_____________________
Размова Андраніка Антаняна з Лявонам Луцкевічам |
Прапаную ўвазе чытачоў “Дзеяслова” інтэрв’ю з Лявонам Луцкевічам, якое адбылося ў Вільні 27 красавіка 1997 году. Мой суразмоўца, Лявон Антонавіч Луцкевіч (1922-1997) – карэнны віленчук, сын Антона Луцкевіча. Кнігалюб, краязнаўца, аўтар, бадай, адзінага грунтоўнага беларускага шляхаводу па гістарычнай сталіцы – “Вандроўкі па Вільні”.
Размова нашая была запісаная на магнітафонную касету, якая за гэтае дзесяцігоддзе нікуды не прапала, не размагніцілася, што ў прынцыпе часта бывае з падобнымі запісамі. І ўжо зусім не прадказальным чынам, яна ня трапіла стаць цацкай маёй дачкі.
Тэма размовы, якую па выніку можна акрэсьліць як “Пачатак другой сусьветнай вайны ў Вільні”, не была абраная спантанна. З аднаго боку, я хадзіў пад уражаньнем толькі што прачытанай кнігі літоўскай дасьледчыцы Рэгіны Жэпкайтэ “Фрагмент гісторыі Вільні: 1939-1940 гады”1, прысьвечанай перыяду ўсталяваньня літоўскай адміністрацыі на Віленшчыне, а таксама ўспамінаў Земавіта Фядэцкага, апублікаваных у 1995 годзе на старонках «Нашай Нівы». І мне было цікава даведацца, як бачыліся тыя падзеі з беларускага пункту гледжаньня, а лепшага інфарматара за Лявона Луцкевіча знайсьці ў Вільні тады было ўжо цяжка.
З іншага боку, я разглядаў гэтую размову, як уступную да цэлага цыклу. На жаль, планам не давялося ажыцьцявіцца. Летам таго самага 1997-га году Лявона Антонавіча ня стала.
Нягледзячы на тое, што Лявон Луцкевіч, наколькі ведаю, ніколі не адмаўляў у інтэрв’ю, для суразмоўцы ён ня быў лёгкай здабычай. Згодна з экскурсаводскай звычкай, ён меў падрыхтаваныя, а магчыма, і адрэпетаваныя адказы на найбольш частыя пытаньні, і зусім не саромеўся даслоўна паўтарацца.
Адрэпетаваны тэкст сам па сабе не зьяўляецца нейкім злом, а ў шэрагу выпадкаў ён проста неабходны. Але для жывой размовы з зацікаўленым слухачом, яго звычайна малавата. Таму (наколькі памятаю) пад час нашай апошняй сустрэчы, стараўся як мог зьбіць пафас (шчыры і непадробны) суразмоўцы і як часьцей пераводзіць размову на дробныя дэталі, цікавосткі і проста анекдоты. Вынікам маіх намаганьняў стала больш-менш спарадкаваная мазаіка, з якой цяпер можаце пазнаёміцца і вы.
Расшыфроўваючы тэкст размовы, лавіў сябе на тым, што сёньня расставіў бы акцэнты ў зусім іншым месцах, задаваў бы іншыя пытаньні й верагодна, што сама размова ішла б у іншым накірунку. Але з песьні словаў ужо ня выкінуць, дый прасьпяваць яе па другому разу немагчыма...
Вось так непрыкметна, і нечакана хутка, прыходзіць няўтульнае асэнсаваньне сябе як удзельніка незваротных падзеяў. Андранік Антанян.
– Лявон Антонавіч, згадайце, калі ласка, 1939 год. Ці чакаў хто з віленскіх беларусаў тут польска-нямецкай вайны? Ці было ўвогуле прадчуваньне вайны?
– Мне здаецца , што людзі , якія крыху арыентаваліся ў сітуацыі , што была тады ў Еўропе , вайны чакалі , таму што агрэсія нацысцкай Нямеччыны пачалася не ад Польшчы , пачалася ад Чэхаславаччыны й , безумоўна , вайны чакалі .
Стан тады быў вельмі нестабільны . Ну але , як заўсёды – гэта як гром з яснага неба ўдарыць – было тое нечаканасьцю , бо я магу са сваіх успамінаў сказаць , што становішча было трывожнае ў палякаў , і яны сур ’ёзна рыхтаваліся да вайны : наколькі маглі сур ’ёзна рыхтавацца . Таму што ваенная магутнасьць Польшчы была вельмі нязначная . Яны дрэнна ўзброеныя былі . Тым ня менш , якіясь захады рабіліся .
Я ў той час , у апошнія летнія месяцы , яшчэ вучыўся ў тэхнічнай вучэльні , і адбываў практыку на электрастанцыі . Гэта тая электрастанцыя , якая над берагам Вяльлі , каля Палацу спорту . Цяпер яна дае фактычна толькі цяпло . Дык там ужо летам ішла падрыхоўка , бо гэта лічыўся аб ’ект асабліва істотны , і была небясьпека бамбардаваньня яго .
