_____________________
"...І відзець страшна ў путах сілу..." |
Эсхаталагічныя матывы ў творчасьці Янкі Купалы
Эсхаталогія (ад грэчаскага eschatos — апошні, lo-gos — паняцьце, вучэньне) узьнікла на сумежжы міфалогіі, тэалогіі, філасофіі і, між іншым, на дакладных, заснаваных на матэматычных разьліках касмагоніі, тэрмадынаміцы, генетыцы. Савецкая атэістычная навука (па сутнасьці язычніцкая, бо баялася і па-гэтаму адмаўляла ўсё, што датычылася вечнасьці, трансцэндэнтнасьці) “перадала” яе адной рэлігіі. Паводле “Словаря иностранных слов” (1983), эсхаталогія ёсьць рэлігійнае вучэньне пра “канец сьвету”. Агульная танальнасьць савецкіх энцыклапедычных вы-значэньняў гэтага паняцьця іранічная. Праўда, былі спробы пашырыць ягоны зьмест, уключыць у зьмест эсхаталогіі навуку пра завяршэньне сусьвету і жыцьця асобнага чалавека, бо са сьмерцю для яго канчаецца ягоны космас1. Але тут аўтары адмяжоўваліся іроніяй ад гэтага, як ім здавалася, “рэлігійнага сьветапогляду”2.
Між тым дакладныя навукі прызнавалі гістарычнасьць “нашага” сьвету, бо ён мае свой пачатак і сваё завяршэньне. Атэістычная ідэалогія ігнаравала заключныя разьдзелы Апакаліпсісу, дзе з найвялікшай экспрэсіяй і ў яскравых сімвалах абазначаны другі акт эсхаталогіі – духоўнае абнаўленьне сусьвету: “І ўгледзеў я Новае Неба і Новую Зямлю, бо ранейшае неба і ранейшая зямля мінулі [...]. І ўтрэ Бог кожную сьлязінку з вачэй іхніх, і сьмерці ня будзе ўжо, ні плачу ні енку, ні хваробы ўжо ня будзе; бо ранейшае прайшло” (Апак. 21: 1,4).
Як экзістэнцыяльная сфера перажываньня быцьця эсхаталогія ад даўніх часоў была ў полі зроку мастацтва – паэзіі, музыкі, тэатру, генетычна зьвязаных з міфалагічнымі і рэлігійнымі архетыпамі. Біблія пачынаецца тварэньнем макракосмасу (сусьвету) і мікракосмасу (чалавека) з паршапачатковага неаформленага хаосу. А канчаецца Апакаліпсі-сам — эсхаталагічным завяршэньнем “гэтага” сьвету і тварэньнем Новага Ерусаліму. Эсхаталагічныя ідэі, вобразы міфалагічнага і метафарычнага зьместу пранізваюць многія з яе сямідзесяці сямі кнігаў. Апакаліпсіс уяўляецца эсхаталогіяй у дакладным значэньні гэтага паняцьця, з чым пагаджаюца багаслоўскія каментары3. Апакаліптычнай або катастрафічнай канцэпцыі эсхаталогіі (канец І ст.) папярэднічала язычніцкая ідэя паступальнага старэньня і дэградацыі “вякоў” зямнога быцьця, абагуленая ў паэме Авідыя (43 г. да н.э. – каля 18 г. н.э.) “Метамарфозы”. У першым разьдзеле свайго твору паэт намаляваў карціну ўзьнікненьне Космасу з Хаосу, зьмены вякоў – ад залатога да сярэбранага, меднага, урэшце, жалезнага — пярэдадня эсхаталагічнага завяршэньня4.
Трактоўка эсхаталогіі як вучэньня пра завяршальны лёс сусьвету і чалавека няпоўная, бо датычыцца толькі макракосмасу і мікракосмасу. А людзі жывуць не ізалявана, ствараюць калектыўныя асобы — этнасы, нацыі і дзяржавы. Расійскі сацыёлаг Мікалай Данілеўскі (1822—1885) і ягоны пасьлядоўнік гісторыі і культуролаг Канстанцін Ляонцьеў (1831-1891) пісалі пра эсхаталагічны лёс гэтых сацыяльных асобаў. Паводле іхняй тэорыі, гістарычныя этнасы і нацыі ствараюць нацыянальныя і транснацыянальныя (імперскія) дзяржавы, разьдзяляючы з імі стадыі першапачатковай прасторы (станаўленьне), росквіту (класічны перыяд) і паўторнага спрашчэньня, што вядзе да заняпаду, перадачы набытага культурна-гістарычнага плёну новым, маладым цывілізацыям5. Ары гінальную канцэпцыю эсхаталогіі цывілізацыяў пазьней разьвіваў нямецкі філосаф Освальд Шпенглер (1880-1936), аўтар манаграфіі “Заняпад Еўропы”1.
