_____________________
Іголка прозы.
Ліставаньне з Альгердам Бахарэвічам |
Альгерд Бахарэвіч – адзін з найцікавых аўтараў сучаснай беларускай прозы, паэт і перакладнік
з нямецкай, у мінулым – рок-музыка, перформер. Ужо першы зборнік прозы Бахарэвіча “Практычны дапаможнік па руйнаваньні гарадоў” быў адзначаны прэміяй ТВЛ “Гліняны Вялес” (2003); на агульную думку, другая ягоная кніга – “Натуральная
афарбоўка” – атрымалася яшчэ больш удалая. Цяпер у выдавецтве “Логвінаў” чакае выхаду новая кніга “Ніякай літасьці Валянціне Г.”.
— Напэўна, кнігі нараджаюцца і сталеюць разам з аўтарамі, хіба што жывуць нябачна – пакуль ня знойдуць сабе чытача. Дый нас саміх бачаць толькі тыя, каму мы з нейкіх прычынаў цікавыя — напрыклад, праз кнігі, якія ўжо выйшлі з нашага ценю. І ўсё ж удакладні, дзе й калі нарадзіўся Альгерд Бахарэвіч з ягонымі кнігамі, і навошта ён гэта зрабіў.
— Гэта было амаль трыццаць гадоў таму: у Гішпаніі памёр дыктатар Франка, у паветра ўзьняўся першы «Канкорд», беларускі крытык Навум Перкін выдаў кнігу артыкулаў «Человек в советском романе», а на сьвет зьявіўся я.
Большая частка дзяцінства прайшла на гарадской ускраіне – ня ведаю, што за помнік меркавалася ўзгрувасьціць на той пастамент, унутры якога месьцілася бацькоўская кватэра. Школа, дзе я вучыўся, была настолькі звычайнай, што пра гэта нават няёмка казаць: з аднакласьнікамі, што гулялі «ў квача» шматком акрываўленай ваты, з настаўнікамі, кожнаму другому з якіх можна было сьмела ставіць дыягназ «педафобія», з вечна п’яным ваенруком і непрытомнасьцямі піянерскіх лінеек. Я рэдка выходзіў на двор, валяўся цэлымі днямі на канапе, паглынаў кнігі й кукурузныя палачкі. Самае высокае дрэва сярод тых, што расьлі вакол нашага дому, ледзь даставала мне да плячэй. У такім веку мы папросту ня маем адпаведнага органу для таго, каб ненавідзець, – маё дзяцінства дзякуючы бацькам ды кнігам было шчасьлівым. Пасьля школы я мерыўся паступаць у іняз, бо быў лепшым вучнем па замежнай мове, але на краіну навалілася эпідэмія заўчаснага адраджэньня, і мяне гэтая пошасьць таксама не абмінула. Васямнаццацігоддзе я сустрэў студэнтам педагагічнага ўніверсітэту, меўшы стацца настаўнікам беларускай мовы й літаратуры. Як бачым, мары пра іняз, у пэўным сэньсе, спраўдзіліся, бо тады толькі саманадзейны юнак або вясковец мог назваць беларускую мову матчынай. У гэты час яечкі нянавісьці ўжо апусьціліся куды трэба… Думаю, у БДПУ мяне запомняць надоўга.
Скончыўшы ня без праблемаў гэтую ўстанову, я працаваў настаўнікам, выкладаў беларускую мову, літаратуру, сусьветную і айчынную культуру ў розных менскіх школах, а потым зусім выпадкова ўладкаваўся карэспандэнтам ў адну маленькую, але вельмі ганарлівую газету, адкуль звольніўся з шыкоўным скандалам ажно праз пяць гадоў і куды потым вярнуўся. З задавальненьнем засунуў бы сюды з дзясятак «жывых класікаў», каб кінулі дурное.
Неўзабаве мне споўніцца трыццаць. Я чулы, нярвовы, хворы, злы, закаханы ў жонку, гідка сентыментальны інтраверт, вельмі шмат чытаю, трохі больш чым трэба палю й спажываю алкаголю, грызу пазногці, крыху заікаюся, маю бездакорны густ і ня ўмею зарабляць грошы – карацей, пісьменьнік. Або намагаюся ім быць. Неістотна. Я пішу кнігі для такіх, як я.