Безумоўна , падрыхтоўка йшла . Але часта – не зусім талкова . Урэшце , калі пачалася вайна , у Вільні адразу ж , з першых дзён , адчуваліся пэўныя матэрыяльныя нястачы , вайсковая разруха – былі першыя бамбардаваньні нямецкай авіяцыі Вільні . Яны шмат шкоды не прынесьлі , але ўсё ж было зруйнавана некалькі дамоў . Так што віленчукі адразу на сваёй скуры адчулі , што такое вайна .
Ну а ці можна было дакладна прадбачыць , у які дзень разваліцца , калі можна так сказаць , ваенная магутнасьць Польшчы , дык ясна – цяжка было , тым болей , што , каб захаваць нейкі спакой у грамадстве палякі , нават я памятаю , незадоўга , літаральна за некалькі дзён да наступу савецкай арміі , гэта значыць , перад падзелам ужо канчатковым між Нямеччынай і бальшавікамі іх тэрыторыі , абвесьцілі праз радыё , сёньня гэта выглядае як жарт , што сітуацыя на фроньце зьмянілася , немцы адступаюць . І ў гэтыя дні тыя , хто баяўся бальшавікоў , у першую чаргу польская паліцыя , некаторыя вайсковыя часткі , карыстаючыся тым зацішшам , што народ быццам бы супакоіўся , хлынулі праз мяжу на Літву , каб там ратавацца ад прыходу бальшавікоў . І ў рэшце , у ноч з 16-га на 17-га верасьня ў Вільню ўвайшлі першыя аддзяленьні Савецкай Арміі , увайшлі танкі . Я памятаю дакладна , бо мы жылі тады за Вострай Брамай на вуліцы Піўной , цяпер яна Даўшос , і нашыя вокны выходзілі якраз на вуліцу . Канечне , увесь гэты перыяд быў строгі : загад не паліць сьвятла і занавешваць вокны – ад 1-га верасьня адразу прымаліся меры , каб пазьбегнуць небясьпекі бамбардаваньня . У гэты час , як ужо казаў , я працаваў на электроўні , і мы рыхтаваліся да забясьпячэньня яе й персаналу : ставіліся сьпецыяльна для дзяжурных гэтакія каўпакі металёвыя , каб яны маглі каля шчытавой , каля катлоў стаяць , і , прынамсі , былі абароненыя ад асколкаў . У падзямельлі сховішча было зробленае , каб увесь персанал , як толькі трывога паветраная , сыходзіў туды . Уключалі радыёпрыймач і адтуль ішлі паведамленьні . Як цяпер памятаю , калі пачынаўся налёт , гучала так , нібы паўзашыфравана : “Uwaga! Uwaga! Nadwodzi!”. Гэта значыць ужо набліжаюцца нямецкія самалёты . Калі яны адляталі , скінуўшы ці ня скінуўшы бомбы , тады паведамлялі па радыё : “Uwaga! Uwaga! Przeszli!”. Так , ваенная небясьпека , трывога ў горадзе адчуваліся . А 17-га – надышоў пералом .
Ці былі якіясь акты супраціву Савецкай Арміі ? Калі й былі – дык выпадковыя . Таму што польская рэгулярная армія не супраціўлялася – адступіла . Але мне ведамы два выпадкі . Адзін танк савецкі неяк ці выпадкова , ці па віне нейкага “дыверсанта ”, але збочыў з Зялёнага маста і ўваліўся ў рэчку . А на рагу вуліцаў Пілімо і Паменкальнё – насупраць помніку Цьвірку 1 – там цяпер вялікі дом , а раней стаяў аднапавярховы , дык вось там , відаць , заядлая польская моладзь , якая вырашыла ўсё ж змагацца з бальшавізмам , падбіла адзін савецкі танк і ён урэзаўся ў гэты будынак рагавы … У кожным разе , гэтак проста выліліся эмоцыі й нейкія звышпатрыятычныя пачуцьці польскай моладзі . Ясна , што гэта было не арганізавана , бо ня мела сэнсу . Калі ж пачалася акупацыя савецкая , ніякіх асаблівых эксцэсаў не было .
Якое ўражаньне зрабіла савецкая армія на жыхароў Вільні – цяжка сказаць . З аднаго боку , трэба , відаць , вярнуцца да тых часоў перад пачаткам вайны , якія выклікалі ў мясцовага насельніцтва , асабліва ў нацыянальных меншасьцяў , усё большую і большую варожасьць да польскага рэжыму . Бо калі на працягу дваццатых – пачатку трыццатых гадоў адносіны былі больш -менш памяркоўныя , цывілізаваныя , то за паўгоду ці год перад вайной рэжым зрабіўся значна больш жорсткім .
– У чым гэта выяўлялася?
