з усіх чатырох бакоў свету – пад калючым дротам. У пакоях жа вокны металёва-закратаваны. Для дыху свежым паветрам – фрамуга, дзірачка, як у цялічкі плямінка на лбе.

Толькі Лёнька галавасты, урадзіўся такім. Ён удала выбавіўся з-пад варты ў пакоі. А на падворку выкарыстаў вялізны хлеў пад дровы. Глухі і запушчаны дравянік, нікім як варта не даследаваны. З даху таго дравяніка яго і знялі, як шпака са шпакоўні. Надта ж пільным аказаўся на варотах салдацік з вінтоўкай. Кінулі ў сапраўдны карцар, і блізка не раўня дзетдомаўскаму. З завалай на акаваных дзвярах і на свірнавым замку. І ў сярэдзіне не разбяжышся, тры крокі направа, тры налева, голыя каменныя сцены і прымкнуты да іх удзень голы ложак. І на ўвесь дзень – акраец хлеба, прысыпаны соллю, кубак ледзь цёплай вады, праўда, з цукрам. Чай. Не, што ні кажы, але былі і сярод дзетдомаўцаў людзі. Праз усё прайшлі, хаця да турмы і не дасягнулі. Але гэта, не выключана, яшчэ наперадзе – жыццё доўгае.

Мы сядзелі ў самым вялікім для хлопцаў дзетдомаўскім пакоі – двац­цаць чатыры ложкі. Занадта, але вокны ў сонечны бок з абедзвюх сценаў і адчыняюцца, на шпінгалетах. Можна пасля адбою і ў мёртвы час цішком слізнуць з пакоя долу і заняцца сваімі справамі. Цяпер жа пасля адбою і адчапной праверкі дзяжурнай васпіткай мы ўсе былі на месцы. Вырашалі, каму аддаць вярхушку. Палын з’ехаў і не прызначыў пераемніка. Абодва кандыдаты, Мяняла і Крутагаловік, сядзелі за дзвярыма ў агульным калідоры, вонкі.

– Крутагаловік – не. І гаворкі няма, – у адзін голас заявілі Толік Хмыр і Яшка Кныш, падпявалы і памагатыя, шасцёркі Мянялы. – Вярхушку – Мянялу!

Тут узняўся такі гвалт, – сабачыя вяселлі і вясновыя разборкі гракоў – памяркоўныя гутаркі. Я ўжо казаў, што большасць з нас думала пра Мянялу. Але яго пасобнікі бралі на горла. Валтузіліся галасамі доўга. Ахрыплі, асіплі, але так да нічога і не дамовіліся. Вырашылі паклікаць абодвух прэтэндэнтаў: няхай самі хоць на кулаках даказваюць, хто з іх найбольш вярхушкі варты. І ўсё ж галасіць не спыніліся.

– Крутагаловіка, Крутагаловіка, – сіпеў нехта за печчу.

– Крутагаловіка, – устаўляў, лежачы на ложку, свае дваццаць капеек і я.

– Рыжы, – ці не ў дзясяты раз піскнуў кургузы Яшка і схаваўся за шырокія плечы Хмыра.

Лёнька стрымаўся. Пагардліва хітнуў галавой:

– Пушкін быў таксама рыжы.

Я не хацеў пярэчыць Крутагаловіку. Але неяк само вырвалася:

– Нічога загнуў, арапа заправіў. Пушкін – сам з арапаў.

– З арабаў, – паправіў мяне Лёнька – а ўсё роўна – рыжы.

– Брахня! Арабы як негры. Чорныя. Рыжых сярод іх не можа быць.

Крутагаловік холадна зірнуў на мяне, як прымяраўся:

– Юшку табе пусціць, ці што? Каб паразумнеў. Стукнемся?

Стукацца мне з Лёнькам было ўсё роўна, як нашаму Бобіку, калі ён стырыць пайку хлеба, а яго зловяць: адразу ж набок, лапкі ўгору і белае чэрава напаказ. Але тут я не пажадаў лапкі ўгору:

– І стукнемся, і хукнемся, – распаляў мужнасць, выдзіраючыся з ложка і з натоўпу хлопцаў, цалкам упэўнены, што Крутагаловік расквасіць мне хлебарэзку. Выратаваў Чмых. Звыкла чмыхнуў і надзьмуўся гістарычнай важкасцю моманту:

– А бацька ў камісарах партызанскага атрада таксама быў рыжы?

Усе разам са мной замёрлі. Лёнька яшчэ больш парыжэў і выціснуў:

– Таксама, – і апусціў рукі. Я зразумеў, што ў яго ўжо няма ахвоты біцца са мной. І мне ўжо было да лямпачкі, якой масці быў Пушкін.

Добрую хвіліну Лёнька стаяў не кратаючыся. Потым павярнуўся да мяне. Я нават не пазнаў яго. Твар як пераліцаваўся, медна заветрыўся. Выразна пазначыліся скулы. Значна пазней мне даводзілася бачыць такія твары ў тых, хто амаль што не ведаў пакояў. Увесь час у лесе, тайзе ці каля вогнішча і ракі. Гэта была ўпартая і зацятая парода людзей, няздольная ні ў чым саступіць нават самому чорту.

– Ну і што? Рыжы! Увесь у мяне, а я яго сын. Ну, налятайце фунт сушоных.

Мяняла бачком, бачком пачаў набліжацца да Лёнькі, як заўсёды перад бойкай. Пачынае з боку, б’е першым, нечакана і балюча. Лёнька стаяў не кратаючыся і ўва ўпор глядзеў на Мянялу, мядзяна апальваючы таго рыжмоццем. Тут зноў выкаціўся Чмых, толькі цяпер ён ужо не чмыхаў. Зусім не ўласціва сабе, разважліва, бязчмыхава сказаў:

– Ну і што, што рыжы. Чым рыжэй – тым даражэй. Прымаўка такая ёсць.

Мы моўчкі пагадзіліся з ім і з прымаўкай.