Як рэдактарка змагалася з п’янствам герояў маёй першай кнігі
Старажытныя рымляне казалі: “Habent sua fata libelli”, або ў перакладзе “І кнігі маюць свой лёс”. Як літаратар, што выдаў больш за два дзясяткі кнігаў, магу толькі пацьвердзіць: у кожнай лёс сапраўды свой. Адну маю кнігу арыштоўвалі, рукапіс другой загадкава зьнікаў, на трэцюю я атрымаў самую вялікую колькасьць лістоў ад удзячных або абураных чытачоў... Але найдаражэйшай для пісьменьніка, напэўна, застаецца першая кніга. Яе зьяўленьне па сіле эмацыйнага ўзьдзеяньня я рызыкнуў бы параўнаць з пачуцьцямі, што адчуваў пасьля нараджэньня першага дзіцяці.
Як я ўжо казаў, маю першую кнігу “Добры дзень, мая Шыпшына” адрэдагаваў на грамадскіх пачатках сьветлай памяці Міхась Стральцоў. Рука выдатнага майстра давяла мову і стыль рукапісу да кандыцыі, але непазьбежным этапам на шляху да чытачоў заставалася яшчэ, так бы мовіць, афіцыйнае рэдагаваньне ў выдавецтве. Тым больш, там было добра вядома, што ў аўтара існуюць праблемы з “кампетэнтнымі ворганамі”.
Выдавецкая рэдактарка Галіна Барысаўна паставілася да сваёй функцыі з поўнай адказнасьцю. “С этим молодым человеком будет много возни!” — абвясьціла яна калегам, ані не бянтэжачыся ад прысутнасьці самога “маладога чалавека”.
Трэба прызнацца, што збольшага я быў да абяцанай рэдактаркаю “валтузьні” гатовы, бо ўжо меў такі-сякі досьвед пасьля абмеркаваньня сваёй першай аповесьці ў часопісе “Маладосьць”. Тая юначая аповесьць называлася “І вярталіся мы...” і прысьвячалася мастаку Лявону Баразьне. Пасьля непрыемнасьцяў з КДБ Лявон у 1972 годзе загадкава загінуў, кінуўшыся на менскай вуліцы ратаваць ад бандытаў незнаёмую жанчыну, што імгненна, як расказвалі, зьнікла з месца здарэньня ды так і не знайшлася.
Маладыя героі маёй аповесьці адкрывалі для сябе Беларусь, яе гісторыю, звычаі і традыцыі продкаў. Дзеяньне пачыналася з таго, што па зімовай гарадзкой вуліцы рухалася каларытная працэсія калядоўшчыкаў з залацістай саламянай зоркай, традыцыйнай “казой” у масцы і “мядзьведзем” у вывернутым кажуху. Цяпер падобнае відовішча амаль што сталася нормай і зусім не выклікае ажыятажу. Тады ж, у сярэдзіне 1980-х, першымі калядоўшчыкамі з моладзевай суполкі “Беларуская майстроўня” займаліся людзі ў форме і ў цывільным. У свой час вызваляць абвінавачаных у вымагальніцтве маладзёнаў дапамагалі Уладзімір Караткевіч з Рыгорам Барадуліным. Міліцыянты затрымлівалі ўдзельнікаў вясёлай каляднай працэсіі і ў маёй аповесьці.
Размова, што адбылася ў мяне з тагачасным галоўным рэдактарам часопісу “Маладосць”, памятаецца надзвычай выразна. “Ніякай міліцыі ў аповесьці быць не павінна!” — запатрабаваў ён. — Гэта ўмова публікацыі. Рэкамендую вам таксама паздымаць фразы кшталту: “Граждане студэнты! Трэбуем разайцісь!” У іх няма нічога мастацкага.”
У такім самым духу мы гаварылі і далей. Дакладней, гаварыў пераважна ён, рэдактар і вядомы паэт, а я толькі спрабаваў раз-пораз бараніцца, тужліва адчуваючы, што зараз маю першую аповесьць канчаткова зарэжуць. На разьвітаньне шэф “Маладосці” вырашыў наогул даць мне бацькоўскае настаўленьне. “Вы нагадваеце мне чалавека, які засеў у паўпадвальным памяшканьні і ўважліва разглядае пляўкі ды недакуркі на тратуары, — вобразна і пранікнёна прамаўляў мой візаві. — А я раю вам падняцца на дах, каб перад вамі расхінуліся сьветлыя далягляды...”
Маю аповесьць часопіс усё ж надрукаваў, але, каб уратаваць яе, я мусіў міліцыянтаў і людзей у цывільным паўсюль памяняць на бясьпечных з гледзішча рэдактара дружыньнікаў. Удалося, праўда, пакінуць адметнага мужчыну з вайсковай выпраўкай, які гэтымі нібыта дружыньнікамі камандаваў.
Рыхтуючы кнігу, я, натуральна, вярнуў у тэкст сапраўдных герояў-міліцыянтаў, што наладавалі калядоўшчыкамі аўтобус, а саламяную зорку на ўсялякі выпадак сканфіскавалі, як незразумелую народу сімволіку. Але такі нумар не прайшоў. Выдавецкая рэдактарка Галіна Барысаўна выцягнула з шуфляды “Маладосць” з першай публікацыяй аповесьці і ва ўльтыматыўнай форме загадала ўсіх міліцыянтаў зноў “разжалаваць” у дружыньнікі.
Ня буду маляваць сябе героем. Каб змагацца за кожнае слова сваёй кнігі, я любіў яе — кнігу, а не рэдактарку — занадта моцна. Аднак на міліцыянтах праблемы ня скончыліся, а пачаліся. Палагаднелая пасьля пераможнага вяртаньня дружыньнікаў Галіна Барысаўна, амаль як матуля паўшчувала мяне за тое, што мае героі ня толькі калупаюцца ў мінуўшчыне і самааддана кахаюцца, але і рэгулярна выпіваюць. І гэта ў той час, калі ЦК партыі прыняў новую пастанову пра змаганьне з п’янствам.
Ня любячы самога сябе, я пагадзіўся замяніць усе моцныя напоі, што пілі мае героі, на сухое віно. Там жа, дзе яны насамрэч налівалі ў келіхі добрае віно, гэтае карыснае для арганізму пітво ў выніку змагарнай дзейнасьці Галіны Барысаўны ператварылася ў “гарбату на зёлках”. Адзіным, хоць і слабым суцяшэньнем быў кантэкст, з якога вынікала, што насамрэч героі п’юць нешта зусім іншае. Гэтага вымагалі самі сітуацыі, пра гэта сьведчыла і загадкавае імкненьне персанажаў закусіць ня толькі “сухач”, але і “гарбату на зёлках”.
Насьцярожыла рэдактарку таксама назва аднаго з маіх улюбёных апавяданьняў — “Маналог сьвятога Пётры”. Тое, што мой сьвяты Пётра не вартаваў на нябёсах райскую браму, а быў усяго драўлянай скульптурай і музейным экспанатам, на Галіну Барысаўну аніякага ўзьдзеяньня не зрабіла: “Або здымайце твор, або мяняйце назву.” Я выбраў апошняе і “Маналог сьвятога Пётры” ператварыўся ў “Маўклівы маналог”.
Думаю, што дзе-небудзь у сярэдзіне 1970-х кніга з такім зьместам так і ня трапіла б з рэдактарскага стала ў друкарню. Але на календары быў год 1986-ты, у беларускім паветры хоць і ледзь-ледзь, але ўсё ж павеяла “перабудовай і галоснасьцю”. Усяго год-два заставалася да магутных экалагічных мітынгаў у Наваполацку, да воднага ралі пратэсту супраць будаўніцтва Даўгаўпілскай ГЭС, да першых “Дзядоў”...
Карацей, пасьля невялікіх прыгодаў кніжка пабачыла сьвет і мне нават далі прэмію беларускага камсамолу. Відаць, каб не разглядаў пляўкі і недакуркі на ходніку, а бачыў сьветлыя далягляды.
Прэмія складала 500 руб., але лаўрэатаў было трое: я, пісьменьніца Хрысьціна Лялько ды мастак Уладзімер Крываблоцкі. На кожнага пасьля вылікаў атрымалася меней чым па рублёў 150. Іх мне якраз хапіла, каб паехаць у Маскву, крыху пасядзець у гістарычных архівах ды пасьпець пазнаёміцца з нашым выдатным гісторыкам Міколам Улашчыкам, якога калегі ахрысьцілі “беларускім Герадотам”.
Гэты таленавіты й мудры служка Кліо, аўтар грунтоўных манаграфіяў, публікатар і каментатар беларускіх летапісаў, быў ужо безнадзейна хворы. На ложку Мікалая Мікалаевіча ў ягонай маскоўскай кватэры ляжалі сьвежыя нумары “ЛіМу” з першымі вострымі публікацыямі дыскусіі пра становішча й лёс беларускай мовы й культуры. “Вось мы і дачакаліся слова праўды”, — слаба ўсьміхнуўся гаспадар.
Ён ведаў, што ў яго застаюцца ўжо ня тыдні, а дні жыцьця, і не хацеў губляць ні хвіліны часу. Улашчыку было цяжка гаварыць, але ён прадыктаваў мне ліст у Браслаў: перад самай хваробай Мікалай Мікалаевіч знайшоў у Яраслаўлі павятовы браслаўскі архіў, які быў вывезены ў глыбіню Расеі пад час Першай сусьветнай вайны (і які, вядома, ніхто й не зьбіраўся вяртаць законным уладальнікам). Улашчык заставаўся гісторыкам да канца.
Я падпісаў яму сваю першую кніжку, абсалютна ўпэўнены, што ў чалавека на Божай пасьцелі ёсьць нязьмерна больш пільныя справы, чым чытаньне опусаў нейкага пачаткоўца. Аднак Улашчык, здаецца за два дні да скону, прачытаў апавяданьне “Певень”, якім адкрываўся зборнік, і пасьпеў перадаць мне колькі прыязных словаў праз сваякоў, бо сам да тэлефону ўжо не падыходзіў.
Гераіняю таго апавяданьня была бабуля, што пасьля зносу прыгараднай вёскі атрымала кватэру ў гарадскім шматпавярховіку. Бабуля ня здолела разлучыцца са сваім самым галасістым у колішняй вёсцы пеўнем і трымала яго на гаўбцы. Гарадскія суседзі, якім сьпявак не даваў спаць, распачалі супроць яго сапраўдную вайну. (Між іншым, у аснове апавяданьня ляжала рэальная падзея, якая выклікала некалі цэлую раку скаргаў у нашую газету “Хімік”.) Мікалай Мікалаевіч Улашчык папрасіў перадаць мне, што чытаючы аповед, сьмяяўся і плакаў і верыць, што певень застаўся жывы.
Я быў крануты амаль да сьлёз. Падобнае ўзрушэньне праз шмат гадоў я перажыў зноў, калі за некалькі дзён да сыходу ў Вечнасьць знайшоў час адгукнуцца на маю толькі што выдадзеную кнігу “Ордэн Белай Мышы” Васіль Быкаў. Супрацоўнік Беларускай службы Радыё “Свабода” Сяргей Навумчык паведаміў, што гэты зборнік побач са сьвежым нумарам “Нашай Нівы” застаўся ляжаць на стале ў пражскай кватэры Васіля Уладзіміравіча...
Але вярнуся ў сярэдзіну 80-х гадоў мінулага стагоддзя.
