Уводзіны
Постмадэрнізм ці не самае спрэчнае і цьмянае філасофскае і культуралагічнае паняцце, што мае неймаверную колькасць розных азначэнняў: стан ведаў у найбольш развітых сучасных грамадствах, інтэлектуальнае стыхійнае бедства на тле поўнага разбурэння рацыяналізму, чарговы філасофскі міф і інш.. Гэтае моднае паняцце выкарыстоўваюць шырока.
Пранікненне постмадэрнізму на беларускую літаратурную прастору адбываецца напрыканцы 80-х–90-х гг.. З аднаго боку, мы атрымалі постмадэрнізм як гатовую творчую канцэпцыю з наборам прыёмаў. З іншага, мы жывём у постмадэрны час, які незаўважна ўплывае на самае наша мысленне.
Крытыка немагчымая без крытэрыяў або, па ўдалым вызначэнні Андрэя Расінскага1, без “Бога за сцэнай” – эстэтычнай, светапогляднай ці сацыяльнай тэорыі, на якую абапіраецца крытык.
У пошуках крытэрыяў многія беларускія крытыкі звяртаюцца да постмадэрнізму: спрабуюць выпрацаваць пэўную сістэму рысаў, у адпаведнасці з якімі можна ацаніць твор як постмадэрнісцкі.
Прывядзем дзве класіфікацыі рысаў постмадэрнізму, блізкія сваёй лаканічнасцю і падобнасцю да інструкцыі па выкарыстанні бытавой тэхнікі:
Класіфікацыя Ю. Пацюпы:
1. Цытатнасць, бо ўсё тоіць у сабе сляды недзе некалі некім нечага сказанага і нічога новага сказаць нельга.
2. Эклектыка, бо якога яшчэ выніку можна дабіцца ад скразнога цытавання, як не ўраўнавання ўсіх сродкаў і прыймаў.
3. Іронія, бо хіба ж эклектычны набор цытат можна аказваць якім іншым спосабам2.
ІІ. Класіфікацыя С. Балахонава:
1) ПМ-тэкст шматслойны. Шматслойнасць закліканая даць праўду кожнаму чытачу згодна з роўнем яго падрыхтаванасці, адукаванасці, абазнанасці, эрудыцыі. Уявіце сабе вялізны торт, які смачны для ўсіх, але толькі некаторыя, з’еўшы кавалачак, могуць пасля назваць усе ягоныя складнікі. І з шматслойнасцю шчыльна знітавана (2) калажнасць, мазаічнасць, цытатнасць, інтэртэкстуальнасць ПМ-тэксту. Гэта вынікае з тэзы аб вычарпанасці мажлівасцяў вымудраць новыя сюжэты і перакананасці ў патрэбе карыстацца (гуляць) традыцыйным сюжэтным наборам з неўнікнёнымі (хай і не заўсёды яўнымі) спасылкамі на папярэднікаў... Гульнёвы момант падкрэслівае перавагу ў такіх тэкстах (3) парадыйнага спосабу апавядання, валадарання адметнага кшталту іроніі... (4) унутры ПМ-тэксту патэнцыйна могуць супадаць рэальнае і віртуальнае, цяпершчына на роўных правох суседзіць (пераплятацца) з (не)магчымай мінуўшчынай ды (не)ймавернай будучыняй, што з’яўляецца складовым элемэнтам вялікае постмадэрнісцкае гульні3.
Такім чынам, крытыку застаецца толькі адшукаць у тэксце пазначаныя рысы – і гаварыць аб ступені яго “постмадэрнасці”: “…лёгкасць, з якой аўтар знаходзіць патрэбныя рысы і выдае твору ПМ-сертыфікат, спакушае агаласіць шэдэўрамі постмадэрну па-балахонаўску «Чжуан-цзы» або «Гільгамеша»”4.
Крытыкі пачынаюць шукаць праяваў постмадэрнізму ў беларускай культуры, чым ствараюць з постмадэрнізму нейкі стрыжань, сістэму, да якой падыходзяць альбо не падыходзяць творы. І ў той жа момант “постмадэрнізм — гэта сітуацыя, якая ўзнікла на тле развязвання ўніверсальных “вузлоў” і адсутнасці нейкага стрыжня”5.
Цэтлік “постмадэрнізм” крытыкі часам імкнуцца начапіць на твор з той жа мэтай, з якой кітайскія майстрыхі прыладжваюць да сваіх вырабаў лэблы “D&G” – для стымуляцыі попыту. Постмадэрнізм – модны, спрэчны, экзатычны, малазразумелы, з нязмыўным налётам заходнасці – дапаможа прадаць кнігу, да якой будзе прычэплены, створыць вакол яе рэзананс (“Сяргея Балахонава ведаюць найперш па публікацыях у газеце «Наша ніва» і часопісе «Arche». Тым не менш, выхад ягонай першай кнігі «Імя грушы» не застаўся па-за ўвагай патэнцыйнага чытача. У большай ступені гэтаму паспрыяла даволі актыўная рэкламная кампанія, што, між іншым, і насцярожвае. Якімі слоганамі апелюе гэтая самая «кампанія»?.. Дык вось, газета «Наша ніва» абвяшчае кнігу Балахонава вялікімі літарамі: «ПОСТМАДЭРНІЗМ». Быццам і не было яго на Беларусі да спадара Балахонава...”6.
Часам постмадэрнізм апынаецца ў крытычных тэкстах, прысвечаных цалкам рэалістычным творам: “У часы мадэрнізму нават рэалісты – крыху мадэрністы, а ў часы постмадэрнізму, пэўна ж, усе мы крыху постмадэрністы...”7. Філасофія постмадэрнізму ўплывае на свядомасць літаратурнага крытыка – прасочым, якія элементы і ўласцівасці постмадэрнізму карыстаюцца найбольшым попытам у крытыкаў і чытачоў, на якіх крытыкі разлічваюць.
Найбольш прыдатнымі для беларускіх крытыкаў сталіся такія элементы ці канцэпты постмадэрнізму, як гульня, інтэртэкстуальнасць, знітаванасць з маскультам. Кожны з іх можа быць прадстаўлены як абагульняльны для астатніх: інтэртэкстуальнасць можа разглядацца як частка Гульні, якая вядзецца з чытачом; з іншага боку, гульня цытатамі складзе толькі адну з праяў інтэртэкстуальнасці, што “з трэцяга, неіснуючага, боку” (І. Шаўлякова) будзе адным са спосабаў прыцягнення ўвагі масавага чытача.
Гульня: прыдумванне Беларусі, крытычны міф,
карнавальныя містыфікаты
Гульня ёсць прыпадабненне чалавека да найвялікшага Творцы, першасны спосаб спасціжэння свету. Адзін з важных элементаў гульні – містыфкацыя, розыгрыш, уяўленне, быццам штосьці ёсць, чаго насамрэч няма ці няма таго, што ёсць. Найвелькшая містыфікацыя – гэта культура і, у прыватнасці, літаратура. Для многіх жыхароў Беларусі само спалучэнне “сучасная беларуская літаратура” гучыць як своеасаблівая містыфікацыя.
Для постмадэрніста любая з папярэдніх традыцый раўназначна карысная як матэрыял, кавалкі, з якіх можна пашыць што заўгодна. Напластаванне традыцый, іх перапляценне ўяўляе дзіўныя строі, у якія апрануты сучасны творца: тут і антычная тога, і сярэднявечныя латы, і барокаўскія банты... Падчас гульні ўсё размаітае адзенне здымаецца, адкладаецца ў бок, з дзелавітасцю аглядаецца (што, мяркую, і меў на ўвазе С. Дубавец, распачаўшы на старонках “ЛіМа”дыскусію аб пераглядзе літаратурных набыткаў савецкага часу). Творцы-галапузы будуюць пясочныя замкі на пляжы – творца-постмадэрніст гуляе ў шкляныя таньчыкі на ўзбярэжжы Леты.
Слоўнік:
• Гульня – фізічная і інтэлектуальная дзейнасць, пазбаўленая прамой практычнай мэтаскіраванасці, дае чалавеку магчымасць выйсці за рамкі сацыяльных роляў, вызваліцца з-пад гнёту стэрэатыпаў, спрыяе пабудове мадэляў даследаваных з’яваў.
• Містыфікацыя – гр. “той, хто ведае таінствы” + лат. “рабіць, прыкідвацца” = “падман, наўмыснае ўвядзенне кагосьці ў зман”.
Краіны папяровыя, хэндмэйд
Якімі гульнямі бавяцца беларускія літаратары? Яны любяць прыдумваць Беларусь. То бок, яны-то, напэўна, збіраліся адлюстроўваць навакольную рэчаіснасць, а як паглядзіш, у каго яна якая атрымалася, дык разумееш: прымроілі...
Першы знакаміты стваральнік міфу аб Беларусі – Мікола Гусоўскі – мусіць быць прызнаны ці не самым удалым на гэтай ніве. Прапанаваны ім вобраз зямлі глухіх пушчаў, магутных зуброў і адважных вояў-волатаў быў шматкроць мадыфікаваны, перапрацаваны, аднак апынуўся вельмі трывалым. Дагэтуль зубр “прадае” Беларусь (растыражаваны на гліняных таблічках, каробках цукерак і да т.п.) і застаецца нашым татэмам, кітом ды чарапахай, на якіх стаіць нашая зямля.
Яшчэ адзін надзвычай жывучы міф належыць пяру Яна Баршчэўскага – ягоная “Беларусь у фантастычных апавяданнях” можа быць прыроўненая па значнасці ды колькасці літаратурных зваротаў (у беларускай літаратуры) да міфаў Старажытнай Грэцыі (у літаратуры сусветнай). Баршчэўскі ў самім тэксце спрачаецца са згаданымі міфамі, супрацьпастаўляе “мудрагелістым” антычным гісторыям, якія распавядае шляхціцу Завальні класічна адукаваны Янка, “простыя” гісторыі, якія бытуюць у народзе. Цёмны народ (ірацыянальнае, бессвядомае), да якога так па-бацькоўску ласкава й паблажліва ставіцца Завальня, апынаецца ўладаром дзейсных магічных рытуалаў, падпарадкоўвае сябе нячыстую сілу, якой поўняцца глухія пушчы, і застаецца незразумелым шляхетнаму гаспадару (рацыо, свядомае). Пісьменнік насяляе глухія пушчы неверагоднымі пачварамі, а побач з гэтымі дзіўнымі істотамі селіць мудры і хітры беларускі народ, што ў якасці платы за начлег баіць байкі (або лапшу на вушы вешае) гасціннаму шляхціцу Завальні.
З-пад пяра Францішка Багушэвіча выйшла “краіна гнілых хатак і дурных, як варона, мужыкоў”, у Вацлава Ластоўскага атрымалася зямля, поўная таямніцаў і схаваных уваходаў у лабірынты, якія пакінула па сабе магутная крыўская цывілізацыя, Адам Міцкевіч распавядаў пра краіну прыгожых паненак і высакародных шляхцічаў, самаахвярных святароў, апантаных містыкаў і няўмольных зданяў, а Уладзімір Караткевіч задэклараваў богаабранасць краю, сцвердзіўшы, што на Беларусі Бог жыве, і прызямліўшы свайго Хрыста ў Гародні. Усім сняцца розныя сны аб Беларусі.
Валянцін Акудовіч, у суплёце эсэ “Код Адсутнасці”, параўнаўшы міфы, створаныя пісьменнікамі аб Беларусі, вылучае “нізавы” міф (Францішак Багушэвіч) і “высокі” (В. Ластоўскі, А. Міцкевіч, Ул. Караткевіч). Нізавы – займеў фантастычны лёс: “Усе наступныя генерацыі беларускіх паэтаў, краязнаўцаў, публіцыстаў, якія і сфарміравалі ідэалагему нацыі (прымроілі яе ў газетах і кніжках, з чаго я неяк і назваў беларусаў “папяровай нацыяй”) пачыналі і завершвалі афармленне свайго відзежу Беларусі ў фармаце таго паэтычнага міфа, які распавёў напрыканцы ХІХ ст. адвакат з Вільні. Гэта з ягонай прыдумкі з’явіліся і знямоглыя беларусы, што нясуць на худых плячах сваю гаротную долю (Янка Купала), і “пяць лыжак заціркі” ў прыклад самай вялікай мары тутэйшага чалавека (Змітрок Бядуля), і лапаць дзеда Талаша, як адзіная аўтэнтычная зброя гераізаванага беларуса (Якуб Колас), і каўтун на галаве палешука, як нацыянальная адметнасць, і гнілое балота, як конгеніяльны нішчымнай долі пейзаж...”8.
Міфапаэтычны аналіз беларускай літаратуры і гісторыі суправаджаецца тварэннем новага міфа аб Беларусі “тут і зараз”: у цытаваным кавалку Беларусь паўстае як выдуманая, “папяровая” краіна.
Свет як тэкст...
Характэрная для постмадэрністаў адчуванне, што свет – гэта тэкст, блізкае П. Васючэнку. Яго кнігу крытычных замалёвак “Адлюстраванне першатвора” адкрывае сцвярджэнне, што калісьці існаваў першатэкст, які быў затым разбіты на драбнюткія кавалкі – у кожным адлюстроўваецца першатвор, памяць аб першаснай цэласнасці: “Святло ад Першатвору прайшло праз чорны калодзеж міфалогіі, адбілася ў шматлікіх люстэрках літаратурнага часу – міфалагемах”. Пачатак гэтай кнігі мог бы скласці маніфест беларускага постмадэрнізму, каб у ім было хоць крыху ваяўнічасці, неабходнай для стварэння маніфеста: “Мы раней робімся філолагамі, чым літаратарамі, бо жывем на паверхні шматвяковага літаратурнага досведу. Нават той палахлівец, што баіцца зазірнуць у вочы гэтай бездані, усё адно творыць з аглядкаю на яе. Мы маем звычку выпрабоўваць жыццё на літаратурнасць. ... нас цікавіць не пошук “прататыпу”, а пошук аўтара, які апярэдзіў нас, але ў тым і рэч, што папярэднік пакутаваў тым самым пошукам”, – гэта ці не постмадэрнісцкае сцвярджэнне скразной цытатнасці сучаснай літаратуры? Гэтая цытатнасць, на думку Васючэнкі, уласцівая не толькі нашай эпосе (постмадэрну), а літаратуры як такой.
...і жанр, як свет, шырокі
Філасофская канцэпцыя, закладзеная ў аснову кнігі П. Васючэнкі, адбіваецца на яе форме і змесце. Па форме адлюстраванні – гэта штось кавалкавае, фрагментарнае, таму й рэфлексіі крытыка ўкладаюцца ў кампактныя “філалагемы”, яшчэ карацейшыя “пятрогліфы” і нават у лаканічны слоўнікавы артыкул9. Змест таксама можна назваць фрагментарным – кніга прысвечана не асобнаму творцы і нават не беларускаму літаратурнаму руху, а, хутчэй, усяму, што траплялася ў сферу інтарэсаў аўтара, апантанага любоўю да літаратуры ўвогуле і беларускай літаратуры ў прыватнасці. Аўтар як прызма для разглядання навакольнага свету, як асноўны элемент, вакол якога арганізуецца тэкст, – гэта зазвычай аўтар эсэ, жанру, найбольш прыдатнага для постмадэрнізму. Зацемкі Васючэнкі эсэістычныя, але кожная думка вылучаецца ў асобны фрагмент – такое драбленне можна патлумачыць да таго ж разлікам на нетрывалую чытацкую аўдыторыю, па меркаваннях крытыкаў, няздатную агораць вялікія кавалкі тэксту.
