_____________________
Флот каўчэгаў.
Аповед пра пакінуты рай | “Чаму ж гэткае спусьцелае мора?! Гэткае ціхае
і спусьцелае! Дзе параходы цудоўных, багатых краінаў?”
І. Шмялёў, “Канец канцоў” з “Сонца мёртвых”
Рай за кармой . Сьветлая краіна , дзе лепей памерці ўжо , чымсьці жыць . Дзе жудасна застацца . І якую страшна пакінуць . Але яны наважыліся . Зрэшты , не засталося іншага выйсьця . Гэта былі роспачныя ўцёкі з жахлівага сну . Жыцьцё аднойчы ператвараецца ў сон , і такі сон заўжды вусьцішны . З імі здарылася найгоршае . Уцякаць з уласнага дому . Ратавацца …
Фабіян з Сабінай выскачылі з недалужнай старой таксовачкі . Пабеглі з рэчамі скрозь сьцяну дажджу . Су цэльна мокрыя апынуліся на ганку , перад якім экзатычна стаяла выносістая пальма . Пансіянат “Шчыт і меч ” аказаўся міліцэйскім . О , сьвятая наіўнасьць , бес падстаўныя спадзевы ! Праўда , каляровы плакат паведамляў пра рыцарскі турнір . Аднак ён меўся адбыцца ня тут , а ў генуэзскай крэпасьці , што на адлегласьці . Але яны выбралі гэтае мястэчка , разважыўшы , што ўмовы каля крэпасьці будуць горшыя .
Абяцаныя кандыцыянер , які музычна рэагуе на пажаданьні , тэлевізар і лядоўня , якая вісела чамусьці над ложкам Фабіяна . Рассунуўшы жалюзі , Сабіна выйшла на тэрасу і не стрымала захапленьня . “У нас ніколі не было такога пакою !” Краявідам было мора . Разьлеглае , попельна -блакітнае . Паміж ім ды імі схілы густа зелянелі кіпарысамі , паўднёвымі кедрамі , ядлоўцавымі і лаўровымі дрэвамі . Паветра здавалася гаючым узварам з іхняга водару .
Стравы ў сталоўцы расчаравалі савецкасьцю . Абяцаныя чатырыста метраў да пляжу ператварыліся ў прыступкі бясконцых лесьвіцаў . Мора сустрэла лагодна -бадзёрай хваляй . Не зважаючы на часовую адсутнасьць сонца . Пасьля першага купаньня пайшлі шукаць паштамт , вывучаючы мапу набярэжнай , і адразу стаўшы часткай натоўпу адпачыньнікаў . Фабіяну захацелася заставацца пасьля пляжу басанож . Сабіна палічыла гэта дзівацтвам , але не пярэчыла .
Першай бутэлькай віна стала чырвонае з горнага заводзіка . Колерам і смакам вельмі падобнае да к ’яньці . Насычаны смак . Цёмнае , густое . У вінаробаў толькі з мастацкім густам , мабыць , ня вельмі . Наступная пляшка , чырвонага сталовага , весяліла этыкеткай . З назвай гарэмнай прыгажуні . З партрэтам гараджанкі пэндзля фламандскага майстра . З прысьвячэньнем угодкам паэта з бакенбардамі . З ягоным аскомным насатым профілем . З чатырохрадкоўем . З сентыментальнымі жоўтай і чырвонай ружамі . Нарэшце з паведамленьнем , што акцызная марка ўдзельнічае ў розыгрышы каштоўных прызоў . Прыцягнуў увагу яшчэ адрас вінярні : вуліца Македонскага , адзін . Яўна , не імператара .
З трэцяй бутэлькі яны толькі пасьмяяліся . Называлася “Мысьліцель ”, пераконваючы недалужна радэнаўскай скульптурай . Зьбіраць уражаньні ад вінных шэрагаў таксама цікавы занятак . “Чорны доктар ”, “Чорны палкоўнік ”. Цэлая батарэя “палкоўнікаў ”. На розны густ і кішэню . “Вочы чорныя ”. “Чорная маска ”. Адкуль такая прага да ўсяго чорнага ? Ночы на поўдні вельмі чорныя . Але палкоўнікі ? Нейкая лаціна -амерыканшчына .
Пасьля вячэры на тэрасе выпіць удвох бутэльку віна , назіраючы за жыцьцём на моры . Іхняя часовая традыцыя . Так -так , хай кароткая , але традыцыя . Дадатак да аздараўленчага ўплыву мора , сонца і насычанага пахамі субтрапічнага паветра . Пасьля пляжа яны шпацыруць з натоўпамі па набярэжнай , выбіраючы ў крамках наступную пляшку . Распытваюць , просяць паказаць . Бяруць у рукі , разглядаюць , чытаюць . Абмяркоўваюць . Часам Сабіна не згаджаецца .
Але ў рэшце рэшт яны разам спыняюць свае вочы на бутэльках двух заводаў . Якасных і добра аформленых . Першыя — моцныя , вытрыманыя , з гадамі . І салодкія . “Стары нектар ”, напрыклад . Ад якога вечаровы краявід робіцца цяплейшым , прахалодная ноч — утульнейшай . Сабіне , праўда , не заўсёды хочацца салодкага віна , яна ніколі не салодзіць каву . І гарбату таксама . Фабіяну , наадварот , даспадобы часам атрымаць асалоду ад густога моцнага прыгожага напою , які мае вінаградна -дубовы настоены пах і пакідае алейныя сьляды на сьценках шклянкі . Але ўрэшце і ён адчуў сябе перасычаным салодкім бурштынным віном . Каб не прахалодныя дзянькі , больш за пару шклянак яго было увогуле б не агораць . Гэта віно для мокрай восені , для халоднай зімы . Наліваць яго ў келіх , адчуваючы радасьць , пяшчоту захаванага сонечнага праменьня . Маючы перад вачыма мокрае ад дажджу або сьцятае марозам акно .
А яшчэ цікавей пакаштаваць чым болей гатункаў з доўгага шэрагу іншых вінаў — з антычнымі назвамі і малюнкамі . “Перліна Арыстэя ”. Васьмігадовага веку . З самарэкламай на задняй налепцы — “Віно высокага майстэрства і традыцый мясцовых вінаробаў , выдатнай якасьці , сапраўдная асалода для гурманаў ”, якая іх крыху сьмешыць , хутчэй бянтэжыць . Гэты старажытны грэцкі бог навучыў людзей вінаробству , а таксама вырошчваць аліўкі . Імя Эўрыдыкі , тым часам , вядомае ў тысячу разоў болей за імя Арыстэя . А менавіта ўцякаючы ад яго , яна наступіла на зьмяю і загінула ад джала .
Сабіна займаецца дакладнымі навукамі , але шмат чытае . Пераважна заходнюю літаратуру . Часьцей сучасную . Фабіян калісьці вывучаў антычную літаратуру . Зрэшты , “у галопах па Еўропах ”. Хаця старажытнае пісьменства вельмі прывабіла яго . Пакінула , прынамсі , жаданьне некалі па -сапраўднаму пачытаць тэксты . Глыбока пераканала , што карані ўсяе літаратуры ў тых далёкіх часах , у пергаментах і папірусах , у гліняных таблічках . Што берасьцяныя граматы — папросту мясцовая асаблівасьць , каларыт .
Вывучаць недавучанае такім прыемным чынам — яшчэ цікавей . Параіўшыся , яны спыняюцца на “Мускаце Арыстыя ”. Сваіх ведаў тут недастаткова . На набярэжнай яны заходзяць у кнігарню , якая ў атачэньні высокіх кіпарысаў . У антычным слоўніку знаходзіцца патрэбнае імя . Яно належала старагрэцкаму пісьменьніку . Ён напісаў паэму пра міфічны скіфскі народ , пра арымаспаў . Яны мелі толькі адное вока . А -ля цыклопы . Абставіна гэтая крыху бянтэжыць Сабіну і Фабіяна . Хаця , прычым тут цыклопы ? Віно прысьвечана адному з самых першых літаратараў . Мець такую пляшку на стале — гонар , прыемнасьць . Фабіян падлівае Сабіне . Паварочвае бутэльку і летуценна зачытвае : “Віно пераносіць чалавека ў сьвет мрояў і каханьня ”.
Раніцай пахне цёплымі букаткамі . Суседзі за сталом — сужэнцы з вялікага прамысловага гораду , дзе кепская экалогія . Праз некалькі дзён пры нагодзе яны прызнаюцца , што абодва — “супрацоўнікі ”. Фабіян з Сабінай адносна яго так і падумалі . Потым ён прыйшоў на сьняданьне ў расшпіленай кашулі , з ладным праваслаўным крыжам на ланцужку . І яны крыху завагаліся . Напачатку ніякай размовы — “дабрыдзень ”, “смачна есьці ”. Адно абмяняліся зьвесткамі хто адкуль . У яго , напэўна , язва ці гастрыт , бярэ дыетычныя стравы , аўсянку . У кухараў нестабільны настрой . То смажаная чырвоная рыба , розныя іншыя прысмакі , то абы -што , ажно шкада грошай .
Кандыцыянер , якім сюды завабілі Сабіну і Фабіяна , нечакана ня вельмі патрэбны . Ва ўсякім разе , не заўсёды . Надвор ’е негарачае , прыемнае для жыцьця . Зусім неспадзявана яны прыехалі са сваёй паўночнай сьпёкі ў паўднёвую прахалоду . Апынуўшыся ва ўмовах , аб якіх не маглі й ду маць . Ім сказалі , што яны прывезьлі з сабой дождж і палёгку . На дарозе іх засьпела гвалтоўная залева , сапраўдная пляга . Міні -аўтобус , які спачатку сьпяшаўся , парушаючы дарожныя правілы , пачаў рухацца чарапашыным чынам , каб ня быць змытым воднымі плынямі з гор . Другім разам дождж засьпеў іх на пляжы …
Каўчэг , адплываў каўчэг . Фабіян спрабуе ўявіць сябе на борце . Адчуваньне на мяжы вусьцішы . Стрыманая радасьць , што адарваўся ад берага . А таксама , што пакінуты бераг хутка зьнікае ў хвалях . Як пад час бедства . Цунамі , вывяржэньня падводнага вулкану . Як зьнікае арда ў адмысловых шапках з чырвонымі зоркамі . Захлынаецца салёнай вадою . Вобмегам траціць сваю пагрозу , небясьпеку , ваяўнічасьць , бясьсьледна губляючыся . Пекла , у якім нягорача . Фабіян ляжыць на пляжы з заплюшчанымі вачыма і бачыць , як вада ўзьнімаецца , робячы горы каменнымі айсьбергамі .
Радасьць насельнікаў каўчэга і жах . Жах не дачакацца зьмяншэньня вады , канца сусьветнага патопу . Не дачакацца берагу . Памерці з голаду , калі закончацца харчы . Са смагі , калі скончыцца або сапсуецца вада . У бочку пакласьці срэбны сігнет , не забыцца . Сьвятая вада , яна на срэбры , яна гаючая . Урыўкі думак . Як кідаецца конь у ваду , плыве за гаспадаром , што , скочыўшы з сядла , узьбег па трапу парахода . І стаіць ля борту , здранцьвеўшы . Зрэшты , Фабіян гэта сабе толькі ўяўляе пад уплывам кіно . Нічога заганнага мысьліць крыху шаблонна . Хаця няма ніякага шаблону , адзін прыклад толькі вядомы , іншых папросту не існавала . Малапапулярная тэма . Іх выгналі , яны ўцяклі . Панічныя ўцёкі , казалі пра іх .
Самі сабе падпісалі прысуд . Прыблізна так , магчыма , думалі камісары , што засталіся на беразе , які патануў толькі ў фабіянавых думках . Шкадавалі , што вымкнуліся з рук . Ці прабачылі , махнуўшы абыякава рукой ? Наўрад . Паляўнічы азарт не зьнікае да самага апошняга зацкаванага зьвера . І нават часова потым . Дагнаць , застрэліць , выкурыць з нораў , з логвішча , з бярлогу . Ад пагоні вочы заплываюць крывёй , віно перамогі тлуміць галовы . Хтосьці шкадаваў , што няма аэрапланаў , каб дагнаць , разбамбаваць . Што няма флоту , затопленага ў 18-м . Хаця б адную субмарыну !
Гэтае мора , яно ці ня тое Чырвонае , праз якое ратаваліся ад ягіпецкай няволі ? Ад нявольніцтва , абвешчанага свабодай ? Знарочыстасьць параўнаньня . Мора было Чорным , а ўцякалі яны ад чырвоных . Фабіян расплюшчвае вочы ... Клубы , грудзі . Фабіян служыў у “супрацьпаветранай абароне краіны ” тут , блізка мора . Тое , што ў падобных да яго аматараў добрага року , напаўзабароненага тады , выклікала адно адмоўныя ўспаміны , пакінула ў ягонай душы досыць прыемных уражаньняў . Не само войска , якім ён таксама пагарджаў , а знаходжаньне пад час службы на паўднёвых берагах субтрапічнага раю . Ніколі раней ён ня бачыў мора . Ён яго палюбіў . Не хацеў зьязджаць . Яму жадалася ня гэтулькі застацца , як папросту жыць ля мора . Хай нават халаднейшага , але якое значна бліжэй да ягоных мясьцінаў .