Нейкім чынам мая першая кніжка трапіла да рук эстонскага перакладчыка Олева Йыгі, які зацікавіўся шматпакутнай аповесьцю “І вярталіся мы...” Гэта сталася амаль такім самым шчасьцем, як і сам выхад кнігі, бо я ведаў, што Йыгі перакладаў Янку Брыля, Івана Мележа, Васіля Быкава... Дзякуючы старому мудраму майстру з выспы Саарэмаа, атрымліваць ад якога лісты было проста духоўнай раскошай, мой тэкст ўпершыню загучаў на іншай мове.
Праз год у тым самым талінскім часопісе “Вікеркаар” эстонцы надрукавалі першы пераклад майго эсэ “Незалежнасьць — гэта...” Потым былі пераклады згаданага эсэ яшчэ на два дзясяткі моваў, а апошні — на чачэнскую — зрабіў незадоўга да свайго забойства агентамі расейскіх сьпецслужбаў паэт і палітык Зелімхан Яндарбіеў, дарэчы, аднакурсьнік нашага паэта Леаніда Галубовіча па Вышэйшых літаратурных курсах у Маскве.
Дапісваючы гэты разьдзел, я зьняў з паліцы свой першы, абцёрханы і зашмальцаваны зборнічак, аформлены мастаком Валодзем Адамчыкам (ён жа пісьменьнік Адам Глёбус). Мне заманулася разгарнуць першую, а затым апошнюю старонку. На першай вока выхапіла фразу: “Прычынілася нешта неверагоднае.” А апошнімі словамі кнігі былі такія: “Я ўявіў, як кладуцца на белы аркуш першыя словы, і сэрца захліснула даўно забытая юначая радасьць разам з трывогаю.”
Мне хочацца верыць, што яшчэ неаднойчы прычыніцца нешта неверагоднае і выйдзе мая новая кніга. Хочацца верыць, што яшчэ няраз сэрца зойдзецца радасьцю й трывогай, калі на белай нерушы паперы зьявяцца першыя словы. Тым больш, што пішу я па-ранейшаму шарыкавай асадкай.
Як мне шылі справу пра падпольныя аборты
Выдаўшы першую кнігу, я ўступіў у Саюз пісьменьнікаў і кінуў працу ў рэдакцыі гарадской газеты. Сяброўства ў Саюзе дазваляла жыць на гэтак званых “вольных хлябах” і пры тым не лічыцца дармаедам. Як неўзабаве высьветлілася, згаданы заканадаўчы нюанс у маім новым становішчы адыгрываў надзвычай істотную ролю.
Жыцьцё “вольнага мастака” давала, параўнаўча з рэдакцыйнай руцінай, больш часу й свабоды, але і “вызваляла” ад атрыманьня штомесяцавага заробку. Аднак трэба прызнаць, што ў тыя, безумоўна, зусім не багаславёныя часы, пражыць нашаму брату-літаратару бяз сталае працы было ўсё ж значна прасьцей, чым цяпер, калі выключна пяро корміць усяго жменьку пісьменьнікаў.
Я, вядома, разумею, што параўнаньне ня надта карэктнае, бо мы даўно жывем у іншай краіне і ў іншай эпосе, але шкада, што разам з безьліччу таго, па чым я ані не адчуваю настальгіі, у незваротным мінулым засталася такая структура Саюзу пісьменьнікаў як бюро прапаганды мастацкай літаратуры. Дзякуючы гэтаму бюро, пісьменьнік мог паехаць на тыдзень у любы куток Беларусі, пасустракацца там з публікай, натхніцца новымі краявідамі, а часам і захопленымі чытачкамі, а потым яшчэ і атрымаць сумленна заробленую сотню-паўтары рублёў. Былі, праўда, сярод старэйшых калегаў па творчым цэху дзеячы, якія трымалі пад кантролем найбольш прыбытковыя рэгіёны, зарабляючы ў некалькі разоў болей, але нешта перападала і маладзейшым.
Вярнуўшыся аднойчы з такога турнэ, я засьпеў жонку Валянціну ў вялікай трывозе. Раніцой да нас у дзьверы ламілася міліцыя, патрабуючы адчыніць на той падставе, што ў нашай кватэры нібыта — уявіце сабе — ...робяцца падпольныя аборты. Жонка выявіла мужнасьць і не пусьціла няпрошаных гасьцей, адказваючы на ўсе патрабаваньні абяцаньнем выклікаць сапраўдную міліцыю. Урэшце аблога кватэры была зьнятая, але ў дзьвярах засталіся выпісаныя нам абоім позвы ў гарадскі аддзел унутраных справаў.
Хачу заўважыць, што мае даўнія куратары — літаратуразнаўцы ў цывільным — ніколі не давалі забыцца на іхні бацькоўскі клопат. Я ўжо прыгадваў, што таемна запісваліся на магнітафон паседжаньні нашага літаб’яднаньня “Крыніцы”. Маладых літаратараў раз-пораз цягалі ў КДБ і дапытваліся, чым абураўся Мудроў, што казаў пра эпахальны твор Брэжнева “Малая Зямля” Арлоў, і што апавядаў, вярнуўшыся з Менску, Сяржук Сокалаў-Воюш. Праўдзівасьць адказаў правяралася па гросбуху з раздрукоўкаміі магнітафонных запісаў. “Юлите! — крычаў гэбіст на юную паэтку падчас “прафілактычнай гутаркі”.— Мы вас за это можем исключить из института. А у вашей мамочки больное сердце!”
Пасланая з Менску на мой полацкі адрас касета з песьнямі Данчыка, пра якога Беларусь тады толькі што даведалася, была ў дарозе болей за месяц. (Відаць, запісы патрапілі ў рукі сапраўдных меламанаў.) Па некалькі тыдняў ішлі з Полацку ў Зэльву мае бандэролькі з дэфіцытнымі лекамі для хворага сэрца Ларысы Геніюш. Заставалася адно маліцца Богу, каб у Зэльву даходзілі ўсё ж мае, а ня нейкія іншыя лекі, з разраду тых, што робяць адмысловыя фармацэўты.
Дарэчы, пра Зэльву і мае з сябрамі паездкі туды. Пасадзіўшы нас за свой заўсёды па-беларуску шчодры стол, Ларыса Геніюш, нашая дарагая, падымала кілішак з улюбёным цытрынавым лікёрам і, зьвяртаючыся непасрэдна да электраразеткі, казала: “Вып’ем за дарагога Леаніда Ільіча!”
Праз колькі хвілінаў пасьля прыезду гасьцей у хаце ўжо завіхалася гаваркая медсястрычка, якая рабіла Ларысе Антонаўне ўколы тых самых (дай Бог, каб тых самых!) лекаў, якія я прысылаў. У гэты дзень сястрычку ўжо марна чакалі ўсе астатнія зэльвенскія хворыя. Мяркуючы па ўсім, яна добра разумела, які важны ўчастак работы даручылі ёй таварышы з ГБ і працавала з поўнай адказнасьцю, пакідаючы Бабулін дом адно тады, калі мы пачыналі дэманстратыўна распранацца ды ўкладвацца спаць. Назаўтра старанная медсястра зноў узьнікала на парозе ад самага ранку і пачынала дапытвацца, ці чытала Ларыса Антонаўна новыя вершы і ці хвалілася прысланай з Аўстраліі “Пагоняй”.
Спадарыня Ларыса расказвала нам, як зьняважалі яе зэльвенскія настаўнікі. Расказвала, як дасылала лісты Машэраву і атрымлівала зьдзеклівыя адпіскі. Як Максім Танк угаворваў яе прыняць савецкае грамадзянства, а яна ўпарта хацела заставацца грамадзянкаю БНР і гэта рабілася неадольнай перашкодаю на шляху ў сябры Саюзу пісьменьнікаў, куды прымалі адно савецкіх падданых.
Пахаваўшы мужа, Геніюш жыла ў абторканым мікрафонамі і абкружаным сьцяной падазронасьці доме ўдваіх з беспародным сабачкам Жуком. “Ні адзін народ так не прыніжаў сваіх паэтаў, сваіх жанчын”, — з болем напісала яна ў “Споведзі”.
Мне прыгадваецца пахаваньне Ларысы Антонаўны: складзеныя на грудзях васковыя рукі, увачавідкі сьсівелы ад гора Жук каля труны з гаспадыняю, твары Зянона Пазьняка, Яўгена Куліка, Міхася Чарняўскага, які за год да гэтага вывез з Зэльвы Бабуліны ўспаміны... Нягледзячы на ўсе намаганьні гэбістаў угаварыць ці змусіць людзей везьці труну й вялікі драўляны крыж на машыне, увесь няблізкі шлях да кладоў дамавіну несьлі на руках. Сьледам ішла ўся Зэльва. Бел-чырвона-белых сьцягоў не было. Да іх мы тады яшчэ не дарасьлі. Над магілаю я прачытаў напісаны на сьмерць паэткі верш Сержука Сокалава:
Пасьля нягод, чужыны, ператрусак,
Пасьля таго, пра што маўчаць гады,
Вы здолелі між іншых беларусак
Застацца Беларускай назаўжды...
Ні мой удзел у разьвітаньні з Ларысай Геніюш, ні наступныя паездкі ў Зэльву ўжо на ейную магілу не праходзілі незаўважанымі з боку куратараў. У тэлефоне ўвесь час нешта падазрона пстрыкала й пікала, а часам пасьля размовы апарат на колькі гадзінаў адключаўся (напэўна, мянялі магнітафонную стужку). Лісты нярэдка прыходзілі ўскрытыя і падкрэсьлена неахайна заклееныя зноў. Усё гэта прыводзіла на памяць адзін з тагачасных палітычных анекдотаў: «З вялізнага змрочнага будынку з надзейна завешанымі вокнамі даносіліся крыкі: “Свабода слова! Таямніца ліставаньня! Недатыкальнасьць асобы!” І — цяжкія глухія ўдары.»
Да ўдараў, што праўда, у маім выпадку не дайшло. Але дайшло да справы падпольных абортаў.
Вось жа, атрымаўшы позвы, мы з жонкаю мусілі зьявіцца ў міліцыю, што законапаслухмяна й зрабілі.
У нейкім кабінеце, чамусьці з партрэтам Дзяржынскага, што да міліцыі непасрэднага дачыненьня, здаецца, ня меў, якісьці насуплены капітан, не прапануючы нам сядаць, выцягнуў са стала танюткую тэчку з назваю “Дело”. Мы без запрашэньня прыселі на казённыя крэслы, што гаспадару ня вельмі спадабалася. Каб пазбавіць нас упэўненасьці й вывесьці з раўнавагі, ён бяз лішняга валаводжаньня паведаміў, што мае важкія доказы правядзеньня ў нашай кватэры нелегальных абортаў, а гэта цягне за сабой крымінальную адказнасьць у выглядзе ня памятаю ўжо колькіх гадоў пазбаўленьня волі.
Мы заявілі, што гатовыя выслухаць ягоныя важкія доказы. Міліцыянт раскрыў тэчку. «Вот показания соседей: “Орловы ведут нелюдимый обораз жизни. Разговаривают на белорусском языке. В контакт с соседями по лестничной клетке вступать не желают. От приглашений зайти в гости уклоняются...”»
Ад такіх запрашэньняў мы й сапраўды ўхіляліся, бо і бяз нас гасьцей у суседзяў не бракавала. Частыя шумныя гулянкі ў іхняй кватэры пасьля паўночы мы часта і не заўсёды пасьпяхова спрабавалі ўгамоўваць стуканьнем у сьцены ды званкамі ў дзьверы.