Крытыкі пішуць, а пісьменнікі крытыкуюць
Натуральна, кожны крытык мае пэўнае светабачанне, сваё ўяўленне пра літаратуру, якое й прапануе чытачу. Наш крытык імкнецца да таго, каб стварыць свой адмысловы міф – Беларусі, літаратуры, свой сусвет, у якім існуе і дзейнічае крытычная думка. Аднак стварэнне ўласных сусветаў – звычайна прэрагатыва пісьменнікаў. Атрымліваецца, што крытыкі не проста слугуюць літаратарам, ствараючы рэзананс вакол пэўных твораў, а спаборнічаюць з літаратарамі ў стварэнні адмысловых мысленчых сістэмаў.
Гэтаму спрыяе і тое, што выступленні крытыкаў падмацоўваюцца выхадам кніг крытыкі. Так, з двума зборнікамі крытыкі выступіла Ірына Шаўлякова (“Сентыментальнае паляванне”, “Рэстаўрацыя шчырасці”), Ганна Кісліцына (“Blond Attack”, “Новая літаратурная сітуацыя: змена культурнай парадыгмы”, хаця апошняя больш выдае на літаратуразнаўчае даследаванне, чым на бягучую крытыку “часопіснага” характару).
Многія ўдзельнічаюць у літаратурным руху адначасова як складальнікі мастацкіх тэкстаў і як крытыкі.
П. Васючэнка вядомы як лаўрэат літаратурнай прэміі ТВЛ “Гліняны Вялес” за кнігу “Жылі-былі паны Кубліцкі і Заблоцкі” (2003), як аўтар “Крыўскага кішэннага слоўніка Пятра Васючэнкі” (“АRCHE” №3 (32), 2004), шматлікіх апавяданняў, п’ес – і як сааўтар папулярных нарысаў па беларускай літаратуры “Беларуская літаратура і свет” (2006), складальнік прадмоваў, крытык літаратуры ў “філалагемах і пятрогліфах” (“Адлюстраванне першатвора”, 2004).
Людка Сільнова – аўтарка кніг паэзіі “Ластаўка ляціць” (1992), “Зеленавокія воі і іх прыгажуні” (2001), эксперыментальных кніг “Рысасловы” (1994), “Агністыя дзьмухаўцы” (1997), кнігі крытыкі “Крышталёвы сад” (2007).
З крытыкай выступае ў друку Зміцер Вішнёў – кнігі паэзіі “Штабкавы тамтам” (1998), “Тамбурны маскіт” (2001), “Фараон у заапарку” (2007), прозы “Трап для сусьліка” (2002), крытыкі “Верыфікацыя нараджэння” (2005). Леанід Галубовіч у мінулым праявіў сябе як таленавіты пісьменнік (“Зацемкі з левай кішэні”, Мн.: БГАЦК, 1998; “Апошнія вершы Леаніда Галубовіча”, Полацк: Полацкае ляда, 2000). Анатоль Івашчанка, які запачаткаваў і вядзе ў “Дзеяслове” рубрыку “Бліц-крыт”, мае за плячыма ўласны паэтычны вопыт (зборнік паэзіі “Вершnick”, 2006, лаўрэат “Залатой літары”, 2005). В. Акудовіч – аўтар кніг эсэ “Мяне няма” (1998), “Разбурыць Парыж” (2004), “Код адсутнасці” (2007) – выступае як складальнік прадмоваў і пасляслоўяў.
Крытыка пісьменнікаў заўсёды цікавая: па-першае, гэта своеасаблівая самарэфлексія літаратуры, па-другое, аўтары валодаюць прыёмамі падтрымання чытацкай увагі, таму пісьменніцкая крытыка часцяком цікавейшая за чыста літаратуразнаўчую (апошняя на старонках СМІ амаль не з’яўляецца, а становіцца здабыткам падручнікаў па беларускай літаратуры, энцыклапедый і дысертацый). Па-трэцяе, такія крытыкі добра знаёмыя з самім творчым працэсам, яны ведаюць, як дорага каштуе аўтару кожны радок, і таму, па ідэі, ставяцца да чужой творчасці ашчадна.
Крытыка, створаная пісьменнікам, зазвычай знаходзіцца ў тым самым сусвеце, дзе і ягоныя творы. Так, Людміла Рублеўская працягвае традыцыі Караткевіча, выбудоўвае Беларусь “высокага міфа”. У яе творах адбываецца папулярызацыя беларускай літаратуры праз захапляльныя элементы (дэтэктыўныя сюжэты раманаў – інтрыгуючыя назвы крытычных артыкулаў), вяртанне чытачам нацыянальнай спадчыны, памяці (сюжэты раманаў звязаныя са знакамітай асобай/падзеяй мінуўшчыны – крытычныя артыкулы заўжды прыводзяць паралелі з малавядомай шырокай публіцы беларускай літаратуры), упісанне беларускай літаратуры ў сусветны кантэкст (праз перайманне пэўных сюжэтаў, апеляцыю да вядомых твораў сусветнай літаратуры ў раманах – і вышукванне сувязяў нашых аўтараў з еўрапейскай літаратурай у крытыцы).
Сітуацыю з крытыкамі-пісьменнікамі добра ахарактарызаваў П. Васючэнка, акрэсліваючы тыпажы крытыкаў: “Тып крытыка, які радуецца з’яўленню ў літаратуры таго, пра што ён марыў. Такіх крытыкаў любяць. Другі тып – крытык, які ніколі не знойдзе ў літаратуры таго, пра што ён марыў. Такіх крытыкаў не любяць, яны не лагодныя, але – сапраўдныя крытыкі. Адно бяда, што часцяком уцякаюць у прозу, паэзію або драматургію, каб дарабіць тое, чаго ў літаратуры не стае”10. Сваю пазіцыю да “пісьменніцкай крытыкі” акрэслівае і Г. Кісліцына: “...крытыку сталі пісаць паэты. Пад дэвізам – забі канкурэнта. Вішнёў супраць Балахонава ў «Дзеяслове», Сапажкоў супраць Хадановіча ў «ЛіМе»... Усур’ёз гэта ўспрымаць немагчыма”11.
Ствараецца ўражанне, што наяўнасць багажу ў выглядзе ўласных мастацкіх тэкстаў проста абавязковая для крытыка, калі ён не хоча быць упікнуты ў некампетэнтнасці: “Асабліва ўзлаваў артыкул невядомага тады Арцёма Арашонка, дзе ён намагаўся “грунтоўна”, з юначым імпэтам аналізаваць наш складана-пакутны літаратурны працэс. Малады чалавек, які пакуль што ведаў жыццё пераважна па кніжках (то бок па чужым вопыце), палез у высокія матэрыі і стаў выстаўляць ацэнкі нават любімаму майму беларускаму паэту Алесю Разанаву. Такой дзёрзкасці я маладзёну не дараваў і чакаў адно нагоды з ім расквітацца” (М. Южык пра “Сны дзяцей” А. Арашонка12). Прыгадваецца цвятаеўскі “сабрат па выпрабаванні”, якому адзінаму было дазволена ствараць крытыку.
У той жа момант, кола крытыкаў пашыраецца за кошт карыстальнікаў інтэрнэту, якія маюць магчымасць выказацца ананімна, а таму найбольш непасрэдна. Дазваляе выказацца ўсім жадаючым і рубрыка часопіса “Дзеяслоў” “Бліцкрыт” – у аўтары крытычных тэкстаў тут трапляюць і прафесійныя літаратары, і вярстальнікі, і студэнты гуманітарных факультэтаў.
Карнавал у байнэце
Калі з прафесійнымі крытыкамі звязана “міфалагізацыя” беларускай літаратуры, разгляданне твораў праз прызму абранага крытыкам міфа, дык у выпадку з інтэрнэт-крытыкай больш правільным падаецца казаць аб усемагчымых містыфікацыях. Прыкладам, для раскруткі сайту Litara.net адзін з яго стваральнікаў Адам Глобус выступаў на форуме пад рознымі нікамі, усчыняючы разборкі ад імя розных няісных асобаў. У выпадку з рэагаваннем на пэўны мастацкі тэкст чытач (у дадзеным выпадку карыстальнік) дакладна не ведае, якія з пастоў пакінуў сам аўтар тэксту, а аўтар часта не ведае сваіх крытыкаў і можа зазірнуць у твар “абагуленага” чытача. У той жа момант такое хаванне пад маскамі, памылковае пазнаванне спрыяе карнавалізацыі літаратурнага працэсу. Карнавал жа прадугледжвае масавасць, лёгкасць зносін і неабавязковасць іх вынікаў. Так у сеціве ствараецца свая літаратурная Беларусь, вобраз літаратурнай эліты краіны складаецца з рознагалосіцы яе найболей агрэсіўных прадстаўнікоў, якія не пакінуць без увагі ніводны крытычны водгук у свой адрас.
Чытач, дзякуючы, інтэрнэту атрымлівае магчымасць непасрэдна выказваць свае ўражанні ад прачытанага, спрачацца з аўтарам.
Вось як увасабляецца Гульня на форуме, дзе пісьменнік Сяргей Балахонаў піша да ніка Канай:
Балахонаў: Мой блог дапамагае Вам інтэрпрэтаваць маю кнігу? Ве-е-ельмі цікава…
Канай: Так, дапамагае. Мастацтва тым і цікавае, што дазваляе бясконца інтэрпрэтаваць адны й тыя ж творы па меры знаёмства з асобай творцы. Вось я чытаю твор Балахонава і пнуся паставіцца да яго сур'ёзна. Вось я чытаю, як Балахонаў «страляецца» з Жукоўскім, перачытваю мастацкія тэксты, «інтэрпрэтую»… Вось я даведваюся пра тое, што ў Балахонава ёсць і сайт, і блог, і Нітка Арыядны – новыя карэктывы ў інтэрпрэтацыі, разумею, што ўсё нішцяк.
Балахонаў: З Жукоўскім мы страляліся з іншых нагодаў…
Канай: Няважна з якой нагоды страляцца. Пушкін з Дантэсам, напрыклад, не з-за спрэчкі пра творчасць Байрана страляліся…
Нішцяк: Найлепшая дуэль у беларускіх варунках: скочыць разам у лесвічны пралёт гатэля «Масква». Хто выжыве, той і перамог.
Партрэт Купалы: Але калі Балахонаў з Жукоўскім скочаць і скончаць, застанецца Кісліцына.
Нішцяк: Кісліцына перавязе кавалак лесвічнага пралёту ў Менск у Музей беларускага постмадэрнізму.
Прэс-пап`е Коласа: з-пацтала, німагу болей так рагатаць!
Балахон: Гульні ў шкляныя танчыкі.
francisak-n: А можа Балахонаў не пост а панкмадэрніст?! Ці экстрамадэрніст:) Улічваючы акалічнасць існавання ў віртуальнай прасторы, ёсць яшчэ варыянт – кіберпанкмадэрніст )) галоўнае – каб не підэраст…
Барысевіч: У кнізе тры фінгалы – на кожнае вока?
Балахон: Спадарыня Ганна сказала, што «там прысутнічае нетыповая для беларускай літаратуры з'ява, як нон-фінал». То бок можаце паверыць ёй, а можаце шукаць там свае фінгалы. А я пакуль шчэ не саспеў пісаць «Нататкі на палёх «Імя грушы»”13.
Невіртуальныя містыфікаты
Містыфікацый хапае і ў невіртуальным жыцці. Вось як пра гэта гаворыць П. Васючэнка: “Акудовіч ёсць, але яго няма. Арлоў перакідваецца Валерам на паўдарозе ў рэдакцыю. Вы пішаце ў сааўтарстве з легендарным Антоні Вырвічам, якога бачыў адно Навум Гальпяровіч, вядомы містыфікатар...” – “Ён ёсць! Аднаго разу я хацеў яго паказаць, але ён пасаромеўся прыйсці на вечарыну ў Доме літаратара, калі была прэзентацыя кнігі “Прыгоды аднаго губашлёпа”. Ён быў у форме, з гурком ці з табельнай зброяй, невядома, што ў яго ў кабуры было... Проста пасаромеўся прама са службы ў пагонах ісці. Ён і зараз працуе ахоўнікам, а тады быў рэдактарам аднаго юрыдычнага часопіса”. – “Нашто нам столькі містыфікацый у літаратуры?” – “А яны ёсць у кожнай літаратуры. Літаратура стварае альтэрнатыўную рэчаіснасць. Яна сама па сабе ёсць містыфікацыя. Таму не верце пісьменнікам! І дзённікам іх не верце. І Льву Талстому не верце... А потым аказваецца, што гэтая змістыфікаваная рэальнасць больш рэальная, чым наша будзёншчына”14.
Суполка маладых літаратараў “Літаратурнае прадмесце” на чале з Л. Рублеўскай можа праславіцца адно гісторыямі сваіх сімулякраў. Сімулякр Рагнеда Крышталюк заўжды суправаджае суполку ў выглядзе ружовага парасона – яна мусіць быць копіяй неіснуючай асобы, якая вучыцца трэці раз на трэцім курсе філфаку. Але з цягам часу парасончык ператварыўся ў талісман, які быццам бы ўвасобіў у сябе дух суполкі: калі тканіна адарвалася ад металічных рожак, яе паспрабавалі падшыць, што не атрымалася – і было вырашана, што дух Рагнеды занадта свавольны і не хоча быць загнаны ў пэўныя рамкі (што дапасуецца да азначэнняў, якімі надзяляюць маладых творцаў крытыкі – гл. абмеркаванне твораў фіналістаў конкурсаў Караткевіча і “Нашай нівы” ў “Дзеяслове” №32, 2008). У такіх “паводзінах” “сімулякра” пабачылі нават працяг літаратурнай традыцыі “ў рожкі са старымі” – маладнякоўцы супраць старэйшых пісьменнікаў, футурысты супраць папярэдняй літаратуры, постмадэрністы супраць аўтарытэтаў/логацэнтрызму. Затым у суполкі паявіўся сімулякр сімулякра: кітайскі парасончык Інька ці Янька (імя нібыта залежыць ад таго, мужчынская ці жаночая частка возьме верх, а насамрэч – ад прыхамаці чальцоў суполкі) мусіць увасабляць кітайскага студэнта, які прыехаў па абмене і вучыцца разам з Рагнедай, ужываецца ў беларускую літаратуру і падпітвае яе багатымі традыцыямі сваёй вялікай і старажытнай краіны. Адносіны Інькі/Янькі з Рагнедай служаць крыніцай жартаў і гісторый у суполцы. Далей, прадмесцеўцы спарадзілі Блакітнага Свіна, сімулякр ці сімвал Першай антыгламурнай літаратурнай прэміі, які рэпрэзентаваны блакітным папяровым лычкам. Тое, што ў суполцы не розняць сімулякр, сімвал, талісман і проста цацку, можа быць спісана на цьмянасць і нявызначанасць, уласцівую постмадэрнізму, а множнасць гэтых сімвалаў-сімулякраў і іхняя цяга да мультыплікацыі – постмадэрнісцкай схільнасцю да памнажэння мастацкай масы за кошт паўтораў і самапаўтораў. Між іншым, суполка праводзіла “кірмаш сімулякраў” – акцыю, падчас якой кожны з сяброў суполкі мусіў прапанаваць на ўвагу публікі сімулякр і гісторыю, якая б “прадала” яго. Вось так, напаўжартам, напаўсур’ёзна маладыя літаратары прывучаюцца да постмадэрнізму.
