_____________________
Кунсткамера: "Дзень сурка" |
Збор разнастайных гістарычных, мастацкіх, навуковых рэдкасьцяў, а таксама памяшканьне для такога збору, зазвычай называюць Kunstkammer.
Дзе яшчэ бяскрыўдныя дзівацтвы і далёка не бяскрыўдныя вычварэньні суіснуюць так нязмушана, штораз супастаўляюцца – і захоўваюць непаўторнасьць, ІНДЫВІДУАЛЬНАСЬЦЬ?
Што можа быць больш несупастаўляльным, чым мастацкая літаратура (проза ды паэзія) сёньняшняга “ЛіМа” – і літаратур-на-мастацкія выданьні серыі “Schmerzwerk” [куратарам якой, Іль-лю Сіну і Зьміцеру Вішнёву, варта было б наладзіць шыкоўныя (у сэнсе канцэптуальнасьці) уганараваньні, бо асьветніцка-друкарская дзейнасьць гэтых рупліўцаў айчыннай “культурасофіі” зацьмявае нават іх адкрыцьці ў сферы ўласна мастацкай творчасьці]?!
Аднак у магічна-няўцямных абсягах І Н Т Э Р Т Э К С Т У любыя нязначныя ўчынкі амаль непазьбежна набываюць статус дзеі; што ўжо казаць пра наведваньне тамтэйшай кунсткамеры, прымеркаванае акурат да Дня сурка – бясконца паўтаральнай, знаёмай да драбніцаў і ўсё-ткі патэнцыяльна непрадказальнай звыкласьці?.. ...Мы так смяяліся,
аб нечым гаварылі...
Шкада – у нас
не водзяцца суркі. <...>
...Вясёлыя. шчаслівыя звяркі.
Шкада – у нас не водзяцца суркі.
Ус. Гарачка. “***Слупкі ядлоўцу...”
(“ЛіМ”, 11 красавіка 2003 г.)
З дзівоснай – асабліва як для сёньняшняга загадкава-апатычнага літаратурнага “міжсезоньня” – упартасьцю выдавецтва “Логвінаў” (часам – у саюзе з піцерскім “Невским Простором”) дэманструе прыгаломшанай публіцы персьпектывы айчыннай літаратуры, ці прынамсі, аднаго з яе флангаў.
Цягам апошніх месяцаў (у першай палове 2003 году) пад эгідаю “Другога Фронту Мастацтваў” выйшлі адна за адною кнігі Юрася Барысевіча, Вольгі Гапеевай, Ганны Кісьліцынай (напэўна, прадбачацца і іншыя).
Усе тры кнігі прайшлі праз рэдагаваньне Валянціна Акудовіча – і не займелі ў якасьці “ўводзінаў” цёплага “слова рэдактара”.
Хаця, “Рэканструкцыя неба” Вольгі Гапеевай распачынаецца прадмоваю Юрася Барысевіча “Белая птушка ў чорным палёце”. Строга кажучы, доля сп. Гапеевай у тым пралогу дужа малая – у параўнаньні з “рэаніматарскай” настальгіяй па “бумбамлітаўскім праекце”. Зрэшты, мінімальная інфарматыўнасьць прадмовы кампенсуецца анатацыяй, што ўсьцешана распавядае, як “дзіцяча-казачныя позіркі Вольгі Гапеевай ператвараюць Рэальны сьвет у Краіну, дзе сыпле “марцыпанавы сьнег”; як носьбіт “дзіцяча-казачнага” сьветаўспрыняцьця “зьбіраецца на вайну”; як “немагчымае часам можа стацца магчымым”:
на падлозе вандруюць не паперы
на падлозе вандруюць вантробы
яны пляскаюць у далоні
патрабуючы словаў “***на падлозе вандруюць не паперы...”
...Там на ўзьбярэжжы трупных аповесьцяў
жывуць пілігрымы – войска крумкачовае
іх вязьні – нехрышчоныя лужыны
іх дзеці – душы атручаных...“***Пясок колеру маёй скуры...”
“...гэта суцэльны “Дзень сурка”,
дзе заўтрашняя раніца будзе такой жа
шэрай і звычайнай, як і папярэдняя,
і нават катастрофы не могуць
надаць ёй каларыту”.
Г. Кісьліцына. “У пекле катастрофаў
не бывае...”
(“Blonde Attack”. Мн., 2003 г.)
З ашаламляльнай пасьлядоўнасьцю газета “Літаратура і мастацтва” зьмяшчае на сваіх старонках мастацкія (празаічныя і паэтычныя) тэксты, якія самім існаваньнем засьведчваюць “жыцьцясьмертнасьць” сёньняшняга літпрацэсу [“...не жыцьцё. Ня сьмерць. Жыцьцясьмертны ўзрост” (А.Рой. “Бог дробязяў”)].
Возьмем, да прыкладу, чатыры “красавіцкія” нумары “ЛіМа” – міжсьвяточныя, нетэматычныя, словам, шараговая прадукцыя перыядычнага СМІ.
Чытач, які звыкла давярае ўласнай разважлівасьці і ня дурыць сабе галаву тугою па ідэале, па-першае, мяркуе пра сёньняшнюю айчынную літаратуру паводле публікацыяў у перыёдыцы, па-другое, сьціпла разьлічвае на рэпрэзетатыўнасьць твораў мастацкай славеснасьці, што друкуюцца на старонках газеты “Літаратура і мастацтва”.
“Красавіцкі” “ЛіМ” сапраўды “прадстаўнічы”. У сьпецыфічным сэнсе – юбілейным.
У нумары ад 4 красавіка 2003 году (рубрыка “Паэзія”), віншуючы Мар’яна Дуксу “з 60-гадовым юбілеем, лімаўцы зычаць яму яшчэ доўга радаваць усіх нас новымі добрымі творамі”. Калі меркаваць пра паэтычныя набыткі юбіляра паводле “лімаўскай” падборкі, персьпектыва самаўдасканаленьня ў яго сапраўды бясконцая:
Нас аблажы непагодай, як край,
нас захацеўшы дажджом аплясці.
Неба, нацешся свінцоваю хмарай,
потым і сонца да нас прапусці. “Просьба”
На сэрцы вельмі дрогка.