— Чаму ты пачаў занатоўваць свае думкі? І ці можна падзяліць ідэі, як грошы, на свае і агульныя, нічыйныя і чужыя?
— Латышская паэтка Ё падчас свайго прыезду ў Беларусь на пытаньне пра крыніцы творчасьці адказала: «Мастацтва пачынаецца з перайманьня». Недзе ў нябёсных архівах, якія нам аніколі не рассакрэціць, можа, і захоўваюцца ноў-хаў мноства прыватных натхненьняў – аднак для большасьці з нас, я мяркую, уласная літаратурная дзейнасьць пачынаецца з жаданьня «напісаць гэтак жа файна, як піша…». Досыць простая схема: чалавек чытае, яму падабаецца, ён рэфлексуе і пачынае пісаць сам. Каб пачаць ствараць мастацкія тэксты, трэба палка палюбіць літаратуру, а каб пачаць ствараць арыгінальныя мастацкія тэксты, трэба літаратуру трошачкі ўзьненавідзець.
Спадзяюся, што перыяд перайманьня ў мяне ўжо за сьпінай. Калі я задумваюся зрэдку пра тое, чаму й навошта я пішу (бязглузды занятак!), то найчасьцей апынаюся сам-насам з такімі паняткамі, як «сумненьне», «боль», «дар», «гульня», «чараўніцтва»… Відаць, той, хто б’е маім пальцам па клавішах, аперуе менавіта гэтымі словамі, даводзячы мэтазгоднасьць майго пісаньня свайму начальству.
Аднойчы падчас выступу ў БДУ на пытаньне: «Чаму вы пішаце?» — я адказаў: «Бо ня бачу больш кнігаў, якія б гэтак жа моцна хацеў прачытаць». Пры ўсёй іроніі ў гэтым адказе маецца пэўная доля ісьціны.
Сваю найпершую кніжку я выдаў, калі мне было гадоў дзесяць. Магчымасьцяў прыватнага выдавецтва, якое зьмяшчалася ў куце дзіцячага пакою, хапіла на два асобнікі. Трэба зазначыць, што паліграфічная якасьць кніжак была выдатная: бацькі заўсёды забясьпечвалі мяне фламайстрамі і асадкамі найвышэйшае якасьці. Памятаю, што пісаў прозу…
Праз некалькі гадоў, у больш сьвядомым узросьце, я пачаў пісаць ужо цалкам літаратурападобныя творы. О мілая сэрцу pueritus scribendi!.. Калі мне было шаснаццаць, мовай маіх опусаў канчаткова стала беларуская. Гэта была мова-падлетак: ейны твар немагчыма было разглядзець праз прышчы-русізмы, аднак мяккія знакі стаялі так, «як Тарашкевіч запавёў». Паўплывалі тагачасныя «Тутэйшыя», але, барані божа, не на зьмест або стыль, а толькі на выбар мовы. Дарэчы, ужо тады я асьцерагаўся блытаць літаратуру з журналістыкай, і выдумляць мне падавалася больш творчым заняткам, чым апісваць рэальны сьвет і рэальныя падзеі. Такога ж перакананьня прытрымліваюся й цяпер. Запіхваць цагліны ўласнага жыцьця ў іголкавае вушка прозы (а менавіта такой яна, проза, мусіць быць) – занятак для літаратурных падмайстраў.
На сёньня я аўтар трох кніг прозы.
— У назьве зборніку “Практычны дапаможнік па руйнаваньні гарадоў” чуецца жаданьне інтэлігентнага хлопца, які вырас у Чыжоўцы, адпомсьціць “мікрараённаму” ладу жыцьця – дый мысьленьня. Мабыць, табе апрыкла не гарадская цывілізацыя як такая, а бетонная вёска вакол буйных заводаў, шматпавярховыя баракі вязьняў канвееру? Які ж спосаб руйнаваньня вынікае з тваёй кнігі: вучыць замежныя мовы й шукаць шчасьця за мяжою? Ці пашыраць геаграфію свайго ўяўленьня?