Капітан адвёў вочы ад паперыны і шматзначна паглядзеў на нас. “А што там пра аборты? — пацікавіўся я. — Ці можа, калі нехта загаварыў па-беларуску, значыць, абавязкова створыць падпольны абартары?” “Вы ведете себя неправильно. Я сказал бы даже — вызывающе и нагло”, — падвысіў голас гаспадар кабінету. “А па-мойму, нахабна паводзіце сябе якраз вы, — парыравала Валянціна. — Пакажыце нам астатнія сьведчаньні!”
Нарэшце нервы ў капітана ня вытрымалі. “А ну потише!” — ён перайшоў амаль на крык. — Не докажем аборты, в любой момент можем привлечь вашего мужа за тунеядство. Нам известно, что он уже второй год нигде не трудоустроен.»
І тут прыйшла мая чарга крыху падвысіць голас. “Слухайце ўважліва, капітан. У адпаведнасьці з заканадаўствам сябры творчых саюзаў маюць права знаходзіцца на самастойнай творчай працы і не лічыцца дармаедамі. Зразумелі? Так і перадайце начальству.”
«Што значыць “сябры”? Это что, “члены”?» «У дадзеным выпадку няхай будуць “члены”, — памяркоўна адказаў я. — А вось для вашага “дзела” выпіска з працоўнага кодэксу».
Пасьля таго візіту ў міліцыю справа пра падпольныя аборты сама сабою рассмакталася, хоць праблемы з “ворганамі” ў мяне, вядома, па-ранейшаму засталіся.
Памятаю, пад час падрыхтоўкі аднаго з экалагічных мітынгаў у Наваполацку, што зьбіралі на цэнтральным пляцы добрую палову гораду, мне затэлефанаваў з Віцебску Сяргей Навумчык, які ўваходзіў тады ў нефармальную моладзевую суполку “Узгор’е”. Сяргей браў з намі ўдзел у кампаніі супраць будаўніцтва Даўгаўпілскай ГЭС, што пагражала затапленьнем сотняў вёсак і хутароў і дзясяткаў унікальных помнікаў гісторыі.
Размова з Навумчыкам атрымалася даволі працяглай. Але мы былі не адзінымі яе ўдзельнікамі. На лініі выразна чуліся мужчынскія галасы: “Дай мне трубку”, “Совсем оборзели”, «А “травень” это какой месяц? Задрали своей мовай!» Потым нашыя невядомыя слухачы, напэўна, прытаміліся ад нязвыклага разумовага напружаньня, бо хтосьці з іх, ужо зусім ня тоячыся, вылаяўся матам і гаркнуў у слухаўку “Хватит трепаться!”, пасьля чаго пайшлі кароткія гудкі.
Аднак воднае ралі пратэсту беларускай і латышскай моладзі ў траўні ўсё роўна адбылося, а праз нейкі час кампанія барацьбы з абсурдным праектам Даўгаўпілскай ГЭС набыла, асабліва ў Латвіі, такія маштабы, што ягоную рэалізацыю спынілі. Я атрымаў запрашэньне ў Латвійскую Акадэмію навук на прысьвечаную гэтай праблеме канферэнцыю, што была, па сутнасьці, зьездам пераможцаў.
У Рыгу я ехаў ужо ня з роднага Полацку, а з Менску, куды, не без вялікіх ваганьняў перабраўся, каб быць бліжэй да гістарычных архіваў і добрых бібліятэк, а таксама бліжэй да сяброў і ўсіх тых, хто паверыў у магчымасьць зьмяніць сітуацыю ў краіне. Неўзабаве цяпер ужо менская міліцыя завядзе на мяне справу — за незаконнае пражываньне ў сталіцы —і пачне шукаць, каб вярнуць на месца прапіскі.
Як я быў нацыянальна сьведамым бамжом
На самым пачатку кастрычніка 1988 году, пасьля двухгадовага “вольнага палёту”, у маёй працоўнай кніжцы быў зроблены новы запіс: “Прыняты на пасаду рэдактара выдавецтва “Мастацкая літаратура”. Фармальна гэта лічылася парушэньнем заканадаўства, бо на працу дазвалялася браць толькі тых, хто меў менскую прапіску. Мой жа штамп у пашпарце сьведчыў, што я жыву па-ранейшаму ў Полацку, дзе заставалася жонка з нашымі сынамі Раманам і Багданам. Але тагачасны дырэктар “Мастацкай літаратуры” Валеры Грышановіч рызыкнуў абысьці закон, пагатоў, першы сакратар Саюзу пісьменьнікаў Ніл Гілевіч запэўніў выдавецкае кіраўніцтва, нібыта неўзабаве я атрымаю ў сталіцы кватэру.
Той кастрычнік 1988-га, што назаўсёды ўвайшоў у аналы нашай найноўшай гісторыі, напэўна, стаў самым цікавым кастрычнікам у маім жыцьці. 19-га ў Чырвоным касьцёле, тады яшчэ Доме кіно, адбыўся устаноўчы сход грамадска-асьветнага таварыства “Мартыралог Беларусі” і мяне абралі ў яго кіраўніцтва. Як вядома, на тым гістарычным сходзе быў утвораны і арганізацыйны камітэт БНФ “Адраджэньне”. Усю ноч мы з Сяргеем Навумчыкам, які на той час працаваў у “Вожыку”, ды з паэтам і навукоўцам Алегам Бембелем (Зьнічом) друкавалі на дабітай машынцы ў Алегавай кватэры інфармацыйныя ўлёткі і толькі калі разьвіднела, выпілі па кілішку за нашыя будучыя перамогі, каб гадзінку паспаўшы, ісьці на працу.
Праз некалькі дзён аргкамітэт Фронту даручыў мне выступіць на “Дзяды” на Усходніх могілках, дзе меркавалася правесьці мітынг памяці продкаў. Якраз я і павінен быў яго распачаць.
Да “Дзядоў” рыхтавалася і ўлада. Па старонках газетаў пракацілася хваля артыкулаў, дзе даваўся ідэалагічны адпор гэтак званым “крыкунам” і “нефармалам”, якіх адзін з цэкоўскіх цэрбераў назваў “пенай на хвалях перабудовы”.
Але агульную атмасферу ў Менску ў тыя дні (прынамсі, у нашым асяродзьдзі інтэлігенцыі) характэрызавалі не трывога і страх перад магчымымі рэпрэсіямі, а духоўны ўздым і вера ў хуткія дэмакратычныя перамены. Я ня меў сталага месца жыхарства, на выхадныя зьязджаў да сям’і ў Полацак, а ў іншыя дні начаваў у знаёмых пісьменьнікаў і мастакоў. Паўсюль ішлі размовы аб нацыянальных рухах у Прыбалтыцы, аб рэабілітацыі расстраляных у Курапатах і загубленых у сталінскім ГУЛагу дзеячах беларускай культуры. Паўсюль мае сябры й калегі знаходзілі прыхільнікаў, стваралі арганізацыі “Мартыралогу” і групы падтрымкі БНФ.
Так надышла нядзеля 30 кастрычніка. Раніцою я з жонкай Валянцінай выйшаў з полацкага цягніка на сталічны перон. Інтуіцыя падказвала, што трэба быць гатовымі да чаго заўгодна, у тым ліку і да персьпектывы апынуцца ў халоднай ды галоднай каталажцы. Зыходзячы з гэтага, мы зайшлі ў вядомы тады рэстаран “Патсдам” і добра пад’елі. (Дарэчы, колішні “Патсдам” за гады незалежнасьці ператварыўся ў “Крыніцу”, а вось вуліцы, на скрыжаваньні якіх ён знаходзіўся — так і засталіся вуліцай Леніна ды Інтэрнацыянальнай, хоць на апошняй з іх правёў юначыя гады Станіслаў Манюшка і часта спыняўся, прыязджаючы ў Менск, Францішак Багушэвіч.)
Пакінуўшы “Патсдам”, мы вырашылі на ўсялякі выпадак ехаць да Усходніх могілак на таксоўцы. У машыне я апошні раз перачытаў тэкст свайго выступу, які і так ведаў на памяць. Я зьбіраўся казаць пра духоўную энергію папярэдніх пакаленьняў ды іхніх выбітных прадстаўнікоў: ад нашых першых гістарычных асобаў — Рагвалода й Рагнеды да тых, хто загінуў ад куляў забойцаў у форме НКВД.
Таксіст прыкметна нерваваўся і хутка прызнаўся нам, што некаторыя вуліцы ў раёне могілак ад раніцы перакрытыя міліцыяй, бо “нефармалы” зьбіраюцца ладзіць там нейкі мітынг. Даведаўшыся, што мы таксама належым да гэтых “нефармалаў”, ён, што праўда, не разгубіўся, а, наадварот, паабяцаў пад’ехаць дварамі як мага бліжэй.
Першае, што ўбачылі, калі выйшлі з таксі, – як паблізу людзі адбіваюць у бамбізаў у цывільным Зянона Пазьняка. Той рухаўся неяк вялавата і няўпэўнена. Хтосьці патлумачыў, што пырснулі ў твар газам з балончыку. Праз хвіліну мы ведалі, што мастакоў Аляксея Марачкіна і Міколу Купаву ўжо схапілі і павезьлі ў невядомым накірунку. Затое Зянона ўдалося адбіць. Прарваўшыся да яго, я імкнуўся трымацца побач, каб не сарваўся запланаваны сцэнар мітынгу.
Уваход на могілкі быў перакрыты, а людзей перад брамай усё прыбывала. Шмат у каго ў руках былі кветкі. Міліцыя атрымала загад адцясьніць натоўп. Многія выконвалі каманду надзвычай старанна. Людзей пачалі проста зьбіваць. Якісьці міліцыянт накінуўся на мяне, намагаючыся вырваць наплечную кайстру. Там ляжала некалькі кнігаў, якія я захапіў з сабою, каб было што чытаць, седзячы пад арыштам. Пакуль я барукаўся з ахоўнікам правапарадку, мой сябра-пісьменьнік, сьветлай памяці Алесь Асташонак прыкрываў сваімі шырокімі плячыма Валянціну і атрымаў па хрыбетніку такі прафесійны ўдар, што потым доўга адлежваўся, знаходзячыся на бальнічным.
Мітынг-рэквіем усё ж адбыўся ў полі непадалёку Курапатаў, куды прабілася праз ачапленьне некалькі тысячаў менчукоў і прыезджых, пераважна моладзі. Наш сцэнар удалося захаваць. Пасьля майго выступу слова атрымаў Зянон Пазьняк. Затым маладая паэтка з Барысаву Тацяна Зіненка прачытала верш, прысьвечаны Беларускаму народнаму Фронту. Незнаёмы юнак расшпіліў паліто, і мы ўбачылі, што ягоныя грудзі абкручаныя бел-чырвона-белым палотнішчам. У наступнае імгненьне сьцяг ужо быў узьняты над мітынгоўцамі. Гэта здарылася ўпершыню за некалькі дзесяцігоддзяў. Словамі цяжка перадаць тыя пачуцьці. Я не належу да людзей празьмерна чульлівых, але, прызнаюся: на вейкі накруціліся сьлёзы.
Апавядаючы пра падзеі 30 кастрычніка 1988 году ў Менску, надзвычай папулярны тады маскоўскі часопіс “Огонёк” пісаў, што людзі слухалі нашыя выступы, апусьціўшыся на калені. Яно не зусім так. У адказ на заклік Пазьняка мітынгоўцы проста прыселі, каб лепей бачыць і чуць прамоўцаў. Адначасова гэта дазволіла ўпэўніцца, што ўсе мы шчыльна абкружаныя шырокім кальцом міліцыянтаў і афіцэраў унутраных войскаў. Праз хвілю пасьля ўзьняцьця нацыянальнага сьцягу і прагучала зычная каманда: “Рас-сякай!”...