Алюмініевае сонца беларускага пост
Літаратура як гульня цікавая крытыку ў працэсе, а не выніках. Таму ягоную ўвагу прыцягваюць найперш пэўныя рухі ў літаратуры. Так, у сярэдзіне 90-х Валянцін Акудовіч стаў “хросным бацькам” Бум-бам-літу – ён крытык, культуролаг, лоцман і капітан літаратурна-філасофскага сшытка “ЗНО”15. Акцэнт у сшытку – дадатку да газеты “Культура” – звычайна рабіўся на культуралогіі, філасофіі і літаратуразнаўстве, часам друкаваную прастору запаўняла і ўласна літаратура. Патроху сюды пацягнуліся тыя, хто “шукаюць сябе ў нетрадыцыйным, так скажам, пісьме ... хаця сутнасць феномена традыцыі ўжо даўно дыскрэдытаваная яе артадаксальнымі адэптамі”16, прытым друкаваліся як прафесійныя пісьменнікі (якія павінны рабіць тое, што чакаюць рэдактар, чытач, ідэалагічны заказчык), так і “дылетанты” (хто піша “таму, што ёсць жаданне крэмзаць паперу”, тамсама). З гэтай “тусоўкі дылетантаў ля ганку постмадэрновага дыскурсу” (тамсама) вылучыўся цэлы пласт творцаў, па-дылетанцку незалежных ад хоць якіх эстэтычных ці этычных канонаў – постмадэрнізм для іх стаў самай натуральнай сітуацыяй, якая таксама паўстала на незалежнасці ўсяго ад усяго.
Бумбамлітаўцы для Акудовіча – натуральныя, “адпрыродныя” постмадэрністы, для іх сацрэалізм толькі адзін з эстэтычных дыскурсаў адкрытай ва ўсе бакі постмадэрнісцкай прасторы: “...хаця іншы бумбамлітавец жагнаецца пры слове “постмадэрніст” ...і на прамілы Бог даводзіць, што ані сном, ані духам, але гэта... ад непамыснага ўяўлення пра постмадэрнізм як пра выключна эстэтычную падзею”17. Постмадэрнізм, даводзіць далей аўтар, гэта не столькі эстэтычныя прыкметы і прыёмы, колькі інтэлігібельнае (звышпачуццёвае, выдуманае) быццё ў адсутнасці трывалых ды пераканаўчых логацэнтрычных ідэй, прытым “у бліжэйшае стагоддзе з крыгі постмадэрнізму ніхто не выскачыць на трывалы бераг”. Бумбамлітаўцы акурат тыя, хто гуляецца ўсур’ёз: ладзяць перфомансы з сакральным паяданнем кракадзіла і сырых яек, паміраннем і вынасам цела са сцэны, збіраюцца ў Афрыку. Акудовіч з захапленнем сочыць за гульнёй у “новую беларускую літаратуру”, адсочвае яе правілы: “Бум – гук, Бам – рэха, разам – Літ(аратура). Гук, аформлены ў слове ды нагружаны сэнсам і значэннем рэха – гэта і ёсць тое, што раней называлася літаратурай... Але каб прабіцца арганізаванаму гуку скрозь усё нарастаючыя шумы... аднаго чалавечага голасу ўжо мала. І тут з’яўляецца Тазік...” І ўступае ў яе з дасціпнасцю і гумарам: “...на заканчэнне сваіх разваг хачу звярнуцца да беларускіх спонсараў. Дапамажыце, чым можаце, каб бумбамлітаўцы змаглі наведаць сваю (і Тазіка) гістарычную прарадзіму. Самі разумееце, як сэрца па радзімай старонцы баліць. Разам з тым звяртаюся і да афрыканскіх спонсараў. Таксама дапамажыце. Вам жа карысць будзе – гэта я не так сабе кажу. Рэч у тым, што Тазік складваецца... калі вы на свае вочы пабачыце... то зможаце вырабляць складныя тамтамы... зручна пераносіць хоць куды: нават на гару Кіліманджара... І калі там грымнуць, дык і на зорах будзе добра чуваць”.
Гульня – у тым, што кволы парастак ББЛ Акудовіч разглядае як цалкам сфармаваную падзею. Адбываецца гэткае рытуальна-магічнае дзеянне, калі імітацыя жаданага мусіць яго наблізіць. Прыкладам, каб пайшоў дождж, беларускія жанчыны трэслі на двары сіта, поўнае сухога гароху, што ўтварала гук, падобны да грукання кропель. Вось і жаданне крытыка, каб ББЛ “адбыўся ва ўсёй сваёй патэнцыяльнай значнасці”, было рэалізаванае праз гульнявыя развагі аб “нейкім умоўным бумбамлітаўцы” на старонках “Культуры” і іншых СМІ – дождж пайшоў, ББЛ як літаратурны рух, чые літаратурна-мастацкія прынцыпы сфармуляваў Акудовіч, адбыўся. І нават святкаваў дзясятыя ўгодкі, і, гавораць, існуе дасюль.
У гісторыка-тэарэтычных працах “слупоў” ББЛ Ю. Барысевіча і З. Вішнёва адбываецца міфалагізаванне гісторыі суполкі. З’явіўшыся ўпершыню ў часопісе “Крыніца” (№10, 2001), “Кароткая гісторыя “Бум-Бам-Літа” на сёння мае ўжо некалькі рэдакцый.
Фокуснікі
Міф паводле вызначэння Р. Барта – умелы ідэалагічны падман, лоўка пракручаны рэкламны фокус, майстэрская інфармацыйная “качка”.
Г. Кісліцына адзначае, што В. Акудовіч спрабаваў стварыць бумбамлітаўцам імідж постмадэрністаў і інтэлектуалаў, падвёўшы пад іх “вопыты” тэарэтычную базу: “Адзін з падзагалоўкаў яго артыкула, надрукаванага ў газеце “Літаратура і мастацтва” (16 студзеня 1998 г.) меў назву “Развітанне з Хайдэгерам, Дэрыда, Бум-Бам-Літам, постмадэрнам ды іншымі...”, хоць у раздзеле з гэтай назвай ні пра аднаго з пералічаных гаворка не вялася, а была прысвечана дыскусіі паміж С. Дубаўцом і А. Федарэнкам. У дадзеным выпадку Акудовіч выступіў у ролі іміджмейкера... Прыкладна тую ж акуцыю ў дачыненні да бумбамлітаўцаў правёў ён і ў тэксце “Ўводзіны ў Новую літаратурную сітуацыю”, калі сказаў, што ў іх творчасці мастацтва ўпершыню ў беларускай літаратуры знітавалася з навукай”. Думаецца, што ў гэтых выпадках культуролаг таксама спрабаваў “нашаманіць” тое, чаго яшчэ не было ў літаратуры, а мусіла б быць, стварыў міф як “лоўка пракручаны рэкламны фокус”, у які паверылі не толькі чытачы, але і самі тыя, пра каго гэты міф быў створаны.
Містыфікатар у балахоне
Дасюль мы вялі гаворку пра рысы, уласцівыя крытычным тэкстам незалежна ад аб’екту, падлеглага крытыцы твора. А зараз прасочым, як паводзяцца крытыкі, аналізуючы тэксты, адмыслова пазіцыянаваныя ў якасці постмадэрнісцкіх.
Раман Балахонава “Імя грушы” спарадзіў хвалю водгукаў. Правакацыйная назва, стаўка на супастаўленне з У. Эка, гульня з мовай і сюжэтнымі лініямі выклікалі розныя рэакцыі ў крытыкаў.
На думку Людмілы Рублеўскай, для падрыхтаванага чытача інтрыга пачынаецца ўжо з назвы, якая “адсылае да культавага твора Умбэрта Эка “Імя ружы” ва ўсёй яго постмадэрнісцкай красе”. Тэкст Балахонава, кажа крытык, патрабуе ад чытача ведання і тонкасцяў беларускай мовы, і гісторыі, і сучаснага літаратурнага працэсу: “Наймалейшы аўтарскі збой у слоўна-сэнсавых канструкцыях – і, як у гесэўскай гульні ў перліны, перліна падае... Я пакрывіла б душою, сказаўшы, што аўтар зусім гэтага пазбег. Але той, хто ўмее атрымліваць асалоду ад літаратурных лабірынтаў, можа паспрабаваць уключыцца ў гульню”.
У якасці ніткі для нанізання сэнсавых перлінаў вылучаецца дэтэктыўны сюжэт: “Мінск першай паловы ХІХ ст., гурток аматараў белкультуры. Адзін з кампаніі, малады прыгажун, таемным чынам знікае. Што здарылася? Прапануецца прынамсі 3 варыянты рашэння. «Ты неаднойчы здзiвiшся, паўтары разы заплачаш, будзеш бясконца ўсмiхацца, а дзе-нiдзе сарвешся на смех, а то i лаянку. Ты адчуеш водар i смурод беларускага постмадэрнiзму», – звяртаецца аўтар да чытача. Што ж, пачуццё гумару – яшчэ адзін абавязковы атрыбут для таго, хто рызыкуе наведаць літаратурны лабірынт. І калі па праходжанні яго хтосьці вам скажа, што беларуская мова недастаткова гнуткая, што наша літаратура не ведае цікавых эксперыментаў, вы можаце кампетэнтна паслаць таго, хто сумняваецца... ад імя грушы”18.
Крытык паўстае, па-першае, як папулярызатар новага твора, па-другое, як выхавацель свайго чытача, якому раіць пачытаць Эка і Гесэ, пацікавіцца гісторыяй і сучасным літаратурным працэсам. Ёсць і трэцяя іпастась, якая абумоўлівае першыя дзве. Людміла Рублеўская выступае ў «СБ» як апантаны прыхільнік беларускай літаратуры, яна намагаецца давесці масаваму чытачу, што гэтая літаратура – годная і вартая прачытання. Найлепшы сродак зацікавіць нашага чытача – гэта паманіць яго заморскім пернікам, у якасці якога і выступае тут постмадэрнізм.
Ганна Кісліцына таксама прыладжвае шыльдачку постмадэрнісцкасці: “Дастаткова звярнуць увагу на эпіграфы, якімі суправаджае С. Балахонаў свой тэкст, каб зразумець, што назва твора – не больш чым запрашэнне да гульні, якая з першай да апошняй старонкі будзе весціся аўтарам з даверлівым чытачом. Сам празаік вызначае твор як «постдэтэктыў», аднак такое аўтарскае вызначэнне мала што патлумачыць чытачу. У прадмове да кнігі літаратуразнаўца Юлія Крупенька... акрэслівае твор як 3-хмемуаравую містыфікацыю з інтрыгуючым сюжэтам”.
У рамане сустракаем іранічную апеляцыю да сённяшніх рэалій: распавядаючы пра загадкавыя падзеі, якія быццам мелі месца ў Мінску 1858 г., аўтар згадвае трагедыі Нямігі, Чарнобыля і падлодкі “Курск”. Часавае бязладдзе тут, на думку Г. Кісліцынай, стылеўтваральны прыём, а варыянтнасць фіналаў – праява постмадэрнісцкай дэцэнтралізацыі: “Гісторыя-шарада... аўтар не дае ніякага знаку на карысць хоць бы адной з іх (версіяў знікнення), па-постмадэрнісцку адстойваючы варыяцыйнасць ісціны ў сваёй “кнізе тысячы настрояў і аднаго адзінага пераканання” – праўда не адна”19.
Зміцер Вішнёў адзначае, што “прыналежнасць да постмадэрнізму не ёсць знакам якасці. А таму дзівіць, з якой упартасцю творы Сяргея Балахонава залічаюць да лепшых узораў дадзенага кірунку”. Своеасаблівае рушанне сюжэту можа быць трактавана як постмадэрнісцкая гульня структуры, не вынік кагнітыўнай няздатнасці аўтара, а структурная ўмова аповеду (Р. Барт, [49, с. 295]), але крытык упікае Балахонава менавіта ў няздатнасці – няздольнасці выбудаваць сюжэт: “Пасля прачытання ўсіх трох частак не пакідае ўражанне няскончанасці. Быццам аўтар разганяе паравоз, а той увесь час спыняецца, і чым далей, тым болей прыпынкаў… і, нарэшце, паравоз застывае ў «агоніі»… першая частка – самая вялікая, другая – меншая, а трэцяя падаецца кастрыраванай... Што гэта – жаданне аўтара хутчэй расквітацца з тэкстам ці мастацкая задума? <...> Магчыма, прасцей за ўсё спаслацца на постмадэрнізм. Маўляў, так і задумвалася аўтарам. Прычым чытаць часткі раману Балахонава можна ў любой паслядоўнасці – гэта толькі дадасць пэўнага прысмаку да творчай гульні аўтара «Імя грушы». Магчыма. <...> Усё ж хочацца гульні са словам, роздумаў, вобразнасці, а не толькі лозунгаў, няхай пачэсных і разумных”20.
Прыналежнасцю да эстэтыкі коміксу спрабуе патлумачыць папулярнасць у чытачоў твораў Балахонава крытык Макс Шчур: “Пасля апрацоўкі майстрам-карыкатурыстам рэчаіснасць апынаецца на тым баку крывога люстэрка, дзе пачынае жыць паводле законаў чорна-белага нямога кіно са здзеклівымі каментарамі аўтара. Да гэтых законаў належыць імпульсіўнасць паводзінаў карыкатурных постацяў, абсурдная (ці хутчэй гіпертрафаваная) матывацыя гэтых паводзінаў... Анахранізм ёсць яшчэ адным прыёмам і крыніцай комікі ў С.Б. Цікава, што такая самая крыніца эксплуатавалася ў новабеларускай літаратуры ад самага ейнага пачатку, у “Энеідзе навыварат”, дзе антычныя богі паводзяць сябе як сяляне ХІХ стагоддзя. Такая праекцыя ёсць conditio sine qua non гістарычнага рамана, у тым ліку і парадыйнага”21. Комікс абумоўлівае спрошчанасць паказу, рэдукаванасць жыцця да лубочных яркіх малюнкаў: “...праблем у цяперашнім аўтар бачыць толькі дзве, а менавіта – міжполавыя стасункі і нацыянальнае пытанне. Што ж, гэта няблага абмалёўвае кола чытачоў, мэтавую групу, на якую арыентуецца аўтар: нацыянальна-свядомая моладзь”. Крытык даводзіць, што гэтай рэдукцыі не можа не адбыцца, бо “тут і крыецца зерне постмадэрнізму: у ягонай кантамінаванасці поп-культурай”. Шчур нагадвае, што апроч сэксу і гвалту ў вострасюжэтным творы з прэтэнзіяй на папулярнасць не можа быць іншых рухавікоў, і падсумоўвае: “Аўтар на пяць балаў здае іспыт з асноваў постмадэрнісцкай літаратуры ў прысутнасці чытача, але замест таго, каб паступіць у нейкую ВНУ, праз пэўны прамежак часу здае той самы іспыт зноўку... І зноўку атрымлівае прыз чытацкіх сімпатый”.
Цікавае даследаванне твору Балахонава з пункту гледжання дэканструкцыі семантычнай улады дыскурсаў здзейснена Наталляй Харытанюк. Менавіта зняцце семантычнай улады з дыскурсу, лічыць даследчыца, ёсць дамінуючым матывам у рамане Умбэрта Эка “Імя ружы”, да якога ад самага пачатку адсылае назва рамана “Імя грушы”. Ужо ў выбары назвы, піша Умбэрта Эка ў “Нататках да “Імя ружы”, ён кіраваўся жаданнем пазбавіцца ад аднаго навязанага і абмежаванага аўтарам значэння: слова “ружа” было найбольш прыдатным для гэтага, бо яно несла ў сабе самыя разнастайныя канатацыі, сімвальныя значэнні, было семантычна перапоўненым, а таму і не дазваляла вылучаць адзінае значэнне. У гэтым святле назва рамана “Імя грушы” паказвае не толькі на пераемнасць дамінуючага матыву ад “Імя ружы”, на дыялог з раманам У. Эка, але і на іранічнае пераасэнсаванне яго ідэі постмадэрнісцкага рэлятэвізму. У рамане С. Балахонава дэканструкцыя чужой семантычнай улады адлюстроўвае не постмадэрнісцкую парадыгму мыслення, барацьба з чужой семантычнай уладай звязаная са знікненнем аб’екта (у Эка – рукапіс, у Балахонава – герой), але на гэтым яна не заканчваецца: аб’ект мусіць яшчэ сам стаць суб’ектам, набыўшы сваю форму. Ні адна з трох формаў уладных дыскурсаў (расійскі, польскі, беларускі, адлюстраваныя ў пазіцыях трох наратарак) не можа канчаткова завалодаць адсутным героем. Ён не руйнуецца, не знікае – што здараецца з аб’ектам пошуку ў рамане У. Эка, – а нібыта выцякае шторазу з насаджанай на яго абалонкі, трансфармуецца, мяняе форму i змест, залежна ад таго, у чый дыскурс ён трапляе, і гэтак ён застаецца свабодным ад семантычнай улады аднаго пэўнага чужога дыскурса, пакідаючы сабе надзею і магчымасць спраўдзіцца22. АТРЫБУЦЫЯ!