— Я сам – спараджэньне гарадской цывілізацыі, і пачуваюся ў горадзе досыць утульна. Аднак Затрамвайшчына – ня горад, і калі нямытыя целы пралетараў прыціскаюць цябе да задняга вакна аўтобусу, за якім растаюць абрысы канцавой станцыі метро, калі ты бачыш даўжэзны комін на даляглядзе й думаеш, што гэта, напэўна, і ёсьць тая самая гарадская мяжа, рэальнае яе ўвасабленьне, агрэсіўна вертыкальнае, бязьлітасна простае, – тады душу апаноўваюць роспач, страх і нянавісьць. Бетонныя вёскі вакол гарадоў – менавіта там пладзяцца пашлякі, фашысты, ваяўнічыя нікчэмнасьці... Гэта яны абіраюць дыктатараў і вырабляюць матэрыяльныя каштоўнасьці. Зусім не з драўлянай беларускай вёскі, якая мірна канае пад чарговы “Крыжачок”, паходзяць праблемы краіны, а ад гэтых самых “вязьняў канвееру”, якія выкідваюць з дванаццатых паверхаў свае гены проста ў паветра, нібыта выкідваюць недапалкі. Я з дзяцінства быў у іх бяльмом на вачах, быў белай варонай, якая вырасла ў “чорнага” арнітолага. Мяркую, мяне выратавалі бацькі ды кнігі, а, галоўнае, – мне было куды бегчы: ва ўласную сьвядомасьць, якую нікому не анексаваць.
Мае творы толькі ставяць пытаньні і не даюць адказаў, і слова “практычны” ў назьве кнігі адрасаванае тым, хто шукае рэха, а не ягоную першакрыніцу. Адпаведна, найлепшага спосабу руйнаваньня назваць не магу... Скажу толькі вось што: я перакананы, што таленавіты чалавек мае права на слабасьць, і таму ўцёкі – няважна куды: ва ўласнае ўяўленьне, у манастыр або за мяжу – не падаюцца мне паразай.
– Распавядзі, калі ласка, пра гурт «Правакацыя»: чаму ты акрэсьліваў іхні музычны стыль, як “ваяўнічы дылетантызм”? Памятаю, адзін з выступаў гурта — на вечарыне Славаміра Адамовіча ў Доме літаратара — трапіў у культавы фільм Азаронка “Дзеці хлусьні” як прыклад дэградацыі постсавецкай культуры: пасьля кожнай песьні саліст здымаў што-небудзь з вопраткі і заключную (яна называлася “Спадчына”) сьпяваў у адных майтках, а напрыканцы й тыя спусьціў. Мне той “правакатар” сказаў, што гэта быў “жэст шчырасьці”. Сапраўды, усялякая вопратка — гэта, у пэўнай ступені, уніформа: яна прымушае нас іграць тую ці іншую ролю. Тое самае можна сказаць пра словы, у якія апранаюцца нашыя думкі.
– Да “Правакацыі” я ня маю аніякага дачыненьня, але яе гісторыя мне знаёмая па аповедах сяброў. Жыў-быў у Менску на пачатку дзевяностых такі хлопец Алежка, які ўсяляк высільваўся, каб людзі лічылі яго панк-рокерам. Алежка пісаў пад гітару прымітыўныя песенькі, беручы за ўзор творчую спадчыну “Iggy Pop” і “Sex Pistols”. Напачатку дзевяностых ён заснаваў гурт “Правакацыя”. Алежка быў унікальным панк-рокерам, бо ня толькі пісаў песьні па-беларуску, але й размаўляў на гэтай мове ў жыцьці. Анархісцкая газетка “Как стать предателем” зьдзіўлялася з гэтай нагоды: “дагэтуль панкі імкнуліся не выказваць сваёй любові да белмовы прылюдна”. “П” была першым беларускамоўным панк-гуртом – яна грала чысты панк, а не стылізаваны пад панкерства хард. Дэбютаваў гэты гурт на першым фестывалі “Раздавім фашысцкую гадзіну”: публіка пераканалася, што граць “правакатары” ня ўмеюць, і прыйшла ў захапленьне.
Потым удзельнікі гурта ўсё ж авалодалі музычнымі інструментамі... Густа пайшлі канцэрты ў менскіх клубах, у Доме літаратара, у кінатэатры “Зьмена”, у Лагойску, Талачыне, Магілёве. Аднойчы “П” грала нават у бібліятэцы, а яшчэ, мне распавядалі, правакатараў неяк запрасілі ў адзін моладзевы цэнтр, дзе Алежка сьпяваў перад нямецкімі скаўтамі. Гурт славіўся дзьвюма рэчамі: фронтмэнам Алежкам, які кожны выступ ператвараў у эпілепсік-шоў, а таксама тым, што перад кожным канцэртам, калі нармальныя артысты наладжваюць гук і нярвова паляць у грымёрцы, правакатары сядзелі ў бліжэйшым бары й весела наліваліся гарэлкай. Музыку звычайна пісаў сам Алежка, тэксты – таксама ён, астатнія ўдзельнікі гурта (іх за час існаваньня “П” зьмянілася адзінаццаць) рабілі аранжыроўкі й заміналі Алежку сьпяваць.