А што бяжыш гурбой –
ад гэтага не лёгка
на фінішнай прамой.“***На сэрцы вельмі дрогка...” Кнігу “Рэканструкцыя неба” – паводле “зьместу” – складаюць аднайменны “раман у дэталях”/”дэталь у рамане”, п’еса “Калекцыянер” і вершы.
Абяцанае супадае з наяўным роўна на траціну. Бо вынікі “вершаваньня” В.Гапеевай гэтак жа выпадкова супадаюць з паняцьцем “верш”, як сцэнар перфомансу – з драматургічным творам. Бо ня кожная ж слоўная “маніфестацыя”, больш ці менш упарадкаваная ў інтанацыйна-рытмічных адносінах, ёсьць паэзіяй – у першасным сэнсе:
Я зьбіраюся на вайну
кожную раніцу
чышчу боты – рыхтую зброю
ПОТЫМ
мы будзем кахаць потым
а зараз няма калі “***Я зьбіраюся на вайну...”
Як паклічу цябе на вайну
ці пойдзеш са мною
праз жоўтае-жоўтае поле
да гары Сьвятое?“***Як паклічу цябе на вайну...”
Я прачынаюся ад таго што цела тваё
стала халодным
ты памёр.
ноччу.
магчыма пад раніцу
сьледзтва ня будзе! “***Я прачынаюся...”
Раман В. Гапеевай на фоне “вершаў” і “п’есы” выглядае бліскуча; безадносна да іх – у кантэксьце першага нумара “Маладосці” за 2003 год, – паўстае адным з самых цікавых твораў апошняга часу.
Нягледзячы на фрагментарнасьць, падкрэсьленую калажавасьць формы, “Рэканструкцыя неба” ўтварае адмыслова завершаную мастацкую структуру – прынцыпова адкрытую, рухомую, нераўнаважную, ад пачатку разьлічаную на гульню і бясконцы працяг. У сваю чаргу кожная “дэталь” выпісваецца аўтарам з усёй стараннасьцю: “мікракосм” на гэтым узроўні роўны “макракосму”:
“Мы жывем у розных краінах і ў розных часавых паясах. Калі тут 10, там яшчэ 9. Так што ў мяне ў запасе гадзіна. Я вучуся ня хлусіць. Хоць, калі няПакіньце мне маю адзіноту,
Якая, як мак, расцвіце ў глушы.
Вясенняй мелодыі ўласнай душы
Не адпавядаюць вашыя ноты.“***Пакіньце мне маю адзіноту...”
“Проза” гэтага нумару прадстаўленая тэкстам Леаніда Левановіча “Бесядзь цячэ ў акіян”. Творам публікацыю назваць не выпадае, хаця сам аўтар, не зважаючы на дробязі, у прадмове тлумачыць, што “гэта працяг эпічнага цыклу, у які ўваходзяць раманы “Шчыглы”, “Паводка сярод зімы”, “Дзікая ружа”, “Сіняе лета”. У першым рамане апісваюцца падзеі 1943 – 1945 гг., новы твор прысьвечаны васьмідзесятым, застойным гадам... Цалкам раман друкуецца ў часопісе “Полымя”, № 3”.
Дальнабачнасьць рэдакцыі, якая імкнецца сфармаваць арыгінальны, паўнавартасны, “шчыльны” нумар – і ўсё ж такі публікуе “раздзел” раману, што ва ўсёй эпічнай шырыні паўстане ў красавіцкім жа нумары “Полымя”, – у дадзеным выпадку тлумачыцца, відаць, клопатам пра “нацыянальную ідэю”, бо аўтар публічна просіць пералічыць ганарар “у фонд будаўніцтва Нацыянальнай бібліятэкі”.
Пачатак: “Бравусаў выйшаў на двор. У галаве настойліва білася думка: хто ж намі кіраваў? Падкінуў каню сена, зірнуў на гадзіннік, па звычцы агледзеўся: нідзе нікога.
Увайшоў у хату. Гаспадар сядзеў за сталом, столік быў запоўнены да верху. Бравусаў гэта ўсёк (вылучана мною. – І.Ш.) і загадаў сабе: піць толькі для прычэлля, каб яшчэ якую гадзіну пасядзець”.
Фінал: ”Не мог ведаць тады Уладзімір Бравусаў, якія душэўныя пакуты, якая расплата чакаюць яго”.
Паміж першым і апошнім абзацамі “сустракаюцца ці не самыя дзейныя персанажы цыклу – былы ўчастковы Бравусаў і былы ўпаўнаважаны па нарыхтоўках Крупадзёраў”, прычым другі па волі аўтара амаль адразу пераходзіь у шэраг “нядзейных персанажаў”: “Яны счапіліся, нібы два павукі ў слоіку. Доўга тузаліся, нарэшце праціўнік участковага, быццам мяшок, асеў на падлогу, хлушу я, абавязкова знойдзецца нехта, хто будзе хлусіць мне. Я старанна праектую свае сказы, нібыта архітэктар, асабліва, калі кажу, што ты – чалавек, якога я кахаю, пазьбягаючы пры гэтым слова “адзіны” <...>. Да таго ж, калі я цалуюся зь не-табой, гэта адбываецца на гадзіну раней. У тваім часе я заўсёды шчырая й заўсёды з табой. Так што, калі ты вырашыш зьехаць у Аўстралію, 6 месяцаў вольнага жыцця мне гарантаваныя. Як гарантаванае табе маё вечнае чаканьне, бо адзіны, каму я здраджваю, – гэта час”.
Нягледзячы на “дэфіцыт” часопіснай плошчы, “дэталь 2” прыведзеная амаль цалкам. Аднак яна дае толькі прыблізнае – частковае – ўяўленьне пра жанрава-стылёвую паліфанічнасьць твору. “Дэталь 0”, і “дэталі” 28, і 83, і 9 нагадваюць “алгарытмізаваны”, як бы сьціснуты да “фабульнага” выкладаньня “раман выхаваньня”.
“Дэталі” 8, 3а, 6 прымушаюць згадаць пра Джойсавы эксьперыменты-пошукі “міметычнага” стылю, закліканага аднаўляць рэчаіснасьць у ідэальна адэкватных ёй слоўных формах.
“Дэталі” 46, 54, 45, 72, 15, 24, 12, 3, 5 уяўляюцца “аскепкамі” так званага “новага французскага раману”, што пачуваюцца ў нашым часе неаднолькава ўтульна.