Сяргей Балахонаў вядомы ў літаратурным “байнэце” як Тэзей беларускага постмадэрнізму. Найменне было падхопленае ім, верагодна, падчас дыскусіі пра постмадэрнізм ў “АRCHE” (2001), калі так С. Балахонава назваў, іранізуючы, Д.Жукоўскі, і скарыстана для называння сайту, які пісьменнік прысвяціў уласнай творчасці. Нас будзе асабліва цікавіць закладка, названая “містыфікаты”, дзе сабраныя наступныя творы: “Наша Амерыка”, “Зямля пад крыламі Фенікса”, “Аднарогі Беларусі”, “Усё цвіце і цвіце тая кветка”, “Праз дзядоўнік да зор”, “Язык да ківі дапытае”, “Мой родны кіт”, “Гомельскі след Францішка Скарыны”. Аўтар не хавае сваё жаданне разыграць чытача, хаця ў той час, як гэтыя творы ўпершыню з’явіліся ў друку, многія з радасцю далі сябе падмануць: “…прачытаў “Зямлю пад крыламі Фенікса”… Адразу і не зразумеў, што гэта містыфікацыя, літаратурная правакацыя... Хоць і ведаў з “Нашае Нівы”, што аўтар гэтым любіць займацца. Захапіўся і ўсур’ёз зачытаўся... Хай даруюць суседзі з поўначы, але тэкст гэты падаўся мне яшчэ і пародыяй на іхнія падручнікі па гісторыі. Дзіўна, але на падобных “мітах” пабудаваная і трымаецца цэлая дзяржава... А ўвогуле – гэта класны тэкст, якіх у нашай літаратуры няшмат” (пісьменнік, рэдактар часопіса «Дзеяслоў» Барыс Пятровіч у перадачы з серыі «Прыватны дзённік», 21 студзеня 2005 г., Радыё Свабода).
Прыгаданыя творы выглядаюць правакацыйна, гэта мастацкі здзек з гістарычнае навукі, магчымы таму, што тая навука мала што можа супрацьпаставіць літаратурнай містыфікацыі і стэрэатыпам грамадскае думкі: “Пакуль не знойдзены крыж святое Еўфрасінні, хто можа з упэўненасцю сказаць, што ў Беларусі не было феніксаў?”23.
Балахонаў таксама стварае свой міф Беларусі – краіны, дзе фенікс-бацян крычыць “Алах акбар/а лоха в дар?”, дзе апошні аднарог спрычыняецца да “нашаніўскага” адраджэння...
Чараўніцтва ў таямнічым лесе
Альгерд Бахарэвіч сам сябе постмадэрністам не абвяшчаў – гэта часам робяць за яго прыхільнікі ягонай творчасці. Аўтар шматлікіх празаічных кніг (“Практычны дапаможнік па руйнаванні гарадоў”, СПб, 2002; “Натуральная афарбоўка”, Мн., 2003; “Ніякай літасці Валянціне Г.”, Мн, 2006, “Праклятыя госці сталіцы”, Мн., 2008; “Сарока на шыбеніцы” і “Халоднае сэрца”, Мн., 2009; ) кажа, што для яго мастацкая кніга – гэта чараўніцтва, падчас якога чытачу завязваюць вочы, бяруць за ганарлівую руку, заводзяць у таямнічы лес і пакідаюць там: “Кожнае чараўніцтва, па сутнасці, ёсць вялікім падманам... сапраўдны чытач падсвядома чакае, каб яго падманулі, ды так, каб ён не мог уцяміць, як жа здзейсніўся той падман”24.
Даследаванне творчасці А. Бахарэвіча з гледзішча постмадэрнізму ажыццяўлена ў часопісе “Тэксты”25. Прыкмецім: сам часопіс містыфікуе чытача, выходзячы не рэгулярна (што ўжо адмятае азначэнне “часопіс”) і нумаруючыся не па парадку (другі нумар названы трэцім, трэці – шостым, чацвёрты – дванаццатым, наступны, паводле слоў рэдактара Зм. Вішнёва, можа з’явіцца пад нумарам 96), затым даводзіць чытачу, што артыкул быў дасланы невядомым аўтарам у газету “Літаратура і мастацтва” і на электронную пошту А. Бахарэвіча.
Гэтае даследаванне можа выступаць прыкладам да тэзы, што постмадэрнісцкая крытыка імкнецца не патлумачыць сэнсы, закладзеныя ў твор аўтарам, а надаць яму новыя сэнсы ці адшукаць мета-сэнс, пусты сэнс, тое самае, што абмінаюць усе вылучаныя інтэрпрэтатарамі сэнсы. Ананімны крытык хоча падаць “творчасць Альгерда Бахарэвіча ў сучасным прачытанні” і сцвярджае, што тэкстам уласцівыя як вонкавыя прыкметы постмадэрнізму, так і яго філасофія: “Абапіраючыся на адзін з асноўных эстэтычных прынцыпаў постмадэрнізму – гульні з чытачом, аўтар праз мастацкае спалучэнне іроніі і гратэску ў межах празаічных твораў імкнецца да разбурэння стэрэатыпаў масавай, а ў больш вузкім кантэксце – нацыянальнай свядомасці... Адна з першых спроб рэалізацыі ў тэксце новага постмадэрнага светапогляду здзяйсняецца ў аповесці “Падмані гаспадара сусвету” – гульня з тэкстам тут ператвараецца ў мантаж фрагментаў розных твораў, што звязваюцца ў адзіную канструкцыю аўтарскай канцэпцыяй супраціву сучаснасці”.
Падрабязна даследаваўшы моўную гульню як адзін са сродкаў арганізацыі тэксту, аўтар пераходзіць да аналізу выяўлення ў творах Бахарэвіча “касмапалітычнай арыентацыі эстэтыкі постмадэрнізму” праз размыканне кодаў беларускага білінгвізму пры дапамозе старонняга кампаненту – чужой мовы. Цікаўнасць крытыка (і мэта, для якой, пэўна, ствараўся тэкст) аформлена ў пытанні “ці будзе апошні твор Бахарэвіча самым буйным постмадэрновым праектам, які чакае чытач?” – і найперш паказвае, што сам крытык зачакаўся буйных постмадэрновых праектаў. Увесь тэкст – гэта своеасаблівая прымерка ідэй постмадэрнізму на творы Бахарэвіча і падгонка твораў пад постмадэрністычныя лякалы. Прыналежнасцю да постмадэрнізму крытык імкнецца павысіць значэнне творчасці аналізаванага аўтара: “...у асобе Альгерда Бахарэвіча сучасная беларуская літаратура набывае новае светабачанне, якое адпавядае ўсім правілам і канонам эстэтыкі постмадэрнізму, і працягвае лепшыя традыцыі нацыянальнай прозы”.
Крытык Віка Трэнас зазвычай не схільная да гульняў і ставіцца да стварэння крытычнага тэксту надзвычай адказна – намагаецца дакладна вызначыць, у якім творчым метадзе працуе аўтар (падчас абмеркавання кнігі “Ніякай літасці Валянціне Г.”, ініцыяванага “Дзеясловам”, яна адстойвае прыналежнасць тэксту Бахарэвіча да “мастацкай сістэмы рэалізму ў класічным яго разуменні”), падкрэсліць, што новага ён прыўнёс у гэты метад і ў літаратуру ўвогуле (“прынамсі, у крытыкаў з’явілася нагода гаварыць пра ўзнікненне ў нас сучаснай інтэлектуальнай прозы, якая, нягледзячы на эстэтычную выкшталцонасць, чытаецца лёгка і займальна...”, тамсама), таму выкарыстанне ёю метаду ад праціўнага (ад постмадэрнізму) сведчыць пра (мажліва, неўсвядомленую) гульню ў “прымяралкі”, якую міжволі здзяйсняе філалагічна адукаваны чытач: “Свет, абмаляваны аўтарам, больш нагадвае тэрыторыю хаосу: калі гаварыць тэрмінамі постмадэрнізму, то варта было б згадаць такое пытанне, як рызома, але яно ўжываецца для абазначэння шматслойнасці свету, што існуе ў шматлікіх адрозных вымярэннях. У дадзеным жа выпадку можна вылучыць мадэрнісцкую манеру дуалістычнага свету – рэчаіснага і метафізічнага...”.
За тлумачэннем прыведзенага п/м-панятку бачная ўпэўненасць, што чытач яшчэ не асвоіўся ў такой “прасунутай” тэрміналогіі, а тое, што ад постмадэрнізму ўсё ж такі адштурхоўваюцца (можна, здавалася б, адразу апісаць свет твора з дапамогаю “мадэрнісцкай дуалістычнай мадэлі”, дзе свет падзяляецца на рэчаісны і метафізічны) выклікае цікаўнасць: крытык лічыць патрэбным “гаварыць тэрмінамі постмадэрнізму”?
Падчас напісання крытычных тэкстаў пазбегнуць “раўнення на постмадэрнізм” досыць цяжка – не толькі таму, што гэта апошні вядомы ў нас творчы метад, пра які яшчэ не нагаварыліся, але і таму, што сам час абумоўлівае постмадэрнічнае светаадчуванне. Вядучы ток-шоў сыпле цытатамі да месца і не, усюдыісная рэклама злоўжывае архетыпамі і міфалагемамі, інфармацыйная забруджанасць наваколля стварае ў галаве гараджан дзіўныя калажы – само гарадскае паветра, здаецца, набрыняла постмадэрнізмам.
Выступаючы як крытык, Марыйка Мартысевіч у сваім водгуку “памеру рэкламнага матэрыялу ў масавым часопісе” пераводзіць гаворку пра кнігу Бахарэвіча ў новую плоскасць – гендэрных стасункаў: “Герой Бахарэвіча раскрываецца менавіта ў стасунках з жанчынамі”. Пры агульнай дэцэнтралізацыі, да якой спрычыніўся постмадэрнізм, любы дыскурс, у тым ліку і феміністычны, мае роўныя правы на існаванне – чым, не доўга думаючы, скарысталіся прадстаўнікі раней “прыгнечаных” сацыяльных катэгорый па ўсім свеце. Падкрэсленая паліткарэктнасць, полікультурнасць і сорам мужчын-крытыкаў за прыналежнасць да гетэрасэксуальнай белай мужчынскай цывілізацыі, росквіт фемінізму – адзін з пабочных вынікаў постмадэрнісцкай дэканструкцыі пануючых дыскурсаў.
Жанчын прызнаюць роўнымі ў правах і вартасцях з мужчынамі, гомасексуалаў і лесбіянак – з гетэрасексуаламі. Паглядзець на беларускую літаратуру праз прызму гомаэротыкі ўзяўся Зміцер Вішнёў, што адбылося дзякуючы крытыку Алесю Астраўцову, які “нечакана паспрабаваў вынайсці вобраз латэнтнага гомасексуаліста ў маім рамане «Трап для сусліка, альбо Некрафілічнае даследаванне аднаго віду грызуноў»”26. У тэксце “Скрадзеныя клавішы” Зм. Вішнёў не без гумару паказвае, што беларуская літаратура багатая на “відочныя праявы жарсці да асобаў свайго полу” (тамсама). Аднак пры ацэнцы кнігі А. Бахарэвіча крытык гаворыць больш пра суаднесенасць мастацкага свету пісьменніка і “па-свойму ўнікальную беларускую літаратурную сітуацыю”27, што выклікае нават расчараванне ў чытача, які, пабачыўшы над крытычным тэкстам імя вядомага правакатара, ужо падрыхтаваўся да “канцэптуальных выбрыкаў” і залічэння бахарэвічавага галоўнага героя да вычварэнцаў-інвалідафілаў.
Свой варыянт Гульні прапаноўвае ў абмеркаванні “Ніякай літасці...” крытык Аксана Бязлепкіна: адштурхоўваючыся ад таго, што Бахарэвіч прыдбаў рэпутацыю песіміста і мізантропа, крытык запрашае да пошукаў “гэткага клінічнага аптыміста... раўназначнага Бахарэвічу па ўзроўні таленту, па еўрапейскасці, па адукацыі і адукаванасці”. Гуляцца прапаноўваюць, на жаль, не для таго, каб сапраўды займець (“нашаманіць”) такога аптымістычнага літаратара, а каб пераканаць у тым, што побач з Бахарэвічам “і блізка няма нікога роўнага”.
Локкі
Постмадэрнізм – трыксцер культуры, вясёлы і небяспечны блізнюк бога-стваральніка (мадэрнізму, тэхнакратызму...). Гарэза прымяняе роўныя да братавых сілы не на стварэнне, а на ўласнае забаўленне. Герой удзельнічае ў стварэнні свету, перамагае хтанічных пачвар, здабывае для людзей розныя цывілізацыйныя даброты – трыксцер смяецца з пафасу свайго блізнюка, супрацьпастаўляе яго ідэалізму рэфлексіўнасць і рэалізм (“некаторых нашых «народных» я б з задавальненнем апусціў з нябёс на зямлю, каб ведалі сваё рэальнае месца” М. Южык28. Локкі глядзіць на свет без ілюзій, крадзе ў Одзіна молат, каб пасля гэтым самым молатам пазбіваць з багоў увесь пафас. Ён, насамрэч, расчышчае шлях для чагосьці новага, і робіць гэта так весела, што назіраць прыемна.
Гермес не толькі скраў кароў Апалона, але яшчэ і без усялякіх згрызотаў насмяяўся са “святлейшага” бога, выставіўшы яго нездагадлівым, непаваротлівым і бездапаможным перад шалапутам-немаўляткам.
Крытыку сеяць разумнае-добрае-вечнае не цікава, бо рабілася ўжо сотнямі Праметэяў, застаецца ўзяць у жонкі літаратуру-Пандору і адно сачыць, каб не адкрыла злашчасную скрыню.
Сур’ёзнасць
Ёсць розніца паміж постмадэрнісцкай гульнёй крытыка і літаратара – незмушоныя эксперыменты, якія ставяцца аўтарам найперш для асабістага задавальнення, з дзіцячай цікаўнасці (а што будзе, калі...?) ці трыксцераўскага жадання разыграць кагосьці, каб жылося весялей, – і пародыяй, сатырай, карыкатурай.
Апошнія маюць на мэце выпраўленне свайго аб’екту высмейвання – гульня не ставіць асаблівых мэт, апрача забавы і дэміургічнага перастварэння свету.
Жартаўнікі, якія палююць на жарты, дзе б іх ні пачулі, цынікі, якія вымушаны ўвесь час даводзіць свой цынізм і якія гатовыя на любыя высілкі, каб толькі каму не падалося, што яны сталі менш цынічнымі, – панылае відовішча, слушна й дасціпна апісанае О. Генры ў навэле “Споведзь гумарыста”. Калі гульня становіцца працай, яна памірае як гульня – дзейнасць, пазбаўленая прамой практычнай мэтаскіраванасці.