Нам з жонкай удалося вырвацца з таго разгону больш-менш пасьпяхова, аднак дасьведчаныя людзі параілі мне па магчымасьці не заставацца аднаму, а найлепей — легчы на колькі тыдняў “на дно”.
У тыя тыдні мне па чарзе давалі прытулак Алесь Асташонак, скульптар Алесь Шатэрнік, а потым празаік і мастак Вячаслаў Дубінка, у майстэрні якога я наогул пражыў некалькі месяцаў будучы, па сутнасьці, бамжом, (у прыватнасьці не атрымліваючы тагачасных талонаў на мыла, віно й гарэлку ды іншыя дэфіцытныя тавары).
Але легчы пасьля 30 кастрычніка на дно я ня мог, бо мусіў хадзіць на працу ў выдавецтва, дзе мяне ўжо ў панядзелак, назаўтра пасьля мітынгу, а 9-й раніцы чакаў лейтэнант міліцыі тав. Сальнік. Ён паведаміў мне важную навіну пра тое, што ў Менску я пражываю без прапіскі і, не губляючы часу, склаў адпаведны пратакол.
У аўторак раніцой лейтэнант Сальнік прапанаваў падпісаць другі такі самы пратакол і параіў тэрмінова прапісацца, бо пасьля трэцяга пратаколу, які гэты служака павінен быў скласьці заўтра, я, паводле ягоных словаў, ужо трапляў пад крымінальную адказнасьць і ў лепшым разе мог быць прымусова дастаўлены на месца прапіскі. Знайсьці гэтую самую прапіску (тым больш, паставіць штамп у пашпарце) за адзін дзень выглядала даволі праблематычным, і я сур’ёзна рыхтаваўся да пераходу на нелегальнае становішча.
Але, на шчасьце, увечары таго самага аўторка ў Саюзе пісьменьнікаў адбываўся сход, на які ўлады накіравалі старшыню Прэзідыуму Вярхоўнага Савету Георгія Таразевіча. Ягонай задачай было ўгаварыць літаратараў не накіроўваць тэлеграму з патрабаваньнем расьсьледаваць менскія падзеі Міхаілу Гарбачову. Я выйшаў да мікрафону і папрасіў высокапастаўленага госьця абараніць мяне ад перасьледу за антысталінісцкі выступ. Таразевіч (асабліва як паказалі наступныя гады) быў чалавекам сумленным і меў свае прынцыпы. “Заўтра, таварыш Арлоў, міліцыя да вас ня прыйдзе, даю вам слова”, — паабяцаў ён.
У той вечар ён шмат чаго абяцаў, ня ведаючы, што тэлеграма Гарбачову ўжо адпраўленая. Але, нягледзячы на гэта, дадзенае Таразевічам слова аказалася цьвёрдым: лейтэнанта Сальніка больш у сваім жыцьці я ніколі ня бачыў.
Трэба сказаць, што з гэтае прычыны трохі засмуціліся кінарэжысёр Юры Хашчавацкі ды яго калега-аператар Аркадзь Рудэрман, якія падрыхтаваліся зрабіць у маім кабінеце засаду і зазьняць складаньне тав. Сальнікам трэцяга пратаколу.
Такім чынам небясьпека прымусовага высяленьня ў міліцэйскім варанку мінулася. Аднак узьнікла ня менш вострая праблема звальненьня з працы, чаго патрабаваў ад выдавецкага кіраўніцтва райкам партыі, а мо і вышэйшыя інстанцыі.
Быў сабраны сход працоўнага калектыву, на якім красамоўнічаў чыноўнік з Дзяржаўнага камітэту па друку. “Не пасьпелі мы без прапіскі ўзяць Арлова на працу, як ён узяўся ствараць розныя “мартыралогі” і выступаць на мітынгах. Мала нам гонару і ад таго, што Арлова выклікаюць на допыты ў Пракуратуру Рэспублікі. Да вашага ведама: варожыя радыёгаласы 30 кастрычніка паведамілі, што Арлоў увогуле арыштаваны.” У зале запала нядобрая цішыня. Сітуацыю даволі дасьціпна разрадзіў загадчык выдавецкай рэдакцыі пісьменьнік Барыс Сачанка: “Хлусяць варожыя галасы, — сказаў ён. — Вось перад вамі Арлоў. Жывы і здаровы.”
У гэтыя самыя дні заяву з просьбаю прапісаць мяне на сваіх “метрах” занесла ў адпаведныя кабінеты Сьвятлана Алексіевіч. Рэзалюцыя, вядома, была адмоўнай (прычым Сьвятлане яшчэ й падлавата адпомсьцілі), але час мы выйгралі.
Карацей, усё абмежавалася абмеркаваньнямі і рэкамендацыямі начальства засяродзіцца на выдавецкай працы. Яе і сапраўды было багата: старыя, зацьверджаныя на колькі гадоў наперад планы ламаліся, бо са сховішчаў, вобразна кажучы, вырываліся на волю дзясяткі й дзясяткі твораў былых “ворагаў народу”, “антысавецкіх элемэнтаў”, пісьменьнікаў-эмігрантаў.
Памятаю, як у 1989 годзе мы зрабілі спробу ўключыць у анталогію заходнебеларускай паэзіі падборку лірычных вершаў Натальлі Арсеньневай. Некалі ўсемагутны цэнзурны камітэт — Галоўліт — завагаўся і накіраваў мяне як рэдактара кнігі ў ЦК КПБ да чалавека, які тады загадваў там сектарам мастацкай літаратуры, а праз пару гадоў, дарэчы, стаў кіраваць міністэрствам усёй культуры і друку.
Цэкоўскі супрацоўнік вывучаў прынесеныя мною дзесяць вершаў некалькі тыдняў. Не дачакаўшыся адказу, я патэлефанаваў у ЦК сам. Размова там атрымалася кароткая, але сімвалічная. “Дарагі Валодзя, — пачуў я. — Арсеньневу мы абавязкова выдадзім... Гадоў праз сто.” Тут у дзьверы пастукаў нейкі клерк і нагадаў гаспадару кабінета, каб ён не забыўся атрымаць сьпецпаёк, куды іхні партыйны бог паслаў у той дзень “печеночку, сухую колбаску, балычок” і яшчэ нешта, аб чым шмат хто з шараговых грамадзянаў у тыя часы з пустымі крамамі пасьпеў ужо забыцца. Да гонару майго суразмоўцы, ён крыху зьбянтэжыўся, але падзяліцца пайком не прапанаваў.
А вершы Натальлі Арсеньневай, прычым значна большую й мацнейшую падборку, нашае выдавецтва надрукавала ўжо праз некалькі месяцаў. Гэта было яшчэ адной прыкметаю таго, што ўсёўладству партыі, а дакладней, яе наменклатуры, няўхільна прыходзіць гамон. Прыемна было адчуваць, што няхай і вельмі маленькае, але дачыненьне да гэтага маеш і ты, чалавек без сьпецпайкоў і нават бяз пэўнага месца жыхарства.
Як мяне раптам узнагародзілі медалём Францыска Скарыны
У мяне ёсьць з паўтузіну няхай і ня самых высокіх і прэстыжных, але ўсё адно прыемных літаратурных узнагародаў. Але самай дарагой застаецца медаль Францыска Скарыны. Яго абсалютна неспадзявана начапіў мне на грудзі Васіль Шаладонаў, тагачасны намесьнік старшыні Вярхоўнага Савету 12 скліканьня, нашага першага і пакуль апошняга, месцамі больш-менш дэмакратычна абранага парламенту.
Гэтая амаль неверагодная падзея — я маю на ўвазе маё ўзнагароджаньне — здарылася яшчэ за савецкім часам, хоць у паветры ўжо адчуваўся азонавы струмень блізкай незалежнасьці. Зрэшты, той непаўторны час быў багаты на падзеі, якія за нейкі год перад тым выглядалі проста фантастыкай.
У красавіку 1991 году Менск выбухнуў шматтысячнымі рабочымі страйкамі. Дзень пры дні тагачасная плошча Леніна з цяжкасьцю зьмяшчала іх удзельнікаў, калоны якіх ад раніцы ішлі ў цэнтр гораду, перакрываючы рух і выклікаючы ў адных страх, а ў другіх захапленьне.
Пазьней філосаф і культуролаг Валянцін Акудовіч выкажа меркаваньне, што рабочыя выступалі не за дэмакратычныя зьмены, а якраз супраць іх, за захаваньне ранейшай стабільнасьці й савецкіх цэнаў. На маю думку, выснова небясспрэчная. У кожным разе тыя страйкі таксама набліжалі крах таталітарнай сістэмы. Своеасаблівым сімвалам гэтага быў бронзавы Ільіч перад Домам ураду, які штодня трымаў усунуты яму кімсьці з забастоўшчыкаў у рукі бел-чырвона-белы сьцяг.
Падзеі сьведчылі, што ідэя незалежнасьці ўжо выйшла за межы вузкага кола нацыянальнае інтэлігенцыі. Сярод мноства антыкамуністычных, антыгарбачоўскіх ды іншых “анты-” лозунгаў на тых красавіцкіх мітынгах мне ўрэзаўся ў памяць плакат на плячах нейкага хлапчыны з чорнымі абадкамі пазногцяў. На плакаце было напісана: “Нынешнее поколение будет жить в независимой Беларусі!” А па-над чорна-сінім ад сьпяцовак 50-ці а мо і 100-тысячным людскім морам з трыбуны зноў і зноў гучалі заклікі назваць плошчу Леніна пляцам Незалежнасьці.
Тады мы ўжо другі раз адкрыта адзначалі чарговую гадавіну абвяшчэньня незалежнасьці БНР. Вядома, маштабы нашага Дня Волі цяжка было параўнаць са сьвяткаваньнем Дня незалежнасьці ў Балтыі. Дый завяршылася сьвята гераічнай начной аперацыяй: выконваючы загад вярхоў, якія па-ранейшаму яшчэ нямала маглі, мужныя менскія пажарнікі сарвалі з будынку “Белрэстаўрацыі” ў Траецкім прадмесьці асьвячоныя царквою нацыянальныя сьцягі.
Але гэтыя сьцягі ўжо вярнуліся ў грамадскую сьвядомасьць, з якой цяпер выкрасьліць іх было немагчыма.
У тыя дні здарэньне з маёй другой кніжкай “Дзень, калі ўпала страла”, што выйшла ўвосень 1988-га, пачынала здавацца прыкрай недарэчнасьцю з разраду тых, што ніколі больш не паўторацца.
Гэты зборнік гістарычнай прозы афармляў (прычым зрабіў гэта густоўна і з веданьнем справы) вядомы мастак і добры сябар Ул. Караткевіча Пятро Драчоў. Вокладка атрымалася лаканічнай у вобразных сродках, але надзвычай удалай: белае вакно на чорнай асноведзі перацінала чырвоная страла.
Зборнік пачалі прадаваць у кнігарнях. Я заходзіў то ў адну, то ў другую паназіраць, ці зьмяншаюцца стосы маёй кніжкі на прылаўках з навінкамі і кожны раз не ўтрымліваўся ад таго, каб не купіць асобнік, які падпісваў каму-небудзь з сяброў. І раптам кніга зьнікла. Вядома, можна было ўявіць, што яе разьмялі. Але я належаў да рэалістаў. За тры дні прадаць амаль 25-тысячны (фантастычны для нашых дзён) наклад беларускай кнігі было немагчыма, нават калі б з яе рэкламы пачыналіся выпускі ўсіх тэленавінаў.