“Дэталі” 4, 13, 7, “ДэТаль 47” – сюррэалістычная салата, прыпраўленая рэмінісцэнцыямі з Борхеса і “міфалагемнасьцю”.
Выпадковасьць “інгрэдыентаў” раману-трунку ўрэшце аказваецца ўяўнай. Дарэмна старэйшыя калегі-літаратары з “прабачальнымі” інтанацыямі згадваюць пра маладосьць аўтара – “Рэканструкцыя неба” пераконвае якраз у тым, што сёньня асобасная (у тым ліку – індывідульна-творчая) сталасьць – набываецца ня столькі праз хаду ЧАСУ, колькі праз рух у ІМ, праз ЯГО пераадоленьне .
Такім чынам, зборнік “Рэканструкцыя неба”, на мой погляд, зьдзяйсняецца як кніга найперш праз аднайменны твор, зьмешчаны, як ні дзіўна, пасьлязахрыпеў, сутаргава сціснуліся і аслаблі рукі, пусціў пад сябе лужу”.
Тэкст Л. Левановіча, і без таго “ўніфікавана-традыцыйны” – нават у кантэксце найтрадыцыйнейшай “вяскова-ваеннай” беларускай прозы, – ад выпадкова-ўрыўкавай публікацыі ў “ЛіМе” траціць яшчэ і логіку разьвіцьця дзеяньня, і псіхалагічную матываванасьць учынкаў персанажаў і г.д.
Затое чытач, які б, да прыкладу, распачаў сваё знаёмства з газетаю “ЛіМ” менавіта з нумара ад 4 красавіка 2003 году, набыў бы дзеля пачатку падставы для насьцярожаных адносінаў да найноўшай беларускай літаратуры.
11 красавіка 2003 году “ЛіМ” прапаноўваў нізкі вершаў Міколы Купрэева, Алеся Пісарыка, Яўгена Гучка, паэтычныя творы наведвальнікаў “Лі-таратурнага квартала” і... віншаваў Алеся Масарэнку з 70-годдзем.
Тры “сталыя” (пазначым іх так у процівагу “літкварталаўцам”) паэты цалкам падтрымалі сваё літатаратурнае “рэнамэ”.
Мікола Купрэеў – “гарманічна-няправільнымі” “Вершамі да яе”:
“Ганулька па лесе хадзіла,
дзіця нарадзіла” –
ад дуба, ад клёна, ад ясеня,
ад сонейка яснага.
Сын крыкнуў адчайна і громка –
і гараць калінавыя гронкі
на беразе ціхай Ясельды,
і сталі ласі і алені
прад чыстай вадой на калені,
кінуў высока клёкат
чорны бусел –
маргінальны птах Беларусі,
вывернуў зубр-адзінец рагамі
і б’е радасна капытамі
Белавежскую пушчу...
Алесь Пісарык – грандыёзна-прэтэнцыёзнай атрафіяй мастацкага слыху, зроку і чуцьця:
Жураўліны ручай расцякаецца.
Цішыня не затойвае слёз,
І, як верніца, прычашчаецца
Пад пабожлівай зорка[й] нябёс.
“***Журавы адлятаюць апошнімі...”
У анёлаў запіс у рай.
Людзі ўкленчвалі, а не прасілі
“вершавана-перфоманснага” “дадатку”, напрыканцы выданьня. Псіхалагічна таксама матывавана...
“Blondе Attack” Ганны Кісьліцынай – гэта, паводле анатацыі, “зборнік артыкулаў, эсэ, літаратурных партрэтаў, напісаных за апошняе дзесяцігоддзе”, які, акрамя таго, уключае і тры інтэрв’ю.
У адрозьненьне ад літаратуразнаўчых дасьледаваньняў аўтара, дзе манера выкладаньня volens-nolens змушаная імкнуцца да акадэмічнай бесстароннасьці, згаданы зборнік насамрэч паўстае песьняю – прычым не якою-небудзь канцонаю, а сапраўднаю пераможнаю сірвентаю. Выконваецца яна ў надзвычай утульных дэкарацыях – з пункту гледжаньня чытача, настроенага па-мілітарысцку ці хаця б дастаткова рашуча: “Літаратурны крытык – патолагаанатам: прэпарыруй, корпайся ў вантробах, аналізуй, але не спадзявайся на ўдзячнасьць кліента” (“Крытыка – жаночая справа”). Прыведзеная цытата, дарэчы, усьведамляецца “крэдавызначальнаю”, стратэгічна важнаю для аўтара “Blondе Attack” – невыпадкова ж яна паўтараецца ў зборніку: “Праца літаратуразнаўцаў падобна да працы патолагаанатама – у якой бы стадыі гніеньня ні было цела, ты павінен ставіць дыягназ. Прэпарыраваць, корпацца ў вантробах, зьбіраць рэшткі ад цэлага...” (“Старыя “тэксты” пра галоўнае”).
На што б ні скіроўвала сп. Кісліцына сваю ўвагу – на “апостальства” І. Шамякіна (“Іван Шамякін – апостал мадэрнізму”), “маральныя перакананьні” С.Адамовіча (“Цяжарны супермен”), на цэльна-арыгінальна-пасьлядоўны канцэптуалізм Зм. Вішнёва (“Выбуховы смак альтэрнатывы”), на “залатасонечны твар” А. Дударава “ў перадачах сапселага беларускага тэлебачаньня” (“Утамлёнае сонца”) ці нават на “ўсю красу сваёй індывідуальнасьці” (абуджанай у “Феміністычных нататках” пры непасрэдным удзеле Б. Пятровіча як аўтара аповеду “Неба пад нагамі і вакол”), – яна нізавошта не змарнуе шанцу нагадаць даверлівай публіцы праПакаяння за родны край
У заступніцы Еўфрасінні. “Роздум у царкве
св. Канстанціна і Алены”
Касцёл зазыўны.
Поўня, нібы жнейка,
Рамонкі заплятае ў валасы...“На ўзрэччы Добрыцы”
Бор сякуць –
Трашчаць у рэха зубы.
Граб імя ад сполаху забыў.