Пастка для крытыка і крыніца вяселля для творцы – гэта гульня ў сур’ёзнасць. Пісьменнік, прыкладам, заяўляе, што “наогул, здзеквацца – лёгка, а вось стварыць нешта вартае ўвагі... Можна бясконца гуляцца ў смерць аўтара – але ў рэшце рэшт аўтар узнімецца, затушыць свечку, прадасць труну й напіша «Alter Nemo»”29, быццам бы заклікаючы нас паверыць, што ўсе цацкі схаваныя ў шафу і зараз ён піша зусім-зусім сур’ёзна. Але гульня працягваецца: у прыведзеным выказванні А.Бахарэвіч згадвае адзін з канцэптуальных паняткаў постмадэрнісцкай філасофіі, падкрэслівае, што белпісьменнікі менавіта гуляюцца ў постмадэрнізм, прымушае за метафарычным уваскрасеннем аўтара пабачыць рэальныя перфомансы, што ладзіліся бумбамлітаўцамі падчас выступаў (пакладанне ў труну і вынас цела Зміцера Вішнёва, смерць на сцэне Іллі Сіна...), і нарэшце апелюе да начытанасці сваёй аўдыторыі, якая мусіць ведаць, што аўтар «Alter Nemo» і апалагет шызарэалізму – адна асоба. Калі ж палічыць, колькі постмадэрністычных гульняў у прыгаданай кнізе, дык прывядзенне яе ў прыклад “сур’ёзнага” твора падаецца і ўвогуле спрытным фокусам (“Ніхто – гэта нашае alter ego, былое ці будучае, а пакуль адсутнае “я”. Ніхто – гэта я без мяне. Адсутнасць – гэта прыстунасць, якая не пакідае слядоў... “Я” – гэта нашае alter nemo, светлы цень нашага «ніхто»”30 – размовы творцы пра ўласную адсутнасць гучаць дарэчы ў кантэксце, дзе гавораць пра смерць аўтара і чалавека як пусты знак).
Постмадэрнізм вызваляе ад іерархій, любыя градацыі апынаюцца беспадстаўнымі і непатрэбнымі. Няма добрых ці благіх, “узнёслых” ці “сцёбных” вершаў – ёсць толькі гульня, якая прыемная роўна столькі, колькі яна цягнецца. А пасля ўдзельнікі разыходзяцца па хатах.
Т. Ч.
Гульня ў творчасці беларускіх крытыкаў праяўляецца на розных узроўнях:
• на ўзроўні падачы матэрыялу – у гумарыстычнай “несур’ёзнай” форме;
• пры ацэнцы асобнага твора – містыфікацыяй акалічнасцяў яго з’яўлення;
• пры аналізе творчасці асобнага аўтара – спробамі вылучыць адмысловы міф аб Беларусі, канцэпцыю, на якія працуе гэты разгляданы аўтар;
• пры развагах пра кірункі і рухі ў літаратуры – стварэннем уласнага міфа, да якога часам можа прыстасоўвацца рэчаіснасць.
Асаблівасці гульні ў апошнім выпадку абумоўленыя прыналежнасцю крытыка да пісьменніцкага цэха: больш шансаў прыцягнуць у сваю гульню чытачоў атрымлівае той, хто здольны да стварэння трывалага ўласнага мастацкага сусвету (і мае большы давер дзякуючы важкаму багажу ўласных мастацкіх тэкстаў).
Пры аналізе твораў, адмыслова пазіцыянаваных у якасці постмадэрністычных, крытыкі: 1) разважаюць аб магчымасці, неабходнасці, існаванні ці адсутнасці на Беларусі постмадэрнізму; 2) даказваюць прыналежнасць ці непрыналежнасць твора да постмадэрністычнага дыскурсу, уключыўшыся ў Гульню (“прымерка постмадэрну”), прапанаваную аўтарам.
Канкрэтызацыяй абранага міфа, з дапамогаю якога адбываецца аналіз тэксту, можа выступаць феміністычны (Кісліцына, Мартысевіч), псіхааналітычны (А. Астраўцоў), постмадэрністычны ці любы іншы дыскурс.
Інтэртэкст
Моднае паняцце
У шырокім сэнсе мы б мусілі гаварыць аб інтэртэкстуальнасці як аб стане культуры, дзе кожны тэкст узнікае паверх іншых (палімпсест), дзе само пісанне прынцыпова немагчыма па-за наслаеннем розных семантык, бо носьбіт культуры заўсёды “мае справу з неразборлівымі, напаўсцёртымі, шматкроць перапісанымі пергаментамі” (Фуко31 заўсёды знаходзіцца пад уплывам (што Дэрыда вызначае як “заўжды ўжо” [тамсама]). Аднак у дадзенай працы немэтазгодна адсочваць, якім чынам паўплываў на пэўнага крытыка культурны кантэкст, у якім ён існуе – ад прачытаных у дзяцінстве кніг да пачутых апоўдні навінаў. Нашы мэты больш утылітарнага характару, таму будзем лічыць, што для ўсіх сучасных беларускіх крытыкаў кантэкст прыблізна аднолькавы. Пад нашу ўвагу патрапяць знешнія праявы інтэртэкстуальнасці – свядомае выкарыстанне цытат, жангляванне агульнавядомымі фактамі і выслоўямі, знітаванасць тэкстаў, цяга кожнага тэксту да пашырэння сваіх межаў за кошт іншых тэкстаў.
Інтэртэкст уласцівы крытыцы як той, што вырастае на целе першаснага тэксту.
Апрача спасылак непасрэдна на тэкст, які пабуджае выказванні крытыка, часта даюцца спасылкі на іншых аўтараў, якія зацікавіліся гэтым тэкстам, альбо на іншыя тэксты, падобныя да аналізаванага па пэўных прыкметах – такія цытаты дазваляюць крытыку прадэманстраваць упісанасць разглядаемага тэксту ў кантэкст, мастацкі і крытычны. Крытык-рэкламшчык і крытык-ацэншчык падказваюць чытачу, чаго каштуе новая кніга ў параўнанні з тымі, што той ужо мае на паліцы.
Постмадэрнічнай інтэртэкстуальнасць становіцца тады, калі яна ўключаецца ў Гульню, якую вядзе крытык з аўтарам, іншым крытыкам і чытачом.
i.e.
У крытыцы Ірыны Шаўляковай інтэртэкстуальнасць выступае не столькі прыкметай “постмадэрнасці” аналізаванага твора, колькі падставай для аб’яднання розных мастацкіх з’яваў. Графаманства і сапраўднае мастацтва, бяскрыўдныя дзівацтвы і не бяскрыўдныя вычварэнні нязмушана суіснуюць у адной культурнай прасторы, ствараючы агульны тэкст, абазначаны крытыкам як “найноўшая беларуская літаратура”. Аналіз вядзецца то з пазіцыі чытача, які ўпершыню ўзяў у рукі літаратурна-мастацкае выданне, то з пазіцыі наведніка кунсткамеры, дзе сабраныя “несупастаўляльныя” літаратурныя рэдкасці – пры ўсёй дэклараванай суб’ектыўнасці крытычных выступленняў І. Шаўлякова імкнецца захоўваць бесстароннасць, пакінуць плоскасць, у якой ляжаць тэксты (традыцыйныя-наватарскія, графаманскія-мастацкія), і паказаць свайму чытачу, што “творы (якія) належаць розным дыскурсіўным практыкам... штосьці многае безнадзейна паядноўвае... напрыклад, усе тры кнігі (“Рэканструкцыя неба” В. Гапеевай, “Blonde attack” Г.Кісліцынай, “Alter nemo” Ю. Барысевіча”), падаўжаючы адна адну ў адвольным парадку, “удасканальваюць” некрапалічнасць найноўшай мастацкай славеснасці як адзнаку капрызлівага стылю істэрычнай эпохі”, чаму і з’яўляюцца “раскошай для шамана, што спецыялізуецца на інтэртэкстуальнасці”32. Па ацэнцы Л. Галубовіча, “І.Шаўлякова... намагаецца быць па-над усім”. Мяркуючы па тым, што пераважаюць у кнізе крытыкі “Рэстаўрацыя шчырасці” агляды, думаецца, што высокая кропка сузірання літаратуры абраная невыпадкова: “Непазбежная панарамнасць доследу відавочна спрыяе росквіту “дэміургічных” памкненняў і талентаў аглядальніка”. Увогуле ж І. Шаўлякова постмадэрністычнымі прыёмамі не злоўжывае, мяркуючы, што “Бог няроўна дзеліць – проза, паэзія, драматургія раскашуюць у постмадэрным плюралізме, а крытыка павінна ўтрымлівацца ў межах прыстойнасці, г.зн. класіцызму”33. Часам трапная цытата выступае ў якасці каментару, які крытык любіць дадаваць да ўласнага каментару. Графічна гэта выглядае як дужкі ў дужках, набраны курсівам асобны абзац, тлусты шрыфт пасля курсіву – такая “шматслойнасць” крытычнага каментару замаруджвае чытанне, прымушае вылоўліваць і складваць разабраную на кавалкі думку і, напэўна ж, робіцца наўмысна ў кнізе, пазначанай як “літаратурна-крытычны канструктар”.
Заклік да гульні ўтрымліваецца ў перакідванні з чытачом мячыкамі-цытатамі, у падбіранні да тэкстаў музычнага суправаджэння (для сучасных жыхароў блогасферы гэта не навіна, але для 2001 года перадача настрою з дапамогаю музыкі можа лічыцца цудоўнай знаходкай) ці арганізацыі тэксту як музычнага дыску (артыкул І.Шаўляковай “Правінцыя-Jazz” сэнсава і структурна разбіты на кавалкі – “трэкі”, у чым адлюстроўваюцца адразу дзве тыпова постмадэрнічныя рысы: фрагментарнасць і калажнасць). І ў загалоўках кшталту “Гульня. КЛАСІКА (Ў)”, і ў самім тэксце: “У грамадскай свядомасці паняцце “класік” суадносіцца з постаццю пісьменніка (мастака, кампазітара, рэжысёра і г.д.) і ніяк не стасуецца са словам “крытык”. У апошняга застаецца шанец стаць віртуозам гульні ў класіка(-ў). Гуляйма разам!”
Галоўны герой бахарэвічавай “Натуральнай афарбоўкі” дэкларуе сябе “адным з апошніх мастакоў”. Яго наведваюць відовішчы культурна-мастацкага апакаліпсісу, натуральныя для ахвяр постмадэрнісцкага светабачання: “Хутка ўсё мастацтва стане адной бясконцаю цытатаю для будучых пакаленняў. І тады мастакоў не будзе, застануцца адно крытыкі й мастацтвазнаўцы”. На што І. Шаўлякова рэагуе са здаровым гумарам: “Дальбог, шкада, што аўтар не парупіўся канкрэтызаваць дату ўсталявання гэтага “піру духу”... Ці ж дачакаемся?” [“Рэстаўрацыя шчырасці”, с. 139]. Саму кнігу крытык аналізавала з дапамогаю постмадэрнічнага панятку – інтэртэкстуальнасці: “«Натуральная афарбоўка» канструюецца як пэўная “інтэртэкстуальная” прастора, дзе повязь фрагментаў забяспечваецца не толькі “міграцыяй персанажаў” з аповеду ў аповед, але і блуканнем вобразаў-сімвалаў, вобразаў-матываў. Згадаем, напрыклад, Кашкіна – істоту, прызначаную “дзеля таго, каб цярпець”: яе (істоты) “партрэтнае” і “функцыянальнае” апісанне разгортваецца ў творы “Не кранаючы фігуры”, пасля згадваецца ў “Беларусах на крыштальных шарах” – ужо як звыкласць...”.
Цытатны валейбол
Пісьменнік, хітра падміргваючы, перакідваецца з крытыкам і чытачом прыхаванымі цытатамі – гэта пазнаеш? а гэта?
Андрэй Хадановіч і Вера Бурлак (Джэці) часам дораць чытачу творы цэнтоннага ці макаранічнага характару (цэнтон – арганізацыя вершаванага тэксту ў якасці мазаікі разнародных фрагментаў), з цэнтонамі Ю. Пацюпа выступаў ажно ў 80-я, характарызуючы іх як тэксты, што “будуюцца на клішаваных ды «крылатых» фразах і выклікаюць камічны эфэкт”34:
Ізноў бяда. Ізноў у кут.
Мой родны кут, як ты мне мілы!
Я столькі прастаяла тут!
Забыць цябе не маю сілы.
Настаўнік пагражаў мне ім
Не раз, утомлены дарогай,
І не цікавіўся зусім
Жыццём вясны маёй убогай...
(З верша Джэці “Кут”)
П’еса Джэці “Французскае каханне беларускіх паэтаў” пабудаваная з цытат твораў Янкі Купалы і Якуба Коласа. Верш А. Бахарэвіча “Нямецкая мова” можа служыць не толькі ўзорам разбурэння і крытычнага стаўлення да мінулага беларускай савецкай літаратуры, але і прыкладам удалай гульні з тэкставай памяццю чытача.
Такія “хрэстаматычныя” тэксты (у сэнсе – якія паразітуюць на творах з хрэстаматый па белліту і адначасова падаюць заяўку на ўдзел у будучых хрэстаматыях, бо найбольш яскрава дэманструюць, што пры творчым падыходзе можа даць інтэртэкстуальнасць), правакуюць скандал у “традыцыйным” друку (на што, верагодна, і ствараюцца).
Постмадэрнісцкая літаратура можа дазволіць сабе быць “паралітаратурай”, у якой “матэрыял больш не цытуецца... але ўводзіцца ў саму... субстанцыю тэкста” (Джэймісан35). Такі тэкст прадстаўляе сабой гульню сэнсу, што здзяйсняецца праз гульню цытатамі і гульню цытат, і набывае рухомую гульнявую (“карнавальную”) структуру. Цытата, такім чынам, выступае не ў якасці іншароднага ў дачыненні да нібыта прысутнага матэрыковага матэрыялу тэксту ўключэння, але, наадварот, зыходна іншародны тэкст (“знешняе”) становіцца іманентным кампанентам (“унутраным”) дадзенага тэксту. Р. Барт параўноўвае такі тэкст з “каралеўскім біфштэксам” гурмана Людовіка XVIII: спосаб прыгатавання гэтай стравы ўключаў прапітку аднаго біфштэкса сокам іншых такіх самых біфштэксаў. Тэкст, атрымліваецца, уцягвае ў сябе “сок” усіх папярэдніх, прапушчаны праз фільтр з таго самага рэчыва, якое трэба прафільтраваць, так што становіцца немагчыма адасобіць знешняе ад унутранага, размежаваць прыўнесеныя семантычныя блокі і аўтахонны матэрыковы сэнс, бо апошні менавіта і толькі з іх і складаецца.
Крытыкі на такія эксперыменты ідуць надзвычай рэдка, ім даводзіцца больш пільна сачыць за тым, каб не заблытаць чытача і не парушыць нічыіх аўтарскіх правоў.
Адзін з улюбёных спосабаў выкарыстання цытат у беларускіх крытыкаў – эпіграфічны (паратэкстуальнасць). Так, Даніла Жукоўскі падбірае да свайго артыкула, што распачаў дыскусію пра беларускі постмадэрнізм на старонках часопіса “АRCHE-пачатак”, два эпіграфы. І два эпіграфы суправаджаюць адказ Сяргея Балахонава: першы папракае Жукоўскага ў залішняй дагматычнасці, другі – у адсутнасці логікі. Заўвагі, верагодна, маюць рацыю, а іх форма – цытата – дазваляе Балахонаву пазбегнуць прамога зневажання свайго апанента. Адказ Жукоўскага зноў суправаджае роўна два эпіграфы, адзін з іх – з твора, прыгаданага ў тэксце апанента.