– Гэта , як тады называлі – адбывалася фашызацыя польскага рэжыму . Перш за ўсё , недабранадзейных арыштоўвалі без суда . У Картуз -Бярозе быў лагер , куды ўсіх зганялі . Абсалютна без усякіх абвінавачаньняў . Ведаю , што туды трапіла й нямала беларускіх дзеячоў . Туды трапілі Язэп Найдзюк , Уладзіслаў Паўлюкоўскі , нават такі паважаны ў грамадстве чалавек , як былы сенатар Вячаслаў Багдановіч . Недзе нават захавалася фатаграфія , як яны ўсе зарослыя , схудалыя вярнуліся ў Вільню , калі ўжо развалілася ўлада польская . Ну й трэба сказаць , што наогул адносіны да беларусаў у апошнія гады сталі значна больш жорсткімі . Тады абмяжоўвалі магчымасьць работы беларускай гімназіі , яе выгналі з Базыльянскіх муроў . Гімназія была ператвораная ў філію польскай гімназіі імя Юліюша Славацкага , і канечне , страціла значную частку сваёй самастойнасьці . Там , у гімназіі , адбыліся і зьмены персанальныя . Прынамсі , у грамадстве тады лічылі , што апошні дырэктар – быў такі Кавалевіч , быў стаўленікам польскай “ахранкі ”, што ён быў чалавекам не зусім сваім . Вялікі кантроль быў тады і над інтэрнатам гімназіяльным . Ён знаходзіўся на Вялікай вуліцы і быў пад сьпецыяльным наглядам ваяводы Віленскага Бацяньскага , які лічыў , што там – гняздо бальшавіцкай крамолы . У пэўнай меры ён меў рацыю . Таму што настроі пракамуністычныя ў гімназіі існавалі , і чым больш польскі рэжым прыціскаў беларусаў – тым больш зьяўлялася сімпатыкаў таго другога рэжыму , які быў малавядомы , нягледзячы на тыя праявы , якія ўжо выклікалі насьцярожанасьць . Вядома , што Кампартыя Заходняй Беларусі была зьліквідаваная ў 1938 годзе , а сярод вучняў і нават некаторых настаўнікаў былі сябры гэтай падпольнай КПЗБ , быў падпольны камсамол у гімназіі . Так што ўсё гэта зразумела . Калі робіцца націск – трэба шукаць нейкае выйсьце . Варта сказаць , што ў тых людзей , якія адчувалі на сабе прыгнёт польскіх уладаў , была надзея на зьмягчэньне гэтага націску , на паляпшэньне сітуацыі з прыходам савецкіх войскаў .
– Ці ведалі ў Вільні пра лёс Тарашкевіча, Ластоўскага?
– Перш за ўсё трэба сказаць , што дакладных , верагодных зьвестак не было . І потым ёсьць такая асаблівасьць псіхалагічная . Калі ў нешта чалавеку вельмі ня хочацца верыць – ён у гэта ня верыць . Яму здаецца ўсё перабольшаньнем . Сапраўды , дакладная дата сьмерці Тарашкевіча яшчэ нядаўна была невядомая грамадскасьці . Гэта цяпер ўсё ставіцца на свае месцы , а тады , безумоўна , пэўная частка грамадства не хацела пазбавіцца ілюзіяў , яна разглядала зьвесткі , якія неаднаразова прыходзілі з -за мяжы , з -за жалезнае заслоны , як польскую прапаганду супраць Савецкага Саюзу . Усё роўна заставаліся яшчэ ілюзіі . І яны былі даволі моцныя .
І яшчэ . Трэба зразумець структуру Вільні , яе насельніцтва . Безумоўна , беларусаў тут было дастаткова многа – я не бяруся назваць сёньня лічбу . Вялікі працэнт складалі і мясцовыя жыды . Жыдоў было ня менш за сорак працэнтаў усяго насельніцтва . Дык калі ўзяць пад увагу , што сярод гэтых 40 працэнтаў хай сабе 8-10 працэнтаў было багатых камерсантаў , гандляроў , вышэйшага класу , добра інфармаваных , дык яны , безумоўна , баяліся савецкай улады . Гэта зусім зразумела . Але ж астатнія – гэта ў сваёй бальшыні жыдоўскі пралетарыят , і пралетарыят вельмі скамунізаваны . Так што яны , безумоўна , чакалі Савецкай улады , як ратаваньня .
Трэба разумець , што ва ўсіх краінах тады ўзьнікалі праявы антысемітызму . У Польшчы яны таксама былі , а ў некаторыя гады , асабліва выразна праяўляліся на віленскім груньце . Так што , гэта справа як бы нацыянальнай дыскрымінацыі , але з другога боку гэта і сацыяльная праблема , бо калі яны залічалі сябе да пралетарыяту , дык і спадзяваліся на выратаваньне .