Сабіна нарадзілася ля таго іхняга мора . З якога вылоўлівалі ня толькі рыбныя касякі , але і бурштынныя пацеркі . Сярод дзюнаў , пад небам , у якім журботна крычаць мэвы . Побач з рэйдамі , занятымі ракетнымі крэйсерамі . З затокамі , як селядцамі бочкі , наладаванымі субмарынамі . І дзюнамі , за якімі хаваліся рухомыя краты радыёлакатараў і спараваныя цыгары ракетных комплексаў . Моры ў той краіне былі падобныя . Яны заўсёды лічыліся небясьпечнай мяжой . Іх надзвычай пільна ахоўвалі . Публіка на пляжах старалася абстрагавацца . Ахова была падобнай . Адно радары , радыёлакатары і ракеты ў іншым разе хаваліся на вяршынях і сярод горных гаргараў , а не ў сасновых барах і выдмах . А падлодкі — у скалістых сховах . І мэвы над цёплым морам луналі вельмі буйныя і больш галасьлівыя .
Горы над самым морам абаранялі пляжную стужку ад засушных стэпавых паўночных вятроў . Але гэта што датычыць геаграфічнай мапы . На штабных усё выглядала інакш . Генералаў мала абыходзілі пляжныя радасьці і ўжо амаль не цікавілі крыху кававыя фігурыстыя харашунькі . Па генеральскай завядзёнцы іх нават ня вельмі прываблівалі вінныя склепы ў горных сутарэньнях . Генералам той арміі належала любіць гарэлку , не зважаючы на клімат . Незалежна ад яго . Тым , хто служыў тут , адно падабаліся дадаткова мясцовыя каньячкі . Але сапраўднай любоўю для іх былі штабныя мапы , у якіх яны плавалі , як рыбіны ў вадзе , то бок у моры . Адно , што пілі аднолькава шклянкамі , па -баявому .
Сабіна з Фабіянам адмовіліся ад кантовых , якія былі ў нумары , п ’юць сваё віно з пластыкавых . Заўжды пасьля вячэры альбо вечаровага шпацыру . За круглым сталом на тэрасе з марскім краявідам . Фабіян дзеля гэтага выцягвае з пакоя вялізны скураны фатэль з драўлянымі падлакотнямі . Скура тоўстая , у зморшчынах . З такой шылі калісьці крагі і скуранкі для авіятараў і аўтамабілістаў , а сёньня — чаравікі для амону і сьпецназу . Скураную гаргару яны называюць Сабакевічам , уладкоўваецца ў ёй зазвычай Сабіна . У талерцы марэлі , вінаград . Сыр . Лёгкая пластыкавая шкляначка ажно падскоквае ад рэзкага струменю , які падае з рыльца . Лепей прытрымаць яе . Залацісты , бурштынны або гранатавы струмень .
Каштаваць віно , назіраючы зьмены на моры . Рух караблёў . Марскіх аўтобусаў , якія спыняліся на кожнай самай малой прыстані , дастаўляючы пасажыраў . Яхты , рыбацкія траўлеры . Драўляныя шхуны . Адныя пераплывалі краявід зьлева направа або наадварот і зьнікалі . Іншыя шукалі сабе месьцейка нанач . Часам нагадваючы ката , які пераборліва перакладаецца з боку на бок , зьмяняючы паставу , перад тым , як за снуць . Нарэшце кідалі катвігу . Калі пачынала цямнець , запальвалі ліхтары . Нейк па -хатняму . Сузіраньне руху , прыгатаваньняў супакойвала . Так калісьці назіраў наступленьне ночы ў пампасах славуты пісьменьнік -авіятар з кабіны паштовага летака ... Можа , яшчэ віна ? Так , калі ласка . Ён адзначаў , пралятаючы над селішчамі і мястэчкамі , як запальваюцца агеньчыкі ў дамах , распаўсюджваючы навокал у ночы цяпло камінка , сямейнага агнішча .
Увогуле Фабіяну пашанцавала тады . Гэтак трапіць на службу . Канешне , разам з астатнімі мусіў адбываць кухонны абавязак , хадзіць на варту і дзяжурствы па казарме і начныя баявыя , зрэшты , цэладзённыя . Змагацца са сном з навушнікамі на галаве . Але можна было паслухаць музыку , трапляліся і галасы . Ня тое , што які -небудзь “Маяк ”. Можна пачуць шмат цікавага . Напрыклад : нават у нацыянальнай народнай арміі ГДР — можна піва , выхадныя — дома , віно , паляўнічыя каўбаскі . А пра армію ЗША і казаць няма чаго . З адкрытага мора было добра чуваць , ягонае люстра якасна адбівала , ствараючы перашкоды толькі ў шторм . Хаця штарміла часам падоўгу , асабліва што датычыла восені і халоднага сезону наогул . Абы афіцэр не засьпеў . Хаця і самі яны карысталі з магчымасьці , слухалі відавочна таксама .
Дзяжурства на гары . Пячора з капэ . Бункер . Рамантыка . У пэўным сэньсе . На капыл , як у кіно пра стаўку фюрэра . Абеды дастаўлялі газікам з даліны , дзе казарма і сталоўка , склады , штаб і салдацкая чайная . Грэчка , кавалак смажанай рыбы . Яйкі і шматок масла , якое ўлетку заўжды растаплівалася , напітвала хлеб , на лусту якога клалі , каб не змарнаваць . У ленпакоі Фабіян , атаспаўшыся , спрабаваў штосьці выдумляць прыблізна ў літаратурным рэчышчы . Паміж лістамі , пісанымі ў тым жа сшытку . Пасьля першага году службы стаў даволі шмат чытаць . Часам нават сёе -тое купляў , калі трапляў у кнігарню ў звальненьні . І ў гарнізоннай кнігараньцы знаходзіў зрэдку цікавыя кніжкі .
Адчуваць сябе геаграфічна было прыемна . Фабіян у сваёй казарме пасьля адбою засынае , усьведамляючы , што за гарою мора , цёплае , чорнае ноччу мора . Цэлая прорва . Глыбокай вады з медузамі і дэльфінамі . А тамака , за морам , іншае жыцьцё . Ідэалагічна варожае . Зусім -зусім не такое , не падобнае . Як дзень і ноч . Яны адчувалі гэта фізічна , ня бачыўшы таго жыцьця і ня меўшы нават надзеі ўбачыць . Іх так вучылі . Паказвалі старыя -старыя чорна -белыя падрапаныя кінастужкі пра Ізмаіл і Чэсму . Кніжкі з карцінкамі . Патрыятызму навучалі . За морам уяўляліся накшталт запарожскіх казакоў — вусатыя ў шараварах і з чырвонымі фэскамі або ў чалмах страшныя людзі з крывымі шаблямі . Бармалеі з дзіцячага фільма .
Але баранілі яны не ад іх , не ад аматараў кальяну і ятаганаў . Баранілі не ад нашчадкаў янычарскіх , ад натаўскіх Фантомаў і “Б -52”. І ракетнай зброі амерыканскай . Дбайна вывучалі назвы і сілуэты — летакоў , караблёў , субмарынаў , ракетаў — падводнага ды іншага базаваньня . Авіяносьбітаў . Гонка ўзбраеньняў , псіхоз . І штучнае іх узмацненьне . Бясконцыя вучэньні , начныя . Навалы бамбавікоў . Чароды крылатых ракетаў . Як хмары вострых атручаных стрэлаў персідскіх лучнікаў на калясьніцах . Баявыя сланы . Заняткі — уявіць лёт такой ракеты , ляціць нізенька па -над морам , узьнімаецца , агінае гару і Фабіяну з хлопцамі капут . Амаль немагчыма зьбіць , увогуле заўважыць . А нейтронная бомба ? Жах ! А ўсякая іншая трасца ? Хмары саранчы — каб зьнішчыць ураджай , выклікаць галадоўлю .
Смак да антычнай літаратуры , цікавасьць да амфараў размаляваных сюжэтнымі сцэнамі , захапленьне старагрэцкімі героямі прышчэплены яму тут , сярод сапраўдных элінскіх краявідаў з вечназялёнымі дрэвамі і вінаграднымі лозамі . Ён і паўночны кіславаты дзікі вінаград потым таксама палюбіў ... Як у кагосьці са старажытных ? “Што рабіцьмем узімку ? Слухай : агонь распалі , ды , не шкадуючы , у кубкі зьмяшчальныя лі хмель уцешны , ды пацяплей у цёплай бавоўне схавайся “. Фабіян ня мог даць веры , калі выйшла вялікая кружэлка “Па хвалях маёй памяці ”. Яе набыць было немагчыма , але адразу зьявіліся запісы . Штосьці зусім надзвычайнае , як на тадышнія савецкія парадкі . Ніякага камсамолу , ніякіх саладжавых тэксьцікаў . Вершы Сапфо ды іншых класічных паэтаў . “Песьня вагантаў ”. Яе ён сьпяваў , хаця б у думках , калі не дазвалялі ўмовы .
“У французскай старане , на чужой планеце ...” Уменьне абстрагавацца . У казарменных умовах — гэта галоўнае . Каб ня даць апанаваць сябе парцяншчыне , прыкрым армейскім завядзёнкам , ладу жыцьця тупагаловых , якія як рыба ў вадзе пачуваліся . Кніжныя драўляныя салдаты . Сам Фабіян хутчэй заставаўся алавяным жаўнерыкам . Жыць унутраным жыцьцём . Мець уласны сьвет . Без ахвоты , без імпэту і пагатоў азарту выгукваць каманды і адказы , раўці ротныя песьні . Нават не раўці , як іншыя , крыху падпяваць , калі побач прапар або яшчэ які -небудзь дзяжурны . “Плачце ж , мілыя сябры , горкімі сьлязамі ...” Гэтак трымацца дапамагала райская мясцовасьць . Яе гістарычны дух . Тая ж генуэзская крэпасьць — масток паміж напачатку антычным , потым скіфскім , затым надоўга — мусульманскім сьветам і сярэдневечнай Эўропай . Можна было паразважаць на паперы наконт татараў , агульнай мінуўшчыны . Гедымінаўскі замак . Дзе пасялілі іхняга хана Тахтамыша . Грунвальд , дзе знакаміта вызначалася татарская коньніца …
Раніцы , раніцы былі пазбаўленыя гарадскіх гукаў , аўтамабільнага шуму , нядзельных царкоўных званоў . Сьценаў і дахаў за вакном . Выходзячы на тэрасу , Фабіян узгадваў , што насупраць павінен быў начаваць карабель . Увечары прыплыў і запаліў агонь . А сёмай ён яшчэ на месцы . Робіцца ўтульна . У думках успрымаецца , як амаль стары знаёмец . Але ўвагу міжволі забірае сонца . Як вадкае золата ў моры , што нібы патэльня вялікая з аграмадным мёдавым жаўтком . Іншым разам на ўсходзе ранкам у моры расплаўленае жалеза . Сьлепкае для вачэй . Глядзець немагчыма , можна толькі хуценька зірнуць . Ціхая , маўклівая раніца . Караблі прачынаюцца бязгучна . Толькі з усіх бакоў ад тэрасы капае з трубак кандыцыянераў , якія старанна гудуць , халодзячы паветра ў пакоях . Паступова там , на караблях , устаюць , мыюцца , чысьцяць зубы , зьядаюць сваю яешню і выпраўляюцца па справах . Мора для іх не адпачынак , праца . Не марнаваньне часу , а зарабляньне на хлеб . Раней , гаворыць каляжанка Сабіны , не было паліва , і яны ўсе калываліся ля берагу , прыкутыя ланцугамі .
Каляжанка зьявіцца літаральна на наступны дзень , прыплыве праз адзін пляж , яны тут усе навокал па прапусках . Караблі разыходзяцца , а Фабіян і Сабіна спускаюцца стромымі лесьвіцамі да пляжу . Жудасныя лесьвіцы , сотні прыступак . Але яны значна горшыя , калі трэба назад . Зрэшты , нечаканая трэніроўка . Пасьля выседжваньня каля тэлефона і кампутара . Фабіян іранізуе : другім разам трапіў у вучэбку . Але гэта пасьля пляжу ўжо . А на пляжы іх расшукала Сабініна каляжанка . Сабіна паведаміла ёй па і -мэйлу , што едзе адпачываць у Таўрыду . Яна пацікавілася — куды менавіта . І таксама прыехала , утрох са сваёй сяброўкай і яе дачкой .
Бадай самы рамантычны момант . Караблі ўладкоўваюцца на начлег , ствараючы на вадзе , у цемры часовыя паселішча — з выгляду такія ж , як на беразе . Толькі ў моры менш дамоў і меней жоўтых вокнаў . І няма вуліц , калі не лічыць зіхатлівы ходнік ад пражэктара , які на мачце траўлера . На тэрасе можна запальваць сьвятло , але тады ня бачнае мора і прысутнасьць ягоных часовых жыхароў , падарожных , якія спыніліся на начлег у сваіх перасоўных гатэліках , што быццам ліхтарні папярэджваюць аб уласнай прысутнасьці . Распаўсюджваючы навокал жоўтае сьвятло . Lemon juice. Альбо апельсінавы ... Разьліты на чорную марскую роўнядзь . Жоўтыя начныя вочы невядомых зьвяроў . Магчыма , загадкавых марскіх пачвараў , якія ўдзень хаваюцца ад сонца і ад людскога вока . Ах ! Трэба класьціся . Апошні глыток вінца , затрыманы ў роце . Быццам раздушыў нёбам ды языком і затым разжаваў даўкую паўночную вінаградзіну .