Радуюцца людзі: будуць зрубы,
Люты ў гурбах лапцікі згубіў.“Зімовы верш”
Паэту гордым быць няпроста,
Душа расчулена наўзрыд.
Але паэзія – як востраў,
Дзе ўсё ж збіраюцца сябры!
“***Паэт і ў непагадзь шчаслівы...”
[З неахвотай перапыняю цытаваньне тэкстаў сп. Пісарыка, бо, па-першае, мне яны дапамагаюць наталіць прагу дзіўна-зьдзіўляльнага, а па-другое, гэта шанец зрабіць прыемнае “лімаўцам”, рэпрэзентуючы іх намаганьні ва “ўзбуйненым” маштабе.]
Суседства з гэткай самабытнасьцю дзівосна ўплывае і на тэксты Яўгена Гучка, якія, між тым, у сэнсе “аўтэнтычнасьці”, н е п а д р о б н а с ь ц і ідэяў і рытмаў таксама незраўнаныя:
Ў родным краі, на улонні
Сам сябе нічым не мушу...
Бы сняжынкі на далоні,
Вершы падаюць на душу... “***Ў родным краі...”
– верш прыведзены цалкам. – І.Ш.)
...А ў тым дыме ды маё
Сэрца паэтычнае,
І настрой бярэ яно
На чуццё касмічнае...
І ўжо лунаю я,
Быццам бесцялесны,
Случчына, любоў мая,
Край ты мой нябесны. “***Паміж Слуцкам залатым...” Алесь Масарэнка ў апошнія гады найчасьцей выступае ў жанры “вельмі малой прозы”, аддаючы перавагу колькі празаічным мініяцюрам у форме маналогаў і дыялогаў. Тры “кароткія апавяданьні”, зьмешчаныя ў “ЛіМе” ад 11неабходнасць пільнасьці. Бо прысуд гэтаму сьвету – лакалізаваны для blonde, каторая attack, да айчыннага літаратурнага краявіду ў шчыліне шлему, – амаль не выклікае пярэчаньняў: хворы на “мізангінізм” (жанчынаненавісніцтва). Так, на “адмысловы мізангінізм, асабліва выяўлены ў дзёньніках і публіцыстыцы” хворы “Славамілер Адамовіч” (“Цяжарны супермэн”); а вось “прычынамі выразна мізангінісцкіх выказваньняў пісьменніка” Л.Галубовіча, “хутчэй за ўсё” зьяўляюцца “вельмі адчувальны недахоп любові, чалавечая, асабовая, мужчынская незапатрабаванасьць” (“Малы” жанр для “малога” чалавека”).
Верагодна, з прычыны росквіту, буяньня “мізангінізму” ў найноўшай айчыннай славеснасьці крытык скіроўвае “паталагаанатамічны” імпэт пераважна на творчасьць пісьменнікаў – А. Глобуса (“Ловы ветру”, “Старыя “тэксты” пра галоўнае”) з яго “напаўскандальным іміджам” і “правакацыйнай” манераю пісьма; Л. Дранько-Майсюка (“Залатое сьмецьце”, “Арфей на струнах ліры”) з яго “мілым мужчынскім какецтвам”; А. Аркуша (“Проста голас”) з яго вераб’ямі; І. Сідарука (“Апошні цьвік”) з яго варонаю, etc. Зрэшты, сапраўды персьпектыўныя прыярытэты тэарэтыка-літаратурнага дыскурсу – таго, што “пад нагамі і вакол” я-героя кнігі “Blondе Attack”, – пазначаныя недвухсэнсоўна, ужо самімі назовамі артыкулаў “Крытыка – жаночая справа”, “Што такое каханьне ў параўнаньні з біфштэксам?”.
Наогул, калі “правакацыя – слова, якое найлепей характарызуе стылістычную манеру пісьма Глобуса” (“Старыя “тэксты” пра галоўнае”), дык “дамінанту” стылю Г.Кісьліцынай – аўтара “Blondе Attack” – гэтак “сінтэтычна” не вызначыш. Паспрабуем апісальна:
– энергічнасьць, рашучасьць аўтарскага “маўленьня” часам мяжуе з безапеляцыйнасьцю; на ўзроўні “крытычнага сінтаксісу” тое выяўляецца ў прадуцыраваньні “формульных” адкрыцьцяў-парадоксаў (магчыма, аўтар разьлічвае на неадназначнасьць іх успрыняцьця): “...крытык той, хто любіць літаратуру, красавіка, – “Захэпалі шустрака”, “Самае што”, “Гарота”, – з гэтага ж шэрагу. Яны, як і папярэднія тэксты, друкаваныя ў “Маладосці”, “Полымі”, “ЛіМе”, у чарговы раз сьцьвярджаюць, што форма гэтая выяўляе ў аўтары не стыліста, але стылізатара- “лубочніка”, ня столькі апавядальніка, колькі дыдактыка:
“ – Ды ўжо не крыві душой... Не веру я, што задаволеная мужам на ўсе сто адсоткаў.
– Ой!.. Я пры сваім Мачуліку – як пры добра напаленай печы: звечара дык і пячэ, затое пад раніцу – самае што!
– Дзякуй, Галя... Я рады за вас, дзякуй. Ты мне зняла з душы цяжкі камень... <...> Гэта ж я параіў Грышку, каб у тваю душу пастукаўся. ...Адраском забяспечыў. І так размаляваў, што ён назаўтра ж кінуўся ахмураць непадступу”.
Пад эмблемаю “Літаратурнага кварталу” ў гэтым нумары “ЛіМа” зьмешчаныя “рэчыўныя доказы” таго, што сябры “суполкі маладых (і вечна маладых. – І.Ш.) творцаў” у прамежках паміж зборамі-абмеркаваньнямі шчыруюць над стварэньнем таго, ш т о пасьля можна было б абмяркоўваць па чацьвяргах, а 18-й гадзіне. 11 красавіка маем “вянок напаўсанетаў” Тацьцяны Барысюк, вершы Натальлі Кучмель, Сержа Мінскевіча, Усевалада Гарачкі, Тацьцяны Будовіч, Аксаны Спрынчан, Арцёма Кавалеўскага, Міколы Кандратава, Кацярыны Сідарук, Валянціны Гарніставай, Вікторыі Барткевіч, Ігара Клепікава і Вікі Трэнас. Мінорны псеўданім апошняга аўтара (хоць, што такое “Трэнас” у параўнаньні з “Морт”?) жывенька рэзануе з танальнасьцю другога (з двух зьмешчаных) яе вершаў:
знайдзі мяне сярод забытых рэчаў
зляпі мяне з няшчасцяў і пустэчы
і я прыйду, і сціхне ўсё наўкола
і я прыйду, і зноў замкнецца кола
ды зразумець у зацемках няможна
ці гаспадар ты ёсць, ці падарожны “***знайдзі мяне...”