Адносна беларусаў . Сярод беларусаў , практычна , таго вышэйшага класу – багатых – амаль не было . Значыць , большасьць беларусаў залічалі сябе да пралетарыяту і баяцца ім не было чаго . Таму што пралетарыяту , як кажуць , апроч сваіх ланцугоў не было чаго губляць .
Гэта адна справа . І потым ніяк да людзей не магло дайсьці , што адбыліся значныя зьмены ў Савецкай Беларусі пасьля перыяду так званай беларусізацыі . Хацелася пакінуць нейкую надзею , што ўсё ж такі , як бы там ні было , горш , чым пры паляках [ня будзе ]. Бо на працягу трыццатых гадоў [жыцьцё ] ўсё горшала й горшала . Усё больш заціскаліся людзі ў нацыянальным і сацыяльным асьпекце . Здавалася нешта павінна быць лепей .
Я памятаю , як у тыя першыя дні акупацыі , неяк мы з бацькам выйшлі , каб прайсьціся па вуліцы й сустрэлі Антона Неканда -Трэпку . Гэта быў вялікі прыяцель майго бацькі , да таго ж , яшчэ дадам , што ён быў маім хросным бацькам . І ведаеце , гэты стары чалавек быў хутчэй апалітычным . Гэта быў інжынер , высокай кваліфікацыі , скончыў два факультэты – адзін у Пецярбурзе некалі , другі за мяжой у Бельгіі , і ў той час працаваў загадчыкам факультэту электрыкі ў Тэхнічнай вучэльні на Галандэрскай . У яго настрой быў нібы ўзьняты . Тут ходзяць чырвонаармейцы , праязджаюць танкі . А ён ўсё -такі казаў : “Не ... Ведаеце , мусяць быць нейкія зьмены . Я веру , што усё ў Еўропе мусіць зьмяніцца .” Гэта яго была яго канцэпцыя . Ён верыў у тое , што нешта можа палепшыцца : “Ведаеце , пасьля гэтых усіх пераменаў створацца Злучаныя Штаты Еўропы ”. Гэта мне вельмі запомнілася .
Ён стварыў сабе нейкую ілюзію . А між іншым , ён быў адзін з першых , каго рэпрэсавалі – разам з маім бацькам і Вячаславам Багдановічам , які толькі вярнуўся з Картуз -Бярозы , Самойлам і Янкам Пазьняком , дзедам Зянона Пазьняка .
– У першыя дні, як зайшлі танкі, кветкі пад іх кідалі?
– Не , я не заўважыў такіх зьяваў . Народ нейкі ў нас ціхі -спакойны . І часам хіба дазвалялі сабе пагаварыць з байцамі .
– Як байцы рэагавалі?
– Яны рэагавалі насьцярожана . Іх , напэўна , папярэдзілі , што народ тут ня ўвесь добры . Але з другога боку не забаронена было пагаварыць . Як жа ж так – не адказаць чалавеку ?
Чырвоная Армія была вельмі дрэнна апранутая , ды яны яшчэ ўехалі ў горад змораныя , ня мытыя , ня голеныя ... Савецкая Армія ў канцы вайны выглядала лепей , чым у той час . Ботаў ніхто не насіў . Насілі абмоткі нейкія на чаравіках . Усё гэта вельмі нэндзна выглядала . У параўнаньні з мілітарна няхай і слабой , але няблага апранутай і добра накормленай польскай арміяй – гэта кідалася ў вочы . Дык некаторыя нават так са зьдзекам падыходзілі да гэтых бедных байцоў і пачыналі пытаць : “А як вы жывеце ? А што ў вас ёсьць ?” Пачынаючы ад элементарных тавараў , харчовых прадуктаў , а потым нейкую шпільку ўткнуць : “У вас апельсіны ёсьць ? А масла ёсьць ?” “Есть , у нас , есть . У нас очень хорошо живется ”. “А Капенгаген у вас ёсьць ?” “Есть , у нас в Москве на каждом углу Капенгаген ”. Хлопец ня ведаў , што такое “Капенгаген ”.
Настроі былі вельмі розныя . І цяжка сказаць , хто адносіўся цалкам прыхільна , а хто проста так успрымаў гэта , як непазьбежнасьць прыйшоўшую . Проста для некаторых пасьля польскага прыгнёту – гэта магла быць персьпектыва нейкіх зьменаў .
Ня трэба яшчэ забываць , што праз некалькі тыдняў , можа праз месяц , пачалася вельмі актыўная падрыхтоўка да плебісцыту за далучэньне Вільні да БССР . Дык , безумоўна , што для беларусаў гэта было вызваленьне ад акупацыі , і далучэньне да сваёй Радзімы . Так што многія з моладзі , й нават прадстаўнікі старэйшага пакаленьня , актыўна ўключыліся ў гэтую справу .
– Як праходзіла падрыхтоўка да плебісцыту?