Фабіян заплюшчвае вочы . На чорна -белым экране па высокіх хісткіх трапах уверх сьпяшаюцца цывільныя буржуазнага выгляду пад капялюшамі з сакваяжамі , трысьцінамі , у пенснэ і акулярах , у скураных пальчатках панове , а таксама дамы , дзеці , гувернанткі . Мы ня ведаем , а хутчэй здагадваемся , што сярод іх дактары , суддзі , адвакаты , універсітэцкія выкладчыкі , банкіры , купцы , стацкія ды іншыя дарадчыкі , дэпутаты , правадыры шляхецтва , земскія чыноўнікі , памешчыкі , паштовыя і тэлеграфныя службоўцы , чыгуначныя інжынеры , фабрыканты . Фабрыканты бяз фабрык , інжынеры без чыгункі , паштавікі і тэлеграфісты бяз пошты і тэлеграфу , памешчыкі без зямлі і сядзібаў , земскае чынавенства даўно бяз земстваў , правадыры бяз шляхты , дэпутаты бяз Думы , стацкія дарадчыкі без міністэрстваў , купцы без тавару , крамаў і параходаў , банкіры бяз банкаў , а калі з грашыма , то з абясцэненымі , выкладчыкі без універсітэтаў , без мікраскопаў і глобусаў , астралябіяў , адвакаты без прамоваў і падабаронных , суддзі бяз мантыяў , дактары бяз лекаў і шпіталяў .
У агульнай чарзе ўзьнімаюцца на сваю , ва ўласных вачах , Галгофу гімназічныя настаўнікі , вучоныя , прафесура , прыват -дацэнты , філосафы , паэты і празаікі , газетчыкі , актрысы з акторамі , рэжысёры правінцыйных і сталічных тэатраў , піяністы , скрыпачы , дырыжоры , божа ж мой , тэнары , басы і сапрана , нарэшце шахматысты і нават балерыны і танцоўшчыкі . Хтосьці трымаў з сабой біблію , хтось пару тамоў пушкіна , нехта , можа , бляшанку з попелам , жменю зямлі , а іншы бутэльку масандры . Фотаздымкі , лісты з маркамі больш няіснай краіны , марныя купюры з імператарамі ды імператрыцамі … Адбываліся вялікія пярэбары нават не народу , пярэбары , кажучы цяперашняй моваю , сьпецыялістаў , адмыслоўцаў . Неверагодна : сьлізгалі па леерах спрытнымі рукамі жанглёры , акрабаты , хадуны па канаце , паглынальнікі агню , кінжалаў , утаймавальнікі зьвяроў , картачныя фокусьнікі , але й шулеры і таксама клоўны , як жа бяз іх ? Яны болей не былі патрэбныя , прынамсі не адчувалі сябе дарэчнымі , паставілі крыж . Засталіся далакопы , іх чакала праца , праўда , за яе перасталі добра плаціць , што ні дзіўна .
Напруж думку : ці яна , флатылія , якая ня вернецца , здавалася каўчэгам , каўчэгам -караванам на свабоду ? Ці каўчэгам быў сам Крым ? Часовым каўчэгам , як хутка высьветлілася . Які ім давялося сьпехам пакінуць , ратуючы свае душы , істоты , свае гонар і годнасьць , жыцьцё . Сваю рэлігійнасьць , сумленьне , як ні дзіўна , сваю любоў да радзімы , да зямлі продкаў , да айчынных сьвятыняў . Але з разьбітымі надзеямі , з раструшчаным як царкоўны звон шчасьцем , са згубленымі радасьцямі . Уласна кажучы , бяз веры , пагатоў без цара і зусім без айчыны . З пахаванымі марамі , учорашнімі непатрэбнымі посьпехамі , стлумленымі жаданьнямі , марнымі планамі , колішнімі пражэктамі , з недарэчнымі сёньня памкненьнямі , з пакінутымі ў іншым жыцьці каханьнямі , вянчаньнямі і шлюбамі .
Не зважаючы на спробы ў думках сягнуць унутр , зазірнуць пад скуру , Фабіян працягвае сачыць за нямымі сёньня падзеямі , за рухамі людзей , якіх больш няма , кінахроніка працягваецца . З берагу , які робіцца небясьпечна землятрусным на , хай больш бясьпечную , але не да рэшты дабранадзейную палубную паверхню дробнай салдацкай хадою кіруюць вайскоўцы : са сьцягамі , пры пагонах , узнагародах , са зброяй — з шаблямі , рэвальверамі , са стрэльбамі і кулямётамі . Казакі , канешне . Жандары , паліцыянты , турэмныя наглядчыкі таксама . Бацюшкі з матушкамі , з крыжамі , абразамі і нават харугвамі , не пакідаць жа , але без сьвятой вады , без царкоўнага кагору і прасьвірак , толькі са сьвечкамі , з грамніцамі , яны лягчэйшыя і месца меней займаюць .
Глядзіш на тыя даўнія чорна -белыя паражэнскія пярэбары , ліхаманкавую пагрузку на караблі і стрэмкай адчуваеш нечаканую думку пра кіна аператараў . Бо мы сёньня толькі дзякуючы менавіта ім маем візуальнае ўяўленьне , прычым дакладныя веды пра тое , што тады адбывалася . Яны працавалі на прычале , яны грузіліся са сваімі грувасткімі апаратамі ў апошнюю чаргу . Ім неабходна было захаваць стужкі , знайсьці ўмовы ў Стамбуле , каб праявіць кінахроніку . А калі гэта здымалі для ЧК ? Таксама магчыма . Хто мог перашкодзіць , арыштаваць , застрэліць ? Ніхто не зьвяртаў , напэўна , асаблівай увагі .
Сьцягі , якім больш ніколі ня трапіць у бой , ня стаць пагатоў пераможнымі , якім наканаваны моль і нафталін . У лепшым разе музейная вітрына для вузкага кола . Некаторыя , праўда , трапілі напачатку ў храмы , але ў ніякім разе не ў штабы , не ў казармы , не ў цытадэлі . Якая карысьць ад іх у храме , сваім ваяўнічым прызначэньнем яны супярэчаць яго духу , само знаходжаньне ў царкоўных сьценах — дысананс . Як паказаў час , яны , некалі баявыя , выветрыліся ад пораху , але па -ранейшаму вайсковыя , стваралі пазьней небясьпеку для эмігранцкіх цэркавак і сьвятароў . Не заўжды , але даволі ў шмат якіх выпадках . Хай сьціплыя , амаль сарамяжлівыя , згорнутыя , без прэтэнзій на большае , яны захоўвалі небясьпеку сваімі арламі , божым тварам , крыжамі , сваімі “яцямі ”, сваёй былой славай і нават , нават апошнімі і канчатковымі паразамі , сваёй біяграфіяй .
Калі быць аб ’ектыўнымі , гэта ўсё ж і дакладна нават не былі насамрэч уцёкі , як абвясьцілі адразу пераможцы , як ім хацелася лічыць да ўласнага здавальненьня , дзеля славалюбства , шматразовага ўмацаваньня свайго геройства , сваёй у рэшце рэшт выніковай перамогі . Не , гэта не былі зусім уцёкі . Дай Бог любой іншай арміі адысьці з пазіцыяў у шыхце з прымкнёнымі штыхамі , пакінуць зямлю , якую абаранялі з апошніх сілаў , да скрайняй магчымасьці , адысьці гэтак жа пад сьцягамі , з аксельбантамі , ганарова , і вочы ня трэба было хаваць адным ад адных . Ганьба з гонарам напалам . На жаль .
Хто хацеў , той узышоў , нават хай няпэўным сумнеўным крокам , на апошні хісткі бераг радзімы , на карабельную палубу , як на каўчэг . Хто перамог ваганьні , хто адчуваў фізічны жах да навалы , што імкліва сыходзіла з гор да мора . Хто не знайшоў ў сабе волі , не адчуў рашучасьці , хто разьмяк , змаладушнічаў , лічачы , што бацькаўшчына даражэйшая за паратунак , што ахвяруецца дзеля яе , хай рызыкуючы , што пераможаных ня судзяць , што ўрэшце рэшт ня ўсім хопіць месца на борце … прыгнечаныя , спустошаныя , здратаваныя маральна чырвонай конніцай , яны зьнябытыя , зьнявераныя , зламаныя , зьнішчаныя ўнутрана і абыякавыя да ўласнага лёсу , яны , хто рызыкаваў , хто застаўся нязрушна на месцы нібы камень , грувастка , няўцямна , нічога не адчуваючы , нават страху , хаця кожны ўглыбках душы меў дробныя жарынкі , жменьку прыску , які ледзь цьмеў , але захоўваў у сьцюдзёнае лістападаўскае надвор ’е рэшткі цяпла , рэшткі надзеі , што не загіне , што ацалее , хай нейкім цудам , нейкім дзівам , але павінен застацца жывым , пашкадаваным новымі гаспадарамі апошняга кавалка , архіпелага краіны , апошняга яе берага , з якога змыла марской хваляй усіх нязгодных , хто не скарыўся , не пагадзіўся , не ўтаймаваўся . Яны , хто застаўся , усе яны сьмяротна памыліліся , яны падкінулі ў паветра манетку , але ня здолелі яе злавіць : раптоўна запанавала цямрэча . Заслона не апусьцілася , упала . Як зрынаюцца зьнічкі ў густым крымскім небе .
У сьпешцы эвакуацыі , у атмасферы безнадзейнасьці , фатальных настрояў , краху , у панічным страху ці пакінулі яны сваю агентуру ? Генерал Клімовіч ? Ці проста ў роспачы спаленыя ўсе масты , абрэзаныя драты , спыненая сувязь , адцятыя як навостраным нажом альбо сякерай ад матчынай пупавіны . Сваіх прыхільнікаў , людзей з гартам , якія заставаліся сьвядома , каб рыхтаваць , але рыхтаваць што ? Мяцеж ? Ці вяртаньне арміі , высадку на бераг , які яна цяпер пакідала ? Але прыклад з гісторыі — высадка замежных войскаў , Крымская вайна , быў няўдалым , непераканаўчым , безвыніковым , не дазваляў асабліва спадзявацца . Праўда , гэта былі чужыя арміі , хаўрус ворагаў , што конча істотна . Але ці рэальна арміі , якая здала пазіцыі , адступіла з апошняга свайго поля бою , прычым не за дэмаркацыйную лінію , не засталася дзесь побач , адступіла за марскую нетру ў зусім чужынскі край , ці рэальна спадзявацца , цепліць кволую надзею , што яна не расьцярушыцца , не змалее , ня сыдзе ў пясок нібы абязрушаная хваля , сканалая , а набудзе новае дыханьне , адчуе сьвежую кроў у жылах і нагэтулькі ўзмацнее , што рашуча наважыцца ня проста вярнуцца назад , каб зрабіць адчайную спробу высадкі на заняты праціўнікам бераг , але каб замацавацца на ім , застацца , перамагчы . Не самагубчы чын зьдзейсьніць , ня з мэтай памерці на крымскім беразе са зброяй у руках … Рытарычнае , бадай , пытаньне . Ці магчыма зноўку ўвайсьці ў ваду , якой болей ня будзе ? У жаху і болю , сьцяўшыся , яны пакідалі небясьпечны бераг у полымі .
— Генерал Клімовіч , ці не сваяк твой часам , Сабіна ?
— Можа й сваяк , але хутчэй цёзка проста .
— Урангель успамінаў потым , як за некалькі месяцаў Клімовіч вынішчыў у Крыме ўсю бальшавіцкую агентуру , нездарма паставіў яго контрразьведкай кіраваць . Дый землякі , гэта не апошняй абставінай было , напэўна .
— Не , не , у нас дакладна не было паміж сваякоў такіх , такіх , карацей жорсткіх , генералаў увогуле тым больш , не было .
— Усё гэта толькі ў пэўным сэньсе настальгічныя моманты сёньня , усяго толькі . Напрыклад вось : адзначаюць сьвята Беларускага гусарскага палка , генерал Урангель вельмі падбаў . Сказаў палымяную прамоўку перад конным шыхтом . Ён прайшоў па ўсіх эскадронах і выпіў з кожным па чарцы , а затым быў абед у афіцэрскім складзе .
— Калі такое было ?
— У 17-м , на Румынскім фроньце .
— Ты сказаў — ён падбаў тады …
— Ну , я чытаў , што ён паслаў да румынаў , каб набылі воз віна і ў кожны эскадрон выдалі па барылцы , каб узьняць настрой гусараў , нашых , беларускіх . Добра , забудзем . Хаця , вось яшчэ : наш Ермачэнка быў ад ’ютантам у генерала . Праўда , брахлівыя газеткі абзываюць яго вельмі дрэнным чалавекам , але ў іх усё выклікае нянавісьць …
На суседнім пагорку , зусім побач са “Шчытом і мячом ” музей савецкага пісьменьніка : дом сярод дрэваў і хмызоў з вокнамі кабінету на поўдзень , на бязьмежную марскую прастору , нават балконік ёсьць . Фабіяну крыху зайздросна : у такім месцы , у такіх умовах жыць і пісаць кнігі … Ці задумваўся той , ці ўзьнікалі ў галаве яго карціны вялікага зыходу Белай арміі ? Не маглі не ўзьнікаць . Да слова , порт , месца адпраўкі апошняга Белага каўчэгу , ён справа , крыху далей , але таксама бачны адсюль .