Сэрца сьціснулася ад трывогі. Я спрабаваў распытваць дзяўчатак-прадавачак, але яны паціскалі плячыма: або сапраўды ня ведалі, куды падзелася кніга, або ня мелі дазволу на тлумачэньні. Верагодней — апошняе, бо нарэшце адна з гэтых дзяўчатак зьлітавалася і шэпціка паведаміла, што маю кнігу адправілі назад у друкарню, бо ў яе, кнігі, нейкая “няправільная вокладка”.
Дзьвюх думак пра тое, што ў ёй “няправільнае”, быць не магло: чырвоная страла на белым тле вакна. Я быў у роспачы: яшчэ не задаўнілася гісторыя з дзіцячай кніжкаю казак, увесь наклад якой адправілі пад нож, а затым на макулатуру толькі праз тое, што мастак Мікола Купава намаляваў на вокладцы бел-чырвона-белы сьцяжок на замкавай вежы.
Аднак ўсё ж на дварэ ўжо стаяў студзень 1989-га. Кнігу колькі тыдняў патрымалі ў сховішчы паліграфкамбінату, пасьля чаго розум перамог. У інстанцыях, дзе разглядалі данос маіх “добразычліўцаў” пра “нацыяналістычны сьцяг” на вокладцы, прынялі пастанову ў духу абвешчанай Міхаілам Гарбачовым дэмакратызацыі: кнігу ня рэзаць, але вокладку перафарбаваць.
Белае вакно на 20 тысячах кнігаў уручную перафарбавалі ў якія заўгодна, апрача белага, колеры — ліпуча-залаты, брудна-блакітны і нават у той, што называюць колерам дзіцячай неспадзяванкі.
Але кніга, няхай сабе і ня ў лепшым выглядзе, трапіла да чытачоў. Зьявілася колькі рэцэнзіяў; адну напісаў Мікола Ермаловіч, якога я памятаў яшчэ з студэнцкіх гадоў, бо пішучы ў беларускім аддзеле тагачаснай “ленінкі” сваю дыпломную працу, ня мог не зьвяртаць увагі на заўсёдную прысутнасьць у чытальнай зале чалавека ў акулярах, таўшчэзнымі шкельцамі якіх можна, здавалася, імгненна падпаліць паперу. Тады я яшчэ ня ведаў, што гаспадар акуляраў — наш у недалёкай будучыні знакаміты гісторык, як ня ведаў і таго, што ім ужо напісанае славутае дасьледаваньне аб тым, дзе знаходзілася “летапісная Літва”. Гэтая небездакорная, але амаль рэвалюцыйная для свайго часу праца Міколы Іванавіча на пачатку 1980-х пашыралася ў самвыдавецкіх перадруках, і адна бандэроля з ледзьве чытэльнай копіяй пераадольвала 150 км ад Паставаў, дзе жыў сябра, да майго Полацку роўна месяц.
На мяжы 1980-х і 90-х, у дзяржаўным акадэмічным выдавецтве “Навука і тэхніка” гэтая кніга выйшла двума выданьнямі з вялізнымі накладамі.
Тое, што рабілі тады беларускія дзяржаўныя выдавецтвы, сёньня можа здавацца казкай. Гартаю цяперашні гадавы план “Мастацкай літаратуры”, дзе фігуруюць усяго некалькі дзясяткаў назваў (з якіх частка так і не ўвасобіцца ў кнігі) і рука цягнецца па валідол. У тыя гады ў маёй роднай “Мастацкай” столькі кнігаў выходзіла за месяц. Што ні дзень — то кніга, а часам і не адна. І якія кнігі!
Да чытача нарэшце трапляла тое, што дзесяцігоддзямі маглі чытаць толькі пацукі й прусакі сьпецсховішчаў або тое, што хоць і не было пад забаронаю, але не выдавалася, бо дзейсна працавала на нацыянальную ідэю, а значыць – на гістарычную персьпектыву Беларусі.
А якія былі наклады! Прычым, яны, гэтыя наклады ў дзясяткі тысячаў асобнікаў, што не высмоктваліся з пальца, а вызначаліся паводле замоваў, найбольш красамоўна адлюстроўвалі чытацкую прагу да гісторыі й культуры сваёй зямлі. Або проста прагу чытаць па-беларуску займальную літаратуру кшталту дэтэктываў Агаты Крысьці ці фантастыкі Рэя Брэдберы й Курта Ванегута.
Да чытача вярталіся “Дзьве душы” Максіма Гарэцкага, “Тутэйшыя” Янкі Купалы, вярталіся Вацлаў Ластоўскі, Францішак Аляхновіч, які сваёй аповесьцю “У кіпцюрох ГПУ” на некалькі дзесяцігоддзяў апярэдзіў Аляксандра Салжаніцына...
Часта надараліся дні, калі я сапраўды ішоў на працу, як на сьвята. Бо, да прыкладу, ведаў, што сёньня вазьму ў рукі сігнальны асобнік адрэдагаванага мною перакладу кнігі Яна Баршчэўскага “Шляхціч Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданьнях”. Гэтую кнігу сучасьнікі — і заслужана! — параўноўвалі з сусьветна вядомым казачным эпасам “Тысяча і адна ноч”. Напісаныя па-польску ў той час, калі нават сама назва “Беларусь” была пад забаронаю, фантастычныя апавяданьні Баршчэўскага несьлі магутны зарад беларускае нацыянальнае ідэі. Менавіта таму за савецкім часам усе спробы выдаць “Шляхціча Завальню” па-беларуску нязьменна сканчаліся забаронаю. І вось мы — выдалі! Прычым — у выдатным афармленьні і 40-тысячным накладам (які, дарэчы, за нейкі месяц быў раскуплены).
У сёньняшнім выдавецтве “Мастацкая літаратура”, аб’яднаным колькі гадоў таму з “Юнацтвам”, — страшна сказаць — усяго дзьве рэдакцыі: адна — кнігаў для дзяцей, другая — усёй астатняй літаратуры. На пачатку 1990-х гадоў самастойнае “Юнацтва” мела чатыры рэдакцыі, а нашая “Мастацкая” — шэсьць: прозы, паэзіі, выбраных твораў, аператыўных выданьняў, перакладной літаратуры й серыйных выданьняў. У апошнім мне і пашчасьціла працаваць дзесяць гадоў.
Мы з калегамі прыдумалі й распачалі выданьне серыяў, кнігі якіх зьбіралі такія велізарныя заяўкі, што часам здавалася, нібыта ў канцы лічбы аднекуль узьнік лішні нуль. Гэта былі серыі, чые назвы для выкладчыкаў, студэнтаў, навукоўцаў ды і для шараговых беларускіх чытачоў гучалі як музыка: “Літаратурныя помнікі Беларусі”, “Сьвятыя зямлі Беларускай”, “З вякоў мінулых...” Цэлую Атлантыду нашай эміграцыйнай літаратуры — са сваімі горнымі вяршынямі й пласкагор’ямі, з вялікімі талентамі й сьціплымі сумленнымі працаўнікамі — павінна была падняць з прадоньня забыцьця серыя “Галасы беларускага замежжа”. У ёй пасьпелі выйсьці паэтычныя кнігі Янкі Юхнаўца і Натальлі Арсеньневай, раман “Змагарныя дарогі” Кастуся Акулы, кніга гістарычных нарысаў вядомага дзеяча Беларускай грэка-каталіцкай царквы айца Льва Гарошкі... Факсімільна 10-тысячным накладам было перавыдадзенае бліскучае эсэ Юркі Віцьбіча “Плыве з-пад сьвятое гары Нёман”.
З улікам усяго гэтага свой медаль Францыска Скарыны я заўсёды лічыў ня столькі ўзнагародай за тое, што здолеў да таго часу напісаць сам, як ацэнкаю маёй рэдактарскае працы. Гэтаму не пярэчыла й фармулёўка — “за ўклад у распрацоўку гістарычнае тэмы”.
Нагадаю, што ўжо развальваўся, але яшчэ існаваў Савецкі Саюз, і медаль Скарыны быў адзінай дзяржаўнай узнагародаю БССР, што дало Рыгору Барадуліну падставы назваць яе, гэтую ўзнагароду, найвышэйшай для беларуса.
Якраз у кампаніі з Рыгорам Іванавічам мне і пашанцавала яе атрымліваць.
“Паздраўляю вас, дарагія друзьзя, з уручэньнем мядалі імені нашага первапячатніка Скарыны, — гудзеў у залі голас намесьніка старшыні Вярхоўнага Савету, яшчэ таварыша ці, можа, ужо спадара Васіля Шаладонава. — Пака тока мядалі, патаму што ордэна свайво ў нас ішчо нету, але думаю, што скора будзет. Как вы знаеце, ужэ прынята Дзекларацыя аб нашым сувярэніцеце...”
Пафас прамовы высокага дзяржаўнага мужа нам, медалістам, увогуле спадабаўся, але, атрымаўшы слова ў адказ, Рыгор Барадулін не ўстрымаўся ад пажаданьня: усіх наступных ўзнагароджваць ужо з дзяржаўнай беларускай моваю на вуснах. Трэба сказаць, што спадар Шаладонаў ані не зьбянтэжыўся й імгненна перайшоў на трасянку: “Цяпер я займаюся ізучэньнем беларускай мовы і пака свабодна не размаўляю. Але таржэсьцьвенна вам абяцаю, што ўжо праз тры месяцы буду весьці па-беларуску нашыя сесіі”.
Намесьнік старшыні Вярхоўнага Савету стрымаў слова. Пераканацца ў гэтым было нескладана, бо паседжаньні сесіяў трансьлявала Беларускае тэлебачаньне. (У цяперашняй Беларусі гэта таксама здаецца сном.)
Спраўдзілася й абяцаньне Шаладонава наконт ордэну Скарыны. Праўда, сёньня гэтым ордэнам часта ўзнагароджваюць людзей, што да беларускай культуры маюць дачыненьня ня большае за марсіянаў і ў лепшым разе ёй, нашай культуры, хаця б ня шкодзілі. Я ўпэўнены: калі б у сяго-таго з гэтых ардэнаносцаў запытацца, а хто ж такі — Скарына, у адказ можна было б пачуць прыкладна тое, што, як апавядаюць дасьведчаныя людзі, расказаў аднойчы ў Полацку расейскаму генералу ягоны беларускі калега.
Пад час нейкіх наладжаных у прыдзьвінскіх лясах манеўраў госьця з Усходу прывезьлі на экскурсію ў Полацак. Напалуднаваўшыся ў рэстаране “Дзьвіна”, маскоўскі генерал выйшаў на вуліцу і апынуўся перад масянжовым Скарынам. “А это кто?” — пацікавіўся прадстаўнік братняга народу. У шэрагах гаспадароў узьнікла лёгкая зьбянтэжанасьць. Але хтосьці з адважных айчынных вайскоўцаў не разгубіўся і бадзёра адрапартаваў: “Это, товарищ генерал, один из наших боевых партизанских командиров.”
Вось таму і лічу я свой медаль Скарыны, атрыманы ў 1990-м, узнагародаю нязьмерна вышэйшаю за той ордэн, што ўручаюць цяпер некаму праверанаму і “чэснаму” свайму або нават і прыбышу з Масковіі.
У мінулым, як ні горка, засталася і “эпоха Рэнесансу”, якую тады, на пачатку 1990-х, перажывала мая незабыўная “Мастацкая”. А за сваю тагачасную рэдактарскую дзейнасьць я, аб чым ужо згадваў, атрымаў у 1997-м яшчэ адну ўзнагароду — загад аб звальненьні з той самай фармулёўкаю, дзе фігуравала навыпусканая мною “сумнітельная” і наогул шкодная літаратура...