“П” выпусьціла адзін альбом – “Звычайная раніца”, які цяпер, і гэта праўда, слухаюць аматары альтэрнатыўнай музыкі ад Бугу да Уралу. Апошні канцэрт “П” адбыўся ў менскім клубе “Медыюм” у 2000 годзе: правакактары гралі разам з “Hate to State” і ірландскім гуртом “Call Center”. Потым Алежка кінуў музыку й пайшоў працаваць у дзіцячы садок выхавацелем. Раз на год правакатары зьбіраюцца ды едуць у Талачын, дзе пры поўным аншлагу граюць старыя хіты.
— На думку Ільлі Сіна, “беларускія масы” — гэта міф, ілюзія, і таму масавая (папулярная) літаратура на беларускай мове наогул немагчымая. Ці ўсё ж нейкая надзея ў гэтым плане ёсьць? Масавую аўдыторыю лягчэй знайсьці не праз кнігі, а праз кінасцэнары, радыёперадачы, парформансы перад журналістамі, тэксты песьняў і рэкламных ролікаў, кампутарныя (інтэрнэтаўскія) гульні. Але трэба ўлічваць, што найбольшым попытам у простага люду карыстаецца найменш густоўны прадукт – не каньяк, а “чарлік” (нават калі б яны каштавалі аднолькава) – бо натуральна ўпісваецца ў рацыён весьляроў галеры правінцыйнага жыцьця. Ты сам гэта добра паказаў у апавяданьні “Nightclubbing”: сталічныя артысты, што прыехалі з канцэртам у мястэчка, знаходзяць паразуменьне з аўдыторыяй толькі тады, калі замест народных пачынаюць сьпяваць блатныя песьні.
Папулярнасьць вымагае ня меншых ахвяраў, чым прыгажосьць, вымагае кампрамісаў з тымі, хто замаўляе музыку. У Францыі некаторыя пісьменьнікі, каб захаваць цікавасьць да сваіх кнігаў, наймаюць дзеля ўдзелу ў тэлеперадачах больш фізічна прывабных маладых артыстаў. Аднак штосьці падобнае адбываецца ва ўсіх папулярных жанрах: славяць не таго, хто зьяўляецца сапраўдным аўтарам. А нават калі і таго – дык не за тыя якасьці, якія дазволілі задуме аўтара матэрыялізавацца.
— Думаю, што масавая (папулярная) літаратура на беларускай мове, як і на любой іншай, – ня проста немагчымая, але й непатрэбная. Верагодна, у кожнай краіне існуе даволі вузкае кола людзей, якія цікавяцца сур’ёзнай літаратурай (літаратурай, а ня модай на яе), і гэта нармальна. Посьпех уласных кнігаў мусіць насьцярожыць добрага пісьменьніка. Малая колькасьць адданых чытачоў – ідэальны варыянт: можна, прынамсі, быць упэўненым, што твае кнігі — не тупыя. Горш, калі цябе зусім не чытаюць.
Пісьменьніку трэба роўна столькі чытачоў, колькі можа пракарміць яго і ягоную сям’ю.
На маю думку, пісьменьніка мусіць цікавіць толькі ён сам. Толькі тады ім зацікавяцца чытачы.
— Пакуль беларуская літаратура ня ўключаная ў рынкавыя механізмы, яна вырачаная займацца палітыкай ці, у лепшым выпадку, авангарднымі практыкаваньнямі. Я ня бачыў тваёй кніжачкі, што выйшла яшчэ да «Практычнага дапаможніка па руйнаваньні гарадоў» (памятаю, на прэзентацыі ў «Зьмене» Вішнёў і Сін частавалі гледачоў тваімі “мазгамі” з суніцаў і пральнага парашку, але попытам яны не карысталіся, і ты мужна зьеў свае “мазгі” сам). Што там было, у той кнізе? Чаму ты ня стаў (як і я) рабіць бумбамлітаўскага друкапісу? Адкуль паходзіць тваё сяброўства з дырэктаркай кінатэатру? Пытаюся, бо там адбывалася і прэзентацыя «Практычнага дапаможніка»: Сін разадраў тваю кнігу на дробныя шматкі, як на вясельлі б’юць посуд з пажаданьнем шчасьлівага шлюбу.