– Звычайна . Чырвоныя палотнішчы з надпісамі , агітпункты , участкі па галасаваньні арганізаваліся . Праўда , галасаваньня не адбылося .
– А мітынгі за далучэньне да БССР адбываліся? Дзе яны праходзілі і хто выступаў?
– Ведама . На мітынгі запрашаліся прадстаўнікі мясцовай беларускай інтэ лігенцыі , сярод іх і мой бацька . І ён выступіў таксама на такім мітынгу , які , па -мойму , адбываўся на Лукішскім пляцы . І гэтае яго выступленьне было апублікаванае ў “Віленскай праўдзе ”. Ён выказаўся , як на тыя часы , дык недапушчальна памяркоўна . Без усялякіх усхваленьняў . Ён толькі выказаў думку , што лёс працоўнага беларуса пад польскім прыгнётам быў вельмі незайздросны , што абмяжоўвалася разьвіцьцё мовы , культуры , школьніцтва . І што сам факт , што Беларусь ня будзе падзеленая , зьяўляецца станоўчым . Будзе залежыць ад нас саміх , як мы патрапім будаваць разам свой дом .
Выступленьне тыповага інтэлігента , зусім ня ў тоне тых напышчанных выступленьняў . Але справа была ня ў гэтых выступленьнях . Справа ў тым , што ўсё было прадвырашана ў іншым месцы …
Першыя кантакты савецкай улады з беларусамі пачаліся , калі ў Вільню прыехаў малады камісар Іван Фролавіч Клімаў . Яму было даручана разабрацца тутака з “усімі гэтымі нацыяналістамі ”. Але ён паступіў хітра . Адразу ж навязаў кантакты . Выстаўляў сябе гэткім культуртрэгерам , чалавекам , які дбае пра культуру .
Я асабіста адзін раз сутыкнуўся з ім у музеі , бо часта забягаў туды да бацькі . А ён таксама пачаў наведваць музей . Гэта тады быў своеасаблівы беларускі культурны цэнтр . Бацька мяне з ім пазнаёміў . Ён яшчэ паціснуў мне руку . Клімаў неаднаразова заходзіў у музей і вонкава рабіў ўражаньне такога дабразычліўца . Нібыта ён прыехаў , каб заняцца праблемамі культуры . Аказалася , што ён быў накіраваны для таго , каб скласьці сьпіс тых , каго трэба прыбраць .
І самае парадаксальнае , што калі на працягу якога тыдня ўсіх пасадзілі ў Лукішкі , адразу ж уся радня : жонкі , сёстры , браты , усе хто ведаў , што тут ёсьць такі ўплывовы камісар Клімаў , кінуліся да яго : “Што ж гэта такое , мой такі добры быў , такі прыхільны да Саветаў , вораг палякаў … Чаму яго пасадзілі ?” “Мы разьбяромся . Тут могуць быць памылкі . Усё мы весьвятлім . Мы , праўду кажучы , ня маем дачыненьня да тых уладаў . Гэта робіць НКВД . Мы займаемся культураю , але я ўпэўнены , я ўпэўнены , што ўсё высьветліцца й вашага мужа выпусьцяць . Гэта я запэўніваю .”
– А ваш бацька ведаў, што пасьля разгрому Грамады ён ходзіць у савецкіх “чорных сьпісах”?
– Ён , можа , шмат чаго ведаў , але не гаварыў . Ён , відаць , дастаткова ўпэўненым сябе не адчуваў .
Я задумваўся над гэтым , і не аднойчы . У той час такі вядомы дзеяч , як ксёндз Адам Станкевіч , перайшоў мяжу ў Літву . Хаця гэта потым яго ўсё роўна не ўратавала , толькі на пару гадоў адсунула бяду . Ён прыходзіў да бацькі і казаў : “Давайце паедзем разам . Вы ж разумееце , што тут вас зьнішчаць .”
Ведаеце , бацька быў вельмі прывязаны да свайго музея , яму было неяк страшна яго кідаць . Гэта адзін з фактараў . Потым ужо слабое здароўе , гады . Яму цяжка было скрануцца з месца . Дома заставаўся я адзін . Мне тады было 17 гадоў , брату было – 19, і брат быў якраз у польскім войску і пра яго не было нічога вядома . Потым мы даведаліся , што ён каля Ломжы трапіў у палон . Але немцы аднесьліся даволі лаяльна да беларусаў . Пасьля разьдзелу – беларусаў адпусьцілі дадому , і брат праз Беларусь нелегальна перайшоў у Літву . Але гэта было ўжо тады , калі бацька быў арыштаваны .
А калі гаварыць агульна , то беларуская моладзь даволі актыўна ўключылася ў акцыю па плебісцыту . Марылі што будзе свабодны праезд у Менск , што ўжо ня будзе той мяжы жудаснай , і гэтак далей .