Цікава, што настраёвасьць вершаў Вікі Трэнас перагукаецца з атмасфераю апавяданьня Югасі Каляды “Зялёны акіян, залатыя бурбалкі”, зьмешчанага ў наступным нумары “ЛіМа” ад 18 красавіка 2003 году.
але не літаратараў” (с. 6); “Зразумела, што літаратура зьблізіцца з іншымі відамі мастацтва, стане больш сінкрэтычнай. Яе рухавіком зробіцца рэклама” (с. 20); “Сеціва – не эксьперыментальная лабараторыя, а назапашвальнік, склад, скарбніца культуры” (с. 140); “...калі ўявіць сабе будучыню, то ясна становіцца, што мы ўсе (вылучэньні ў цытатах зробленыя мною. – І.Ш.) “перасядзем” на інтэрнэт, а кнігі будуць успрымацца як рарытэт, літаратура сьціснецца да хайку, грыгерыяў, да афарызмаў” (с.141). У сьвятле апошняй цытаты (з гутаркі Зм. Серабракоў – Г.Кісьліцына для “Згоды” “Blondе Attack он-лайн”) можна меркаваць, што апавядальна-дасьледчая манера аўтара кнігі палягае ў рэчышчы нашай агульнай літаратурнай будучыні;
– цэльнасьць спавядаемай сістэмы ідэяў, якую эмацыйнасьць выкладаньня ня толькі не расхіствае, але, наадварот, цэментуе адмысловым чынам: бо – “Нішто так хутка не раздражняе, як анархія” (с. 44); і – “Я не супраць гомасексуалістаў – я супраць засільля палавой паэзіі, ад якой сьмярдзіць крывёй і сьпермай” (с.58).
Бадай, менавіта вызначанасць пазіцыяў нярэдка дэтэрмінуе бязвобразнасьць, “аўталагічнасьць”, просталінейнасьць тых дэфініцыяў, якімі крытык вызначае сутнасць зьяваў і падзеяў: “...апошнім часам выданьні холдынгу, як і быццам бы незалежныя выданьні, такія як “АRCHE” ці “Наша Ніва”, неяк падазрона сталі падобнымі адно на адно. І тыя, і другія ненавідзяць (вылучэньні мае. – І.Ш.) беларускіх пісьменьнікаў, падзяляючы іх на “правільных” і “няправільных” (“Blondе Attack он-лайн”).
З другога боку, “маналітнасьць” пазіцыі аўтара “Blondе Attack” пацвярджаецца і лейтматыўнасьцю ўвагі да некаторых зьяваў і постацяў: так, цытата з артыкулу Юрася Барысевіча “Літаратура і яе органы” (“Чаму нельга, напрыклад, наляпіць пельменяў у выглядзе розных літараў, выкласьці з іх нейкі тэкст...”) – і крытычныя рэфлексіі з яе нагоды (“Наўрад ці пельменямі можна спакусіць аматара каліграфіі, а вось маНа мой погляд, гэта адзін з самых яркіх празаічных твораў, апублікаваных у “ЛіМе” за апошні год. Гісторыя дзіўнага “сяброўства” Маленькай Пісьменьніцы, чыя галава “была забітая рознаю кастанедаўскаю лухтою, маркесамі ды борхесамі”, – і “намесьніка міністра важных справаў”, “вельмі занятага і вельмі разумнага”, які “кожны дзень рабіў тысячу карысных справаў, ахвяроўваў сябе дзеля Бацькаўшчыны, нават сям’і не завёў, усё працаваў ды працаваў”, ды так і ня здолеў зразумець, што трынаццаць год вакол яго блукала КАХАНЬНЕ, якое напісала для яго сто гісторыяў пра чалавечую адзіноту, і ўсе яны, як і ягоная ўласная гісторыя, заканчваліся аднолькава: “А папраўдзе мне было вельмі-вельмі самотна, і ніхто мяне не разумеў”.
Наколькі можна меркаваць, “Зялёны акіян, залатыя бурбалкі” – дэбютны твор Ю.Каляды. Адсутнасьць дэманстратыўных, маніфестацыйных “наваротаў” у плане формы ў сукупнасьці з ашчаднасьцю мастацка-выяўленчых сродкаў сёньня ўспрымаецца як парушэньне “канвенцыі”, якую, здаецца, сімвалічна падпісваюць літаратары-“неафіты”, энергічныя нашчадкі “дзяцей лейтэнанта Шмідта”.
“Немудрагелістасьць” апавядальнай манеры аўтара, між тым, уяўная: простыя словы памнажаюць няновыя гісторыі, якія, аднак пражываюцца адзінкавым, непаўторным, вечна зьменлівым... “мною”:
“...Маленькая Пісьменніца толькі паўтарала ўсім вядомыя ісціны. Яна пісала: “Я плаваю ў адзіноце, нібы ў акіяне. Яна глыбокая, зялёная, з залатымі бурбалкамі...”, – але разумела – кожны плавае ў сваім акіяне... Кожнага цікавіць адно ягоная адзінота. І тады яна наважылася скончыць жыццё самагубствам. Пісьменніца вельмі шмат зразумела, і неаднойчы бачыла сваю Смерць у вочы, і знала: не пабачыць яна ні свайго пахавання, ані слёз намесніка на магіле, ані пакутаў бацькоў... І гэта добра. Толькі зялёны акіян адзіноты з залатымі бурбалкамі, вялікі, як мільён акіянаў...”.