— Кніжачка была самаробная, уся стракацела плямамі клею, што надавала ёй непрыстойны выгляд, і мела наклад трыццаць асобнікаў. Называлася гэтае сьмяхоцьце «У сымэтрычнай краіне». Акрамя аднайменнага тэксту, туды ўвайшлі дзесяць слабых вершыкаў, напісаных у сярэдзіне дзевяностых. Кніжачка зусім ня мела наступстваў, хіба што я ўпершыню даў інтэрв’ю Радыё Свабода. Самвыдат з тых часоў выклікае ў мяне агіду. Друкапісы, на мой погляд, — гэта спроба пралезьці ў Літаратуру нават ня з чорнага ходу, а праз вентыляцыйную шахту. Я вельмі задаволены, што мая першая сапраўдная кніга выйшла, калі мне споўнілася дваццаць сем. У гэтым веку мне ўжо было што прапанаваць чытачу. Мець кніжку ў дваццаць гадоў рызыкоўна: юныя таленты ад гэтага псуюцца.
А знаёмства з дырэктаркай кінатэатру «Зьмена» адбылося падчас маёй працы карэспандэнтам. Я пісаў пра гэты кінатэатр, вечная яму памяць, вялікі й санлівы матэрыял…
— Чаму ніколі не друкаваўся ў газеце «Навінкі»: лічыў яе надта павярхоўнай? На мой густ, псіхадэліі там было мала, а сатыры — зашмат. Усе аўтары падпісваліся зьдзеклівымі псеўданімамі (што выключала магчымасьць дыскусіі з чытачамі) — гэта прыймальна для ўлётак, нават для кнігі, але не для штотыднёвіка. Мяне дык ня надта вабіць гульня постмадэрністаў у «сьмерць аўтара (і аўтарытэта)».
— Сказаць, што «Навінкі» былі павярхоўнай газетай – значыць нічога не сказаць. Павярхоўнасьць, як можна было зразумець, пагартаўшы гэтае вясёлае выданьне, культывавалася там на ўзроўні рэлігіі. Адно з самых панылых відовішчаў на сьвеце – гэта цынікі, якія вымушаныя ўвесь час даводзіць свой цынізм і якія гатовыя на любыя высілкі, каб толькі некаму не падалося, што яны сталі менш цынічнымі. Тое ж магу сказаць пра жартаўнікоў, пра разнастайных мача й беларускіх адраджэнцаў.
Наогул зьдзеквацца – лёгка, а вось стварыць нешта вартае ўвагі… Відаць, таму мне не даспадобы ні Сарокін, які спачатку карпатліва рэканструюе расейскую класіку, а потым з зацятасьцю дзіцяці руйнуе атрыманае, ні Міхалок, ні Прыгаў.
Можна бясконца гуляць у сьмерь аўтара – але ў рэшце рэшт аўтар узьнімецца, затушыць сьвечку, прадасьць труну й напіша «Alter Nemo».
— Ганна Кісьліцына назвала ў “Дзеяслове” твае тэксты “помесьсю Сарокіна і Шамякіна”. Я ж на адной з тваіх сустрэчаў з чытачамі пачуў такое выказваньне: “Гэта не Шамякін, тут трэба перачытваць”. Што да Сарокіна – на мой погляд, яго, як і наогул парнаграфічныя тэксты, цікава чытаць, але немагчыма перачытваць. А класікай стаюцца менавіта тыя творы, якія можна перачытваць (і цытаваць).
— Лепшы адказ на крытыку Ганны – пагардлівае маўчаньне. Аднак выкажуся. Мне здаецца, варыянтаў тут для абазнанага ў літаратуры чалавека можа ўзьнікнуць два. Або Кісьліцына не чытала ні Шамякіна, ні Сарокіна, або яна за сваё жыцьцё толькі іх, небаракаў, і прачытала. У апошняе верыцца з цяжкасьцю. Думаю, Кісьліцына насамрэч не знаёмая ні з маімі тэкстамі, ні з тэкстамі іншых аўтараў, на якіх яна з паталагічным захапленьнем вешае свае пасьпешліва змайстраваныя цэтлікі. Мае кнігі яна, відавочна, гартала, аднак умець перагортваць старонкі — замала для таго, каб называць сябе крытыкам або літаратуразнаўцам.