Мяне толькі зьдзівіла тады адно вельмі асьцярожнае выказваньне бацькі . Разумееце , ніхто тады ў Вільні , абсалютна ніхто не гаварыў , не дапускаў думкі , што Вільня можа быць аддадзеная Літве . Наогул , я такога ня чуў ні ад кога . Можа быць , у літоўскім асяроддзі гаварылі пра гэта ... Але літоўцаў была жменька ... Між іншым , і сярод людзей паінфармаваных , сярод жыдоўскай інтэлігенцыі , я ніколі ня чуў , каб нехта заікнуўся пра магчымасьць перадачы Вільні Літве .
І вось аднойчы бацька сказаў : “А ведаеце , хто яго знае , што яшчэ можа быць . Можа , Вільню й Літве нават аддадуць .” І вось гэтая яго прадбачлівасьць многа разоў мяне потым зьдзіўляла . Ці ён меў нейкую акольную інфармацыю , ці гэта яго палітычная інтуіцыя – таго я не магу сказаць .
– Якім чынам адбылася перадача Вільні Літве?
– Савецкія войскі сыйшлі спакойна . Безумоўна , добра -ткі абрабаваўшы горад . Не было такога рабаўніцтва , каб заходзілі ў дамы , нешта бралі . Але яны абрабавалі ўсе ўстановы . Не засталося ніводнай пішучай машынкі . У некаторых канторах , дзе добры паркет быў – пазрывалі гэты паркет , і на машыны . Хацелі нахапацца , чаго можна . З нашага музею яны вывезьлі даволі значную частку архіву .
Дарэчы , рабілі яны гэта двойчы . Першы раз архіў вывезьлі туды , дзе і цяпер тая ўстанова , што пераходзіць ад адной улады да другой – гэта на Лукішскай плошчы будынак , дзе польская дыфензіва была , дзе царская ахранка была , гестапа было , НКВД і КДБ і цяпер таксама тая самая ўстанова …
І дзіўна , што пра гэта праведаў мастак Пётра Сергіевіч , і , як толькі прыйшлі немцы , ён недзе замовіў некалькі фурманак конных , пад ’ехаў туды , знайшоў нейкія магчымасьці зайсьці , і прывёз канфіскаванае ў музей . І ўсё на працягу вайны было ў музеі . А калі ўжо бальшавікі прыйшлі ў другі раз , дык яны канчаткова ўсё рэквізавалі . Яны сьпяшаліся й хацелі паказаць прыстойны твар , бо , ведама , ужо было запланавана загадзя , што будзе далей . Гэта тады для недасьведчаных здавалася : “Ох , Літва цешыцца , бо атрымала нарэшце Вільню , пра якую гаварыла цэлыя два дзесяцігоддзі ”. Там былі і саюзы вызваленьня Вільні . Але ў асяроддзі старэйшага грамадства , людзей рэальна думаючых , хадзіла прыказка : “Vilnius – musų, o mes – rusų”1. І гэта было вельмі слушна , усё роўна бальшавікі надоўга не пакінуць Літву як незалежную дзяржаву . Бо яны баяліся нападу немцаў . Гэтак выглядала .
– І вось прыйшлі літоўцы.
– Тут вялікага прыёму нельга было чакаць , бо я кажу , што літоўская меншасьць была вельмі невялічкая . Ну і літоўскае войска таксама было вельмі невялічкае й трэба было зрабіць выгляд , што гэта такі парад . Дык потым многія зьдзекваліся . Танкаў , канечне , у літоўскай арміі не было , былі такія невялічкія танкеткі . І яны ехалі па прасьпекце – цяперашнім Гедыміна . Дзе яны разварочваліся , я ня ведаю . Але яны некалькі разоў праехалі туды -сюды , каб выклікаць уражаньне , што іх многа . А хто быў сьмякалісты , дык заўважыў , што ў танкетак было ўсяго шэсьць нумароў : “1”, “2”, “3”, “4”, “5”, “6”. А потым ізноў : “1”, “2”, “3”, “4”, “5”, “6”...
Затое яны вельмі добра рэпрэзентаваліся . Яны былі цудоўна абмундзіраваныя , мелі добрую кавалерыю , шыкоўных коней . Адным словам , віленчукі зласьлівыя (а яны былі вельмі зласьлівыя ), тым больш калі чакалася нейкай паважанай вялікай сілы , а тут раптам маленькая Літва . І вось , гледзячы на гэтых шыкоўна адзетых вайскоўцаў , і асабліва парадную паліцыю , якая мела такія мундзіры , што нагадвалі колішнюю аўстрыйскую армію , з высокімі шапкамі й пер ’ямі , віленчукі казалі : “Ну во , з Коўна аперэта прыехала .”
Госьці былі гэтыя былі для Вільні , віленчукоў , трэба сказаць , нечаканымі .