Тэма , аднак , была ня так непапулярнай , як хісткай , небясьпечнай , навошта чапаць тое , што можа выбухнуць , апаліць , моцна параніўшы ці нават заб ’е да сьмерці ? Пісьменьніцкія шэрагі й так прарэджвалі са сталай рэгулярнасьцю , з дбайнасьцю стараннага гаспадара . Вышукваючы , прасьвечваючы , спрабуючы літаральна на зуб : ці не фальшывая манета , ці дакладна адмерана чырвонага золата , ці няма хібных нотаў , ці не праглядаецца скажонай персьпектывы , ці ня бляклыя фарбы або , наадварот , занадта змрочныя , чорныя , брунатныя , ці не чутно дысанансу , ці няма , не праглядаецца скрыўленьне галоўнай лініі ? Як з чужынскімі ўплывамі , з варожымі настроямі , папутніцкімі поглядамі ? Ці няма неадпаведнага прысмаку , непрыемных пахаў , заморскіх пекнасьцяў , шкодных поглядаў ? Падазроных , зьдзеклівых , іранічных інтанацыяў ?
Няпэўны шлях цэлай грамады , насельніцтва даволі вялікага гораду , якое апынулася на вадзе нібы ў чаканьні біблейскага патопу . Ды што там казаць : насельніцтва крымскай дзяржавы . З усіх партоў адыходзілі ў мора перагружаныя судны , дзясяткі і дзясяткі , не касякі птушак у небе , а караваны з людзьмі па хвалях кіравалі ў вырай , каб не вярнуцца . Шлях такі ж няпэўны , як хісткай была цяпер палуба ў час абавязковых восеньскіх штормаў . Вагаўся абмежаваны сьвінцова -шэры краявід у вачах , безупынна вагалася само мора , хвалявалася , гушкаючы .
Фабіян у галаве , перад унутраным зрокам , пракручваў туды -назад кінастужку , з кожным разам атрымлівалася крыху інакш , з узмацненьнем , выяўляючы першым разам някідкія , менш заўважныя моманты , на якія не зьвяртаеш увагі , бачачы на экране перш усё буйное , больш агульнае . Уласьцівасьць зроку , яго ўзаемадзеяньня з мозгам , якому дасылае сігналы пра фіксаваныя візуальна аб ’екты , дзеяньні , рух .
Другі мясцовы пісьменьнік жыў пад гарой , на якой пісаў свае творы той , першы , пра якога Фабіян узгадваў папярэдне . У гэтага быў дом больш шыкоўны , нагадваў хутчэй вілу на набярэжнай , на самым праменадзе , з шэрагам унушальных пальмаў перад фасадам . Таксама цяпер музей : грувасткі стол , грувасткая пісьмовая прылада з чарніліцамі , грувасткі драўляны гадзіньнік на падлозе , накшталт трафейных , што з Нямеччыны прывозілі . Пішучай машынкай ён не карыстаўся , рукапісы перадрукоўвала машыністка . А потым выдавецтва , рэдактура -карэктура , цэнзура і гэтак далей . І можа быць нават сталінская прэмія пры канцы адпрацаванага ланцужка . Зрэшты , ён і быў лаўрэатам .
Адзін пісаў пра тое , як конная чырвоная армія ачысьціла Крым ад белагвардзейцаў , пра стварэньне калгасаў , барацьбу з засухай , ірыгацыю і ўраджай бахчавых . Другі , які жыў зьверху і бачыў мора значна шырэй і на большую адлегласьць , стараўся быць хоць крыху нейтральным , наколькі магчыма ў тыя часы , пісаў пра рыбаловаў , тутэйшых вінаробаў , у яго атрымліваліся някепска марскія аповесьці і нават антычныя сюжэты на мясцовым матэрыяле . Той , які жыў у кідкім месцы , на шыкоўны дом якога заўжды зважалі адпачыньнікі , зрабіў бяспройгрышны крок — напісаў эпапею “Чарназём ” — пра тое , як гераічныя савецкія людзі эшалонамі возяць чарназём у цэнтральны засушлівы Крым , каб ператварыць яго ў квітнеючы ўрадлівы сад , у сапраўдны , а ня выдуманы зялёны рай , возяць адтуль , дзе тлустую глебу ня ведаюць куды падзець .
Фабіян спрабуе думаць так , як маглі разважаць уцекачы , спрабуе рэканструяваць іхнія думкі , настроі , пачуцьці , але разумее , што вельмі прыблізна атрымліваецца . Ня можа ён , які ў другім пакаленьні нарадзіўся ў новай краіне пераможцаў з сярпом і молатам , пражыў цалкам ва ўмовах , створаных імі , у гісторыі , якую яны прыдумалі , вартаваў тут , на краі былой райскай зямлі іхні лад , іхнюю рацыю , іхнія погляды , іхнія заваёвы , іхнія ваяўнічыя паводзіны нарэшце , іхняе месіянства , інакш … Яму ня надта прыемна , але ён разумее , што ў яго , аднак , лепей атрымліваецца думаць так , як уласьціва тагачасным пераможцам , а невымушаным уцекачам .
Разбураны былы іхні гарманічны парадак , дзе яны пачуваліся дома , гаспадарамі , зьнішчана мінулае суладдзе , зьніклі лагічныя сувязі , адбыўся зрух у часе і прасторы . Ранейшы сусьвет зруйнаваны да падмуркаў , люстэрка раструшчанае , талерка разьбітая . Ці магчыма склеіць хаця б разарваныя на шматкі старыя фотакарткі ? Не , Фабіян ня цешыць сябе вялікім спа дзяваньнем . Апынуцца ў шкуры адрынутых задача вялікацяжкая .
Памежны стан паміж жыцьцём і сьмерцю , рэчаіснасьцю і вар ’яцтвам , надзеяй і роспаччу . Новая , нявывучаная роля , няма ніякіх тэкстаў , ніякіх падказак : адгэтуль і назаўжды — ні госьць , ні гаспадар .
Міжволі ў галаве Фабіяна нараджаюццца думкі , пачынае выбудоўвацца план : як варта было дзейнічаць Урангелю , як найлепей бараніць ідэальна абкружаны морам , злучаны з мацерыком вузкай пупавінай , ён быў нібы створаны Богам для абароны . Фабіян спрабуе адхінуцца ад думак : глупст ва гэта , недарэчна , гісторыю не перапішаш , старыя штабныя карты не перакроіш . Ён разумее , што Урангель бадай ня мог замкнуцца ў Крыме , яму трэ ’ было разьвіваць наступ , паказваць , перш Антанце , і сабе не ў апошнюю чаргу асабіста , што армія на нешта здатная , ня толькі да абарончага адседжваньня ў крымскім мяшку . Арміі патрэбны рух , перамогі . Асабліва пасьля паразаў , уцёкаў , фатальнай эвакуацыі ў Крым . Хаця , як на цьвярозую галаву , ён ня мог не разумець , што ўмацоўваць з усіх бакоў , на найбольш небясьпечных напрамках , кругавая абарона можа працягнуць існаваньне як ён сам называў — апошняга …
Несувымернасьць , неадчуваньне дыспрапорцыі , неразуменьне таго , што памер такі завялікі як на цябе , што апынешся ў ім , як у мяшку . Прыблізна так , мабыць . Як , між іншым , ня мог і сам Крым зьмясьціць адначасова сотні тысячаў уцекачоў , што сьцякаліся з поўначы , зьверху мапы нібы ў ізаляваную судзіну , але “адпампоўваліся ”, больш -менш сталымі рэйсамі адплывалі на паўднёвы захад . Каб вызваліць месца для наступных .
Гэтак і крымская армія , выступіўшы вонкі , вымкнуўшыся часова на стэпавую прастору , не была здатнай , ніяк не магла доўга разьвіваць наступ , бясконца пашыраць фронт , бо ў любы час плеўка расьцягнулася б і лопнула . Нельга бясконца дзьмуць у шарык . Гэта , ня кажучы пра бясспрэчны , няўмольны факт : яе напружаныя высілкі з поўначы гнялі адной толькі ўжо сваёй вагой , цяжарам , масай значна большыя чырвоныя арміі .
І яна , крымская армія , неўзабаве сама , без ніякай каманды , адчула , што далейшы рух наперад самазагубны . Яна расьцягнула лукавіну фронту да небясьпечнай мяжы , калі ён неўзабаве пачне сьвіціцца нібы старое радно і стане зусім некантралявана ў самых часам нечаканых месцах лопацца , дзерціся і вызваленую часова тэрыторыю зальле як атрамантам чырвоная коньніца .
Так -так , крымская армія ў рэшце рэшт адхінулася , адхапіла руку , як ад напаленага жалеза , як ад полымя , стала выдыхацца як адкаркаванае нават не віно , а хутчэй піва , самаадвольна адрэагавала , як рэагуе жывая губка ў небясьпечнай сітуацыі . І пачала сьціскацца чыгрынавай скураю , зьмяншаючы імкліва заняты раней абшар , канцэнтруючыся на ўваходзе , загушчаючыся , каб закаркаваць , запячатаць нібы сургучом бутлю . Але яна працягвала залівацца назад праз рыльца , як у пушчанай адваротна кінастужцы , у пасудзіну паўвострава . Атрымлівалася старая амфара з цяперашняй марачнай мадэрай . Яе разьлілі па келіхах , але вярталі назад , ня выпіўшы , не адсьвяткаваўшы перамогі . Зьлівалі , каб захаваць да заўтра , проста каб не змарнаваць , пра новы прыдатны выпадак ніхто ўжо ня думаў , спадзяваньняў не заставалася нават у самых крамнёвых .
Сабіна з Фабіянам з цікаўвасьцю разглядаюць вінныя вітрыны , чы таюць назвы і астатнія зьвесткі . Яны ўпершыню апынуліся перад цалкам крымскімі шэрагамі віна , якія аказаліся вельмі разнастайнымі . Так , бывае , апынаешся ў іншай краіне ў кнігарні , дзе ўсё табе цікава . Але як немагчыма набыць , прачытаць тым больш , столькі кніжак , так няма сэнсу марыць пакаштаваць вялікую колькасьць вінных гатункаў . Адкаркоўваючы над морам новую бутэльку з бурштынным віном , Фабіян задумваецца ўголас :
— А цікава : якое віно пілі яны тады , шмат пілі ці не ? Ці былі нейкія абмежаваньні ? Лёгка яго было набыць , атрымаць ?
— А можа ім у пайку выдавалі , такое немагчыма ? — прапаноўвае Сабіна свой варыянт .
— А нявыключана . Можа , хіба ня ўсім . А ў бронецягніках , у бронеатрадах , лётчыкам , канешне . На караблях , само сабой .
— Але такое , як мы з табой на вуліцы пакаштавалі , з бочачкі , як ты хацеў .
— Таннага , напаўдэсертнага ? Вельмі верагодна . Хаця штабісты , контрразьведка , яны мелі лепшае , напэўна ж .
— А ўжо матросы потым хапалі пад руку што трапіцца , што кепска ляжыць , ці не ?
— Матросы — вядома ж . А вось да іх у розных палках , у розных частках магло быць сваё віно нумар адзін , свой гатунак . Мелі ж яны ўсе адметныя колерам фуражкі , шэўроны свае , сьцягі . Быў выразны падзел , захаваўся нават у эміграцыі : авіятары , кавалерыя , бронебатальён , карны , артылерысты , юнкеры і на палкі таксама паасобныя .
— Марскія афіцэры аддавалі перавагу рому , а медбраты — сьпірытусу , як ты думаеш ?
— А мне думаецца , адным больш падабалася масандра , іншым магарыч , а некаму “Сьлёзы Учан -Су ”, вось і ўсё , на што мне фантазіі хапае рэальна , хаця гэта ўсё цікава . Нам толькі застаецца ўспомніць пра іх за шкляначкай сёньня .
Фабіян падсумаваў у думках : што такое віно ? Гэта сонца , хмель , сокі вінаграднай лазы , але й здароўе таксама … Ускочылі з -за стала , не пасьпеўшы дагаманіць , дапіць . За іх дапілі іншыя , не пагрэбавалі , паклаўшы побач на стале наганы . Каб тых , хто не пасьпеў эвакуявацца , ня здолеў ці не пажадаў , як зьвяроў зацкаваць , выгнаць з нораў і абмыць удалае паляваньне на тых , хто не аказваў супраціву , на бяззбройных і , захмялеўшы ад лёгкасьці крыві , адсьвяткаваць расстрэлы , учыніць баляваньне пераможцаў , якім дасталіся трафейныя гарматы , браневікі , бочкі з порахам і віном і ўчарашнія ворагі …
Прафесар антычнасьці , які чакаў пасадкі на судна , трымаў у галаве выбітыя ў крымскім камені сентэнцыі , парады , эпітафіі , не зважаючы на ўсе навалы — захаваныя праз вякі , каб ён змог напісаць нечаканую дысертацыю , выступіць з бліскучым дакладам у імператарскім таварыстве аматараў старажытных тэкстаў , выдаць іх пад саф ’янавай вокладкай , зрабіць фурор у вучоным сьвеце . Ён адчуваў сваю непатрэбнасьць , чужацеласьць у іншым жыцьці , часе , сьвеце , які гіганцкай хваляй насоўваўся з поўначы , з -за гор . Прафесар не дадумаўся сабраць калекцыю , проста занатаваць хуткай рукой сяк -так запісы папярэдняй царскай эпохі і самыя апошнія , якія адлюстроўвалі зьмену ўладаў , запісы , што згінуць пасьля іхніх уцёкаў . Ён ня мог таксама падазраваць , які своеасаблівы росквіт новых надпісаў чакае Крым заўтра . Будучая ўлада жыць не магла без транспарантаў , плакатаў , заклікаў і пагрозаў . Сьцены , вуліцы і плошчы павінны былі крычаць новай моваю , лаяцца , рагатаць , зьдзеквацца , у ніякім разе не маўчаць .