Як небясьпечнага мяне злавілі на брытанскай мяжы
Некалі за царскім прыгонам каля роднай вёскі маёй мамы на Шклоўшчыне цэлае лета стаяў цыганскі табар. Цыганяты займаліся экспрапрыяцыяй садавіны ды яек. Цыганкі хадзілі па хатах, варожачы па руцэ й на картах. Цыганы ж мужчыны, дачакаўшыся ночы й свайго цыганскага сонца, чынна скарачалі ў навакольлі конскае пагалоўе. Адзін з іх сярод гэтых клопатаў і атрымаў ад мае прапрабабкі нешта больш істотнае, чым рэшата яек.
Дзякуючы той далёкай летняй ночы па маіх жылах разам з беларускай бяжыць і цыганская кроў. Кажуць, што ў такіх выпадках гены наймацней праяўляюцца праз некалькі пакаленьняў. Напэўна, гэта праўда. Калі я сустракаю цыганоў, сэрца маё трывожна й соладка сьціскаецца, а вусны шэпчуць немаведама калі і як запалыя ў памяць словы: “Лачо дывэс, тумэн, гэ ромалэ! — Шчасьлівай дарогі вам, цыганы!..”
З юнацтва кроў майго безыменнага чарнявага продка раз-пораз уладна клікала ў дарогу і мяне самога — змушаючы часам забыцца пра найпільнейшыя справы і зьехаць на колькі дзён у белы сьвет. я начаваў, зьдзіўляючы адміністратарак адсутнасьцю камандзіровачнага пасьведчаньня, у задрыпаных раённых гатэлях, часам – на халодных непрытульных вакзалах, а, бывала, мог проста ад’ехацца на спадарожнай машыне на паўсотні кіламетраў ад гораду і, закінуўшы рукі за галаву, да ночы праляжаць пад сьвежым стажком сена, сочачы аблокі.
Тады я яшчэ ня ведаў словаў Альбера Камю пра тое, што падарожжа дапамагае нам зноў знайсьці сябе. Памятаецца, яшчэ нехта з выбітных мысьляроў сказаў, што вандраваньні падмалоджваюць звыклыя рэчы і стараць стаўленьне да сябе. З апошнім сьцьверджаньнем я хацеў бы паспрачацца. Здаецца, мая душа заўсёды вярталася з далёкіх і блізкіх краёў зусім не пастарэлай.
Падарожжы дагэтуль займаюць у іерархіі маіх жыцьцёвых каштоўнасьцяў адно з першых месцаў. Пачынаючы ад 1990 году, калі нарэшце стаў “выязным”, я пасьпеў крыху пабачыць сьвет, наведаўшы блізу дваццаці краінаў і чатыры кантыненты.
Такі ўжо я чалавек, што паўсюль, нават у Афрыцы, шукаў Беларусь і беларусаў. Ну і, вядома, беларусак, бо вандроўкі канчаткова пераканалі мяне, што нашыя жанчыны — найпрыгажэйшыя і ўвогуле най... най... най... у сьвеце.
Маім першым замежным падарожжам сталася паездка на ўрачыстасьці з нагоды 580-х угодкаў Грунвальдскае перамогі, што адбываліся на тых самых залаціста-зялёных палях і ўзгорках, куды вялікі князь Вітаўт прывёў некалі 40 ліцьвінскіх харугваў.
Польшча і Летува адзначалі тады, у 1990-м, гадавіну разгрому Тэўтонскага ордэну як нацыянальнае сьвята. На поле бітвы прыехалі сотні аўтобусаў, прыляцелі тагачасныя прэзідэнт Польшчы Войцэх Ярузельскі і старшыня Вярхоўнага Савету ўжо амаль незалежнай Летувы Вітаўтас Ландсбергіс. Кіраўнікі БССР — невукі ў гісторыі і дылетанты ў палітыцы — палічылі сьвяткаваньне нечым накшталт нацыяналістычнага шабасу. Нікога з іх, вядома, не было.
Дзіва, што ўдалося прарвацца праз мяжу нашаму “бэнээфаўскаму” аўтобусу з маленькімі дэлегацыямі ад гарадоў, што калісьці выставілі на векапомную бітву свае палкі. Параўнаўча з летувісамі нас прыехала жменька, але мы дзякуючы гісторыку Міхасю Ткачову прывезьлі вялізныя баявыя сьцягі беларускіх грунвальдскіх харугваў, чаго ніхто іншы зрабіць не здагадаўся. Польскія жаўнеры аддавалі нашым штандарам пашану, а я, стоячы пад чорна-залатым полацкім сьцягам з “Пагоняй” марыў пра час, калі ў маім родным горадзе зьявіцца вуліца, дзе на шыльдачках замест якой-небудзь бальшавіцкай бязглуздзіцы будзе напісана: “Грунвальдская”.
Усьлед за той вандроўкаю былі дзясяткі іншых. Я піў такайскае віно ў Вугоршчыне і баварскае піва ў Нямеччыне, езьдзіў у гандоле па венецыянскіх каналах і падымаўся на Эйфелеву вежу, што нагадвала Гіёму Апалінеру жаночую панчоху, а мне, верагодна пад уплывам “бургундскага”, здалася абцягнутай гэтай панчохаю жаночай ножкай. Але калі глядзіш на сьвет беларускімі вачыма, у Парыжы нязьмерна больш цікавіць тое, дзе спыняліся Міцкевіч і Дамейка або дзе мог прызначаць спатканьні малады Напалеон Орда. У Барселоне ты згадваеш народжанага там Джузепе Банольдзі, які стаў ліцьвінам па духу і паплечнікам Каліноўскага. А ў найпрыгажэйшым, на мой погляд, еўрапейскім горадзе — Празе шукаеш сьцежкі Скарыны, Ларысы Геніюш ды пахаваных там на Альшанскіх могілках прэзідэнтаў Рады БНР Пятра Крэчэўскага й Васіля Захаркі...
Я пасьпеў выпіць віскі з Натальляй Арсеньневай. У Рочэстэры, на амерыканскім беразе возера Антарыо, у доме, пад вокнамі якога на кветніку расьлі нашыя родныя валошкі, а крыху далей, у садзе – баравікі, мне пашанцавала добра разгаварыць 92-гадовую гаспадыню. Гэта было шчасьцем – слухаць яе ўспаміны пра дзіцячыя й маладыя гады. Напрыклад, пра тое, як будучая аўтарка гімну “Магутны Божа” упершыню пачула беларускую мову.
Тады сям’я Арсеньневых вярталася пасьля Першай сусьветнай вайны з бежанства й затрымалася ў вёсачцы пад Дрысай. Гаспадароў клікалі Юркам і Аўдоцьцяй. Уначы Наташа прачнулася ад таго, што за шафай Юрку пацягнула на любошчы, але Аўдоцьця не згаджалася, бо ў хаце былі чужыя людзі: “Ня лезь, а то юшку спушчу!” Асабліва расхвалявала дзяўчыну сваёй тямнічасьцю гэтая “юшка”.
У 1940-м Арсеньнева ішла з Максімам Танкам, Міхасём Машарам і Айзікам Кучарам па Менску. Танк загаварыў, і напалоханы Кучар кінуўся да яго: “Цішэй, цішэй! У нас у Менску так гучна гаварыць па-беларуску не прынята!”
Амерыканскі беларус Васіль Мельяновіч звазіў мяне са свайго гасьціннага дому ў Пенсільваніі ў Вашынгтон, ваколіцы якога нагадалі мне краявіды, што плывуць за вакном цягніка, калі пад’язджаеш да Вільні: зялёныя асмужаныя горы, яры і нават гатычныя сьпічакі.
У Кліўлендзе я быў госьцем Беларускага культурнага цэнтру “Полацак”, а ў архівах беларускай царквы сьв. Еўфрасіньні Полацкай у Саўт-Рыверы знайшоў неапублікаваныя рукапісы пісьменьніка й гісторыка Юркі Віцьбіча...
Тамсама, у Саўт-Рыверы, гартаючы ў бары тэлефонную кнігу, дзе ледзь ня кожнае другое прозьвішча — славянскае, я пазнаёміўся з паліцэйскім, якога ў дзяцінстве звалі гэтаксама, як і мяне — Вова, а маці кліча яго так і цяпер. Папіваючы віскі з содавай, мой аднайменьнік расказаў, як днямі спыніў уначы машыну, што рухалася амаль па сінусоідзе. За рулём сядзеў знаёмы беларус Коля. “Як ты можаш у такім стане ехаць?”— перайшоў на родную мову Вова. “А ты хочаш, каб я ў такім стане ішоў?” — азваўся Коля.
У славяна-балтыйскі аддзел Нью-Ёрскае бібліятэкі варта было наведацца хаця б дзеля таго, каб спраўдзіць словы аднаго менскага калегі — вядомага паэта. Той сьцьвярджаў, што колькі гадоў таму бібліятэчны кампутар выдаў яму тут даведку з жыцьцяпісам, бібліяграфіяй і паведамленьнем пра тое, што ў яго, калегі, “няма вершаў пра Леніна і партыю”. Тым, каго хвалююць гэткія рэзюме заакіянскіх дасьледнікаў, магу з усёй пэўнасьцю сказаць: складалі вы вершы пра партыю ці Бог вас ад гэтага літаваў — кампутар выдасьць вам адно даведку пра наяўнасьць вашых кніжак у бібліятэках ЗША і ні слова болей.
Маім найлепшым правадніком па Нью-Ёрку быў старшыня Беларуска-амерыканскага задзіночаньня Антон Шукялойць, што са сваімі шыкоўна падкручанымі вусамі выдае тыповым беларускім шляхцічам канца XIX ст. Сярод славутасьцяў сп. Антось паказаў мне і помнік Уладзіміру Ільічу Леніну, што стаяў на пляскатым даху прысадзістай камяніцы на нейкай авеню або стрыт.
Я балюча ўшчыкнуў сябе за руку, але ніякіх зьменаў у краявідзе гэта ня выклікала. Ільіч па-ранейшаму стаяў, хоць і паказваў не на віна-гарэлачную краму, як зазвычай бывае ў нас, а на вітрыны секс-шопу. Як выявілася, з прычыны дзікае настальгіі помнік аднекуль прывезьлі і ўсьцягнулі на дах яшчэ савецкія эмігранты.
У той момант мяне наведала вельмі выразнае разуменьне, што я — ня тая расьліна, якая зможа прыняцца на гэтай глебе, нават калі перавязьці сюды ўсе беларускія помнікі правадыру і на кожны ўсьцягнуць па бусьлянцы.
Калі вас цікавіць, у якой краіне я пачуваўся найбольш утульна, дык гэта – Англія. Дакладней, тое пачуцьцё ўтульнасьці й спакою авалодвала мною ў Лондане, а яшчэ больш дакладна — у ціхім лонданскім раёне Фінчлі, дзе існуе маленькая беларуская калонія, якая гуртуецца вакол грэка-каталіцкай царквы Пятра й Паўла на Holden Road ды вакол тамтэйшых бібліятэкі й музею імя Францішка Скарыны.
За свае пяцьдзясят гадоў я наведаў некалькі сотняў цэркваў, касьцёлаў, кірхаў, мячэтаў, сінагогаў, паганскіх капішчаў і нават будан сібірскага шамана, дзе чамусьці пахла дарагімі цыгарэтамі й добрай парфумай. У некаторых з гэтых бажніцаў — напрыклад, у Спасаўскай царкве ў Полацку або ў віленскім касьцёле сьв. Ганны — я сапраўды пачуваў сябе ў храме. Але — даруйце мне храмы Беларусі ў яе этнаграфічных межах! — найглыбейшым гэтае адчуваньне было ў лонданскай Петрапаўлаўцы.