Калі проза Югасі Каляды – самае значнае, што здарылася ў “лімаўскай” зале нашай літаратурнай кунсткамеры, ладога літаратара можна (“Рэзервацыя культуры”, с. 20); “Не думаю, што пельменямі можна спакусіць гурмана, а тым больш аматара каліграфіі. А вось маладога літаратара, сапраўды, можна (“Няздзейснены пераход”, с. 129)”) – утвараюць пэўнае “архітэктанічнае кальцо”, змыкаючы лінію абароны – зрэшты, шмат у чым “дэкаратыўную”. Бо хто высьмеліцца зьдзейсьніць напад на “зайчыка” ў плюшавых (альбо штучнафутравых – па фотаздымку на вокладцы не зусім ясна) “латах”, адважнага і “адносна вядомага – ну хто ў Беларусі ўвогуле вядомы?”, які “актыўна падтрымлівае любыя ініцыятывы, не хаміць без прычыны, ня лезе са сваімі заўвагамі ў чужыя блогі, не падлашчваецца пад вядомыя імёны”?!
Кожнаму шкурка свая дарагая...
Зрэшты, апошні “труізм” сёньня можа з посьпехам уважацца за “экзістэнцыйны прынцып” найноўшага мастацтва, выразна “эгацэнтрычнага”. Грубае ўварваньне сярод эгаістаў ужо, здаецца, не каціруецца.
“Ніхто – гэта нашае alter ego, былое ці будучае, а пакуль адсутнае “я”. Ніхто – гэта я без мяне. Адсутнасьць – гэта прысутнасьць, якая не пакідае сьлядоў <...>. “Я” – гэта нашае alter nemo сьветлы цень нашага “ніхто”.
Калі скарыстаць працытаваны фрагмент (з тэксту “Твар і патыліца”) як “ключ” – дзеля (адносна!) нескладанай “дэканструкцыі” словазлучэньня “Alter Nemo”, якім упрыгожыў Юрась Барысевіч кнігу “філасофскіх эсэ”, – з дэмантаваных рэштак паўстане сутнасьць назову – сьціплае “Я”.
У пэўным сэнсе, уся кніга сп. Барысевіча ўспрымаецца спробаю канструяваньня больш-менш цэльнага “Я” з абмежаванага набору “дэталяў” – твару, патыліцы, сьпіны, галасавых зьвязак, такіх-сякіх сіліконавых органаў; сукупнасьць “фрагментаў” у залежнасьці ад экстрымнасьці аўтарскіх фантазіяў утварае то цела, то труп: “Цела ня больш чым падмурак чалавека. Але калі б у нас не было такога падмурку – мы б рассыпаліся на тысячы аўтаномных думак, дык зьмешчаная побач з ёю паэзія Віктара Шніпа паўстае экспанатам самым загадкавым, ці не фантомным:
Быццам верш на чарнюткай паперы,
Ты хацеў нарадзіцца ў Манцьеры,
Каб нічога не ведаць пра нас.
Але ўжо ты не хочаш нічога,
Бо даўно затравела дарога
Да Манцьеры да самай якраз.
І няма аніякай Манцьеры,
Быццам вершаў на чорнай паперы
Не было, бо ніхто не пісаў.
Але ты ўсё ж хацеў нарадзіцца
У Манцьеры, з якой нам дзівіцца,
У якую ты ў думках лятаў. “Балада Манцьеры”
Сп. Шніп апошнім часам шчыруе на ніве баладыстыкі, “лімаўская” нізка ад 18 красавіка 2003 году – не выключэньне; пяць з адзінаццаці тэкстаў ужо ў назвах пазначаныя як “Балада беларускіх герояў”, “Балада зімы”, “Балада Храма”, “Сяброўская балада”, працытаваная “Балада Манцьеры”, астатнія шэсьць – без назвы – творы выразна баладнага складу.
Напэўна, паэт гэтак дасканала зьведаў традыцыйныя баладныя калізіі, што мусіць “неалагізаваць” жанр, напрыклад, па ўзоры “Балады беларускіх герояў”, якую дзеля гісторыі прыводзім цалкам, без уласных вылучэньняў, бо давялося б адзначыць увесь тэкст – залатым курсівам:
Згубілася-забылася ў вяках,
Як вершаў геніяльных у чарнавіках,
Герояў многа беларускае зямлі,
Што і не зналі, што героямі былі.
І мы не знаем іх
і ўжо не будзем знаць,
Бо ўсе яны даўно
ў зямлі сырой ляжаць,
А іх магіл няма і быццам не было,
Але былі яны, а іхняе святло
Жыве між нас,
нібы ў чарнавіку той верш
Дзеля якога нарадзіўся і жывеш.
Ды пройдзе час
і з’явяцца на свет яны,
Нібыта вернуцца
з далёкае вайны,
І скажуць нам
чаго мы вартыя з табой,
памкненьняў і рысаў характару...” (“Геамэтрыя жыцьця”); “Часам з той альбо іншай рэччу атаясамняюць сябе клінічныя шызафрэнікі і артысты <...>, але ўсё гэта менш папулярна, чым традыцыйная сьмерць і пераход у бесклапотны стан трупа” (“Сыліконавы век”).
Адрынуўшы гульлівасьць, бестурботнасьць і безразважнасьць, зьвернем увагу на тое, што азначаныя кнігі В. Гапеевай, Г.Кісліцынай і Ю. Барысевіча – кожная паасобку і ўсе разам, – раскоша для шамана, што сьпецыялізуецца на “інтэртэкстуальнасьці”. Нават насуперак таму, што творы належаць розным дыскурсіўным практыкам, у іх ад пачатку закладзеныя перадумовы для ўзаемапрыцягненьня: штосьці (многае) іх безнадзейна паядноўвае.
Гэтае “штосьці”, як вобраз-настрой, з цяжкасьцю вербалізуецца, але ў нейкіх праявах усё-ткі ідэнтыфікуецца – напрыклад, усе тры кнігі, падаўжаючы адна адну ў адвольным парадку, “удасканальваюць” некрапалічнасьць найноўшай мастацкай славеснасьці як адзнаку капрызьлівага стылю істэрычнай эпохі.
“***Калі народзіцца сьмерць...”, “***Я прыйду на тваё пахаваньне...”, “***Адчыняй сваю дамавіну...”, “***Я часткова памру...” – нават просты пералік пачатковых радкоў вершаў В. Гапеевай выглядае даволі рэпрэзентатыўным.