Фабіяну сёньня вядома тое , чаго не маглі ведаць тагачасныя ўцекачы : дзясяткі газетаў , якія размножыліся пры Урангелю , будуць зьнішчаныя , каб сьледу не засталося ад таго , няіхняга жыцьця , ад страхаў , турботаў тых , хто не жадаў здавацца , не жадаў падпарадкавацца , хто ўсё што мага рабіў , каб ня трапіць у жалезныя рукі , не апынуцца ў пад ’ярэмным стане , каб вымкнуцца на волю , хай гэта абернецца беспрытульным лёсам , хай яны стануць бяздомкамі , але свабоднымі , што праўда стануць вымушана , гвалтоўна , бо — выгнаныя , сапхнутыя з берагу пясчанай бурай , сьмерчам .
З жалезных абцугоў махіны , якая падрыхтавалася няўмольна -дбайна разьлічыцца з кожным , хто не пасьпеў эвакуявацца , ня трапіў на борт уцякацкага каравану з караблёў , для яго не хапіла месца ці ў апошні момант у яго апусьціліся рукі . Для махіны няважныя матывы , акалічнасьці , яна — прылада помшчаньня тым , хто апынуўся паміж молатам і кавадлам . Так , гэта рухаліся жорны гісторыі , уласна кажучы , пра якія пажадана максімум толькі пачуць часам , чымсьці трапіць у іх .
На думку Фабіяну міжволі прыходзяць згадкі пра хімію , фізіку . Вад касьці , пасудзіны , шчыльнасьць розных , агрэсіўнасьць . Карозія , іржа , кіслотнасьць , растварае нібы скуры дубіць . Зьмешваюцца вадкасьці , якія маюць супрацьлеглае паходжаньне , не спалучаюцца , у прыродзе не існуюць разам . Якія магчымы вынікі ? Алхімічная рэторта . Штучнае золата ? Уяўны філасофскі камень ? У рэчаіснасьці чаго дасягнулі ? Біблейскага міру , хіба , але бяз ладану й золата , дакладна .
Існуе мноства рэчываў , якія ніяк не рэагуюць паміж сабой , якія бясьпечныя адносна сябе , каталізатар нічога не зьмяняе , ці хай акселератар , калі ўспомніць механіку . На справе існуюць таксама такія , якія ня зьмеш ваюцца , не ўступаюць у рэакцыю , ператвараючыся ў нешта новае , але яны ўзаемна выцясьняюцца . Агрэсія : хто каго ?! Вынішчыць у гэтым канкрэтна месцы , масай выцясьніць , выдушыць , перакрэсьліць . Як жалеза выплаўляюць , ліюць у пясок .
Дагэтуль дзьве сілы ўзаемадзейнічалі , шукалі пастаяннага кантакту , як паветра дзеля падтрыманьня тэмпературы гарэньня . Так -так , яны прагнулі выкрасаць іскры , запальваць агонь , выклікаць выбухі , ствараць зьнішчэньні . У тую сьцюдзёную фатальную восень ніяк белае не спалучалася з чырвоным . Сумесь атрымлівалася толькі выбуховая . Крым зусім не нагадваў палітру мастака , не нагадваў шклянку з вадой , каб зьмяшаць акварэлі . Відавочна : у лепшым разе атрымлівалася славутая крывавая Мэры . Падзеі той восені , калі зусім абстрагавацца , нагадвалі звыклае механічнае дзеяньне : адну вадкасьць выпускаюць , закаркоўваючы дбайна дно . Можна выцерці рукі .
Калі яны адплывалі , стоячы сьпінамі наперад , не маглі не ўзьнікаць у некаторых галовах цьмяныя , неканкрэтныя думкі пра Траянскага каня . Вось каб жа такое стала магчымым ! Толькі не драўляная конская статуя , не . Вялізны танк з пачаткаў Першай вайны , жалезная гаргара , што спараджала паніку сярод атакуючых салдатаў міжвольнае трымценьне , нават калі ён рухаўся не насустрач ім , а ззаду , рухаўся ў адным з імі напрамку , з адной мэтай . Нібы аграмадная жалезная жывёліна -выкапень , злавесна павольны вусеневы монстр памерамі , выглядам , а тым больш рухам выклікаў сапраўдны жах , выклікаў страх у акопах , якімі б надзейнымі яны не былі . Прымушаў людзей закопвацца ў зямлю , хавацца глыбей , шукаць нораў бы зьвяры й полазы . Танкі паўзлі ў гушчыні баёў быццам перасоўныя фартэцыі з гарматным агнём . А можа Фабіяну так толькі здаецца і думкі наконт каня Траянскага — гэта адно яго ўласныя фантазіі . Ці да антычных рэмінісцэнцыяў ім было , ці мог хтосьці ў тыя хвіліны складаць у галаве пражэкты хаця б таго , што пазьней назавуць пятай калонай ? Дый з сімволікай было б складана . Як вызначыць , хто ёсьць хто ? Алена — гэта хіба Расея , якую выкралі чырвоныя ? Ці Траянскім канём быў часова Крым , які не ўдалося ўратаваць ? Як іголка ў вушка трапіла скрозь вузкі перакопскі калідор чырвоная коньніца , разгарнулася , ашчэціўшыся тысячамі шабель , пік , штыхоў , скіраванымі ўперад , у бок уцякацкіх плоймаў . На пакінутым беразе засталіся каты і сабакі , і коні , якіх пагатоў забраць было немагчыма . Так пазбаўляюцца на паветраным шары ці ў шлюпцы лішняга баласту .
Узьняць трап , аддаць швартовы ! Строма , прорва , пустата . Сьціснулася роспачна сэрца , перацяла паветра . Халодныя хвалі , штармавое мора , нізкае змрочнае неба , сьцюдзёны вецер , ёдкія салёныя пырскі . Смак разьвітаньня на вуснах . Раны гояцца часам , гэтая чакала іх яшчэ далёка наперадзе , ня хутка , праз гады . А цяпер марская соль толькі пачынала яшчэ мацней яе разьвярэджваць .
Праз Чырвонае мора , каб выратавацца з палону ягіпецкага і расьсеяцца па сьвеце , вельмі ў значнай ступені растварыцца з цягам часу ў замежным асяроддзі . Але Чорнае мора страшнейшае . Яно сапраўды чорнае -чорнае , яно — прорва , бездань . Усё : прыцісьні мацней здымкі людзей , якіх больш ня ўбачыш — ня толькі памерлых , тых таксама , якія засталіся ў пастцы . Так і краявіды роднай краіны , яны цяпер толькі на фотакартках . Краіны , якая засталася ззаду , ва ўспамінах , у снах , у мроях , якая ня зьнікла , але зыначылася , сталася супрацьлегласьцю , зрабілася забароненым плодам , экзатычным фруктам , каляровым , сьвяточным , але з чарвяточынай , з нябачнай пагрозай атручанасьці .
Эфект , адваротны фотапраяўцы : выява пачынае траціць выразнасьць , абрысы спакваля раствараюцца , канкрэтыка зьнікае , берагу болей няма , а ёсьць толькі цёмна -шэры краявід , суцэльная безжыцьцёвасьць , брудная пляма , усё , краіна не існуе . Як ты для яе , зрэшты . Якісьці візуальны падман , міраж , брыдкія кепікі .
Каб напоўніць бурдзюк новым віном , спачатку трэба выліць з яго сапсутую ваду , прынамсі застаялую , што задохлася , рэшткі . Каб спадзявацца на ўдачу , мець посьпех , каб выйграваць , трэба дыктаваць свае ўмовы , правілы гульні , спрабаваць прынамсі , не адседжвацца на барыкадах , не марудзіць , не здаваць ініцыятыву ў чужыя рукі . Трэба не пушчаць праціўніка на сваё поле , да ўласнай брамы не дазваляць наблізіцца , бамбардаваць яе .
Можа быць ён забыўся , а можа проста часы ня тыя , толькі калісьці абарона замка , гораду за сьценамі , фартэцыі былі звычайнай справай , будзённай практыкай і зусім неабавязкова безнадзейнай , не заўжды замкі заваёўвалі штурмам і аблогі былі конча выніковымі . Хаця бяз вонкавай дапамогі адкінуць ворага ад муроў сапраўды задача найцяжкая , хто б спрачаўся ?
Але ж ён , генерал Урангель , якраз і схапіўся за безнадзейную , лічы , справу , разумеючы гэта , за справу , даведзеную амаль канчаткова да катастрофы . Ён пераняў яе ля самай апошняй тады рысы . Гонар афіцэра , нязбыўная прага славы , спадзяваньне на шанцаваньне , ледзьве не на цуд ? Магчыма , але абавязак кожнага здатнага сьвядомага чалавека паспрабаваць зрабіць максімум , што ты можаш , і крыху болей , каб перасягнуць сябе , пажадана крыху болей , тады ў яго ня будзе важкіх падставаў для раскайваньня . Генерал Урангель гэта й зрабіў , бадай , хутчэй за ўсё нават так , няма сумневу .
Фабіян не адчуў зусім сябе на месцы генерала , у яго ролі , не ўявіў сябе ім , а нібы мысьленна прымерыў да сябе не яго абавязкі , а хутчэй нават місію , прыгледзеўся да становішча , прыслухаўся да гукаў гісторыі , бо галасоў , у яго не было ілюзіяў , пачуць было немагчыма . Рэальна толькі знайсьці на больш бязьлюдным беразе марскую ракавіну і прыкласьці да вуха . А пачуўшы роўны манатонны шум , паспрабаваць уявіць .
Сёньня Крым учыняўся на поўначы . У фабіянавых мясьцінах . Абуджаныя да свабоды , яго землякі з цяжкасьцю пазбываліся летаргічнага сну , але вольнае паветра рабіла сваё . Яны — нашчадкі рыцараў , яны — рыцарская нацыя ! Сьцяг з конным рыцарам залунаў над краінай … Але каторы ўжо год краіну зноўку дратуе чырвоная коньніца , паўторнай навалы якой не атрымалася пазьбегчы . Што зробіш , няма рады , у наш час роля рыцараў — перамагаць маральна . Але гэта цяжкая перамога , не раўнуючы Пірава і амаль уяўная . Перамога -параза насамрэч , калі быць шчырымі .
Крымскага зыходу пасьля забароны рыцарскага сьцяга , аднак , не адбылося , рыцары вымушаныя хаваць свае твары , каб ня вельмі вылучацца з агульнага натоўпу . Яны застаюцца белымі варонамі . Яны ператварыліся ў ордэн перасьледаваных , уцісканых духоўна . Аднак ім не нашываюць накшталт ганебных жоўтых зорак , свайго рыцара яны , часам прагнучы ўзьняць забрала , чапляюць сабе самі — на бярэт , капялюш , на штрыфель або пад ім — гэтак бясьпечней .
А яны якраз адразу апынуліся ў аблозе , ня маючы на большае сілаў , ці лічачы , што ня маюць . Яны самі , можна сказаць , замкнуліся ў сваім Крыме , у сваёй старой крэпасьці , ужо нечакана радыя , што здолелі атрымаць цытадэль . Але яны не рабілі наступу , як генерал Урангель , яны самі сябе абмяжоўвалі , ня ведаючы навукі ваяваць , не разумеючы сапраўднай кітайскай дыпламатыі , не знаёмыя з кампрамісам , з манёўрам , не разумеючы патрэбы хітраваць , не прымаючы закуліснай барацьбы .
Хто апынуўся на чале рыцараў , выявіўся або мяккадушным інтэлігентам , або няўжыўчывым жоўцевым рамантыкам . З адкрытым забралам — гэтага аказалася недастаткова , замала . Каб спадзявацца на посьпех , пагатоў у рэшце рэшт перамагчы па -сапраўднаму . Хто прэтэндаваў на першую ролю , дзейнічаў у адных выпадках наіўна , ідэалістычна , у іншых — сякерна , груба , непрыхільна , раздражнёна , не прыцягваючы , але адштурхоўваючы .
Сабіна згаджаецца з Фабіянам , але кажа , што справа была , бадай , безнадзейнай , тым больш з тымі выканаўцамі , якія далучыліся . Хаця яна зусім не крытыкуе , не : інтэлігенцыі перамагчы босых , голых , галодных немагчыма было ў 1920-м , немагчыма было й па -рыцарску , з рытуаламі і рэверансамі , з гонарам і годнасьцю . Паспрабуй захаваць свае пазіцыі ў чарзе , калі раптам трапіцца адзін шалёны ! Паспрабуй у аўтобусе штосьці давесьці , калі да цябе прычэпіцца прадстаўнік натоўпу , роту не патрапіш адкрыць … Вось так , на жаль .
Яны вяртаюцца словамі ў Крым : сезоннае жыцьцё , зімой няма працы . Люмпенізацыя , п ’юць . Што рабіць тут узімку ? А што — у гарадах на поўначы , забудаваных сьмярдзючымі заводамі і шэрымі інтэрнатамі , перапоўненымі бязрадаснымі натоўпамі і брудным транспартам ? Якія вузкія рамкі для чалавека насамрэч ! Мы нават не задумваемся … Афіцэрства , “вяршкі ”, што іх чакала на поўдні ? Чайхана , караван -сарай , усюдыісны дэпрэсіўны голас муэддзіна ?