Часаварот
На думку Р. Барта, у з’яву, якую мы называем інтэртэкстуальнасцю, варта ўключаць “тэксты, якія з’яўляюцца пазней за твор: крыніцы тэксту існуюць не толькі да тэксту, але і пасля яго”. Гэтай рэтраспектыўнай “часаваротнай” здольнасцю інтэртэксту карыстаюцца, у тым ліку, для падвышэння ўласнага аўтарытэту: “Калі Жак Дэрыда сцвярджаў, што нічога не існуе па-за тэкстам, то ён, магчыма, прадчуваў нараджэнне нашай анты-кнігі”36 – гаворка вядзецца пра бумбамлітаўскія “друкапісы”, пры стварэнні якіх выкарыстоўваліся вершы, якія трапілі ў рэдакцыйную сметніцу, а таксама брудныя ад попелу і гарэлкі аркушы паперы, аб якія стваральнікі анты-кнігі Зміцер Вішнёў і Ілля Сін выціралі рукі. Гэтае выданне патрапіла да чытача ў колькасці 1 асобніка – але колькі значнасці надае яго выхаду спасылка на Дэрыду!
Асвета
У беларускай літаратуры інтэртэкстуальнасць часам выконвае “асветніцкую” функцыю – мусіць спрыяць павышэнню агульнай культуры чытача, што абумоўлена той асаблівай літаратурнай сітуацыяй, якая склалася на Беларусі. У дадзеным выпадку хутчэй варта казаць аб гіпертэксце (у тым сэнсе, у якім ён існуе ў інтэрнэце) – спасылках на крытыкаў, даследчыкаў, навуковыя выданні. Гэтае выкарыстанне не назавеш “чыста постмадэрнісцкім”, бо тут цытуюцца “аўтарытэтныя” крыніцы і аўтары, а ў постмадэрнізме, вядома, не можа быць аўтарытэтаў, тым больш не можа спасылка на неіснуючыя аўтарытэты надаць вагі крытычнаму тэксту.
Асабліва такое “асветніцкае” цытаванне характэрна для неспецыялізаваных выданняў, чытач якіх лічыцца не падкаваным у пытаннях літаратуры. Менавіта з разлікам на такога (масавага) чытача Людміла Рублеўская ў “Советской Беларуси” часта дае папулярныя тлумачэнні, якія ў літаратурна-мастацкім выданні маглі б падацца залішнім “разжоўваннем”. Прытым не толькі тлумачацца спецыфічныя паняцці ці з’явы, але і робіцца экскурс у мінуўшчыну (пераважна – беларускую літаратурную). Напрыклад, размова пра дзіцячую літаратуру суправаджаецца цытаваннем вядомага беларускага пісьменніка, спасылкай на менш вядомага крытыка і дайджэставым (хутчэй, пакуль чытач не перагарнуў старонку!) аглядам сучаснай беларускай дзіцячай літаратуры:
“«Пiсаць для дзяцей – задача вельмi нялёгкая. Пiсаць для iх, можа, цяжэй, чым для дарослых...» – утверждал Иван Шамякин, но долгое время считалось, что если писатель вообще умеет сочинять, то книжку для детей сделает «одной левой». На страницах царили безликие Ежики, Лисички, Зайчики, Аленки да Андрейки. Хотя, не нужно забывать, появлялись и настоящие шедевры. В 70-х годах ХХ века критик Варлен Бечик даже написал статью «Толькi без сю-сю», поднимая проблемы создания качественной детской литературы. Что ж, молодые авторы пытались переломать традицию этого «сю-сю». Например, в конце 80-х Игорь Сидарук, автор пьес в стиле абсурда, издал «Казкi дзядзечкi Сiда Рука», стилизованные под детские страшилки. Алесь Бадак написал повесть «Падарожжа ў краiну ведзьмаў». «Прыгоды паноў Кублiцкага ды Заблоцкага» Петра Васюченки предлагают детям настоящий карнавал в стиле барокко по мотивам белорусской истории. Интересен совсем еще свежий проект – «Чырвоная кнiга для дзяцей», где собраны сказки и стихи белорусских писателей о редких растениях и животных”37. З дапамогаю інтэртэксту крытык амаль кантрабандай працягвае на старонкі галоўнай газеты краіны звесткі пра літаратуру (разам з беларускай мовай, якая ў выданні не вітаецца, але падаецца журналістам як “моўная характарыстыка суразмоўцы” альбо дазваляецца дзеля непарушнасці цытаты) – таму яны носяць канспектыўны характар. Увогуле тэксты Л. Рублеўскай у “СБ” больш інфарматыўнага, чым аналітычнага характару, што абумоўлена характарам выдання.
Крытыкасфера: стварэнне рэха
Інтэртэкст як спецыфічная сістэма ўзаемных спасылак дапамагае ўсталяванню кантактаў паміж раз’яднанымі па-залітаратурнай рэчаіснасцю тэкстамі і насычэнню тэкстам культурнай прасторы. Д. Жукоўскі раіць: “кожны аналiтычны артыкул мусiць утрымлiваць некалькi цытатаў iншых аўтараў – проста для стварэння рэха”38. У звязцы з гэтым прыгадваецца выказванне Вікі Трэнас: “...праблема не ў тым, будзе крытыка аб'ектыўнай ці суб'ектыўнай, рацыянальна ці эмацыйна напісанай — праблема ў тым, каб была ХОЦЬ ЯКАЯ КРЫТЫКА. Бо кнігі праходзяць незаўважанымі”39. Праблему “рэха” спрабавалі вырашыць самі літаратары (прыкладам, бумбамлітаўцы грукалі ў тазік, у прамым і пераносным сэнсе), але ж стварэнне водгуку заўсёды было прэрагатывай крытыкі.
Злоўжыванні
“Выдатна было б, каб калегi нагадвалi аўтарам iхнiя ранейшыя заявы i цверджаннi” – парада Д. Жукоўскага сведчыць, што крытык гатовы ўжываць цытаты, каб падлавіць сваіх апанентаў на супярэчанні самім сабе.
Гэта падкрэслівае, якой добрай зброяй уяўляецца крытыку цытаванне.
Напрыклад, выказванне Д. Жукоўскага аб эпатажнасці (“Чалавек не хоча заставацца без рэха i пачынае завастраць фармулёўку, крычаць, вырабляць розныя штукi, каб прыцягнуць увагу”40) можа быць лёгка прыкладзена да яго ж самога, бо ён выступае ў друку з “нязломным энтузіязмам “будзіцеляў”-профі (ініцыятыву [па ўзніманні дыскусій] у Сяргея Дубаўца намагаецца перахапіць Даніла Жукоўскі”)41).
Пра недобрасумленнае выкарыстанне цытат паведамляе Зміцер Вішнёў: “Развагі славутага “дзеяча пісьменства” мне падаліся вартымі ўвагі, хоць і не зусім аб’ектыўнымі. Бо відавочна, што... спадар Астраўцоў папросту панавыдзіраў патрэбных яму цытатак”42 – пасля чаго і сам пачынае займацца такім “панавыдзіраннем”, каб паказаць, што пры падобным падыходзе ў творах беларускіх пісьменнікаў можна выявіць процьму прыкладаў аднаполай любові. Крытык даказвае, што “любы тэкст можна інтэрпрэтаваць па-свойму (інакш – пад сябе). Павыдзіраў з кантэксту патрэбныя цытаткі і ляп – гатова!” [тамсама].
Маскульт
Не чытайце газет за абедам
СМІ даўно і мэтаскіравана выхоўваюць “масавага чалавека”. Каб прадаць інфармацыйны прадукт на інфармацыйна насычаным рынку (а прадаць яго трэба, бо для стварэння і распаўсюджвання інфармацыі створана процьма працоўных месцаў), найперш ствараюць патрэбу ў гэтым прадукце. Маніпуляцыі добра працуюць, калі ў іх аб’екта зніжана крытычнае ўспрыняцце інфармацыі і здольнасць да творчасці (творчае дзеянне заўсёды непрадказальнае, а таму можа парушыць рэалізацыю маніпуляцыйнай схемы). Значыць, інфармацыю трэба падаваць так, каб не даць магчымасці яе асэнсаваць (хуткі тэмп падачы, рассейванне ўвагі на неістотныя яркія дробязі, у якіх патанае сутнасць, апеляцыя да эмоцый, падача інфармацыі ў час, калі ўвага чалавека занятая чымсьці яшчэ ды іншыя спосабы, выкладзеныя ў шматлікіх сёння дапаможніках па рэкламе, піяру і тэорыі маніпуляцый), а з цягам часу ўвогуле сфармаваць у рэцыпіента “хуткамысленне” (П. Бурдз’е, fast-thinker) і няздольнасць да аналітыкі.
Дасягненне інфармацыйнага грамадства палягае ў далучанасці кожнага да сусветнай культуры, здольнасці вокамгненна атрымаць веды па любой галіне. Дасягненне гэтае абарочваецца “масавізацыяй” культуры. Тое, што чалавек наведае віртуальны Луўр (побач з 50-цю іншымі сусветна вядомымі галерэямі мастацтва), не зробіць яго знаўцам мастацтва, а хуткае задавальненне “патрэбы ў культуры” выключыць магчымасць фарміравання глыбокай цікаўнасці, а праз гэта – глыбокіх ведаў. Шэдэўр скульптуры будзе аднойчы і назаўсёды класіфікаваны як “голая баба без рук”.
Генры Форд, Дэн Браўн і літаратурны прас
Пры тыражаванні самай выкшталцонай рэчы абавязкова адбываецца страта якасці. Пры капіяванні тэксту на ксераксе губляюцца колеры, аловачныя зацемкі і дробныя дэталі; пры бясконцым пераказе аднаго й таго ж атрымліваецца анекдот “сядзіць Грыбаедаў на камлі і лаецца”; пры бясконцым эксплуатаванні адных і тых жа найбольш вядомых культурных знакаў атрымліваецца “Код Давінчы”. Постмадэрнізм – гэта па-зашлюбнае дзіця інфармацыйных тэхналогій і глыбокага думання, маскульт – прадукт спалучэння тых жа тэхналогій і некрытычнага ўспрыняцца. Паміж постмадэрнізмам і маскультам існуе ўзаемапрыцягненне і братэрская любоў, яны крочаць, узяўшыся за ручкі, на што сам постмадэрнізм (напачатку – выкшталцоная гульня купкі разумнікаў) дае масу повадаў. Гульня сэнсу ці структуры можа быць не заўважанай, з напластавання дэкларавана раўназначных ідэй і цытат “чалавек масавы” адбірае самыя верхнія і “стрававальныя” – што бачна, напрыклад, па экранізацыі “Імя ружы”, у якой ад У. Эка застаўся адно дэтэктыўны сюжэт.
Прафанацыя постмадэрнізму адбываецца тады, калі пад яго выглядам чытачу-гледачу-рэцыпіенту падаецца “бессаромная халтура”, якая “ствараецца левым пальцам правай нагі ў стаханаўскія тэрміны й мае такое ж дачыненне да сапраўднага пісьменства, як інструкцыя па карыстанні, напрыклад, прасам”43.
Забаўляць!
Крытыкі прагнуць масавай літаратуры, прытым не толькі ў тым сэнсе, што сапраўды добрая літаратура павінна стаць вядомай “шырокаму колу чытачоў”, але і ў тым, што беларускай літаратуры патрэбны масавыя жанры, найперш фантастыка і дэтэктыў: “Як высвятляецца, Беларусі патрэбныя свая Марыніна, свой Пялевін, свой Успенскі і мноства іншых франкенштэйнаў, змайстраваных на аснове тутэйшага генетычнага матэрыялу”44; “«Беларуская літаратура – нудоціна». Я, вядома, не пагаджаўся, прыводзіў прыклады Караткевіча, Маўра і... Вось на гэтым «і» я і спыняўся, бо больш не мог згадаць... І вось з майго двухгадовага даследавання паўстала зусім непрыгожая карціна: сучасная масавая беларуская літаратура адсутнічае”45. Можна паспрачацца з крытыкам і прывесці цудоўныя творы апошніх гадоў, як “Янкі, або Астатні наезд на Літве”, “Казкі бабы Броні”, “Прыгоды паноў Кубліцкага і Заблоцкага”, “Аднарогаў Беларусі” і іншыя, якія пры належным піяры з лёгкасцю заваявалі б вялікія аўдыторыі, але цікава тут іншае: сама стаўка на забаўляльнасць літаратуры.
Творца пакутліва ці з радасцю вырабляе грымасы на забаву публіцы: “Бульварная літаратура і журналістыка імкнуцца ўсяляк аблашчыць чытача, пацалаваць паўсюль, дзе можна дацягнуцца: пацяшаюць яго, даюць карысныя парады, нават трошкі (у навінах, трылерах, казках) палохаюць... Бальшыня сучасных аўтараў (прынамсі, у вялікіх краінах, дзе можна жыць з продажу кніг) занадта хочуць падабацца хатнім гаспадыням... Камерцыйная “пісяніна” псуе густ, але ўзнімае настрой”46.
Гільятынаванне жанраў: фастфуд для fast-thinker’аў
Тэарэтыкі постмадэрнізму маюць справу з “узорным чытачом” (Эка), “арыстакратычным” (Барт), “архічытачом” (Рыффатэр), “уяўным” (Вулф) і г.д. А крытыкі маюць справу з чытачом рэальным, які, па меркаванні высокапастаўленых дзеячаў культуры, неўзабаве адвучыцца чытаць47. Рускія крытыкі, між іншым, скардзяцца на тое самае48.
Стан з інфармацыяй у грамадстве можна прыпадобніць да сітуацыі, вядомай у хіміі як насычаны раствор, калі ў шклянцы салёнай вады больш не можна растварыць ані крышталіку солі. Інфармацыйныя перагрузкі, што прыпадаюць на долю сучаснага чытача, выклікаюць занепакоенасць у крытыкаў – і прыводзяць да лаканічнасці крытычных выступленняў.
Масавае выданне прадугледжвае лёгкае чытанне, фастфуд для fast-thinker’аў, эксплуатуе прасцейшыя рэакцыі чытача, апелюе наўпрост да інстынктаў (сэкс і размнажэнне, гвалт і інш., на якіх журналістам раіў паразітаваць пачынальнік “жоўтай” журналістыкі Р. Хёрст). Хаця “СБ” нельга назваць масавым выданнем у хёрстаўскім разуменні, тым не менш, увагу чытача тут спрабуюць злавіць буйнымі кідкімі загалоўкамі, сэнсацыйнасцю і “скандалоідамі”. Прыклады “захапляльных” загалоўкаў Л. Рублеўскай: «От шляхтича Завальни до гоблина в пальто»; «Матрица, шматрица, гоблин в пальто» (падзагаловак у матэрыяле пра фантастыку), «Мушка-Зеленушка и «сю-сю» (беларуская дзіцячая літаратура), «Человек читающий – вид вымирающий?» (пра неабходнасць Года кнігі на Беларусі), «Котильон для поколения next2 (пра кнігу Ю. Каляды), «Коростель на грушевой ветке» (пра “Імя грушы”).
Літаратура пры прадстаўленні яе ў СМІ прайграе іншым відам мастацтва: музыцы – у непасрэдным эмацыянальным уздзеянні без якіхсьці высілкаў з боку рэцыпіента, тэатру, кіно, выяўленчаму мастацтву – у “відовішчнасці” і нагляднасці. У кантэксце экраннай культуры, дзе чалавек прывучаецца глядзець тэлевізар раней, чым навучыцца чытаць, выхад кнігі ў свет павінны быць абстаўлены як культурная падзея, больш увагі будзе надавацца прэзентацыі (хто быў, што піў, у каго па вусах цякло), чым зместу кнігі.