Адзначым прынцыпова новае, што прапанавала беларуская класічная літаратура ХХ ст. Па-першае, яна перанесла акцэнты з камічнага апакаліпсісу на сацыяльна-гуманістычную праблематыку; па-другое, распрацавала канцэпцыю нацыянальнага адраджэньня, і гэта было мастацка-вобразная і сьветапоглядная экстрапаляцыя хрысьціянскага вучэньня пра другі акт эсхаталогіі на стадыі духоўнага пераўтварэньня быцьця; па-трэцяе засяродзіла ўвагу на гістарычным лёсе народу, нацыі, нацыянальнай дзяржавы.
У раньняй паэзіі Янкі Купалы эсхаталагічныя матывы як дамінанты перажываньня лірычным героем быцьця спалучаюцца з інфернальнымі вобразамі. Яны ёсьць у першым творы паэта на роднай мове – вершы “Мая доля” (1904). Выяўлена па-народнаму, як праклён. Цяжкая доля ходзіць “як нябожчыка цень”, ад яе жыцьцё нямілае. Лірычны герой пытаецца ў сваёй долі: “Чаму ж горкая такая, // Сьмерць мне лепей не пашлеш?”2. Справа, зразумела, ня толькі ў асабістай горкай долі героя, але і долі ягонага народа. Як паэтавыя “Думы маркотныя...” (1905), дзе сьвет пададзены на багатых-шчасьлівых і бедных-бяздольных.
Лірычны герой паэта шматаблічны і адзіны, ён – дасканалы артыст, бо перажывае ня толькі сваю асабістую, але і “мужыцкую”, нацыянальную, урэшце, сусьветную драму. Першую паэтычную кніжку “Жалейка” (1908) Купала пачынае вершам “Я не паэта” з эсхаталагічным фіналам:
Эт, з часам людзі ўпадаюць у сіле,
Сьмерць скосе, глядзі і больш крыжам стала;
Нехта спытае: хто ў гэтай магіле?
А надпіс пакажа: Янка Купала.
Верш “Мая эпітафія” (1906) сьведчыць аб хрысьціянскім перажываньні паэтам эсхаталагічнага завяршэньня жыцьця. Па аналогіі з евангельскім Лазарам Бедным, хоць і ня без паэтычнай іроніі. Вось яго першая і апошняя строфы:
Тут ляжыць Янук Купала,
Што песьні складаў,
Плакаў шмат, сьмяяўся мала,
Часта галадаў...
Надпіс гэты хто прыкмеце,
Хай Бога папросе,
Каб яму хоць на тым сьвеце
Лепш, як тут, жылося.
Тут – працяг эсхаталагічнага матыву Купалавага папярэдніка, аўтара паэтычнай ідыліі “Лірнік вясковы” Уладзіслава Сыракомлі: “Тут наш лірнік вясковы! Памёр, пеючы на ліры”1. Дамінантны лірычны герой сацыльна ангажыраванай лірыкі Янкі Купалы селянін – саборны вобраз беларускага народу, нацыі, вечнай у зямным вымярэньні. У вершы “Мужык” ён на ўвесь “гэты сьвет вялік” сказаў: “Што хоць мной кожны пагарджае, // Я буду жыць! — бо я мужык!” Сацыяльны аптымізм раньняй Купалавай паэзіі зьмяшчае і прасьвятляе эсхаталагічныя матывы паэта. Поруч з вершамі пякельнага настрою – “З песьняў беларускага мужыка” — (“Толькі як памру я, // Не ўмірае бяда...”), “З песень а бітвах” (“...І відзець страшна ў путах сілу, // Людскі ўвесь з жалю енк і плач, // Аж хоць кладзіся ў магілу // І сьвету гэтага ня бач”), “Я ня сокал...” (“...Мяне зломе маё гора, // У зямлю кіне спаці. // Над магілай крыж з хаткай // Паставяць мне людзі...”) – тут ёсьць творы пра вечнае вяртаньне да новага жыцьця праз барацьбу і малітву. Як, напрыклад, у сёньня папулярнай песьні “Шумныя бярозы...”: “...Эх, пайду я ў поле, // Долечкі шукаць // З востраю касою, // Як на сенажаць! // Ой, пайду я ў поле, // Як бы на вайну, // Шукаючы волю, // Шаблячкай махну! // Ой, пайду я ў цэркаў, // Сьвечачку куплю, — // Можа згіне гора, // Якое цярплю, // Можа блісьне сонцам // Воля нада мной!”
