Архіў нумароў:

Пётра Васілеўскі

_____________________ Ці далёка да "кропкі вяртаньня"?	Быў час, калі твар беларускага выяўленчага мастацт-ва з большага вызначалі менчукі, што атрымалі прафесій-ную адукацыю ў Маскве ці Піцеры. “Правінцыял” у мас-такоўскім асяродку быў рэдкасьцю. Толькі ў Менску можна было набыць тыя пачатковыя веды, якія давалі шанец трапіць у мастацкую ВНУ. А па вялікую навуку ўсёроўна трэ было ехаць за межы БССР. Потым у нас зьявіўся ўласны тэатральна-мастацкі інстытут, але спатрэбіўся не адзін год, перш чым ён стаў вышэйшаю школаю ня толькі па назве, але і па сутнасьці. Сёньня “правінцыя” бярэ рэванш. Сярод мастакоў, чые імёны на слыху ў публікі, а творчасьць пад пільнаю ўвагаю крытыкі, больш чым калі-небудзь раней ура-джэнцаў так званай “глыбінкі”. Выводзіць іх у вялікі сьвет менскае ALMA MATER – Беларуская Акадэмія мастацтваў (колішні БРДМІ). І хоць канцэнтрацыя культуры на душу насельніцтва ў сталіцы заўжды вышэйшая чым уцэлым па краіне, але выдатных майстроў, вартых прадстаўнікоў беларускай мастацкай школы сёньня можна сустрэць у Бялынічах і Магілёве, Полацку і Гародні, Берасьці, Віцебску, Маладэчне. Дарэчы, адзін з самых вядомых беларускіх мастакоў сучаснасьці Алесь Пушкін ніколі ня меў і ня мае цяпер менскай прапіскі. Для людзей, выхаваных савецкай сістэмай, раённы цэнтр заўжды лепей за вёску, абласны горад лепей за раённы цэнтр, а сталіца рэспублікі лепшая за Гародню ці Магілёў. А мара ўсяго жыцьця для іх сканцэнтраваная ў салодкім слове “Масква”. Гэтую піраміду разбурыў “інфармацыйны выбух”. Навошта перціся ў Маскву ці нават у Парыж, калі пры наяўнасьці тэлевізійнай “талеркі” і кампутара, падключанага да сеціва, ты адчуваеш сябе “грамадзянінам сусьвету”, і нават міжнародная ізаляцыя тваёй краіны цябе асабіста амаль не кранае? Да таго ж Парыж ды цывілізаваны сьвет увогуле сёньня стаў для беларусаў бліжэй. Прынамсі, каб трапіць туды ня трэба рабіць прамежкавага прыпынку ў Маскве! Жывапісец Сяржук Цімохаў, ураджэнец вёскі Кротаў (Гомельшчына), выхаванец кафедры манументальна-дэкаратыўнага мастацтва Беларускага тэатральна-мастацкага (дыплом абараніў у 1983 годзе), за гады Незалежнасьці паезьдзіў па сьвеце – і на людзей паглядзеў, і сябе здолеў паказаць. Сяржук упэўнены, што перш чым “заваёўваць” навакольную прастору, трэба зацьвердзіць сябе на радзіме, вызначыцца са сваімі эстэтычнымі і духоўнымі арыенцірамі, знайсьці свой стыль. Бяз гэтага за мяжою ты ня болей чым “гастарбайтар” – замежны рабочы, якога трываюць толькі з той прычыны, што яму можна плаціць менш чым суайчыньніку. Для Сяржука Цімохава замежныя вандроўкі былі найперш магчымасьць па-іншаму, па-новаму, здалёк убачыць Беларусь, асэнсаваць нашае месца і ролю ў сучасным сьвеце. Мастак гаворыць, што прафесіяналізм дазваляе плённа працаваць паўсюль, куды ні прывядзе лёс – але для сапраўднага натхненьня патрэбная духоўная сувязь з зямлёю. Гэта магчыма толькі на Радзіме. Беларускасьць Сяржука Цімохава зьява глыбінная, шматзначная. Нагадаю, што мастак скончыў ад-дзяленьне манументальна-дэкаратыўнага мастацтва. Вучыўся ў народнага мастака Беларусі Гаўрылы Харытонавіча Вашчанкі. І сама сістэма выкладаньня на кафедры, і творчы метад Вашчанкі скіроўвалі студэнтаў