Перыядычнае выданне – канвеер, што выпускае больш-менш стандартызаваную прадукцыю, але літаратурны крытык менш за ўсё аўтамат па перапрацоўцы і ўтылізацыі тэкстаў (пад утылізацыяй тут маю на ўвазе ранжыраванне твораў і віртуальную расстаноўку кніг на паліцы чытача). Таму большасць жанраў літаратурна-мастацкай крытыкі ў неспецыялізаваных СМІ прадугледжвае мінімум творчасці. Напісанне анатацый, міні-рэцэнзій, аглядаў-прэзентацый носіць кліпавы характар: крытык пераказвае сюжэт – А, называе герояў твора – B, плюсы і мінусы (на яго асабісты погляд), дае кароткую характарыстыку выдання – С, эмацыйна афарбаваныя падрабязнасці – D, прывязку да знаёмых (найчасцей з побыту) рэалій – E.
Дзеля пацвярджэння факту наяўнасці прыведзеных “кліпавых” рысаў расставім літары ў канкрэтных тэкстах. Вось як выглядае размова пра беларускую фантастыку: “Чтобы мышь перестала бояться кота, она должна завести собаку. Сверхъестественные способности, владение «высшим знанием» и может быть для заурядного человека-мышки такой «собакой»” (Е); “Моя знакомая, человек глубоко верующий, однажды собрала все книги фантастики из своей домашней библиотеки, вынесла на пустырь и... сожгла. Как литературу нехристианскую. Радикально, ничего не скажешь...” (D+Е). “Еще одна «фишка» современной фантастики – идея о том, что человек – деталь компьютерной системы, а наше сознание – часть программы... Да-да, это «Матрица» (Е)... А точнее, киберпанк. Впрочем, о переизбытке терминов мы говорили... Все разделения на «школу Ефремова» и «школу Стругацких», «гуманитариев» и «технократов» весьма условны. Белорусские литераторы полюбили фантасмагорию. Это и «Прыгоды паноў Кублiцкага ды Заблоцкага» Петра Васюченки, где соединяются барочный карнавал и постмодернистская игра (С). И «Дамавiкамерон» Адама Глобуса, и «Зданi i пачвары Беларусi» Франтишка Хлуса и Мартина Юра (то есть Владислава Ахроменко и Владимира Климковича). А вот роман Игоря Бабкова «Адам Клакоцкi i ягоныя ценi» имеет черты интеллектуального фэнтези и альтернативной истории (С). Черты такого фэнтези – в трилогии Бориса Петровича «Стах», особенно во второй ее части, «Удол», где герой, заблудившись в средневековых двориках города, куда приехал на экскурсию, попадает из реальности в реальность (С+А)”49.
Тэкст павінен патрапіць на канвеер у час, месца пад яго вылучана мала, ён мусіць быць пазнавальна-стэрэатыпным – крытык у такіх абставінах можа няшмат зрабіць для літаратуры і чытачоў, хіба 1) праінфармаваць пра новае выданне і 2) суправадзіць яго рэкламным слоганам, даць тэксту рэкамендацыі, паспрабаваць “упячатаць” у памяць чытача нейкім парадоксам.
Гутаркі пра літаратуру з пісьменнікамі, крытыкамі і іншымі дзеячамі літаратурна-мастацкай прасторы замяняюць тэарэтычнае асэнсаванне новых з’яваў у літаратуры. Цікава, што Дзмітрый Быкаў, адзін з папулярных расійскіх крытыкаў, амаль не дае інтэрв’ю як жанра, а выкарыстоўвае яго толькі як метад збору інфармацыі. У нас жа старонкі грамадска-палітычных СМІ месцяць дыялог-партрэт (“Звязда” – Таццяна Падаляк), інтэрв’ю-партрэт (“Народная Газета” – Мікола Міршчына, Алена Ляўковіч), трыялет, дыскусіі (“СБ” – Людміла Рублеўская) і інш. А часам могуць замяняць і рэцэнзіі, як, прыкладам, “антыбамонднае інтэрв’ю” “Югася і трактар”.
Тлумач
Постмадэрнізм для масавага “ўсярэдненага” чытача сярэдняга ж узросту (і асабліва для старасвецкай бабулькі на вёсцы) выступае гэткім пудзілам-страшыдлам – ці заморскім пернікам, пра што гаворка вялася вышэй, – а тэарэтычныя развагі пра літаратурны тэкст з прыцягненнем пм-тэрміналогіі могуць апынуцца незразумелымі і нуднымі.
Таму постмадэрнізм паўстае ў тэкстах у самым “папсовым” аблегчаным (лягчаным?) варыянце.
Валянцін Акудовіч вымушаны карыстацца складанымі тэрмінамі, бо без іх немагчыма разабрацца ў тонкіх мысленчых матэрыях, у якіх аўтар мае намер разабрацца. У той жа момант, ён разлічвае на больш-менш шырокія чытацкія масы, і таму мусіць пісаць зразумела і захапляльна. Так, прыкладам, ён тлумачыць цьмянае для не-спецыялістаў паняцце дыскурсу, параўнаўшы яго з балотам – правакацыя, якая захапляе нашу ўвагу і пры гэтым тлумачыць, чаму балота набрыняла канцэптуальным сэнсам: “Балота – ландшафтны сiнонiм дыскурса. Яно мае сярэдзiну, але не мае цэнтра i канцуецца не межамi, а сутнаснымi разрывамi з зямлёй цi сушай. I хаця балота можа ўлучаць у сябе выспы, хмызы i азёрцы, аднак яны iснуюць тут не самi па сабе (i не дзеля самiх сябе), а толькi ў якасцi фармалiзацыi i структурызацыi балота як феномена цэлага. Гэтаксама i дыскурс ўтрымлiвае нешта, што ўмоўна можна пазначыць словам “структура”, толькi ягоная структура змацаваная не на статыцы iерархii, а на iнэрцыi вiртуальных актуалiяў, латэнтна сашчэпленых мiж сабой чаканнем апрычонага моманту дынамiкi...” (“Беларусь як постмадэрновы праект Бога” (“Разбурыць Парыж”)).
Эх, каб яны схляснуліся...
І. Шаўлякова дае крытыку на крытыку, вызначае адметныя рысы стылю Г. Кісліцынай, чым можа выклікаць замілаванне ў любога, хто з неабыякавасцю сочыць за гульнямі ў беларускай літаратурна-крытычнай прасторы. Гэтыя гульні выклікалі б ажыятаж, як жаночыя баі ў муцэ, каб атрымалі адпаведную рэкламу – хто ж не хоча паглядзець, як тэмпераментныя дзяўчаты адхвастаюць адна адну? Можна нават было б зарабіць на таталізатары, бо вынік у такім баі непрадказальны: на баку Г. Кісліцынай “энергічнасць, рашучасць”, што “часам мяжуе з безапеляцыйнасцю”, “эмацыйнасць выкладання і маналітнасць аўтарскай пазіцыі”50, на баку І. Шаўляковай – дасціпнасць, іранічнасць і здаровы сэнс, абедзьве маюць за плячыма філалагічную адукацыю, абедзьве профі-правакатары...
Скандалісты як прыметнік
Пакуль творца і крытык, крытык і крытык старанна кідаюцца бананавымі шалупінкамі, чытач радасна пацірае рукі. Правакацыя і нават персанальныя абразы выступаюць у такіх выпадках як запрашэнне да Гульні – дзейснае, бо зразумелае “масаваму” сведку культурнай атакі.
Пазнае ці не пазнае чытач цытаваную крыніцу, наколькі зразумее іронію аўтара і як выбудуе сваё іранічнае стаўленне да тэксту – усё гэта задае ў постмадэрнізме бязмежную свабоду моўных гульняў у полі культурных сэнсаў. Крытыкі карыстаюцца гэтай свабодай – для ўзаемнага зневажання: “Серабрыстыя і сінія суслікі [адказ на артыкулы Зм. Серабракова і І. Сіна], сабраўшы пасля здачы тары на пляшку чарніла, агучваюць колькі мудрагелістых словаў, прыдбаных у вышэйшых навучальных установах. Гэта як у показцы, у якой даўн хваліўся сваімі трыма аспірантурамі. Нігілістычнасць некаторых суслікаў апошнім часам яскрава ўпісваецца ў лайно, што смярдзіць на туалетнай паперы бамжатніка. Што паробіш, вельмі спакушальна ўтварыць свой літаратурны прытон на месцы грамадскага клазета... крытык, бывае, здзяйсняе акт творчага вычварэнства, калі ператвараецца ў брыдкае сусляня, пазяхае бяззубым ды бязносым паяльнікам і дэманструе прыгажосць сваіх смярдзючых пранцаў”51. Аднак, напісаўшы некалькі абзацаў лаянкавых словаў, крытык разумее, што такі адказ на крытыку абавязкова б “учыніў у літарацкіх колах паніку”. І нагадвае, што ўсе крыўдныя словы – у межах Гульні, для чаго прыводзіць вялікую цытату Жуля Жанэна пра творчасць маркіза дэ Сада і зазначае, што выкарыстоўвае “жорсткасць не як сродак апраўдання, а як сродак барацьбы з глупствам”. І далей ужо іранізуе ціхамірна (мо таму, што пакінуў гаварыць аб асобах, да якіх Зм. Вішнёў найчасцей проста безлітасны).
“Безапеляцыйная” (вызначэнне І.Шаўляковай) Г. Кісліцына піша ў нумары “Крыніцы”, які прысвечаны пераважна творчасці “Бумбамліту”, што “ніхто з бумбамлітаўцаў не мае мастацкай адукацыі” (№10, 2003) – Зм. Вішнёў выступае ў абарону “прафпрыдатнасці да выяўленчай дзейнасці сяброў “Бумбамліту””, не забываючы папракнуць Г. Кісліцыну ў “неадукаванасці” і пусканні “мыльных бурбалак”.
М. Мартысевіч “наязджае” на В. Трэнас за арганізацыю сустрэч моладзі з “жывымі класікамі” (у чым ёй бачыцца няшчырасць і адраджэнне “савеччыны”), у запале дыскусіі В. Трэнас нават пераходзіць на рускую мову, бо ў беларускай не хапае лаянкавых словаў.
Зм. Вішнёў, выступаючы ў абарону В. Трэнас, гаворыць не падумаўшы, у выніку чаго абражае Мартысевіч, псуе рэпутацыю, атрымлівае аплявуху і вымушаны прылюдна прасіць прабачэння.
Абражаны прыраўненнем уласных тэкстаў да помесі Шамякіна й Сарокіна, А.Бахарэвіч адказвае Г. Кісліцынай не самым ветлівым чынам: “Такія “патолагаанатамы”, як Кісліцына, лезуць у вантробы “кліентаў”, слаба ўяўляючы іх будову. Шаноўны крытык не бачыць адрозненняў паміж аўтарам і персанажамі ягоных кніг, парнографаў узгрувашчвае на п’едэстал, савецкіх графаманаў грыміруе пад наватараў [ці не ў падобным упікала Г. Кісліцына В. Акудовіча, называючы яго іміджмейкерам бумбамлітаўцаў? – заўв. аўт.] ...а аўтарскую стылістыку даследуе з просталінейнасцю бальшавіцкага камісара. Кісліцына не абцяжарвае сябе Мастацтвам Чытання – у яе ўлюбёнцах ходзяць тыя, хто інакш як простымі сказамі пісаць ня ўмее...”52.
Г. Кісліцына падчас інтэрв’ю53 прызнаецца, што часопіс “АRCHE” замаўляе ёй не якія-небудзь, а менавіта “разгромныя” рэцэнзіі. Такое жаданне прыцягнуць чытацкую ўвагу любымі сродкамі, хай сабе і з дапамогай скандалу, добра зразумелае ў выданнях “таблоіднага” тыпу, але “АRCHE” заўсёды пазіцыянуе сябе як выданне якаснае, таму міжволі пачынаеш падазраваць рэдактараў у захапленні іранічна-зневажальнымі гульнямі.
Прыкладаў такіх зневажанняў можна прыводзіць шмат – амаль кожная галінка на форуме litara.net пачынаецца добра, а заканчваецца высвятленнем адносінаў і брудам, які мадэратары не заўсёды паспяваюць прыбраць. Гэта – сведчанне нізкай культуры палемікі, якую дэманструюць яе ўдзельнікі (асабліва ў ананімных умовах інтэрнэту, калі істотна зніжаецца адказнасць за выказанае, няма магчымасці прыцягнуць крыўдзіцеля да судовай адказнасці за “паведамленне звестак, якія не адпавядаюць ісціне і закранаюць гонар, годнасць і справавую рэпутацыю”).
Маветон і жаўцізна
Вельмі своечасовай у гэтым кантэксце выглядае публікацыя Надзеі Шакун у “Тэкстах”54, дзе выкладчык “Акадэмічнага чытання і пісання” Еўрапейскага гуманітарнага ўніверсітэта нагадвае аб крытычным і навуковым этыкеце і паказвае на прыкладзе рэцэнзіі з “АRCHE”, як НЕ трэба пісаць крытычныя тэксты.
Інтэрнэт-крытыка перамяшчаецца з форумаў у блогі. Вартасць такой крытыкі палягае ў большай ступені адказнасці за словы, хібы – у інтэрактыўнасці парталу, праз якую пэўныя матэрыялы, якія выклікалі абурэнне чытача, ці непрыемныя выказванні наведнікаў блогу ў адрас яго стваральніка могуць быць тэрмінова прыбраныя, хаця б яны і дэманстравалі шчыры погляд ці рэальную сітуацыю. Атрымоўваецца, што ў блогу крытык стварае ідэальны вобраз сябе, рэкламную шыльду, пад якой будзе прадавацца крытычны прадукт.
Але ж і ў блогах крытыкаў хапае зневажальных заўваг да паплечнікаў, пры чытанні якіх спн. Шыкун, пэўна, за валер’янку схапілася б: “Кажуць, не кранай нешта, каб яно не смярдзела. Але некаторых літаратараў проста немагчыма не закрануць, бо яны дужа на гэта напрошваюцца. У 30-м “Дзеяслове” абмяркоўвалі кнігу памерлага Алеся Асташонка. Побач са слушнымі і заўсёды глыбокімі Абрамовічам і Акудовічам выступіў Глобус. Выступіў у сваім стылі – нагадзіў памерламу на магілу, абы яго, Глобуса, нехта заўважыў. Я заўважыў, хай радуецца. Пацешна, што Адам выступае ў ролі маралізатара (чыя б карова мычала), маўляў, кепска, што чалавек зламаўся, спіўся, нягожа і г.д. Але іншым разам лепей памерці ды застацца чалавекам, чым жыць і чадзіць сваім духам зямлю”55.
Для таго ўсе гэтыя непрыемныя рэчы прыводжу, каб іх непрыемнасць хоць каму ў вочы кінулася і каб хаця крыху яе меней стала. Так і хочацца часам, пачытаўшы нашу крытыку, мовіць, як кот Леапольд з савецкага мульціка: «Рабяты, давайце жыць дружна!»
І – дадам ад сябе – давайце паважаць адно аднаго...
Н. Шакун таксама раіць студэнтам (для якіх нібыта і праводзіцца “работа над памылкамі”) строга захоўваць адпаведнасць таму этычнаму рэгламенту, якога прытрымліваецца выданне, куды пішацца рэцэнзія, – у прыватнасці, у сур’ёзным выданні не згадваць аспекты прыватнага жыцця. Агромністая колькасць выпадкаў не толькі згадвання гэтых аспектаў, але і пляжання з іх дапамогай апанента выклікае думку, што большасць выданняў у нас пакрысе эвалюцыянуе ў бок “жаўцізны”. Постмадэрнізму ж, вядома, што маскульт, што элітарнае мастацтва – абое рабое, абы продажы былі высокія.
Т. Ч.
• Развіццё інфармацыйных тэхналогій, спрычыніўшыся да ўзнікнення постмадэрнізму, спрыяе росквіту масавай культуры і фарміраванню “масавага” тыпу свядомасці.