Паводле душэўнага складу Янка Купала належаў да тых паэтаў-рамантыкаў, якія ярка ўяўлялі нязьдзейсьненую райскую гармонію, недасканаласьць рэальнага жыцьця перажывалі як уласную драму. Уся жывая плоць зямная пакутуе, з плачам і енкам чакае ад неба выратаваньня. Вось канчатковая выснова філасофіі дваццатага стагоддзя. Беларуская паэзія адкрыла гэтую праўду, здаецца, раней за Мікалая Бярдзяева, іншых філосафаў-экзістэнцыялістаў. Янка Купала адчуў яе сардэчным зрокам у раньнім “жалейкавым” вершы “Я бачыў...” – пра сьмерць дрэва, птушкі, дзяўчыны:
Я бачыў усё гэта й душою цярпеў,
Застыў сьмех на губах і песьні ня пеў,
Заплакаў, заліўся маркотнай сьлязінкай
Адзін пад бярозкай, галубкай, дзяўчынкай2.
Правідцы райскай вышыні моцна адчуваюць пакутныя нізіны. Янка Купала быў аўтарам беларускага Апакаліпсісу. Пякельнымі пакутамі закончыла жыцьцё сямнаццацігадовая парабчанка Ганна з дзіцём – гераіня ранняй паэмы “Зімою” (1906). Вобраз начнога зданьня гэтай ахвяры напамінае нам цені пакутніцаў драматычнай паэмы А.Міцкевіча “Дзяды”. Пакутная доля выпала герою паэмы “Калека” (1907): ён замёрз зімою ля прыдарожнага крыжу. Такой жа сьмерцю памірае селянін Сьцяпан, калі ў завіруху паехаў у горад па лекі (паэма “У Піліпаўку”). Герой паэмы “Курган” жывым закапаны князем за свой прарочы пратэст.
Канцэптуальна-мастацкае падсумаваньне эсхаталагічных матываў раньняй паэзіі Янкі Купалы – драматычныя паэмы “Адвечная песьня” і “Сон на кургане”, выдадзеная асобнымі кніжкамі адпаведна ў 1910 і 1912 гадах. Паводле сучасных даследаваньняў, гэтымі творамі Купала пачаў самабытную мадэрнісцкую плынь у беларускай літаратуры, выкарыстаў вопыт польскай, рускай і еўрапейскай сімвалісцкай паэзіі і экспрэсіянісцкай драматургіі1. Тут наш паэт, яго еўрапейскія папярэднікі і сучаснікі Г. Ібсен, М.Метэрпінк, С.Пшыбышэўскі аказаліся прадвесьнікамі філасофіі экзістэнцыялізму, выявілі драму канечнага ў бясконцым, чалавека ў спрадвечным быцьці, людскай асобы ў Левіафане дзяржавы, свабоднай волі ў сістэмах жорсткай дэтэрмінацыі.