Былі канфлікты з польскім насельніцтвам , якое хацела паказаць непрыманьне гэтай новай улады . Яны стаялі на пазіцыі , што Вільня і Віленшчына зьяўляюцца неад ’емнай часткай Польшчы і гэта імкнуліся задэманстраваць адносна мірнымі метадамі . Ну напрыклад ... На маіх вачох гэта адбывалася . Як вядома , на могілках Росы пахавана сэрца Пілсудскага й там маці яго пахавана . Дык яны арганізавалі паломніцтва на могілкі , каб пакланіцца сэрцу Маршалка . Ішлі па вуліцах з рэлігійнымі сьпевамі польскімі , канечне , ня толькі па ходніках , але й па праезнай частцы , тое , што цяпер забараняецца ў Менску . Зрэшты , тут вельмі вузкія вуліцы , тут іначай ня пройдзеш .
Гэта прайшло раз , два . Урэшце -рэшт , літоўцы страцілі цярплівасьць . Пачалі гэтыя паломніцтвы разганяць . Ну а як разганяць ? Самы просты спосаб – у іх была вельмі добрая конная паліцыя , з дубінкамі , з такімі самымі гумовымі , як цяпер усюды . Уразаліся ў натоўп , пачыналі лупіць – людзі разьбягаліся . Гэта я бачыў неаднойчы .
– Ці былі нейкія рэпрэсіі або дыскрымінацыя нелітоўскага насельніцтва?
– Ведаеце , гэта рабілася ўсё памалу . І , трэба сказаць , проста ў літоўцаў не было рэальнай магчымасьці зьмяніць адразу ўсю адміністрацыю гораду . Не было людзей , таму даводзілася садзіць сваіх эмісараў , якія кантралявалі б , а звычайную штодзённую працу выконвалі тыя самыя людзі . Усё пісалася на польскай мове , бо не было іншых магчымасьцяў . Дарэчы , мне тут перадалі частку архіва Марыяна Пецюкевіча , які быў потым прызначаны дырэктарам Беларускага музею . Дык тыя прызначэньні , што ён атрымліваў яшчэ доўгі час пісаліся на старых польскіх бланках . Дзіва , бо ўсё гэта было пасьля перадачы Вільні Літве .
– Ці шмат прыехала з Коўна людзей? Як віленчукі да іх ставіліся?
– На першапачатку , з Літвы сюды ня так многа людзей прыехала . Усё вялося старым метадам . Школьніцтва захавалася такім , якое было . Так атрымалася , што я скончыў вучэльню ў 1939-40 годзе . Дыплом атрымаў ужо на літоўскай мове . Але выкладаньне вялося да апошняга дня на польскай мове , бо дзе ж узяць выкладчыкаў .
Адзінае што было ўведзена – гэта дзьве ці тры гадзіны ў тыдзень літоўскай мовы , каб хоць крыху пазнаёміць з ёй . Гэта давала вельмі малы эфект . Хто хацеў , канечне , былі курсы літоўскай мовы . А так , у рэшце -рэшт , трэба ж было з гэтым насельніцтвам жыць і выконваць штодзённыя абавязкі . Але трэба сказаць , што моцнага націску на мясцовае насельніцтва не магло атрымацца , бо ўжо ў 1940-м годзе Літва зрабілася савецкай .
– Гэта адбылося якраз перад прыездам Сьмятоны ў Вільню...
– Ну , я ня памятаю дакладна , што гэта быў за дзень , але як толькі ўзьнікла пагроза , што ня толькі Вільню , ня толькі Літву , але і ўсю Прыбалтыку пасьля ўвядзеньня вайсковых базаў бальшавікі бяруць у свае рукі , дык Сьмятона (што ж яму заставалася ?) змыўся за мяжу . Я думаю не адзін Сьмятона пры зьмене рэжыму нічога добрага ня бачыў для сябе . Хто меў магчымасьць , стараўся эміграваць .
– А другі прыход савецкіх войскаў, як ён адбыўся?
– У 1940-м ? Дык гэта не адбылося фактычна . Гэта ж не было так сказаць вайсковай анексіяй . Спачатку былі ўстаноўленыя вайсковыя базы , яны тут укараніліся яшчэ пры сьмятонаўскай уладзе , ну а пераварот атрымаўся чыста ўнутраны . І сітуацыя таксама была такая невыразная . Я думаю вельмі многія , магчыма , і ў Вільні вельмі многія , былі задаволеныя гэтай зьменай . Таму што , нягледзячы на тое , што літоўскія ўлады дастаткова старанна імкнуліся забясьпечыць ужо крышку згаладаўшыся за першыя ваенныя месяцы горад харчамі . Іх харчовая прамысловасьць працавала вельмі добра , былі такія цэнтралізаваныя , па -сутнасьці , дзяржаўныя ўстановы , якія забясьпечвалі мясам , малаком і харчовымі прадуктамі . Ну але ж колькі можна было выменяць людзям тых літаў на тыя рублі ? Так што купіць нешта было цяжка . А самае галоўнае , што трывожыла віленчукоў – гэта безпрацоўе .