На жаль, Ганна даўно знаходзіцца ў добраахвотным палоне ўсёй гэтай “літаратуры” (замежнай і айчыннай), якая ствараецца левым пальцам правай нагі ў стаханаўскія тэрміны й мае такое ж дачыненьне да сапраўднага пісьменства, як інструкцыя па карыстаньні, напрыклад, прасам.
Такія “патолагаанатамы”, як Кісьліцына, лезуць у вантробы “кліентаў”, слаба сабе ўяўляючы іх будову. Шаноўны крытык ня бачыць адрозьненьняў паміж аўтарам і персанажамі ягоных кнігаў, парнографаў узгрувашчвае на п’едэстал, савецкіх графаманаў грыміруе пад наватараў (я, дарэчы, перакананы, што пры таталітарным рэжыме савецкага тыпу легальна існаваць можа толькі квазілітаратура), а аўтарскую стылістыку дасьледуе з просталінейнасьцю бальшавіцкага камісара. Кісьліцына не абцяжарвае сябе Мастацтвам Чытаньня – у яе ўлюбёнцах ходзяць тыя, хто інакш як простымі неразьвітымі сказамі пісаць ня ўмее. Галоўная ж праблема Кісьліцынай – у тым, што яна недаацэньвае здольнасьць мастака ствараць тысячы абсалютна самастойных і жывых “Я”.
“Рэкі крыві, гною й сьпермы ліюцца з друкаваных старонак”, – жахаецца аўтарка “blonde attack”, чытаючы тэксты маладых літаратараў. Праведнае абурэньне! Вельмі хацелася б пабачыць хаця б адзін такі твор. Аднак не атрымаецца. Не атрымаецца з той прычыны, што такіх твораў папросту няма. Ніводзін з маіх адналеткаў ня піша чарнухі. Вядома, каб пераканацца ў гэтым, трэба прыкласьці неймаверныя намаганьні: прачытаць творы. Для крытыка задача непасільная. Значна прасьцей далучыцца да выцьця роднай зграі: о-о-о, гэты бумбамліт, маць яго за нагу!... Тымчасам кроў, гной і сьперма працягваюць ліцца, і напаўняюць імі беларускую літаратуру якраз літаратары старэйшага пакаленьня – тыя, чые творы Кісьліцыну “палоняць, прымушаючы чытаць далей”, чыя творчасьць для Кісьліцынай “прыцягальная сваёй заўсёднай нерэалізаванасьцю”.
Вельмі лёгка рабіць галаслоўныя заявы, ведаючы настрой большасьці. Лёгка шмат гадоў запар граміць тэксты Зьміцера Вішнёва (сваёй заўзятасьцю выяўляючы хіба ўласную латэнтную закаханасьць у гэтага аўтара), вельмі лёгка сказаць, што для маладога літаратара “тэкст можа быць нейкім, усё роўна якім, абы атрымаўся перфоманс – дзейства”, ня менш лёгка – ляпнуць, што “словы “звычайная раніца” – самыя ўжывальныя ў творчым лексіконе А. Бахарэвіча”. Інтэлігентныя пісьменьнікі, якім Кісьліцына прыдумвае радаслоўныя, усё адно супраць ані слова ня вякнуць, а з хамамі “модны” крытык – на кароткай назе.
— Калі ўжо казаць пра паралелі, то твае празаічныя творы адсылаюць, хутчэй, да заходнееўрапейскіх аўтараў, а з расейскіх — да Пялевіна. Можна, напрыклад, адзначыць структурнае падабенства тваёй “Натуральнай афарбоўкі” і ягонай “Дыялектыкі пераходнага пэрыяду з ніадкуль у нікуды”: раман і нізка апавяданьняў, зьяднаныя агульнымі героямі (нагадаю, твая кніга выйшла раней за пялевінскую). Істотная для вас абодвух – тэма псіхадэлічнага пашырэньня сьвядомасьці (у беларускай літаратуры яна гучыць вельмі сьвежа – хоць першым тут, напэўна, быў Барыс Сачанка з апавяданьнем “У канапельным чадзе” ці нават “Тарас па Парнасе”). Аднак пялевінскія героі – медыямагнаты, афіцэры, банкіры – ужываюць, пераважна, сухое семя залатога цяля – какаін (улюбёны наркотык кар’ерыстаў), герой жа “Натуральнай афарбоўкі” выпадкова знаходзіць іншы варыянт рэчаіснасьці (асабістае пекла?) вельмі дэмакратычным шляхам – дыхаючы на працы выпарэньнямі малярскай фарбы.