Няма ў драме-містэрыі “Адвечная песьня” псіхалагічна індывідуалізаваных персанажаў, дзейнічаюць касьмічныя і прыродныя сілы (Жыцьцё, Голад і Холад, Вясна, Лета, Восень, Зіма, абагуленыя сацыяльныя і абрадавыя тыпы (Пастушок, Матка, Сват, Свацьця, Малады, Маладая, Араты, Сталяр, Падарожны, Стараста, Бацька, Сын, Хор), міфалагічныя персаналізацыі спрадвечнага Кону (Доля, Бяда, Жыцьцё). А ў цэнтры гэтых алегорыяў – абагулены вобраз Мужыка, эпізадычны – ягонай Маці і Жонкі – сімвалы беларускага народа, яго лёсу ў стане забранай краіны, пазбаўленай нацыянальнай волі. У творы ёсьць два ідэйна-тэматычныя асьпекты — універсальны і сьпецыфічна беларускі. Паводле фабулы твор паўтарае біблейскую гісторыю ад першай кнігі “Быцьцё” да завяршальнага Апакаліпсісу на ўзроўні мікракосмасу – чалавека, семантычна канкрэтызаванага вобразам Мужыка, які ў кантэксьце беларускай літаратурнай традыцыі канкрэтызуецца як сімвал Беларусі. Жыцьцё, як Бог-дэміург, стварае чалавека – добрага гаспадара прыроды і творцу (“Так будзе ён царом прыроды, // Сам найдасканальнейшага роду, // І будзе цар гэты навек // Названьне насіць – Чалавек”). Такой была боская задума. Але зямная Доля тут жа зрабіла эсхаталагічную папраўку: “Стварэньне жыцьця – чалавек, // Аж ляжа ў зямельку навек”. Доля рэалізуецца ў вобразах Бяды, Голаду і Холаду: яны прарочаць Чалавеку ня райскі сад, а пакуты і гора бедняка-селяніна.
Вясельле, хрэсьбіны, сьвяты – толькі кароткія інтэрмедыі ў гэтай жыцьцёвай драме, напамінак пра страчаны Рай. Аб ім напявае хор, выконваючы ролю рэзанёра: “Рэдкі сьмехі і пацехі, // Часты сьлёзы і бяда...” (VI, 15). Памірае Мужык не натуральнаю сьмерцю ад збытку гадоў, а гвалтоўна, забіты падсечанай хвойкаю. Напамінак пра горкую праўду: сьмерць прыходзіць нечакана, бо ўсё жывое існуе над безданьню, куды падае, калі абрываецца нітка ягонага наканаваньня. Эпілог гэтай містэрыі ў сцэне “На могілках” – эсхаталагічны. З царства сьмерці ўстае цень Мужыка, каб даведацца ў добрых духаў, ці лепш за яго жывуць ягоныя патомкі. На гэтае пытаньне чуе адказ: “Ня зломлены к шчасьцю вароты, // Сьлязы не ўбыло, — прыбыло”. Апошнія словы паўстаўшага з Апраметнай мужыка: “Раскройся нанова магіла: // Страшней цябе людзі і сьвет”.
Паводле эстэтычных крытэрыяў рэалізму “Адвечная песьня” – твор песімістычны, а яе герой Мужык – толькі пасіўны пакутнік. Аднак жа Купала тут скарэй экспрэсіяніст, чым класічны рэаліст. Сцэны гаротнага жыцьця чалавека-працаўніка і нацыі як саборнай асобы выклікаюць волю да сацыяльнага і духоўнага пераўтварэньня быцьця. Хрысьціянская па вытоках адраджэнцкая філасофія паэта – антытэза, а не аналогія да песімістычнай філасофіі аўтара кнігі “Сьвет як воля і ўяўленьне” А.Шапенгаўэра (1788-1860) і будысцкай канцэпцыі адмаўленьня волі да быцьця як крыніцы пакутніцтва. Рэпрызай да драмы “Адвечная песьня” магла б стацца песьня Незнаёмага з драматычнага абразка “На папасе”, апублікаванага ў “Нашай ніве” у тым жа “сталыпінскім” 1908 годзе1. Сам “абразок” – толькі экспазіцыя да гэтай аптымістычнай эсхаталогіі. Матывы абодвух твораў навеяны жыцьцёвай драмай сям’і паэта – раньняй сьмерці бацькі, брата і дзьвюх сястрычак. Пра яе сьведчыць Незнаёмы ў сваім маналогу (“Аж бацьку гора з ног зваліла, // Пайшоў на той сьвет без пары...”). Першая страфа песьні Незнаёмага – той жа матыў “Адвечнай песьні”.
Песьня завяршаецца эсхаталагічна: Лявон памёр у змаганьні за праўду сваю, але ён яшчэ ўваскрэсьне ў новай славе:
Ляжыць, дрэмле Лявон,
На грудзях вырас клён;
Калі вецер на сьвеце расходзіцца
Шуміць шумна той клён:
Яшчэ ўстане Лявон –
Гэй, Лявоны ў нас не пазводзяцца! (VI, 154-155).