Праз вейкі , амаль заплюшчыўшы вочы , Фабіян бачыць сілуэтныя цені пляжнікаў . Што робіць людзей агрэсіўнымі , варожымі , жорсткімі ? Ці магчыма гэта зусім раптоўна , на голым месцы , сярод сьветлага дня ? Напрыклад , цяпер ? І вось адзін белы , другі чырвоны , апошніх нават два і робіцца ўсё больш і больш … Крым і цяпер выбухова не нейтральны , тэктанічная стабільнасьць вонкавая . Дзесьці ў нетрах вулканічная актыўнасьць ня ўпала да нуля . Хоць вулканаў , хаця б сьпячых , як быццам ня бачна . Чаму ? Калі ён вольны ад Расеі , Расеі метраполіі , Расеі постчырвонай ? Сакрэт полішынеля насамрэч . Фабіяну ня хочацца адказваць самому сабе на маўклівае пытаньне .
Фабіян глядзіць на мора , узіраецца ў сіні далягляд . Сто дваццаць шэсьць караблёў , і ў кожнага афіцэра ў кабуры руская рулетка . Колькі зьвернуцца да яе , каб аднойчы выпрабаваць сябе і , вельмі магчыма , вызначыць свой лёс . Яна ім больш рэальна не спатрэбіцца , яна цяпер прылада толькі для ўласнага карыстаньня … а рулетка , рулетка , яна для апошняга кроку , каб абараніць свой афіцэрскі гонар , толькі , бадай , наадварот . Ня ў сэньсе апошні набой , каб не здавацца ворагу , каб спыніць жыцьцё з іншых зусім прычынаў , адарваўшыся ад ворагаў , пакінуўшы іх далёка ззаду , уратаваўшы сваю свабоду , а каб ня ведаць потым , што з ёю рабіць далей , як існаваць , што рабіць з жыцьцём , маючы апроч яго толькі рэвальвер .
Думкі пра рэвальвер неадчэпныя , варта толькі прасякнуцца небясьпечнай тэмай . Барабанная прылада ў звычайных , небаявых умовах рэч для сьмяротнай гульні з самім сабой , або , скажам , пад прымусам , ці ў азарце , п ’яным альбо ў напружана -нярвовым , халоднакроўным , у коле з іншымі , у ланцугу , у чарзе па сьмерць … У галаве гук барабана , некалькі спосабаў крутнуць яго . Ёсьць яшчэ бінокль , але з турэцкага берагу немагчыма ўбачыць свой . Ёсьць штабныя карты з прайгранымі баямі , тэрыторыяй , зямлёй , краінай , імперыяй , што апынулася пад сярпом і молатам …
Міжвольныя параўнаньні . Краіна Сабіны з Фабіянам сама сябе ў аблозе ізалявала . Апошні чырвоны востраў . Дзе чырвоныя сьцягі і зоркі , дзе піянеры з камсамольцамі , дзе ўстанова андропаўская захавалася , нібыта нічога ня здарылася ў гэтым сьвеце , дзе працягваюць ставіць помнікі Іосіфу і Феліксу і рамантаваць статуі Ільліча .
Фабіяну сваё самапаглынаньне тэмай забытай , нецікавай сёньня навакольным тысячам , самапаўторы , неадольнае вяртаньне да яе тут менавіта , дзе калісьці адбылася гістарычная драма , марскі зыход у замежжа на каўчэжным флоце , нейкі самагіпноз пачынае нагадваць разьвярэджаньне раны жменяй буйной марской солі , хай раны фантомнай , націсканьне на балючае месца , трыманьне сэрца ў роспачным стане , вачэй — на мяжы сьлёз . Хаця , хаця косткі тых людзей даўно спарахнелі , падзеі перацёрлі жорны гісторыі , яго ўсё гэта ніяк рэальна не датычыла і ніколі не датычыла нават яго родных . Аднак жа чапляе сама тэма , яскрава драматычныя падзеі , сьцертыя з аблічча гэтай прыгожай краіны : ніякіх сьлядоў сёньня . Ты ведаеш , чаму так атрымліваецца ? Сабіна ня ведае , але здагадваецца . Мабыць , краявід , які , калі не глядзець на банальную забудову , а зважаць пераважна на ландшафце , засяроджвацца на прыродзе , то яе вялікаснасьць , яе відавочную старажытнасьць , кідкую адметнасьць , нейкую архаічнасьць нават , калі параўноўваць з беларускімі мясьцінамі , усё гэта міжволі выклікае думкі пра мінуўшчыну , прымушае зазірнуць у старыя дзеі .
— Ты маеш рацыю сапраўды : глядзіш на горы , неба , на мора і нібы апынаешся ў антычных часах , зараз карабель Адысея пазначыцца белай плямкай ветразя на самым даляглядзе .
— Гэта накладаецца ў памяці : візуальная на кніжную . Бо калі ведаеш , што адбывалася калісьці , гэта ўплывае на цябе само сабой , незалежна ад твайго жаданьня .
— Напэўна ж так . А большасьць ня ведае і нічога ня бачыць , не заўважае антычнага духу , не адчувае адметнага прысмаку . У большасьці зусім канкрэтныя мэты , без …
— Без дадатковай лірыкі , згодна .
— Вось чаму ў хрушчоўскіх кварталах , а нашая радзіма — гэта пераважна шэрая забудова , карціны гісторыі не ўзьнікаюць , думкі не сягаюць далей за афіцыйную гісторыю , за суцэльную тэлеайчынную вайну .
— А калі ў сьценах кінатэатру ім завалодае якая -небудзь , хай нават рыцарская гісторыя , за дзьвярыма кіназалы ён пазбудзецца яе як часовага зачараваньня .
— Каб палюбіць коннага рыцара , нічога раней аб ім ня чуўшы , трэба каб захаваліся кварталы , дзе гэтыя рыцары калісьці не здаваліся публіцы маскарадам .
— Так , адной прыроды замала , яна ў нас звычайная , сярэдненькая . А калі замест замка кароўнік , успаміны пра рыцарскія часы не ўзьнікаюць . Сумна , калі так безвыходна і так безнадзейна .
Сабіна цікавіцца ў Фабіяна : ці хацеў бы зараз у звальненьне , як тады ?
— Двойчы трапіць нагамі ў тыя ж кірзавыя боты ? Не , бадай , не хацеў , нават вельмі . Мне лепей з табой , цяпер і тут . І мора з балкону , і віно , і Вялікі зыход , і пакінуты рай ва ўяўленьнях .
— Але прысмак свабоды , калі трапляў з несвабоды , з -за плоту ў “райскія шаты ”?
— Усё роўна не хачу назад . Я рады , што тых часоў больш няма , што ракетныя шахты ў райскіх гарах цяпер як спыненыя і закрытыя назаўжды вугальныя .
— Які ты пацыфіст аднак у мяне .
— Гэта ўспомніць цікава , але толькі . Як чакаў , лічыў дні , як хацелася дахаты , але разам тут было лепей , прыгажэй , цяплей . Канешне , гэта была краіна , з якой не хацелася зьязджаць .
— Хацелася і не хацелася , ясна , зразумела . Гэта напэўна як і з Урангелем было і з усімі астатнімі : хацелася і не …
— Нам таксама будзе ў канцы : хацецца -не хацецца адначасова , мы не выключэньне . Райскія краіны дзеля таго ж існуюць : каб спакушаць .
— Спа -ку -шаць . Ты гэта прачула гаворыш , з веданьнем .
— Гэта месца , дзе мне па -сапраўднаму захацелася захаваць свае ўражаньні , пісаць , дзе я захапіўся гэтай ідэяй . Мне вельмі падабаўся прыклад Грына , мне здавалася гэта найлепшым выйсьцем у яго часы , вядома якія .
— Але ён быў падазроным , бадай , што не рабіў як усе , белай варонай існуючы .
— Так , ён прыцягваў , канешне , непатрэбную ўвагу . Але ж і я прыцягваў , любы , хто не хацеў , спрабаваў быць сабой , хто хоць нейк супраціўляўся традыцыі : “малады -чарпак -старык ”.
— Акцябронак -піянер -камсамолец .
— Дакладна . Але там гэта было ўсё не бяскрыўдна , наадварот . Так , зусім наадварот . Нездарма гаварылі , што ў звычайны час людзей лепей уведаць у арміі — хто і што .
— І як гэта было ?
— Звычайна , вельмі звычайна . Адны ўнутрана пратэстуюць супраць армейскіх парадкаў , адкрытай жорсткай іерархіі , якая на руку афіцэрам . Калі адны прыгнятаюць іншых . Прыгнятаюць , зьдзекуюцца , прыніжаюць гонар …
— І годнасьць .
— І годнасьць таксама , і толькі таму , што ім не забараняюць гэта рабіць . Ня ведаю , рабіць як той прыганяты з прыгонным па сутнасьці , але рэальна як нахабныя , гнюсныя лёкаі з парабкамі .
— Ты так гаворыш пра дзядоў і маладых , усё так і было ?
— Гэта безупынная халодная вайна паміж сваімі . Толькі таму , што адзін прабыў у казарме па часе больш за іншага , ён выкарыстоўвае рукі , ён з радасьцю бярэ прылады ката , ня можа нацешыцца роляй , якая выпала дзякуючы лішнім месяцам у казарме . Скідаючы рабскую скуру , ён грэбліва кідае яе іншаму . Сваю волю , душу з задавальненьнем робіць нейкай анучай , парцянкай . Парцяначныя душы , сапраўды … Хаця палкоўнік Парцянкін у нас быў , нармальны чалавек . Здаецца , толькі прозьвішча салдацкае , нібы мянушка .
— Нічога парцяначнага ?
— Нічога . Але шчэць у яго была , пра такіх гавораць — двойчы на дзень галіцца трэба .
Назаўтра Фабіян з кубкам кавы ў руках глядзіць згары на ранішняе мора , у якім уяўляе жаўток сонца , як лямпачку ў кубку ўвечары . Ён узіраецца і пачынае разумець , што ня хоча вяртацца , што мог бы і абысьціся без радзімы , такой , якой яна стала бяз рыцарскага герба , бяз грунвальдскага сьцяга , страціўшы апошнія адзнакі шляхетнасьці . Тут ня дома , але дома ён быў ні свой , ні чужы , не адчуваў сябе па -сапраўднаму патрэбным . Дома ўсё той жа безаблічны стан “насельніцтва ”, агульнай масы , для якой ты незразумелы . Дый што такое радзіма ? Калі яна топча твае ідэалы , пагарджае табой , топча сама сябе , не паважае сваю істоту , асобу , персону , страціла рэшткі гонару і годнасьці .
Яна , радзіма , недзе там за сьпінай , адсутная , далёкая , нябачная , яна дзесь на поўначы , як нібы вечная мерзлата , голая халодная тундра , не прыстасаваная , больш за тое , не прызначаная для нармальнага жыцьця , пазбаўленая сонца і надзейнага цяпла . Хай яна там і застаецца , у сваім адвечным летаргічным сьне , у ганебным стане прынукі , пакоры , маральнага напаўпрыгону , у непавазе да сябе , у несвабодзе .
Спакуса раптам прыдуманых уцёкаў , амаль уяўнай нібы -эміграцыі . Так проста : адмовіцца ад квітка назад , здаць . І твая краіна зараз са штодзённай раздражняльнай рэальнасьці ператвараецца ў сюжэт з тэленавінаў , ня ў кожным нават выпуску , якія можна не глядзець увогуле , прынамсі пера ключыць у разе чаго , бо тут сваіх навінаў хапае . Уласна кажучы , Фабіяна абражалі подласьць і крывадушнасьць цяперашняга жыцьця , нікчэмнасьць людзей , якія спасылаліся на службовы стан , на абставіны , на часы .
Яны таксама ў 20-м , хто чакаў да канца , узважвалі , круцілі ў руках , прыкладалі да вуха нібы марскую ракавіну , прыглядаліся да задумы , магчымасьці эміграцыі — наколькі пэўная , наколькі лагічная , надзейная , якая няўмольна ператваралася ў пільную патрэбу , у непазьбежнасьць , у абавязкова кончае самаратаваньне . Чым хутчэй ратаваць ногі , каб захаваць галаву . Гэх ! Нічога такога Фабіян , аднак , сёньня не адчуваў . Ён мог і павінен быў вярнуцца , яму канкрэтна пакуль нішто не пагражала , а вось яны тады , у 20-м , такога лёсу ня мелі , яны вярнуцца назад не маглі , яны маглі толькі ўцякчы , выкарыстаць апошні шанц .
Памяць тут , як і ў фабіянавых мясьцінах , заставалася ідэалагічным паняцьцем . Падручнікі гісторыі — нібы газетныя сшыўкі , з якіх павырэзвалі мноства артыкулаў . Ніякіх помнікаў , ніякага напаміну пра Вялікі зыход з абдоймаў ягіпецкага палону , нявольніцтва . Толькі растыражаваныя канвеерныя манументы пераможцаў . Фабіян заплюшчвае вочы : на вуліцах , плошчах , на прычале ў порце пакінутая баявая тэхніка , зброя , рыштунак .