• Літаратурная крытыка ў масавым выданні выконвае інфармацыйную і рэкламную функцыі і набывае шэраг асаблівасцяў (кліпавасць, асветніцкі характар выкладання, схільнасць да кідкіх загалоўкаў, парадаксальнасці, інфармаванне пра падзеі калялітаратурнага жыцця).
• Крытыкі выказваюць непрыняцце маскульту як прафанацыі постмадэрнізму, калі за ім хаваецца непрафесіяналізм і разлік на некрытычнае ўспрыняцце, але лічаць неабходным прышчапіць беларускай літаратуры пэўныя формы маскульту (забаўляльнасць, вострасюжэтнасць, скандал як сродак прыцягнення ўвагі).
Сам сабе іраніст
Прыхаванасць цытат і адсылак да іншых тэкстаў спрыяе ўзнікненню іроніі як прыхаванай фігуры неадпаведнасці аб’ектыўна сказанага мэце выказвання.
Іронія выяўляецца вельмі запатрабаваным элементам постмадэрнічных гульняў: выступае як прафанацыя рэальнасці, спрыяе зняццю творчых абмежаванняў, пераадоленню аўтарытэтаў на шляху ўсведамлення роўнасці любых дыскурсаў.
Сапраўдная глыбіня постмадэрнісцкай іроніі раскрываецца ў самаіроніі, калі аўтар “парадыруе сам сябе ў акце пародыі” (Хассан), а татальнасць іроніі дазваляе постмадэрнізму знайсці неіранічны выхад да рэчаіснасці: як фенікс праз уласны попел, пракладае шлях “сапраўдная сапраўднасць”56.
Беларуская зямля даўно ўжо пад крыламі гэтага фенікса – ніхто не ўмее так кпіць з саміх сябе, як мы. Горкай самаіроніяй прасякнуты вобраз галоўнага героя А. Бахарэвіча («Ніякай літасці Валянціне Г.») – інтэлектуала з вытанчаным густам, які змушаны бясконца змагацца з прафанацыяй мастацтва, у тым жа рэчышчы – развагі А. Хадановіча пра “параалімпічнасць” беларускай літаратуры.
Добрымі іраністамі беларускіх крытыкаў робіць усведамленне адноснасці сваёй мовы і свайго дыскурсу, у дадзеным выпадку – нацыянальнага беларускага: “Быць літаратарам/пісьменнікам у Беларусі сёння шкодна для здароўя... Быць беларускім літаратарам/пісьменнікам у Беларусі сёння азначае пагадзіцца на добраахвотнае сацыяльнае і псіхалагічнае аўтсайдэрства (гэта як быць “штатным вар’ятам”)... Быць беларускім літаратурным крытыкам сёння вымагае, акрамя памянёных мітрэнгаў, цягання на спіне шыльды са сціплым надпісам кшталту «САДАМАЗАХІСТ»”57.
Паводле Рарці, такі іраніст адзіны і здольны да камунікацыі з іншымі мовамі (не толькі рускаю-украінскаю-нямецкаю, але і з мадэрнічнаю-музычнаю-феміністычнаю...), да ўзаемадзеяння з іншым дыскурсам – што дае грамадству спадзяванне на “пераадоленне жорсткасці і прарыў да сапраўднай свабоды”58.
Так што чакайма ад беларускай крытыкі выхаду на новыя, свету не вядомыя, узроўні.
А што пасля?
Перспектывы беларускай літаратурнай крытыкі бачацца захапляльныя.
Адна частка крытыкаў будзе ўзбагачаць чытачоў вызначэннямі, належнымі розным культурным сітуацыям, вылучаць спецыфічныя постмадэрнісцкія метады аналізу тэксту і карыстаецца з іх, ажно пакуль які новы метад не прыцягне іх увагу.
Другая частка будзе займацца рэкламай літаратуры, яшчэ адна – шукаць нетрадыцыйных шляхоў штурхання крытыкі і літаратуры наперад (ці ўбок), гуляючыся ў самыя розныя гульні, і ўсе тры будуць час ад часу цешыць чытача, усчыняючы скандалы і нават бойкі. З такога віравання энергіі абавязкова нешта мусіць нарадзіцца, у высокай тэмпературы жарсцяў “нешта мусіць выплавіцца” (П. Васючэнка ў размове з А. Аркушам пра будучае развіццё беларускай літаратуры).
Знітаванасць з маскультам, верагодна, дазволіць крытыкам ствараць тэксты дастаткова захапляльныя, каб захапіць вялікую аўдыторыю (далучыць да яе тых, хто не цікавіцца беларускім пісьменствам), а перанятыя ў маскульту метады маніпуляцыі будуць скарыстаныя для ўлоўлівання ўвагі тых, хто ўвогуле не цікавіцца літаратурай (але цікавіцца, напрыклад, боксам ці серыяламі).
Напісанне нобелеўскай лекцыі і завочнае вылучэнне сярод беларускіх пісьменнікаў кандыдатаў на гэтую ўзнагароду мусіць па правілах гульні, задэклараваных П. Васючэнкам, В. Акудовічам і іншымі “міфатворцамі”, спрацаваць як магніт для жаданае мэты, то бок атрымання “нобеля” пісьменнікам-беларусам.
Развітая ў постмадэрнічных варунках крытыка паспрыяе росту незалежных (ад якіх заўгодна дыскурсаў) і (сама)іранічных творцаў, добра раскруціць іх імёны на сусветным літаратурным рынку.
А яшчэ беларусы ў космас палятуць, але гэта ўжо іншая гісторыя.
Каму цікава: спалучэнне літар “постмадэрн” сустракаецца ў вышэйпрыведзеным тэксце 130 разоў. А здавалася – ці не ў кожным радку…
--------
1 Расінскі А. Супярэчнасці мастацкай крытыкі // Лекцыі для Беларускага Калегіюму [Электронны рэсурс]. – Рэжым доступу: baj.by/belkalehium/lekcyji/zhurnalistyka/rasinski01-1.htm. – Дата доступу: 27.04.2008
2 Пацюпа, Ю. Постмадэрнізм, калыска мая / Ю. Пацюпа // Arche-пачатак [Электронны рэсурс]. – 2004. – № 3. Рэжым доступу: http://arche.bymedia.net/2004-03/paciupa403.htm. – Дата доступу: 30.10.2006.
3 Балахонаў С. Архіпэляг постмадэрн, або Аналізу халодная сьляза / С. Балахонаў // АRCHE-пачатак [Электронны рэсурс]. – 2003. – № 3. Рэжым доступу: http://arche.bymedia.net/2003-3/bala303.html. – Дата доступу: 30.10.2006.
4 Жукоўскі Д. У лабірынце з постмадэрністам / Д. Жукоўскі // АRCHE-пачатак [Электронны рэсурс]. – 2004. – № 1. Рэжым доступу: http://arche.bymedia.net/2004-1/zhukouski104.htm. – Дата доступу: 30.10.2006.
5 Акудовіч В. Уводзіны ў Новую літаратурную сытуацыю. Лекцыі да Беларускага Калегіюму / В. Акудовіч // Фрагмэнты [Электронны рэсурс]. – 1999, 2000. – №7-9. Рэжым доступу: http://knihi.com/frahmenty/7akudovich.htm. – Дата доступу: 23.12.2006.
6 Вішнёў Зм. Катаракта пані Грушы, альбо Шпацыр па целе адной інсінуацыі / Зм. Вішнёў // Дзеяслоў [Электронны рэсурс]. – 2006. – №2. Рэжым доступу: http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/vish21?OpenDocument. – Дата доступу: 12.08.2006.
7 Пацюпа, Ю. Постмадэрнізм, калыска мая…
8 Акудовіч В. Код Адсутнасці. Асновы беларускай ментальнасці / В. Акудовіч. – Мінск: Логвінаў, 2007. – 216 с.
9 Васючэнка П. Крыўскі кішэнны слоўнік Пятра Васючэнкі / П. Васючэнка // АRCHE-пачатак [Электронны рэсурс]. – 2004. – №3. Рэжым доступу: http://arche.bymedia.net/2004-3/vasiucenka304.htm. – Дата доступу: 15.04.2006
10 Васючэнка П. Адлюстраванні першатвора: Літаратура ў філалагемах і пятрогліфах / П. Васючэнка. – Мінск: Логвінаў, 2004. – 144 с.
11 Кісліцына Г. Канферэнцыя на “Радыё Свабода” [Электронны рэсурс]. – Рэжым доступу: іwww.svaboda.org/forum/forum.aspx?ForumID=45&y=2006. – Дата доступу: 12.04.2007
12 Южык М. Адказнасць за словы // Блог крытыка [Электронны рэсурс]. – Рэжым доступу: iuzhyk.livejournal.com. – Дата доступу: 21.11.2007
13 Імя грушы: Порнаграфаманія ад Балахонава // litara.net [Электронны рэсурс]. – Рэжым доступу: Http://litara.net /forum/787/all. – Дата доступу: 25.05.2006
14 Аляшкевіч М. Лабірынты і цмокі Пятра Васючэнкі / М. Аляшкевіч // Маладосць. – 2007. – №4. – С. 105-108.
15 Мінскевіч С. Ого – год! // Культура (ЗНО). – 1996. – №26. – с. 6
16 Акудовіч В. Тусоўка дылетантаў / В. Акудовіч // Культура (ЗНО). – 1995. – №20. – с. ? (на маёй ксеракопіі не бачна – падкажыце, людзі добрыя, лянота ў бібліятэцы замаўляць!)
17 Акудовіч В. Афрыка – радзіма тазікаў, альбо Я хачу ў Бум-Бам-Літ / В. Акудовіч // Культура (ЗНО). – 1995. – №33. – с. 5.
18 Рублевская Л. Коростель на грушевой ветке / Л. Рублевская // СБ – Беларусь сегодня [Электронны рэсурс]. – Рэжым доступу: sb.by/article.php?articleID=50864. – Дата доступу: 11.04.2006.
19 Кісліцына Г. Мадыфікацыя празаічных жанраў у сучаснай беларускай літаратуры / Г. Кісліцына // Роднае слова. – 2006. – №9. – С. 23-25.
20 Вішнёў Зм. Катаракта пані Грушы…
21 Шчур М. На тым баку крывога люстэрка / Шчур М // Невідочнае месца [Электронны рэсурс]. – Рэжым доступу: Http://www.niamiesta.net/archiu/archiv.htm/Max-Viasna. – Дата доступу: 18.03.2008.
22 Харытанюк Н. Дыскурс і ўлада: філасафема ліючайся формы ў рамане Сяргея Балахонава «Імя грушы» / Н. Харытанюк // Беларускае літаратуразнаўства. – Вып. 5, Мінск, 2007. – С.148-153.
23 Жукоўскі Д. Аднарог і кола / Д. Жукоўскі // ARCHE-пачатак [Электронны рэсурс]. – 2005. – №2. – Рэжым доступу: http://arche.bymedia.net/2005-2/zukouski205.htm. – Дата доступу: 30.10.2006.
24 Бахарэвіч А. Ніякай літасці Валянціне Г. / А. Бахарэвіч. – Мінск: Логвінаў, 2006. – 290 с.
25 Spiel aus Бахарэвіч, або Руйнаванне па-беларуску // Тэксты. – 2007. – №3 (2). – С. 36-41.
26 Вішнёў Зм. Верыфікацыя нараджэння / Зм. Вішнёў. – Мінск : Логвінаў, 2005. – 168 с.
27 Бліц-крыт // Дзеяслоў. – 2007. – №1. – С. 313-320.
28 Южык М. Колер самоты / М. Южык // Блог крытыка [Электронны рэсурс]. – Рэжым доступу: iuzhyk.livejournal.com/11869.html#cutid1. – Дата доступу: 29.01.2008.
29 Бахарэвіч А. Ніякай літасці Валянціне Г. …
30 Барысевіч Ю. Alter Nemo / Ю. Барысевіч. – Мінск: Логвінаў, 2003. – 144 с.
31 Постмодернизм. Энциклопедия / сост. и науч. ред. А.А. Грицанова, М.А. Можейко. – Минск: Интерпрессервис; Книжный дом, 2001. – 1040 с. – (Мир энциклопедий).
32 Шаўлякова, І. Рэстаўрацыя шчырасці: літаратурна-крытычны канструктар / І.Шаўлякова. Мінск: Логвінаў, 2005. – 144 с.
33 Шаўлякова І. Гісторыя ўкрыжавання / І. Шаўлякова // Дзеяслоў. – 2003. – №3. – С. 220-233.
34 Пацюпа Ю. Постмадэрнізм, калыска мая…
35 Постмодернизм. Энциклопедия… с. 335
36 Вішнёў Зм. Верыфікацыя нараджэння… с. 11
37 Рублевская, Л. Когда у нас появятся свои Андерсены? / Л. Рублевская // СБ – Беларусь сегодня [Электронны рэсурс]. Рэжым доступу: http://www.sb.by/article.php?articleID=427582. – Дата доступу: 02.04.2005.
38 Жукоўскі Д. Пасткі на хайвэі постмадэрнізму / Д. Жукоўскі // ARCHE-Скарына [Электронны рэсурс]. – 2001. – №4. Рэжым доступу: http://arche.bymedia.net/2001-4/zukov401.html. – Дата доступу: 30.10.2006.
39 Трэнас В. Бахарэвіч, Праклятыя госці сталіцы / В. Трэнас // litara.net [Электронны рэсурс]. Рэжым доступу: http://litara.net /forum/1029. – Дата доступу: 14.02.2008
40 Жукоўскі Д. Пасткі на хайвэі постмадэрнізму…
41 Шаўлякова І. Рэстаўрацыя шырасці… с. 26
42 Вішнёў Зм. Верыфікацыя нараджэння… с. 23
43 Бахарэвіч Л. Ніякай літасці Валянціне Г. … с. 275
44 Бахарэвіч Л. Ніякай літасці Валянціне Г. … с. 285
45 Кардонскі Р. Цыт. паводле: Жукоўскі Д. У лабірынце з постмадэрністам // http://arche.bymedia.net/2004-1/zhukouski104.htm
46 Барысевіч Ю. Іголка прозы / Ю. Барысевіч // Дзеяслоў. – 2004. – №6. – С. 218
47 Рублевская, Л. Человек читающий – вид вымирающий? / Л. Рублевская // СБ – Беларусь сегодня [Электронны рэсурс]. Рэжым доступу: http://www.sb.by/post/55278. Дата доступу: 23.11.2006.
48 Иванова Н. Кому она нужна, эта критика? / Н. Иванова // Знамя[Электронны рэсурс]. – 2005. – № 6. Рэжым доступу: http://magazines.russ.ru/znamia/2005/6/iv11.html. Дата доступу: 21.10.2009
49 Рублевская Л. От шляхтича Завальни до гоблина в пальто / Л. Рублевская // СБ – Беларусь сегодня [Электронны рэсурс]. Рэжым доступу: http://www.sb.by/post/40145. – Дата доступу: 10.11.2004.
50 Шаўлякова І. Рэстаўрацыя шчырасці… с.120
51 Вішнёў Зм. Верыфікацыя нараджэння… с. 43
52 Бахарэвіч А. Ніякай літасці Валянціне Г. … с. 276
53 Аляшкевіч М. Ганна Кісліцына як брэнд беларускай літаратуры / М. Аляшкевіч // Маладосць. – 2007. – №3. – С.98-102.
54 Шакун Н. Работа над памылкамі, або Алыча как деепричастие / Н. Шакун // Тэксты. – 2008. – № 6. – С. 93-103.
55 Южык М. Быць крытыкам – гэта што?/ М. Южык // Блог крытыка [Электронны рэсурс]. – Рэжым доступу: http://iuzhyk.livejournal.com/17463.html. – Дата доступу: 15.05.2008.
56 Постмодернизм. Энциклопедия… с. 337
57 Шаўлякова І. Рэстаўрацыя шчырасці … с.4
58 Постмодернизм. Энциклопедия… с. 336.