Драматычная паэма “Сон на кургане” (1910) надрукаваная ў альманаху “Маладая Беларусь” (1912) і асобным выданьнем з прысьвячэньнем “Памяці свайго бацькі і брата”, хутчэй сімвалічная, чым алегарычная “Адвечная песьня”. На ўніверсальным узроўні яна сімвалізуе трагедыю страчанага і ня знойдзенага Раю; на ўзроўні нацыя чанай Бацькаўшчыны, трагічны разлад паміж духоўна абуджанай элітай і большасьцю народа, які страціў нацыянальныя ідэалы ў імперскім рабстве. Тут ёсьць цікавыя сюжэтныя і кампазіцыйныя паралелі з “Боскай камедыі” Дантэ, асабліва ў экспазіцыі, пра што ўжо гаварылася ў ранейшых публікацыях. Матывы сьмерці і пякельнай пакуты ёсьць ва ўсіх “абразах” паэмы, эсхаталагічная кульмінацыя раскрыта ў сцэнах “На замчышчы” і “Пажарышча”. Паміж імі ёсьць сэнсавая сувязь. Пошукі скарбаў на зруйнаваным замчышчы падаюцца як кашмарныя сны і відмы, навеяныя русалкамі над заснуўшым героем, а пажар – як рэальнасьць эсхаталагічнага сэнсу. Бо апакаліптычная эсхаталогія паводле Бібліі ёсьць міфалагічнае выяўленьне апошняга лёсу космасу і чалавека ў вобразах пажару, які спальвае грэшны сьвет і на яго месца творыць абноўлены адухоўлены космас, Новы Ерусалім. Вось толькі некалькі фрагментаў з Апакаліпсісу. “Першы анёл затрубіў, і зрабіўся град і агонь, зьмешаны з крывёю, і апалі на зямлю, і траціна ўсіх дрэў згарэла, і ўся трава зялёная згарэла. Другі анёл затрубіў, і як бы вялікая гара, агнём распаленая, абвалілася ў мора, і траціна мора зрабілася крывёю [...]. Трэці анёл затрубіў, і ўпала з неба вялікая зорка, палаючы, нібы сьветач, і ўпала на траціну рэк і крыніцы водаў. Імя гэтай зоркі палын” (Апак. 7:11).
Апакаліптычныя матывы ў “Сьне на кургане” спачатку выяўляюцца ў сутычках героя з антаганістам Чорным – увасабленьнем сусьветнага зла па аналогіі апакаліптычным зьверам, д’яблам, сатаной, а ў маналогах Сама – з Купалавай метафарай чырвоная раса:
Толькі чырвоная ўсюды раса,
Толькі к няўдачам дарога.
Гадзіны ўюцца вяроўкай ля ног,
Смокчуць кроў з жылаў піяўкі;
К Богу зьвярнуўся – маўчыць нема Бог,
Сьцелючы ў пекле прылаўкі.
Людзі!.. Што людзі? Ці ёсьць дзе між іх
Годны адзін хоць у людзі:
Мутнасьцю, трупам нясе ад усіх,
Пошасьцей поўныя грудзі... [VI, 68].
У матывах аб поўнай богапакінутасьці і ўсеагульным граху ёсьць прадчуваньне апакаліптычнай катастрофы. Шукаючы скарб – ключ да зямной райскай гармоніі, Сам у “Сьне на кургане” пабываў у Пекле, дзе золата пераліваецца агнём і крывёю, душы нябожчыкаў пакутуюць ад перажытых імі зямных няўзгодаў, а відмы-касьцятрупы паўтараюць адзін і той жа матыў: “Цемра тут закон і права!” Урэшце, вобразы пажару — сюжэтна-тэматычная разгорнутая метафара “канца сьвету”. Ва ўсякім выпадку – Апакаліпсісу на лакальным узроўні. Прынамсі, так перажываецца пажар пагарэльцамі.