Сухапутныя ўзбраеньні , якія немагчыма было забраць , захаваць , ня толькі з увагі на пасажыраў , перагружанасьць , на курс у чужую краіну і проста бессэнсоўнасьць , яна страціла патрэбу , яшчэ ўчора каштоўная , на вагу золата , вайсковая бранявая тэхніка , цяжкія гарматы , нават аэрапланы , нібыта прыдатныя для ўцёкаў , ніякай карысьці , далёка не заляціш , пад табой мора . Жалеза , якое астыла …
Крымскія горы і даліны надоўга апанавалі чырвоныя . Дэмбельскія альбомы . Цэлае фотафальклорнае радовішча на тэрыторыі колішняе дзяржавы ў дзяржаве . Апроч дурноты , плюганіны і кітчу , сама аснова не выклікала ў шэраговага Фабіяна грэблівасьці . Экскурсіі — генуэзская крэпасьць і гэтак далей . Пальмы , кіпарысы . Нават акторкі з кіначасопісу ў якасьці аздобы . Ветразі , яхты . Беласьнежныя лайнеры . Нібы -антычныя калоны , праўда далёка не ва ўсіх . Супер -фота : яны ўзводна ў масоўцы на здымках севастопальскай абароны . Ад англа -французскіх інтэрвентаў . Незвычайнае адчуваньне сябе ня проста не ў сваёй вопратцы , а — царскім жаўнерам . На архаічнай вайне , у іншым жыцьці , эпосе , у надзвычайных абставінах , з думкамі прапрадзедаў , іхнімі патрэбамі і ўяўленьнямі пра сьвет і сябе ў ім . Хаця , напэўна , браты па зброі ягоныя ні над чым падобным не задумваліся . Прасьцей кажучы , не ўскладнялі сабе жыцьця .
Звальненьні , як на ранейшае жыцьцё , атрымліваліся экзатычнымі экскурсіямі . Уражаньні нагадвалі саган з усходнімі пекнасьцямі . Аднойчы пра янычараў пачаў пісаць . Зрэшты , не атрымалася . Што ён тады пра іх мог ведаць ? Толькі што гвардыя , целаахоўнікі султанаў і пашаў . Адданыя і жорсткія , ваяўнічыя і бязьлітасныя . Элітныя аддзелы турэцкага войска . Пра сапраўдны зьмест з ’явы , пра янычарства бадай тады шэраговы Фабіян не здагадваўся . Яны цікавілі сваёй экзотыкай . А крымскія санеты ? Загадкавыя каменныя гарады , недаступныя — на вяршыні гары . Як тыя сярэдневечныя замкі , але — цэлыя гарады . Высечаныя ў скалах на вышыні кляштары першых хрысьціянаў , калі яшчэ не падзяляліся на асобныя канфесіі . Хаця над апошнім фактам ён тады ня мог задумвацца . Ды само неба начное было адметным . Як цёмна -сіняе покрыва з залатым зорным сяйвом . З тысячы ды адной ночы …
Не магло не прыгнятаць , прынамсі , адно — груды сьмецьця . Сабіну і Фабіяна сёньня гэта вельмі раздражняла . Пры Урангелі , у ранейшыя часы не магло быць так , здавалася ім . Тады прыбіральшчыкі не круцілі носам , не разважалі — колькі павінна каштаваць прыбіраньне сьмецьця , быццам гэта моцна кваліфікаваная праца . Засьмецілі рай , занядбалі , засралі , трэба быць шчырымі . Забудавалі хрушчоўкамі , сараямі , складамі , казармамі , нагрувасьцілі . Тут кожны дом павінен быў будавацца інакш , як было калісьці , пакуль рай не пакінулі , ратуючыся ад пагоні вяршкі грамадства , думалася Фабіяну .
Але , не зважаючы на пляжы і віно , паўвостраў , не шкадуючы лішне , зрабілі бочкай з порахам . Якое супадзеньне : ваенных будаўнікоў вучылі менавіта ў райскай краіне , славуты “стройбат ”. Яны практыкаваліся сярод пальмаў і вінаграднікаў . Цэлае вучылішча — каб будаваць ракетныя шахты , сховішчы для ядзерных боегаловак , бункеры , камандныя пункты , базы падлодак , докі , аэрадромы . Па дапамогу выклікалі шахцёраў , прыцягвалі макшэйдэраў , метрабудаўнікоў . У райскія шаты ! Яны ўпарта дзяўблі горы , бурылі іх , бязьлітасна сьвідравалі , пракладалі сакрэтныя тунелі . Сёньня — гіганцкая , але шкодная , увогуле марная для райская кутка праца , як падземныя заводы фюрэра . На хрушчоўках будбат адпачываў , у напаўп ’яным стане , вядома . Салдаты пасьля заканчэньня тэрміну не хацелі на дэмбель . Іх вучылі будаваць падземныя аб ’екты , умацаваньні , капаніры , ангары , штабы , казармы , астатняе — як атрымаецца . І яны не маглі ўжо будаваць як трэба , ды ня ў райскіх лясах , ды без мадэры , на якую ў салдата будбата заўсёды былі грошы . Навокал сёньня мноства недабудаваных санаторыяў , вілаў , дамоў адпачынку , рай не пасьпелі перарабіць цалкам па свойму .
Фабіян аднойчы трапіў на кэпэ глаўкама , ля самага мора . Будаўніцтва заканчвалася : басейн , бункер , вінны склеп , рэстарацыя , ён усяго ня бачыў , але зьдзівіла , што абшалявалі знутры дошчачкай без сучка , сібірская ліствіца , казалі хлопцы . Гэта было вельмі шыкоўна . У казарме ён пачаў складаць пра яблыкі Траянскага каня . Яго прывозяць цішком , уначы , выстаўляюць на прычал і невядомы карабель зьнікае . Гіпнатычны вобраз . Але гэта не запечаная качка з яблыкамі . Вантробы небясьпечныя . Траянскі конь з трупамі ? З гадамі , скарпіёнамі ? Не , хутчэй у ім трупы памерлых ад чумы . Якісьці сумбур , няздольнасьць будаваць празаічны твор . Фабіяна паслалі ў нарад , дапісаць не атрымалася .
Але думкі пра Крым , яны неадчэпныя . Як стварыўся рай ? Адарваўся кавалак , як ад Гандваны , прывандраваў на поўнач ? Ці адламіўся , адсунуўся ад паўночнага берагу , утварыўшы невялікае плыткае мора ? Гэта што датычыць самой зямлі . А экзатычныя пальмы ? Занесла шчодрай жменяй насеньне , раскідала ля мора . Ветрам , які затрымалі горы . Па -за імі , на поўначы засталіся руды стэп , сьпякотнае сонца , сухмень , салёныя азёры , саланчакі . А калі Бог стварыў яго , скажам … Дзеля адпачынку працоўных , як атрымліваецца ? Перш , народных камісараў , працаўнікоў цэка , саўдэпаў , камбедаў , абкамаў -рэўкамаў , чырвоных маршалаў . Творчых сілаў сацрэалізму , ідэалагічных кадраў , чырвонай прафесуры . Для іх таксама : перадавікоў працы , стаханаўцаў , стотысячніц . Для герояў бітвы за ўраджай , сталевараў -ударнікаў , адважнікаў вялікіх сталінскіх будоўляў камунізму . Для будзь гатоў к труду і абароне . Варашылаўскіх стралкоў , для іх — ахоўнікаў бязьмежнага ГУЛАГу .
Ці не памыліўся Бог ? Хаця , спачатку плёнам ягонай працы пакарысталіся царская сям ’я , фабрыканты , ліхвяры , банкіры , золатапрамыслоўцы . Купцы розных гільдыяў . Кадэты , акцябрысты . Графска -княская костка . Кавалергарды , правадыры дваранства , земскія галовы , генерал -губернатары . Жандары . Тайныя , сапраўдныя і стацкія саветнікі . Кавалеры ордэнаў на шыі і на грудзях . Дума з фракцыямі , сьвяшчэнны сінод з епархіяльнымі ўправамі . У Бога , бадай , не хапіла моцы , а можа жаданьня , адцяць , зрабіць яго востравам , перасунуць у мора , пакрыць суцэльна субтрапічным лесам , цалкам ператварыць у квітнеючы сад . Гэткі вось Кіпр , але ў суседнім моры . Яблыкі спакусы ў райскім садзе сёньня драўляныя , з ядлоўцу . Пахнуць ім , даўка .
За кармой беласьнежная сьцяжына . Ззаду ноч . Зіма . Сьцюдзёна і цёмна . Тут — зыркае сонца , сонца ў смузе . Лагоднае , пяшчотнае , супакойнае . Рай . Які прымушалі пакінуць напярэдадні блізкіх Калядаў і Новага году . Сьвята нараджэньня Хрыста . Мішура , серпанцін , канфеці . Атмасфера радаснага чаканьня , раптоўна -хвілёвага зрываньня сэрца з рытму , быццам абрынулася ў прадоньне і ўстрымалася . Прадчуваньне незвычайнасьці , сапраўднага сьвята . Сьвяточная елка , падарункі . Шампанскае . У вядзерцы з лёдам . Мандарыны , шакалад . Хрыстос нарадзіўся ! Ах ! Шчымліва да сьлёз . Вясёлая язда ў тройцы з бомамі , іскрыцца сьнег , сьмех .
Спыніць ! Адкінуць назад , трымаць на адлегласьці хаця б гарматнага стрэлу . У ніякім разе не пусьціць , захаваць старое жыцьцё . Стары лад . Звычаі і завядзёнкі . Традыцыі і каштоўнасьці . Вера . Цар . Айчына . Трыяда , якая нядаўна выклікала трымценьне голасу , шчымленьне сэрца . Збэшчаныя сьвятыні . Зробленыя пустым гукам . Ператвораныя ў нішто тры сланы , на якіх адвеку трымаўся звыклы сьвет . Нават альфабэт зьняважылі . Новыя галодныя агрэсіўныя варвары . Нават альфабэт ! Каляндар зыначылі . І ён ім чамусьці перашкаджаў . Абы на свой блюзьнерскі капыл . Няма ні цара , ні айчыны , адкуль застацца веры ? Але Бог — адзінае , што яны яшчэ мелі .
Цар , якога саслалі спачатку ў крымскія пальмы , чамусь ня трапіў сюды . Няма цара , ён зьнік са сьцягоў урангелеўскай арміі . З поўначы наступ вечнай зімы . Спаўзаньне чарговага , раптоўнага ледавіка . Няўмольная навала . Арда . У шапках з сабачага футра , з крывымі шаблямі . З апантанымі вачыма , з крыважэрнымі ратамі . Дзікі стэп ... Лейтэнант Джавані Дрога , які гадамі чакае ў генуэзскай крэпасьці варожае войска з боку Татарскай пустэльні , думаецца Фабіяну . Страх ператвараецца ў патрэбу , у манію . Толькі ў рамане насельнікі крэпасьці , загіпнатызаваныя няўмольнасьцю ўяўнай навалы , адмаўляліся пакінуць муры , у думках жадаючы , каб вораг конча прыйшоў . Зрабіўшы спакваля для сябе чаканьне сэнсам жыцьця .
Мы заўжды патаемна чакаем непрыемнасьцяў , гвалтоўных зьменаў , нейкай неакрэсьленай пагрозы . Мы толькі не паказваем выгляду , што чагосьці баімся . Існаваць у лёгкім стрэсе — наш лёс . Хоць гэта не дае запабегчы здарэньняў , ліха . Такое не зусім утульнае існаваньне не залежыць ад нашых жаданьняў . Джавані Дрога чакаў па -мазахісцку . Частка афіцэраў Белай Арміі таксама . Яны засталіся , правёўшы вачыма белыя дымы , якія распусьціліся ў моры . Каўчэг быў караванам з мноства караблёў . Яны стаміліся ад уцёкаў , зьняверыліся , сталі абыякавыя да ўсяго , перш — да сябе . Яны ня ведалі , што іх чакае . Маглі прадчуваць , але на нешта неакрэсьлена спадзяваліся , прынамсі стараліся ці спрабавалі спадзявацца . Эміграцыя здавалася катастрофай .
Час зьязджаць усё ж надышоў , яны з Сабінай , пакінуўшы ў рэцэпцыі рэчы , апошні раз на моры : месца хапае , раніца ня пляжная , надвор ’е нібы адмыслова змікшаванае , каб яны ня надта шкадавалі пра ад ’езд . Пасьля начнога дажджу з маланкамі халаднавата . Сонца заспалася , яго спачатку няма зусім . Уласна кажучы , па пляжы нечакана няўтульна , яны ўстаюць з драўляных лежакоў і ўзьнімаюцца наверх , на “салярый ”, што прасунуты ў мора . І нават тут ня ўсё занята , як бывае звычайна , яны кладуцца плазам на прахалодныя дошкі і прыкрываюцца , бо апатычнае сонца раз -пораз зашморгваюць фіранкі шэрых хмарак , і ляжаць зусім ня цёпла . Фабіяну ўзгадваецца рыцарскі турнір , што ў дзень іхняга ад ’езду пачнецца на адлегласьці — у горадзе з генуэзскай крэпасьцю . Некалі рыцары , кавалеры крыжоў мусілі адплыць з паўвострава , пакінуць райскую мясьціну , дзе вынішчылі затым усё рыцарскае , шляхецкае . Ці атрымаецца вярнуць сякі -такі дух ? Штучныя прышчэпкі ці заўжды даюць вынік ? У Фабіяна няма адказаў , ёсьць толькі пытаньні . Яны ляжаць з Сабінай моўчкі , размаўляць няма асаблівай патрэбы , хочацца адно надыхацца на астачу марскім паветрам , наслухацца хваляў , каб хоць на бліжэйшыя дні крыху захаваць адчуваньне мора .