– Праблема была?
– Так . Хто працаваў – таго яшчэ трымалі . Пакрысе сталі мяняць , перашэрсьціваць людзей . На некаторыя пасады прыслалі сваіх . Ну а прамысловасьці тут моцнай наогул ніколі не было пры Польшчы . Так што , дзе тут было працаваць ? Да таго , трэба сказаць , што ў Вільню хлынула вельмі многа ўцекачоў з Польшчы ...
– З Польшчы?
– Так . Уцекачоў ад нямецкай акупацыі . Разумееце , для многіх людзей нямецкая акупацыя ўяўляла сабой вельмі вялікую небясьпеку . Я не кажу , што шмат жыдоў пераехала з цэнтральнай Польшчы , хто пасьпеў уцякчы , але і многія інтэлігенты ад нямецкага рэжыму ўцякалі . Якраз тады ў Вільню пераехаў Вацлаў Іваноўскі . Яму ўдалося ўладкавацца выкладаць у тую самую тэхнічную вучэльню , дзе я вучыўся , і ён нават нейкі час быў маім настаўнікам . Па -мойму , ён выкладаў супраціўленьне матэрыялаў ці нешта такое . Для мясцовага насельніцтва была вялікая цяжкасьць – каб хоць неяк уладкавацца на работу , каб хоць неяк літы зарабляць .
– Ці існавала сувязь тады ўжо паміж Літоўскай ССР і астатнім Савецкім Саюзам. Ці даходзілі газеты, ці чыталі вы іх? Ці выходзілі мясцовыя беларускія газеты, польскія?
– Я думаю , па -інерцыі тое -сёе яшчэ выходзіла , канечне , колькасьць іх значна зьменшылася . А сувязі з самім “карэнным ” Савецкім Саюзам , як у Вільні , так і ў Заходняй Беларусі , і ў Заходняй Украіне былі вельмі абмежаваныя . Таму што , ведаеце , савецкія ўлады , відаць , адчувалі вялікую розьніцу і ў менталітэце насельніцтва , і ва ўкладзе жыцьця . Раптоўна адкрыць межы для свабодных кантактаў яны асьцерагаліся . Былі , відаць , і эканамічныя фактары . Таму што тут яшчэ заставалася трохі даўнейшых тавараў , і , зноў жа , нельга было прыроўніваць у цэнах . Тут цэны былі на тыя самыя тавары ніжэйшыя . Калі пусьціць свабодна рух , то пачалася б сьпекуляцыя . І людзі везьлі б тавары з Вільні ў Менск , бо там шмат чаго не хапала , і ў кожным разе было даражэй . Прынамсі , на той час , які я памятаю , да 22 чэрвеня 1941 году мы гэтых кантактаў не адчувалі .
Але , трэба сказаць , што я асабіста ўжо тады ў Вільні ня жыў .
– А дзе вы жылі?
– Жыў у Коўне . Я , скончыўшы вучэльню , ведаў , што тут , у Вільні , уладкавацца на нейкую працу будзе вельмі цяжка . Таму што тут было шмат жадаючых , а месцаў было мала . А ў Коўне жыў вялікі прыяцель майго бацькі Клаўдзі Дуж -Душэўскі . Ён быў неблагім архітэктарам і працаваў над праектаваньнем будынкаў ведамстваў , поштаў і тэлеграфаў . Па ўсёй Літве будынкі , якія захаваліся з міжваеннага часу – гэта яго праекты . І нават ковенская пошта , па -мойму , таксама ім запраектавана ці ў суаўтарстве . Яшчэ колькі аб ’ектаў ковенскіх аб ’ектаў ёсьць зробленых па яго праектах .
Спачатку брат паехаў , а я яшчэ вучыўся . Ён там уладкаваўся . Уладкаваўся прадаўцом у магазіне оптыкі і фотатавараў . І гэта неблагая работа была . Як на той час . А калі я , скончыўшы вучэльню , таксама паехаў , ён мяне ўладкаваў яшчэ лепей . Я атрымаў дыплом тэхніка -электрыка , дык ён мяне ўладкаваў у будаўніча -праектны інстытут . Там я працаваў ў электра -тэхнічным аддзеле і зусім на добрай рабоце . Потым і брата туды перацягнуў , бо там былі і заробкі лепшыя , і работа цікавейшая па нашай сьпецыяльнасьці . Так мы дажылі да пачатку вайны .
А сумная вестка , якая тады нас ударыла , гэта тое , што амаль праз год , у саракавым годзе , Клаўдзі Дуж -Душэўскі быў таксама арыштаваны . Праўда , тады яго яшчэ не пасьпелі вывезьці . Як прыйшлі немцы – гэты астрог проста адкрыўся і ён сабе спакойненька выйшаў .
– А ці ведалі вы пра лёс свайго бацькі?
– Нічога ня ведаў і сёньня ня ведаю …
|