Апошні акт драмы “Сон на кургане” (“У шынкоўні”) паводле кампазіцыі ёсьць рэпрыза да агульнаімперскага эсхаталагічнага “пажару” – руска-японскай вайны 1904-1905 гг., рэвалюцыі 1905-1907 гг. і яе наступства – сталыпінскай рэакцыі, падчас якой паэт ствараў сваю драму. Наведвальнікі шынка скардзяцца на холад, які “гняце і давіць да зарэзу”, “абвіўся гадзінай халоднай, упіўся у шыю, як жыгалам”; ды яшчэ “людзей зьядае, як конь сена” (такі быў тады “палітычны клімат”) і паднімаюць чаркі “за згубу лепшай сьветлай долі, за працьвітаньне чорных хвіляў”. Гэта ўсё – трагіка-іранічныя антытосты, дакладна падагуленыя героем драмы: “За тых, хто родны край зьніштожыў, // І к цемрам вечным кладкі мосьціць”. У рэпліках-тостах дамінуе матыў пажару: “Масты старыя йдуць на зломы, //Старыя стаў паліць руіны [...]. Ужо тлеюць вогнішчы ў ровах, // Пяройдуць скора і на горы [...]. А ўсё ж, і ў горадзе і то ўжо // Агонь на вуліцах пылае. // І гінуць самі ў ім, як смоўжы, // Нагой сьляпою растаптаны”. Фокусьнік у сваім “прадстаўленьні” кажа пра астрог: “Наш хлеб на-дзённы”. Былы змагар з царствам Чорнага (у паэтычнай міфалогіі Купалы ён завецца таксама Чорнабогам) Сам пасьля астрожнага жыцьця стаў лірнікам – прарокам, выразьнікам адраджэнскай філасофіі аўтара. Пад акампанемент ліры ён сьпявае прарочую песьню пра беларусаў у форме запытаньняў:
А калі ж к нам рыцар важны
Прыплыве Дунаем з княжнай?
Нас падыме, заахвоціць
К лепшай славе і рабоце?
А калі ж к нам прыйдуць весьці,
Што пара ўжо занесьці
На пачэсным на пасадзе
У роднай долі, у роднай радзе?
Песьня Сама-лірніка – гэта пра другі акт эсхаталогіі, духоўнае адраджэньне чалавека і грамадства. Яно яшчэ не адбылося, застаецца пад пытаньнем. Паводле заключных акордаў лірніка: “Ані знаку агняцьвету, // Праўды-маткі ня шлюць сьвету // Жыватворнаю крыніцай // Ад граніцы да граніцы”.
Тэатральная рэпрыза да эсхаталагічных матываў паэзіі Янкі Купалы праглядваецца ў яго драме “Раскіданае гняздо” (1913) і трагікамедыі “Тутэйшыя” (1922). Сама назва драмы сімвалізуе вядомы ў сусьветнай культуры матыў выгнаньня з Раю, у дадзеным выпадку страту хоць бы адноснай абароненасьці і стабільнасьці сялянскай сям’і Зяблікаў. Кожны герой гэтага твору перажывае сваю бяду па-свойму, але ўсе адчуваюць яе як катастрофу. Калі панскія парабкі разбуралі страху, пад якой сабіраліся Зяблікі, гаспадар Лявон перажывае гэты зьдзек як асабісты Апакаліпсіс: “Гэта, — кажа ён, — зоркі нашы валяцца, што павядуць нас з кіем жабрачым”. Апакаліптычны настрой давёў яго да самагубства. Яго дачка Зоська сьніць райскія сны: пра тое, як сьвяты Пекла ў Рай на сустрэчу з Хрыстом і ўсімі сьвятымі. Старэйшы сын Сымон выбірае шлях барацьбіта: спачатку бунтуе, падпальвае панскі маёнтак (пажар – эсхаталагічны вобраз), а пасьля разам з сястрой ідзе ў іншы бок – “на вялікі сход”, па Бацькаўшчыну – па шляху нацыянальнага Адраджэнь-ня, якое ва ўяўленьні дзеячоў нацыянальна-вызваленчага руху было гістарычнай праявай другога акту Апакаліпсісу – духоўна-творчым абнаўленьнем жыцьця і зямлі [VI, 273-341]. Матыў крывавай рэвалюцыі як апакаліптычнага пажару, што сее сьмерць, разьвіваецца ў трагікамедыі “Тутэйшыя”.