— Ты ведаеш , парушае праз колькі часу маўчаньне Фабіян , выбітыя , выгнаныя з Ерусаліму крыжакі пагрузіліся некалі на караблі і апынуліся ў моры . Яны заставаліся вайсковай сілай , як і армія генерала Урангеля , яны высадзіліся на Кіпры і заснавалі сваю рыцарскую дзяржаву .
— Але ж гэта быў востраў , ім пашанцавала .
— Можна й так сказаць , на пэўны час , зрэшты яна праіснавала трыста гадоў …
— Яны з вялікімі стратамі ўпарта заваёўвалі горад з Дамавінай гасподняй , але бясконца ўтрымліваць яго не маглі . Іх акружала чужароднае ваяўнічае мора . Мне ўвогуле здаецца гэта вар ’яцкім : рыцары ў жалезных дасьпехах у распаленых сонцам пясках . Я думаю , Кіпр стаўся для іх лепшым месцам , думаю , што нават раем , калі ўлічыць , што сёньня гэта суцэльны курорт , прынамсі нетурэцкая частка .
— Абрысы Кіпру нагадваюць відавочна відарыс крымскі . Але Бог не зрабіў Крым канчаткова востравам , штось яго стрымала , прымусіла пакінуць аднолькавую магчымасьць і абараняць з посьпехам вузкі уваход , і прайсьці скрозь яго ўнутр . І нашым , і вашым . Тое , што чырвоныя прайшлі цераз гнілую затоку ў халады , перакрэсьліўшы перакопскую абарону , не навіна . Імператарская пяхота рабіла тое ж самае , калі Перакоп абаранялі туркі з татарамі , я чытаў калісьці . Рускія некалькі разоў уваходзілі ў Крым , але пакідалі яго , некалькі разоў , нават дзіўна . Гэта каштавала столькіх жаўнераў , столькі пораху . Крым быў , напэўна , для іх накшталт Ерусаліму : і хочацца , і колецца …
— Толькі што яны ня бачылі ў ім нічога свайго , не адчувалі сваіх правоў . Гэта пісьменьнік , які потым стаў пісаць па -ангельску , ён таксама трапіў за мяжу праз Крым , ён яго зьдзівіў , пісьменьнік не адчуў рускага духу , як ён пісаў потым . Крым здаўся яму чужым краем , дзе ўсё было нярускім : пахі , гукі , рык асла , крык муэддзіна .
— Калі падумаць : рай і не павінен быў выглядаць інакш . Рай – гэта заўсёды незвычайна , гэта замежная тэрыторыя , экзатычны куток .
— Як у рэкламе “баўньці ”?
— Сапраўды . Рай ня мог выглядаць будзённа , як звычайная вёска : саламяныя стрэхі , пахіленыя парканы з парэпанымі збанамі , напрыклад .
Яны зноўку ляжаць моўчкі . Ляжаць , часам расплюшчваючы вочы ў неба , дзе сонца ніяк ня можа вызначыцца , і глядзець ня зырка , нават прыемна , усьведамляючы , што бачыш неба над морам , над Крымам . І неадчэпная думка : апошні раз бачыш . А над галавой часам у абсяг зроку трапляюць мэвы , якіх кідае нібы ў хвалях у паветраных плынях , вецер трывае парывісты .
Бог ім нарэшце пасьміхнуўся , дазволіўшы сонцу апоўдні ўлагодзіць Сабіне з Фабіянам апошнія марскія ванны . Аднак змыць соль аказалася ня так проста , як ім здавалася напярэдадні , амаль немагчыма . Платны душ , які яны даўно прыгледзелі на гэты выпадак , спыніў сваё існаваньне менавіта ў патрэбны дзень . Ім паспачувалі , далі параду , і вось яны па чарзе ў змрочнай старой кацельні сярод іржавых трубаў , вентыляў здолелі за нейкія капейкі пастаяць некалькі хвілінаў пад апатычным цурком з друшлячка .
Апошняя ежа з півам на цяністай тэрасе пад каменным мурам у “Раі ” на набярэжнай . Гэта віла для новых рускіх на самай набярэжнай , яны ў шэзлонгах загараюць у лоджыях . Ад віна перад дарогай Сабіна з Фабіянам адмаўляюцца , апошняя пляшка выпітая ўчора ўвечары наверсе з морам як на далоні . З морам , якое апынаецца спакваля пад цёмным небам , якое не пасьпявае зрабіцца суздром чорным , бо нябачная рука жменяй раскідае па ім россыпы залатых зораў . Апошняй пляшкай было ружовае , інкерманская “Гераклея ”, Фабіян не вялікі аматар ружовага , але назва спадабалася вельмі . Яго не пакідае думка пра вінныя склепы ў горных пячорах . Штосьці Урангель , канешне , пагрузіў на караблі . Але колькі засталося яшчэ ! Малаверагодна , што выбівалі коркі з бочак , білі бутэлькі , каб крымскі нектар багоў не дастаўся ворагу . Напэўна , матросы адчулі культурны шок , трапіўшы ў склепы з мадэрай .
— А што ты думаеш пра гэта ? — пытаецца Фабіян , агучыўшы свае думкі пра віно .
— Я ? — Сабіна робіць зьдзіўленыя вочы . — Я пра гэта ня думала . Каб пры адступленьні заўжды зьнішчалі тое , што немагчыма забраць , замест трафеяў пераможцы атрымлівалі толькі ламачча , металалом . Але , здаецца , з трафеямі звычайна бывала ўсё нармальна . Урангель не зьнішчаў жа свае танкі і самалёты ? Вось ты , ці здольны быў бы выліць запасы марачнага ў мора ?
— Я — не .
— Вось бачыш .
— У мяне ўжо нейкія думкі пад заслону , тэма не дае пераключыцца на іншае . Ці не была белая эміграцыя вылушчаным па восені плодам , зернем , ядром сваёй змучанай , скатаванай бацькаўшчыны ? На беразе засталіся асьцюкі , плеўкі , шалупіньне . Ці не была менавіта зьнятымі вяршкамі , якія зьнесла хвалямі , нібы марское белае шумавіньне ?
— А мне , ведаеш , калі фантазіраваць , хочацца параўнаць іх бадай з ікрой рыбіны , што з успоратым чэравам засталася на беразе кінутай дзюбам на спажыву . Як уяўлю , што ў сярэднім на палубах , у каютах і ў трумах кожнага карабля было больш за тысячу чалавек , робіцца ніякавата . Гэта цяжка ўявіць нават . Параўнаньне з селядцамі ў бочцы не прыдатнае . Тут менавіта пра лічбу ікрынак у слоіку хутчэй падумаеш .
— Так , магчыма , сапраўды гэта больш дакладна будзе . Але я пра сваё : плод сасьпеў і адваліўся , нібы какосавы гарэх , да яго кінуліся галодныя і прагныя , ды зубы зламалі .
— Хутчэй міма роту пранесьлі .
— І гэта праўда . Але , але насеньне расьцерусілася і бяз роднай нівы не дало і не магло даць асаблівага плёну . Яно трапіла ў чужую глебу і кволая рунь была заглушаная пустазельлем . Сэ ля ві .
Вядомы сёньня факт : генерал Урангель забраў паштовых вайсковых галубоў з Севастопалю ў Еўропу . Праз паўтары гады яны вярнуліся . Галубы вярнуліся . Яны не разумелі нічога , тут размаўлялі цяпер ня так іншай моваю , як іншымі словамі , з іншай інтанацыяй . Прыгаломшаныя , яны кружлялі , прыляцеўшы ў свой дом , які стаў чужым , калі не з Парыжу , дык з Бялграду . Зрэшты , яны нядоўга пакутвалі , іх зжэрлі , так -так , зжавалі моцныя чырвонафлоцкія сківіцы , як белагвардзейскіх паштовых сувязных . А як жа ?!
Галубы ў клетках на палубе — чым не каўчэг сапраўды ? — думаецца Фабіяну . Яны ратаваліся ад патопу , ад чырвонага патопу , ад шабельнай навалы . Ня выключана , што нейкую іншую дробную жывіну разам з харчовымі прыпасамі ўзялі таксама , шлях да іншага берагу для некаторых забраў дзесяць нават дзён . Так , зусім ня выключана , хаця пэўна невядома , бо дзе падрабязная справаздача пра гаспадарчы бок марскіх пярэбараў ? Няма яе .
Пазьней гэты прыклад натхніў можна сказаць чырвоную ўладу . НКВД , пасадзіўшы ў турэмныя цягнікі крымскіх татараў , вывезла іх з райскіх лясоў у тартарары праз вузкі перакопскі перашыек , дарога заняла і месяц , і два . Затым так зрабілі з іншымі яшчэ народамі , арыштаваўшы пагалоўна за ноч , падрыхтаваўшы ім закратаваныя каўчэгі на колах , прызначаныя раней для быдла . Каб учыніць гэта з зашуганымі старымі , дзецьмі , жанчынамі , у высокіх кабінетах і штабах распрацавалі паводле ўсіх вымогаў стратэгіі і тактыкі , а затым хутка і жорстка ажыцьцявілі свае буйнамаштабныя вайскова -карныя аперацыі . Стварыўшы цэлым народам незагойную рану на ўсё астатняе гістарычнае жыцьцё .
Што праўда , у 1920-м перасяленьне белага народу адбылося ў незвычайна прымусовых абставінах , але дабраахвотна , ніхто нікога не вывозіў сілком , у кайданах , і што яшчэ больш істотна — гэта быў зыход ад зыркай агнёвай , маланкавай пагрозы нявольніцтва , гвалту , арыштаў , расстрэлаў , ад сьмерці .
Тыя , іншыя пярэбары — не на караблях цераз Чырвона -Чорнае мора , не да цяплейшага краю на паўднёвым беразе , а ў замкнёных вагонах , пад збройнай аховай , у жывёльных умовах , адбываліся раптоўна , гвалтам і на ўсход , у стэпы і пустыні , на пагібель і адбываліся з больш -менш людскіх умоваў , з родных котлішчаў . Першыя ўцякалі , ратаваліся ад варожых шабляў і штыхоў , ад чужынскай улады . Другіх акружалі , бралі ў жалезныя абцугі , хапалі “яжовымі рукавіцамі ” нібы карнікі ў нядаўнюю вайну , арыштоўвалі родныя нібыта войскі з пяшчотнымі васільковымі пагонамі . І гэта пасьля вызваленьня з -пад акупацыі і па загаду роднай жа рабоча -сялянскай улады . Але ж дылемы , але ж лёсы ! Жорны , напраўду .
Аніводзін карабель не загінуў у моры падчас Вялікага зыходу . Усе пазьней дайшлі да далёкага міжземнаморскага порту , да месца сваёй апошняй стаянкі . Каб ператварыцца там паступова ў жалезнае ламачча . У карабельныя могілкі . Але спачатку ў мёртвую эскадру , у лагер на вадзе з афіцэрскім сходам , шпіталем і школкай , з капліцай , штабам , пральняй і гарматамі . Урангель ад самага пачатку ведаў чым закончыцца ўсё . Як толькі прыняў камандаваньне , ён загадаў рамантаваць караблі , рыхтаваць флот . За паўгода да эвакуацыі . Але таксама стаў умацоўваць армію . Каб даць час быць гатовымі каўчэгам да адплыцьця .
У апошнія хвіліны , ужо ў маршрутцы , Фабіяну думаецца : урангелеўскія караблі сталі казармамі і жытлом на вадзе для афіцэрскіх сем ’яў – гэта ня быў ужо флот , з якім можна было спадзявацца на вяртаньне , на паўторнае заваяваньне Крыму . Але ён найдаўжэй заставаўся наколькі магчыма баявым фармаваньнем , прычым флот не пацярпеў паразы , як армія генерала на крымскім мацерыку , флот выратаваў яе ад поўнага разгрому , але ён згас як агонь , як цяпельца , у якое не падкідаюць дроваў . У афрыканскім моры , у Бізэрце на Куцьцю 1924-га над урангелеўскімі караблямі былі спушчаныя сьцягі , назаўжды . Флот каўчэгаў спыніў існаваньне …
Уцекачы адплывалі , стоячы на карме па -афіцэрску : пагоны , шэўроны , аксельбанты , узнагароды , пры шаблях і пісталетах , зьняўшы фуражкі . З баявымі штандарамі . Хто застаўся — праводзілі іх поглядамі , закапаўшы ці зьнішчыўшы дакументы , пагоны , медалі , нашыйныя крыжыкі . Нават фатаграфіі , дзе яны ў мундзірах , пры рэгаліях . У баявым шыхце , у конным , пры зброі . Каля браневіка , гарматнай батарэі . Пад трыкалёрам . Забыць сваё мінулае , выкрэсьліць усё , што папярэднічала цяперашняму дню . Заплюшчыў вочы да болю , да каляровых плямаў . Расплюшчыў — навокал усё іншае . Чырвоныя сьцягі , транспаранты , плакаты . Зоркі на шапках ... Іх закапаюць у рудаватую зямлю , рэшткі якой засталіся на падэшвах уцекачоў .Восень 2002, сьнежань 2008.
|