на канкрэтыку – на ясную задуму і такую ж ясную рэалізацыю задумы, на канкрэтыку ў малюнку і жывапісе. Гэтыя якасьці праявіліся ў першых самастойных творах Сяржука Цімохава. Прынамсі, у партрэце Іва Выява адпавядае крытэрыям параднага партрэту. Вялікую ролю тут (як і ў традыцыйным для Беларусі “сармацкім” партрэце) адыгрываюць атрыбуты, якія адлюстроўваюць сацыяльна-гістарычны статус, а таксама ідэйную прынадлежнасьць героя твору. Партрэт гэты характэрны для пэўнага этапу развіцьця беларускага мастацтва, калі мы яшчэ толькі засвойвалі факты ўласнай гісторыі – здавалася б, грунтоўна забытай пры бальшавіках, нанова адкрыва-лі вялікія імёны і слаўныя падзеі. Асэнсаваньне мусіла прыйсьці пазьней. На ніве асьветніцтва Сяржук Цімохаў мог бы працаваць усё жыцьцё. Але такі шлях падаваўся мастаку занадта простым. Тым болей, што ён адчуваў: на тую работу знойдуцца іншыя выканаўцы, цалкам адпавядаючыя іхняму разуменьню ролі мастацтва ў грамадстве. Аднак цікаўнасьць да беларускай гісторыі не была для Сяржука дарэмнай. На шырокім даляглядзе ён знайшоў сваю, так бы мовіць, зорку: сярод розных эпохаў вызначыў найбольш для сябе цікавую – Язычніцтва. (Сяржук не шануе слова “паганства” за негатыўнае адценьне). Як мне падаецца, гэтая цікаўнасьць выкрышлізавалася ў мастака ў Полацку... Маючы магчымасьць выбіраць пасьля заканчэньня інстытуту месца працы, Сяржук разьмеркаваўся на радзіму, на Гомельшчыну – у Мазыр. Там бы, кажа, і застаўся, каб была ў Мазыры праца, што адпавядала б ягонай кваліфікацыі. Такой працы не было. Перабраўся ў Гомель. Не затрымаўся і тут. Зьбег абставінаў, найперш побытавых, прымусіў шукаць іншы творчы прытулак, іншае жытло. Планаваў атабарыцца ў Гародні, але па дарозе спыніўся ў Полацку (Новаполацку – фактычна гэтыя два гарады суадносяцца, як Менск і Чыжоўка). Наяўнасьць майстэрні, кватэры ды адпаведнага культурніцкага асяроддзя затрымалі Сяржука ў Полацку на шмат гадоў. Мне давялося сустрэцца з мастаком у новаполацкай галерэі “Рыса” на ягонай персанальнай выставе. Размова мела працяг у сяржуковай кватэры, якая па сутнасьці была “філіяй” майстэрні. Я ўспрыняў тады мастака як цалкам сфармаваную (у асноўных, зразумела, рысах) асобу; як творцу, што вызначыўся з базавымі каштоўнасьцямі – маральнымі, матэрыяльнымі, эстэтычнымі, і далей будзе толькі ўдасканальвацца ў абраным напрамку. Потым, калі бачыў ягоныя творы на выставах суполкі “Пагоня”, на рэпрадукцыях, а апош-нім часам у Менскай майстэрні, я пераканаўся ў беспамылковасьці першага ўражаньня. Сяржук наважыўся адрадзіць у сваіх творах далёкую цывілізацыю, ад якой, як сказаў бы летапісец, “быць пайшла беларуская зямля”. Язычніцтва. Пры чым мастак сьвядома пазьбягае сімволікі, занатаванай у этнаграфічнай літаратуры. Яго цікавіць ня знак, але сэнс. Язычніцкія богі ў ягонай інтэрпрэтацыі — не адасобленая ад прыроды і чалавека сіла, а сама прырода, персанізаваная ў міфічных вобразах. “Хрысьціянства, каб замацавацца на гэтай зямлі, мусіла шукаць кампрамісу з язычніцтвам. Хрысьціянскія сьвяты прыстасавалі да дзён, якія язычнікі ўважалі за сьвяточныя. Храмы ставілі на месцах ужо намоленых – там, дзе раней былі капішчы. Крыжамі пазначалі камяні, якім пакланяліся нашыя продкі. Калі нашую