Тры ўзроўні эсхаталагічных матываў праглядваюцца ў паэзіі Янкі Купалы – сусьветны, асабісты і нацыянальны. Ягоныя “Адвечная песьня” і “Сон на кургане” тычацца ўсіх і завяршаюцца сьмерцю. У першым творы – Мужыка, у другім – пад мелодыю вальса “Дунайскія хвалі” ў карчму ўносяць замёрзшую кабету – жонку Сама і маці маладога стражніка – даўно чужых і нават незнаёмых паміж сабою. Сьмерць – рэальнае, непазбежнае для ўсяго жывога эсхаталагічнае завяршэньне. Беларусь як нацыя – на крыжы: яна яшчэ не памерла, але і не адрадзілася дзеля свабоднага жыцьця. Яшчэ ня села “На пачэсным на пасадзе ў роднай долі, у роднай радзе”. Усеагульны апакаліпсіс набліжаецца, бо сьвет жыве ў граху і зьле: “Ня зломлены к шчасьцю вароты, // Сьлязы ня ўбыло – прыбыло” [VI, 39]. Творчасьць Янкі Купалы ўяўляецца паэтычнай сімфоніяй, дзе дабро і зло, радасьць і пакуты, райскія і пякельныя матывы, жыцьцё і сьмерць кантрастна раздзеленыя, палярызаваныя; але разам з тым парадаксальна зьбліжаныя, ствараючы цэласныя вобразы ўніверсальнага, нацыянальнага і асабістага быцьця ў эсхаталагічным полі зроку. Міфалагічныя і біблейскія сімвалы асабістага і сусьветнага зла прыдалі паэзіі Купалы прыкметы мадэрнізму ў двух плынях – сімвалізму і экспрэсіянізму. Ягоныя вобразы сьмяротнага на жывым напамінаюць сюррэалістычныя метафары:
Скрыпяць трухляцінай асіны,
Над курганамі зьвяр’ё вые...
Гасьцінцам, церневай пуцінай,
У ёрмах, скованы, скацінай
Ідуць нябожчыкі жывыя
(У начным царстве, 1913)
Эсхаталагічную тэматыку паэт падагуліў у вершы “Таварыш мой” (1915), сумясьціўшы экспрэсіянісцкую сімволіку з класічнай паэтыкай санета:
Ідзе за мной усьлед касьцісты, бледны труп, —
Як цень, — за мной, пры мне, куды я не ступлю –
Ці я ўстану, ці ў пасьцелі мёртва сплю –
Са мной заўсёды ён, заўсёды гэты жывы труп...
Янка Купала – паэт-прарок пераважна трагічных эсхаталагічных перажываньняў – паўтарыў лёс сваіх лірыка-драматычных герояў: перад непазьбежным і неадольным злом аддаваў перавагу сьмерці як адзіна магчымаму акту непрыйманьня татальнага зла. Але ж па кантрасьце ў кантэксьце вечнасьці ярка выявіў каштоўнасьць жыцьця ў разнастайнасьці яго жывой красы. Райскія карціны традыцыйнага сялянскага побыту ў яднаньні з блізкай зямлёю і далёкім космасам паэт раскрыў у паэме “Яна і Я”. Тут зьнятыя ўсе сацыяльныя і псіхалагічныя супярэчнасьці, засталося чыстае, не грахоўнае, паяднанае любоўю быцьцё:
Раем на зямлі выглядываў наш сад,
Я ў ім – Адам, яна ў ім – Ева;
У раі гэтым вецер быў нам Бог і сват,
Вяцьвямі шлюб давала дрэва...
За сваё нялёгкае жыцьцё Янка Купала часта сустракаўся са сьмерцю. У 1902 годзе страціў блізкіх людзей: бацьку Дамініка, малых брата Казіміра, сятрычак Галену і Сабіну. За 1930-1939 гг. загінулі ў бальшавіцкіх гулагах яго сябры-пісьменьнікі – беларускія гусьляры, лірнікі і дудары, нацыянальныя дзеячы рэспублікі. Верагодна, напачатку вайны 1941 году паэт ведаў калі ня ўсю, то большую частку гэтага нацыя-нальнага апакаліпсісу. Пад вялікім пытаньнем было жыцьцё беларускай нацыі – у той яе аўтэнтычнай форме, пра якую марыў паэт. На самым пачатку нацыянальнай Галгофы ён перажыў уласную сьмерць, калі ў 1930 годзе, у адчаі, пайшоў на самагубства. Сьмерць паэта ў маскоўскім гатэлі 26 чэрвеня 1942 году была толькі апошнім актам гэтай драмы, што доўжылася звыш дваццаці гадоў.
|