Г. Кісьліцына параўнальна бесстаронна анатамуе “сьвет, дзе мы паміраем” і вынікамі не злоўжывае: тлумачыць “рылькаўскае бачаньне сьмерці” (“Рыльке-орфік”), канстатуе, што “для Глобуса сьмерць – адна з роўнавялікіх падзеяў жыцьця” (“Ловы ветру”), і прызнаецца – “размовы пра сьмерць... заўсёды здаваліся мне цяжкой тэмай” (“Размова з фінінсьпектарам пра правінцыю, альбо Рэцэнзія ў стылі рэтра”).
Аднак яе стрыманасьць “праекціроўшчыка” і самаахвярнае шчыраваньне сп. Гапеевай падчас капрамонту літаратурнага некропалю адмыслова ўзмацняюць функцыі сп. Барысевіча, які, карыстаючыся будаўнічаю метафорыкаю, у гэтым “інтэртэксьце” – неадменны-незаменны “прараб”:
Хто з нас паэт, хто здраднік,
ну а хто герой.
І вершаў геніяльных у чарнавіках,
Нібыта ў чорных,
як абвугленых, палях,
Ці адшукаць нам, як магіл,
якіх няма.
І будзе зноўку вінаватая зіма,
Што замятае вёскі, гарады, палі,
Якія ёсць у нас, як і былі...
“Неюбілейнасьць” паэзіі—прозы “ЛіМа” ад 18 красавіка з гакам кампенсуе нумар газеты ад 25 красавіка 2003 году.
Юрасю Сьвірку з нагоды ягонага 70-годдзя жадалі “здароўя, творчага неспакою і натхненьня”. Пяцідзесяцігадоваму юбіляру Францу Сіўко зычылі “творчага плёну і шчасьця”.
Паэтычная нізка Юрася Сьвіркі, не абцяжараная стылістычнымі раскошамі, пазбаўленая, аднак, і парадна-юбілейнай справаздачнасьці. Вершы “Жыцьцё” і “Асанна слову” звыкла спалучаюць элементы медытатыўнай лірыкі з інтанацыямі спавядальнасьці.
Лірычны герой у чарговы раз “прагаворвае” шматкроць да яго агучанае, не зважаючы на “тэндэнцыі” і “ўплывы”; ён не імкнецца даводзіць камусьці ўласнае права на адкрыцьцё “старых ісьцінаў” – без упёртасьці і надрыву, так нявыштукавана-натуральна ён гэтае права выкарыстоўвае: “Ды надзея на жыццё – жывая. // (Як бы ні было, а ўсё-ткі жыць.) // І нікому духу не хапае // Лёгкай смерці ў Бога папрасіць” (“Жыцьцё”).
Аўтар, здаецца, імкнуўся па-максімуму прадставіць у “юбілейнай” нізцы тэматычную разнастайнасьць уласнай паэзіі, што, зрэшты, хутчэй пашкодзіла публікацыі, чым пайшло на карысьць.
Тут і “Верш 1984 года”, дзе маленькая дзяўчынка “жыла пад ядзерным прыцэлам”. Побач – “Блакадная балада” з “архетыповым” героем у “архітыповых” абставінах: “Ён ляжаў на полі бою // за не ўзятым Саланым. // Партызан. Ён сцёк крывёю, // Неба – купалам над ім”.
Узоры пейзажнай лірыкі (“***Дых“Сьмерць для нас – другая маці. Калі чалавек тут мае братоў, ён можа мець іх і ў іншым сьвеце – ранейшых і новых” (“Твар і патыліца”);
“Калі чалавек нараджаецца на сьвет, ён трапляе ў магілу чарговага цела. Сьмерць, у пэўным сэнсе, – проста перапахаваньне з адной магілы ў іншую” (“Пахаваны ў небе”), etc, etc, etc.
У “Alter Nemo” ці не ўсе канцэптуальна важныя для аўтара сімвалы – Тэатр, Маска, Цела, Чарга – нязмушана цэментуюцца... сьмерцю: “Чарга – ня толькі братняя магіла нашага часу...” (с. 6-7); “цела – свайго кшталту маска, якую мы здымаем у момант афіцыйнае сьмерці, каб неўзабаве апрануць новую” (с. 97).
З другога боку, калі ўлічыць відавочную “перформанснасьць” аўтарскага мысьленьня, дык атрымаецца, што і смерці ў прасторы “Alter Nemo” адводзіцца роля дапаможная – ці тое “рабочага сцэны”, ці тое “касьцюмера”: “...сьмерць ва ўсіх адбірае касьцюмы, якімі яны адрозьніваліся адзін ад аднаго, і ў магіле ўсе робяцца роўныя паміж сабой” (“Тэатральны гардэроб”).
Зборнік “філасофскіх” эсэ Ю.Барысевіча – хрэстаматыйны (у сэнсе найбольшай для айчыннай прасторы паказальнасьці, “класічнасьці” ўвасабленьня) прадукт постмадэрнісцкай тэарэтычнай рэфлексіі. Кнігу можна выкарыстоўваць у якасьці надзвычай зручнага “трэнажору” – напрыклад, для выпрацоўкі ўменьня выяўляць у тэксце постмадэрныя “фетышы”:
“Мы глядзім на сьвет, а бачым набор словаў. Мова прызвычаіла нас таясаміць рэчы і падзеі з іхнымі назвамі...” (“Акустыка зроку”);
“У жывой чарзе часам адчуваеш сябе ўдзельнікам калектыўнага сэксуальнага акту: людзі складаюць велічэзны напружаны пэніс, а крама, у якую яны ўваходзяць, падобная да ўтульнай цёплай вагіны” (“Пад агульнай скураю”);
“Мы ня толькі чытаем адны й тыя самыя кнігі, але і бачым па чарзе агульныя сны” (“Ілюмінацыі”; сама назва гэтага разьдзелу – незалежна ад намераў аўтара – непазбежна адсылае сучасьнікаў “неа-, пост- (ці перманентнага) дэнула смалістай карой...”, “Летні адвячорак”) адпаведна пашанотнаму ўзросту аўтара прасякнутыя ўспаміннай настальгіяй: “Стаю на сцяжынцы лясной, былой... // Не забуду праз годы, // Як чуйна маўчыць за спіной // Усё чалавецтва прыроды”.