Пакуль што ня трапілася на маім жыцьцёвым шляху і духоўная асоба, якая адпавядала б сьвятарскаму чыну болей за таго, хто служыць у нашай Фінчлейскай царкве, а менавіта — за айца Аляксандра Надсона, апостальскага візітатара беларусаў-католікаў у замежжы. Па сумяшчальніцтве айцец Аляксандр яшчэ й дырэктар Лонданскай Скарынаўскай бібліятэкі, дзе я меў шчасьлівую магчымасьць гартаць выданьні самога першадрукара, або выдадзеную ў 1581 годзе “Хроніку Еўрапейскай Сарматыі” колішняга віцебскага каменданта італійца Гваніні, або рукапісы Купалы, Коласа й Ластоўскага...
Якраз пад час майго першага падарожжа ў Брытанію і здарыўся адзін з самых забаўных выпадкаў вандроўніцкай часткі майго жыцьця.
Сталася так, што акурат напярэдадні таго дня, калі я сышоў з парому праз Ла-Манш у ангельскім порце Дувар, баявікі з Ірландскай рэспубліканскай арміі, зьеўшы ў суседнім McDonalds’e свае “біг-макі”, акуратна апусьцілі ў сьметніцы лонданскага вакзалу “Viсtoria” паўтузіна бомбаў, якія неўзабаве пазбавілі прысутных прыкладна такой самай колькасьці рук, ног і галоваў.
Якраз назаўтра пасьля крывавага дня на брытанскі бераг я і ступіў. Мой мужны твар быў абсівераны еўрапейскімі вятрамі й расчырванелы ад выпітых на пароме напояў. Апрача таго яго аздабляла не кароткая й серабрыстая, як цяпер, а шыкоўная рудавата-мядзяная барада. Праз колькі хвілінаў я атрымаў непаўторную магчымасьць пабыць у скуры ірландскага тэрарыста. Бездакорна ветлівы брытанскі памежнік на пару з гэткім самым мытнікам з завушніцаю ў правым вуху ўчынілі мне татальныя агледзіны — ад пакамечанай кепуркі, якую нюхаў адмысловы сабачка, да зялёных майткоў куды я, безумоўна, мог схаваць паўкілі гексагену.
Дэманструючы розныя пасьведчаньні і пару кнігаў са сваімі фэйсамі на вокладках, я спрабаваў даводзіць, што зьяўляюся беларускім пісьменьнікам і сябрам ПЭН-клубу, на што нязьменна атрымліваў цьвёрды адказ: гэтыя акалічнасьці абсалютна не азначаюць, што я ня маю дачыненьня да Ірландскае рэспубліканскае арміі. Трэба меркаваць, што ў яе шэрагах пракідаюцца і беларусы. Кажу гэта, дарэчы, без усякай іроніі, бо гісторыя ведае нямала падобных выпадкаў. Напрыклад, у аддзелах нашага легендарнага генерала Булак-Балаховіча ваявалі некалькі кітайцаў, і, калі аднаго з іх схапілі чэкісты, жаўтатвары ваяка на пытаньне пра нацыянальнасьць з годнасьцю адказаў: “Беларуза”.
Складаныя сітуацыі няраз здараліся са мной і ў іншых краінах. У адной са сталіцаў цывілізаванага сьвету лёс зьвёў мяне з канібалам, а ў Сахары я мусіў начаваць, прытуліўшыся да вярблюдаў, бо пах іхняе мачы дзейнічае на афрыканскіх зьмеяў і скарпіёнаў прыкладна так, як вянок часныку на нашых родных еўрапейскіх вампіраў.
Пару разоў у бясконцых бадзяньнях па сьвеце я рызыкаваў ніколі не вярнуцца на Бацькаўшчыну. Але ўсё ж вярнуўся. Магчыма, найперш таму, што там мяне чакалі мае чытачы.
Неяк на адной сустрэчы хтосьці з іх прыслаў пытаньне: “Спадар Арлоў! Калі б вы выйгралі мільён даляраў, на што не шкада было б яго патраціць?” Я не задумваўся: “На падарожжы!”
Ну а апошняе маё падарожжа, да якога, спадзяюся яшчэ далёка, будзе ў Полацак. Туды, дзе былі прамоўленыя й напісаныя мае першыя беларускія словы. Туды, дзе я навучыўся беларускаму сьветабачаньню, сьветаразуменьню і сьветаўяўленьню. Туды, дзе альфа і амега майго зямнога шляху.
Калі ў Марціна Лютэра запыталі, што ён будзе рабіць, даведаўшыся, што заўтрашні дзень у ягоным жыцьці — апошні, Лютэр адказаў: буду садзіць яблыні.
Калі пра апошні дзень спытаюцца ў мяне, я адкажу, што прыеду ў Полацак. На радзіму маёй душы, маёй веры і майго стаіцызму.
Як я тысячу разоў сустракаўся з любімымі чытачамі
Спадзяюся, калегі-літаратары ня будуць са мною спрачацца, што галоўнае багацьце пісьменьніка — ягоныя чытачы.
Паводле маіх сьціплых (а магчыма, якраз і нясьціплых) падлікаў я сустракаўся з чытачамі ня меней за 1000 разоў. Гэта былі самыя розныя сустрэчы — і ў залах з сотнямі прысутных і амаль што на кансьпірацыйных кватэрах, куды зьбіралася дзясяткі два мясцовых аматараў прыгожага пісьменства, а па сумяшчальніцтве — апазіцыянераў. Апошняя сустрэча (калі яе можна залічыць у гэты разрад) адбылася зусім нядаўна ў метро. Не, яна не рыхтавалася загадзя як нейкая звышсучасная форма кантакту з чытацкай публікай. Проста я ўбачыў, як юная прыгажуня чытае маю новую кнігу “Каханак яе вялікасьці”. Натхніўшыся, я падсеў бліжэй і ветліва пачаў: “А ведаеце, гэта мая кніга...” Дзяўчына спалохалася: “Не, мая... Я яе толькі што купіла.”, і на наступнай станцыі выскачыла з вагону. Так і не пасьпеў паказаць ёй фота на вокладцы.
Але засяроджуся на сустрэчах больш традыцыйных – тых, што даюць адчуваньне, як кажуць калегі, зваротнай сувязі з чытачом.
Пры канцы 80-х на пачатку 90-х гадоў мінулага стагоддзя, калі Беларусь пачынала дыхаць свабодай, мой тэлефон не змаўкаў. Запрашалі да школьнікаў й студэнтаў, у канструктарскае бюро трактарнага заводу і ў Нацыянальны банк, да супрацоўнікаў міліцыі і да зьняволеных у калоніі. Не выступаў я тады хіба што перад супрацоўнікамі КДБ. Але яны і так былі ў курсе таго, чым я займаюся. Як напісаў у свой час адзін мой украінскі калега,
Я сам не знаю так себе,
Як знають хлопці з КДБ,
Моі біографи невтомні...
Папулярным тады быў і іншы вершык, прысьвечаны дзейнасьці гэтага, ужо, здавалася, не такога і ўсемагутнага ведамства.
Товарищ, верь, пройдет она,
Эпоха гласности,
А комитет госбезопасности
Запишет наши имена.
Аднак верылася, вядома, у зусім іншую будучыню. Яе надыход вешчавала і тая хваля, нават ня хваля, а сапраўдны “дзявяты вал” запрашэньняў у самыя розныя аўдыторыі. Прапановаў было столькі, што існавала рызыка ператварыцца ў штатнага выступоўцу. Часта я мусіў адмаўляцца, бо іначай проста не было б часу заставацца сам-насам з сабой і папераю за пісьмовым сталом.
Але на краіну абрынуўся травеньскі рэфэрэндум 1995 году. Мой тэлефон замаўчаў на доўгія месяцы. Тыя, хто паверыў у новую, дэмакратычную беларускую Беларусь, перажывалі асабістую трагедыю. Было такое адчуваньне, што я сам за тыдзень пастарэў на некалькі гадоў. Мне вядома шмат прыкладаў, калі сумленныя шчырыя людзі з незагартаванай душой проста не змаглі перажыць таго, што здарылася: нехта зьехаў за мяжу, нехта — з глузду, у кагосьці ня вытрымала сэрца, а некалькі знаёмых якраз тады зьвялі падрахункі з жыцьцём.
Паводле маіх назіраньняў, спатрэбіўся год, каб да людзей вярнулая калі ня вера, дык, прынамсі, надзея, што страчана далёка ня ўсё, і гэта красамоўна засьведчыў 50-тысячны “Чарнобыльскі шлях” 1996-га.
А мой тэлефон зноў загаварыў галасамі школьных і універсітэцкіх выкладчыкаў, бібліятэкараў і актывістаў ТБМ, а часам нават галасамі кіраўнікоў дзяржаўных прадпрыемстваў і прыватных фірмаў. (Дарэчы, на сустрэчы ў адной з фірмаў, што мае дачыненьне да тэлефоннай сувязі, мне ў якасьці ганарару прапанавалі праверыць, ці не праслухоўваўся мой тэлефон і кватэра. Вялікіх сумневаў на гэты конт я ня меў, але дзеля супакою душы адмовіўся.)
Пасьля траўня 1995-га я даў сабе слова, што буду пагаджацца на кожнае запрашэньне, адкуль бы яно ні зыходзіла — са сталічнай alma mater або з вясковай школкі на Палесьсі.
Прызнаюся, што трымаць слова няпроста, нягледзячы на тое, што ўлада зноў і зноў прыходзіць мне на дапамогу, дэманструючы асаблівую вынаходлівасьць з часоў прэзідэнцкіх выбараў 2001 году.
Сутыкнуўшыся з такой зьявай як паездкі пісьменьнікаў, вертыкальныя структуры спачатку карысталіся тактыкай пільнага кантролю. Неяк у Берасьці на кожную сустрэчу з намі, менскімі літаратарамі, заяўляўся віцэ-мэр, што нязьменна, выклікаючы ў аўдыторыі вясёлы сьмех, спрабаваў даваць нам на аўтографы дзьве хвіліны і патрабаваў не пісаць вучням і студэнтам ніякіх пажаданьняў. Пэўную разнастайнасьць уносіла ягоная падначаленая, якая, пачуўшы адрасаванае нам крамольнае пытаньне, ускоквала й верашчала: “Наши гости голодны! Их ждёт обед!”
Калі праз пару месяцаў нашая пісьменьніцкая кампанія ў складзе Рыгора Барадуліна, Лявона Баршчэўскага, Міхася Скоблы ды аўтара гэтых радкоў, прыехала ў Магілёў, тамтэйшая вертыкаль абрала больш надзейную тактыку. Па-першае, у некаторых асабліва небясьпечных месцах літаратурныя сустрэчы бяз лішніх вычварэнстваў проста забараняліся, як, да прыкладу, на гістарычным факультэце мясцовага ўніверсітэту, дзе некалі муза Кліо не адказала ўзаемнасьцю студэнту Сашу з-пад Копысі. Па-другое, спатканьні з чытачамі ў апошні момант адмяняліся пад маркаю адсутнасьці пісьмовага дазволу гарадскога ўпраўленьня культуры. Па-трэцяе, выкарыстоўвалася наступная метода: у абвестках пра літсустрэчы быў пазначаны адзін час, а ў атрыманым намі раскладзе — іншы, прычым першы адрозьніваўся ад другога як сярэднееўрапейскі час ад беларускага. Аднак сярод педагогаў знайшоўся прыстойны адсотак рызыкантаў, а сустрэчаў прадбачлівымі арганізатарамі была запланаваная такая фантастычная колькасьць, што і ва ўмовах перманентных перашкодаў даводзілася лётаць з школы ў ліцэй, з ліцэю ў інстытут, а адтуль у каледжы, у такім шалёным рытме, што выпіць куфаль піва ці келіх віна ўдавалася толькі позна ўвечары. Голад і смагу даводзілася наталяць пераважна чытацкімі пытаньнямі.