версію хрысьціянства і можна трактаваць як самабытную, больш-менш адпавядаючую нацыянальна-му менталітэту, дык толькі дзякуючы таму, што ў беларускім хрысьціянстве захаваліся элементы языч-ніцтва. Я не падзяляю хрысьціянскай тэзы, нібыта Бог – усё; а вернік – нішто. Для хрысьціяніна Бог – гэта той, хто ўзнагароджвае за добрыя ўчынкі і карае за кепскія. Бог – тое, чаго трэба баяцца. А чалавек, я думаю, не павінен баяцца. Страх ператварае яго ў жывёлу! Зноў жа, хрысьціянская міфалогія апавядае пра мясьціны, што знаходзяцца за тысячы кіламетраў ад майго дому. Мне іх нават уявіць цяжка. Тое ж датычыць і персанажаў “Бібліі”. Усё гэта цяжка успрымаць як сваё. Хрысьціянская культура для нашай зямлі другасная. Першаснае – язычніцтва. Як мастак я гэта адчуваю”. гэтыя думкі Сяржука Цімохава не бясспрэчныя. Сьпецыяліст- багаслоў, мабыць, знайшоў бы контр-аргументы на сваю карысьць. Але ня ў тым рэч. Гаворка аб пазіцыі мастака, аб ягоным успрыманні сьвету. Адзначыўшы для сябе стылёвую ідэнтычнасьць твораў Сяржука Цімохава апошняга часу, я запытаў у мас-така, ці не баіцца ён зьбіцца на штамп, стаць мастаком аднаго сюжэту (хай сабе і ў розных версіях) – як гэта часта здараецца з ягонымі калегамі? “Баюся, – шчыра адказаў Сяржук. – Але вось немец Юкер ужо колькі гадоў робіць “карціны” з цьвікоў. А ўсё атрымліваюцца розныя. І калі б ён адмовіўся ад цьвікоў і перайшоў на які іншы выяўленчы сродак, дык яшчэ невядома, як бы да гэтага паставілася б публіка. І ці не было б гэта гвалтам над уласнай натурай. Мастак мусіць рабіць тое, у што ён верыць. А ўжо як атрымаецца – хай іншыя вырашаюць”. Мастак ня мае мэты супрацьпаставіць сваё мастацтва той культурна-рэлігійнай традыцыі, што пануе на нашай зямлі ўжо тысячу год. Ён проста нагадвае сваім гледачам і суразмоўнікам, што калісьці людзі перш чым пасунуць камень, прасілі ў яго прабачэньня за тое, што парушаюць ягоны спакой; перш чым узяць вады ў рацэ, размаўлялі з ёй як з жывою істотай; перш чым увайсьці ў лес, прасілі ў лесу на гэта дазволу. Дарэчы, на Захадзе творчасьць Цімохава уўспрымаецца часта лепей, чым на радзіме. Мо таму, што тамтэйшы глядач спачатку зьвяртае ўвагу на якасьць твору, а ўжо потым на ягоны зьмест. Але і зьмест у дадзеным выпадку рэч не апошняя. Захад раней за нас ступіў на шлях тэхнакратычнай цывілізацыі – адпаведна раней нас сутыкнуўся з яе адмоўнымі наступствамі. Таму сёньня экалогія ў цывілізаваных краінах – амаль што рэлігія. Пажыўшы ў “прыродзе-майстэр-ні”, людзі жадаюць вярнуцца ў “прыроду-храм”. Праўда, і ад камфорту, які нясе цывілізацыя, ніхто адмаўляцца ня хоча... Ды ўсё ж мне падаецца, што цывілізаваныя краіны ўжо вяртаюцца адтуль, куды мы яшчэ ідзем. Хай бы толькі не зайсьці занадта далёка. У авіятараў ёсьць разуменьне “кропка вяртаньня”. Самалёт, які пераляцеў гэты пункт, ужо ня вернецца на базу... На разьвітаньні я задаў мастаку пытаньне: “Сваёй творчасьцю ты заклікаеш да яднаньня з прыродай, а сам – жыхар мегаполісу. Неяк нескладна атрымліваецца?” “Тое, што я жыву ў Менску, я не лічу кар’ерным дасягненьнем. Проста ў Менску мне зручней, чым у роднай вёсцы, Мазыры альбо Полацку. Дзеля працы зручней. А раблю я тут тое ж, што рабіў бы і ў Кротаве, і ў Мазыры, і ў Полацку”.