Нарэшце, падсумоўваецца паэтычная нізка Ю. Сьвіркі вершам “Без прыкрас”. Па зьмесьце гэта “душы... споведзь, нібы перад Богам”, выкладзеная ў форме маналогу, “простай мовы”. Па сутнасьці – спроба “на сябе паглядзець без прыкрас”, ад пачатку асуджаная на няўдачу. Ці ж чалавеку такое адолець?
Як помню, мяне не ўціскалі ў абоймы,
Жарынкай-хвалой не качалі радок.
У сціплым маўчанні
я думаў па-свойму:
Што нехта мяне не заўважваў знарок.
<...>
Ды я не крыўдую, не ныю, не плачу:
Амаль адбалела. І хочацца мне
Зазначыць: хаду мне збівалі няўдачы...
Няхай маладзейшых такое міне...
Калі Янка Брыль, “бацька” жанру “лірычнай мініяцюры”, апошнім часам “піша, як жыве”, дык Францу Сіўко, які ўжо неаднаразова друкаваў у “ЛіМе” сваю “мініпрозу”, “як чуецца, так і пішацца”.
Сьвет герояў “натурных замалёвак” сп. Сіўко міжволі “распадаецца” на два ня тое што ізаляваных альбо варожых, аднак адчужаных адзін ад аднаго “жыцьцясьветаў”.
Першы – гэта сьвет (па-жыцьцёваму мудрых) сталых і старых людзей: дзеда Юзафа і бабы Ганны, бабы Тэські, цёткі Марты Цярэшчыхі, дзядзькі Тадзіка.
Другі – мітуслівая “прастора пражываньня” дзеўкі-правадніцы, што нахабна хоча спагнаць з пасажыра цягніка грошы “за наўлачку”, якую “ў Полацку нехта сьцібрыў, няйначай”; і “сьпявачкі маладой”, якой падчас гастроляў у Польшчы “одно не понравилось: они же все там по-польски разговаривают, представляете”; і нявытрыманага студэнта, схільнага да інвектыў (“Звыкліся, ці што, з паўсюдным падманам?” І павольна, па складах, на ўвесь вагонкадансу“ да “Феерверкаў” Ш.Бадлера і “Азарэнняў” А.Рэмбо, тым самым легітымуючы, нібыта “асьвячаючы” традыцыяй глыбакадумнасьць “майстра ілюмінацыяў”: “Часам страшна бывае сядаць на ўнітаз: а раптам ад цябе нічога не застанецца?”; “Надзеі спраўджваюцца гэтак жа рэдка, як і ўспаміны”).
Што выразна вылучае “апавядальніка” “Alter Nemo” з акрэсьленага “трыо” – дык гэта адсутнасьць любых прыкметаў агрэсіі (прафесійнай для аўтара “Blondе Attack”), ваяўнічасьці (непазьбежнага атрыбуту дэміурга, што імпэтна “рэканструюе неба”). Здаецца, сп. Барысевіч дарэшты супакойваецца старым “манілаўскім” спосабам – складаючы пражэкты: “Прыкладна адначасна з гарантаваньнем кожнай разумнай істоце права на несьмяротнасьць (а можа, і раней) зьявяцца тэхналёгіі татальнай утылізацыі адкідаў, перапрацоўкі абсалютна ўсяго сьмецьця ў новыя тавары. Экалягічна дасканалы сьвет бязь сьмецьця будзе ў той самы час і сьветам бязь сьмерці, дзе нават рэчы не паміраюць назаўжды” (“Сыліконавы век”).
“— Ах, – сказаў Лаханкін пранікнёна, – урэшце рэшт, хто ведае? Можа, так і трэба. Можа, менавіта ў гэтым вялікая сярмяжная праўда”1 .
дадаў: “Па-мяр-коўныя!”). Апавядальнік відавочна належыць да першага “жыцьцясьвету”, хаця змушаны спасьцігаць і законы другога (“У летні лагер працы і адпачынку выхавацелем прызначылі...”).
Па меры нанізваньня “абразкоў” ўсё больш яскрава выяўляецца сентэнцыёзнасьць аўтарскай манеры пісьма, якая дасягае апагею ў фінальным эпізодзе:
“У вёсцы Жучыха, баба сямідзесяцігадовая, жыла. <...> Сядзіць на зэдлі збоч стала і, вуха з-пад хусткі наставіўшы, нібыта каб маці, што ля печы завіхаецца, слухаць, мух даланёй ловіць. Цапне – і ў пеліну, а там ужо каля дзесятка небаракаў у агоніі курчыцца. <...>
Так з крытыкай у нас часам. Вылезе немаведама адкуль во гэткая Жучыха і давай “мух лавіць”. Наўкола жыцьцё віруе, людзі справаю займаюцца, а яна ўсё – ж-ж-ж-ж...”
Для паўнаты мастацкай рэалізацыі аўтарскай задумы не хапае толькі прысуднага DIXI.
“А можа, так і трэба, – падумаў ён [Васісуалій Лаханкін. – І.Ш.], – торгаючыся ад удараў... – Можа, менавіта ў гэтым выкупленне, ачышчэнне, вялікая ахвяра...”1.
Quot homines, tot sentential; у вольным перакладзе з латыні гучыць як “у кожнага свая праўда”. Нават ісьціна, трапляючы на тэрыторыю СЛОВА, як бы страчвае “адзінкавасьць” – і набывае “ўзрост”:
ІСЬЦІНА, -ы, ж. 1. У філасофіі: адэкватнае адлюстраваньне
ў сьвядомасьці суб’екта таго, што існуе аб’ектыўна.
Аб’ектыўная і. Імкненьне да ісьціны.
2. Тое, што і праўда. Яго словы блізкія да ісьціны.
3. Сьцьверджаньне, меркаваньне, праверанае практыкай, вопытам.
Старыя ісьціны2.
Ісьціна як працэс – і ёсьць “Дзень сурка”. Нашая АДВЕЧНАЯ ПЕСЬНЯ-а-а-а...
1 Цыт. па: Ильф И.А., Петров Е.П. Двенадцать стульев; Золотой теленок. – М.: Мысль, 1982. – С. 438, 437.
2 Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы: Больш за 65 000 словаў / Пад рэд. М.Р. Судніка, М.Н. Крыўко; Афармленьне А.М. Хількевіча. – 2-е выд. – Мн.: БелЭн, 1999. – С. 260. |