Дарэчы, пра гэтыя пытаньні. У маім архіве іх ужо сабралася некалькі дзясяткаў вялізных пульхных канвертаў, і часам я падумваю пра тое, ці ня ўзяцца калі-небудзь за кнігу, дзе сустрэліся б найбольш цікавыя пытаньні й адказы.
Раскрываю наўздагад адзін з гэтых канвертаў з чытацкімі цыдулкамі. Пытаньні самыя розныя: глыбокія й легкадумныя, сур’ёзныя й наіўныя, вясёлыя й скрозь сьлёзы...
“Вам ніколі не казалі, што Вы падобны да старажытнага чалавека часоў сваіх твораў?”
“Ці трэба сучаснай беларускай дзяўчыне-падпольшчыцы ведаць гісторыю Беларусі?”
“Скажыце, калі ласка, у Вашым жыцьці было шмат жанчын?”
“Ці згадзіліся б Вы зьехаць за мяжу, калі б Вам прапанавалі там за добрую зарплату пісаць вершы на іхняй мове?”
“Як Вы лічыце, калі Вашае эсэ пра незалежнасьць страціць сваю актуальнасьць?”
“Дзе з Вамі можна сустрэцца?”
“Як бы Вы ахарактарызавалі лад, які ўсталяваўся ў Беларусі? Мой знаёмы хлопец кажа, што гэта не дыктатура, а проста краіна, ператвораная ў вялікі калгас.”
“Вам піша бацька вучня былой беларускай гімназіі. Аднойчы настаўніца зайшла ў сынаў клас і сказала: “Ребята, с сегодняшнего дня мы будем учиться на русском языке. Русский язык — это язык умных и добрых людей...”
Мяне цешыць, што тыповымі, асабліва ў студэнцкіх аўдыторыях, апошнім часам сталі пытаньні кшталту: “Як перайсьці на беларускую мову?”, “Як пераадолець псіхалагічны бар’ер і загаварыць па-беларуску ў незнаёмым асяродзьдзі?”, “Як выхаваць дзіця беларусам?” Паколькі такія пытаньні зноў і зноў паўтараюцца, я ўжо маю ў запасе кароткія або разгорнутыя адказы. Раю даваць сыну або дачцэ адметнае беларускае імя, каб ужо яно само ў нейкім сэньсе праграмавала лёс уладальніка, спрыяючы неардынарнасьці асобы. Тым, хто ня можа адважыцца загаварыць на роднай мове сярод незнаёмых людзей, даю, да прыкладу, параду паспрабаваць зрабіць гэта дзе-небудзь на рынку, дастаўшы з кішэні сотню даляраў.
Каб падзавесьці аўдыторыю, я люблю абвясьціць конкурс на самае арыгінальнае пытаньне. На апошняй прэзентацыі маёй кніжкі “Каханак яе вялікасьці”, той самай, з якой уцякла ад мяне чытачка з “падземкі”, перамаглі два пытаньні. Першае: “На смак чаго быў бы падобны смак ужо пражытага Вамі жыцьця?” І другое, крыху эпатажнае: “Як стаць каханкай Вашай вялікасьці?” На жаль, аўтарка апошняга ні з залы, ні пасьля вечарыны так і не адгукнулася...
Асабліва шмат паездак па Беларусі, у якія я часта выпраўляюся са сваім маладзейшым сябрам, бардам і літаратарам Зьмітром Братосікам, адбылося ўлетку 2001 году пад час прэзідэнцкай выбарчай кампаніі. Мы не займаліся агітацыяй за кагосьці, тым больш, што асоба гэтак званага адзінага кандыдата ад “дэмакратычных сілаў” — Ганчарыка — далікатна кажучы, не выклікала ў нас энтузіязму. Часам мы мусілі сумленна папярэджваць пра гэта арганізатараў сустрэчаў. Але ніхто не адмовіўся: людзям у глыбінцы хацелася жывой размовы, сьвежага слова або проста магчымасьці апынуцца ў коле аднадумцаў. Ня выключана, што якраз гэтага найбольш і баяліся нашыя, так бы мовіць, апаненты.
На немаладым Бартосікавым “фальксвагене” мы праехалі краіну ўдоўж і ўпоперак — ад Браслава да Рэчыцы і ад Крычава да Драгічына. Праехалі, натуральна, ня без прыгодаў.
У Радашковічах дзьверы Дому культуры былі ня толькі зачыненыя на замок, але і ахоўваліся людзьмі ў цывільным. Адзін з мясцовых прадпрымальнікаў рызыкнуў запрасіць нас і публіку, якая не хацела разыходзіцца, у свой катэдж. У доме ўсе зьмясьціцца ня здолелі, таму мы выступалі з гаўбца. Над блізкім лесам сядала жнівеньскае сонца, пахла сьвежым сенам, сімпатычная бабуля, калі мы сышлі ўніз, падаравала кожнаму букет вяргіняў і з гумарам паведаміла прысутным, што ў канцы вуліцы стаіць машына, дзе сядзяць чацьвёра нетутэйшых людзей і ўсе — “у касьцюмах”.
У часе сустрэчы ў Сьветлагорскай філіі Беларускага гуманітарнага ліцэю ў залу тройчы з крыкам: “Что здесь происходит?” урываліся нейкія чыноўнікі з міліцыянтамі. Тая паездка і цяпер адгукаецца ў сэрцы. Я разумею, што філію ліцэю мясцовая вертыкаль усё адно б зачыніла, але ж для гэтага быў выкарыстаны менавіта наш прыезд...
А на Палесьсі, у Драгічыне, куды мы з Бартосікам прыехалі на сустрэчу з удзельнікамі агітацыйнай моладзевай эксьпедыцыі, нас папросту арыштавалі. Спачатку міліцэйскі маёр з двума падначаленымі доўга разглядаў Зьмітрову гітару. Потым узяліся за мяне. “Дзе вы пражываеце?” “У Менску.” “Чым займаецеся?” “Пішу кнігі.” “Вось сядзелі б там і пісалі свае кнігі. А ваабшчэ-та прад’явіце дакументы.”
Я прад’явіў кнігу “Сны імператара” з маім здымкам і біяграфічнай даведкай. Маёр патлумачыў, што гэта не дакумент, але кнігу ўсё ж не рэквізаваў.
Некалькі гадзінаў нашыя ахоўнікі-афіцэры, што, між іншым, поўніла нас самапавагай, перыядычна вялі з кімсьці тэлефонныя перамовы. У сваю чаргу мы адказвалі на званкі сваіх неканфіскаваных, дзякуй Богу, мабільнікаў. Маёр з падначаленымі ўважліва прыслухоўваліся, і гэта ўрэшце сталася паратункам. Да вушэй міліцыянтаў данеслася назва вёскі, каля якой нас ужо чакалі пры вечаровым вогнішчы ўдзельнікі эксьпедыцыі. “Гарадзец?!” — узрадавана ўсклікнуў маёр. Яго і лейтэнантаў як быццам падмянілі. “Гарадзец! Гарадзец!” — радасна паўтаралі яны. — Гэта ж ужо Кобрынскі раён!”
Адразу высьветлілася, што мы — свабодныя. “А кнігу сваю падпішыце на памяць, — папрасіў маёр. — Мы памясьцім яе ў музей райаддзелу.” “У прынцыпе, кніга больш утульна адчувала б сябе ў бібліятэцы”, — заўважыў я, ставячы аўтограф. “Бібліятэкі ў нас пака што няма”, — трошкі, як здавалася, нават вінавата, адказаў маёр. “Яно і відаць”, — не ўстрымаўся Бартосік. Але нішто ўжо не магло сапсаваць добрага настрою міліцыянтам.
На шырокім поплаве за Гарадцом прытульна гарэлі вогнішчы і звабліва пахла вячэрай. Аднак ад кашы з дымком і тушонкаю мы рашуча адмовіліся. “Спачатку правядзём сустрэчу, бо зараз прыедзе варанок з Кобрыну!..”
...Часам у мяне пытаюцца, ці чытаў мае кнігі Лукашэнка, ва ўяўленьні кагосьці галоўны чытач краіны. А вось уявіце сабе, што ён таксама нейкім чынам трапіў у разрад маіх чытачоў. Па-першае, абвяшчаў некалі з тэлеэкрану дыктоўку для абітурыентаў паводле кнігі “Таямніцы полацкай гісторыі”. Не пасьпела скончыцца трансьляцыя перадачы, як мне патэлефанавалі з дзьвюх менскіх кнігарняў і папрасілі кнігу, каб выставіць яе ў вітрыне. Я адказаў просьбаю напісаць галоўнаму змагару з карупцыяй, каб мае “Таямніцы” хутчэй перавыдалі самым вялікім накладам.
Другая гісторыя больш цікавая. Калі зьявілася ў продажы мая выдадзеная ў Славакіі па-беларуску кніга “Краіна Беларусь. Ілюстраваная гісторыя”, у кабінет дырэктаркі адной менскай кнігарні ўпэўненай хадою ўвайшлі двое мужчынаў, ня вельмі падобных да аматараў кнігі. “У вас ёсьць “Краіна Беларусь” Арлова? — зазірнуўшы ў паперку, сурова запытаўся адзін з візітантаў, а другі тым часам памахаў пасьведчаньнем супрацоўніка прэзідэнцкай адміністрацыі.
Дырэктарка добра памятала, як некалі ў яе забіралі пад арышт дзіцячую кнігу Арлова “Адкуль раш род”, а таму зьлёгку расхвалявалася. “Нам трэба 50 экземпляраў па безналу”, — запатрабаваў уладальнік пасьведчаньня. Кабета ўздыхнула з палёгкаю, бо калі кнігу арыштоўваюць, за яе ні наяўнымі ні безнаяўнымі ніхто ня плоціць...
Праз колькі дзён Лукашэнка (падазраю, усё ж не са сваёй ініцыятывы, але ўрачыста) ўручаў маю кнігу пераможцам рэспубліканскіх і міжнародных школьных і студэнцкіх алімпіядаў. Падарункавы набор складаўся з дыплому, лаўрэацкага медалю, “Краіны Беларусі” і кнігі “Речи и доклады президента РБ А. Г. Лукашенко”.
Я спадзяюся, што адзін асобнік “Краіны” Аляксандр Рыгоравіч пакінуў у сябе на працоўным стале і хоць, магчыма, і не чытае тэксту, але ў вольную ад дзяржаўных клопатаў хвіліну разглядвае там 2000 ілюстрацыяў. можа, у выніку ў ягонай сьвядомасьці пачынае кволіцца й мацнець плённая думка аб тым, што ў нас, беларусаў, сапраўды еўрапейская гісторыя, а гэта — своеасаблівы пропуск у еўрапейскую будучыню?
Тым часам я напісаў працяг “Краіны Беларусі”. Паводле маіх падлікаў, новая кніга выйдзе ў 2006 годзе. Спадзяюся, што прэзідэнт Беларусі таксама будзе ўручаць яе таленавітай моладзі. А яшчэ больш спадзяюся, што гэта будзе іншы прэзідэнт.
2005