— Пялевін, цікавы й таленавіты пісьменьнік, мяне, па шчырасьці, абсалютна не цікавіць, і ў кнігарні я прамінаю ягоныя кніжкі, каб набыць нешта больш глыбокае й чароўнае. Вось мая кніжная паліца, тое са зьмесьціва стэлажоў у маім кабінеце, што мне хочацца перачытваць зноў і зноў (сапраўдны чытач – гэта перачытвальнік), тое, што, відаць, тым ці іншым чынам на мяне паўплывала: Набокаў, Кафка, “Уліс” Джойса, “Бляшаны барабан” Граса, Сартр, тры раманы Роб-Грые: “Гумкі”, “Вока” (“Соглядатай”) і “Жалюзі”, “Вачыма клоўна” Бёля, “Жарт”, ”Невыносная лёгкасьць быцьця” і асабліва “Несьмяротнасьць” Кундэры, “Расфарбаваная птушка” Касінскага, Дзюрэнмат, “Чужаніца” Камю, Мілер, Борхес... Аксёнаў, Талстая (ведама ж, Тацяна), “Элементарныя часьцінкі” Уэльбэка, чатыры раманы Умбэрта Эка, “Кара кітаб” Памука Архана, “Ганьба” Кутзэе, а таксама Вашынгтон Ірвінг, Эдгар Алан По, нямецкія казачнікі XIX стагоддзя... Пруст, Маркес, Ёнэска, Бродскі, “Падарожжа на край ночы” Сэліна... Лепшых літаратараў я пакуль ня ведаю.
— Параўнаньне тваіх раманаў з пялевінскімі магло б даць багатую глебу для разважаньняў пра адрозьненьні гістарычных лёсаў творчай інтэлігенцыі ў Беларусі й Расеі: пісьменьніцкае рамяство ня можа пракарміць чалавека з добрым густам ні там, ні тут, але калі ў пялевінскім “Generation П” прафесійны паэт, расчараваны ў літаратуры, усё ж застаецца “ўладаром думак”, перакваліфікуецца ў рэкламшчыка, а потым і закуліснага лялькавода палітычнай сцэны, дык у “Натуральнай афарбоўцы” мастак кідае сваю нікому не патрэбную творчасьць, уладкоўваецца на завод звычайным маляром і там знаходзіць сваё шчасьце. Такім чынам, у Беларусі адукацыя мала чаго вартая ў параўнаньні з традыцыяй; інтэлігенцыя капітулюе перад пралетарыятам, як раней пазычала сялянскія каштоўнасьці:
“Самае істотнае, што здолела зрабіць зь ім, Стахам, прадпрыемства, можна было выказаць так: яно забіла ў ім веру ў рэальнасьць сучаснасьці. Тыя, хто працаваў там, лёгка абыходзіліся безь дэмакратыі й паліткарэктнасьці, без структуралізму й пэрформансу, без Інтэрнэту й канкрэтнай паэзіі, без лацінскіх прымавак і ангельскай мовы, (…) яны шчыра не разумелі, як чалавек можа насіць даўгія валасы, не зьяўляючыся Аляксандрам Малініным або падобнага кшталту зоркай, і чаму за чорны квадрат Малевіча людзі гатовыя выкласьці гэткія фантастычныя грошы. Затое праца ўручную, састарэлымі пэндзлямі, у той час як паводле Стахавай інфармацыі на складах прадпрыемства захоўвалася супэрновае абсталяваньне, якое палегчыла б працу маляра да непазнавальнасьці, іх зусім не бянтэжыла. Яны былі сьвята ўпэўненыя, гэтыя Стахавы калегі, што заведзены на прадпрыемстве парадак — найлепшы й найсправядлівейшы, і любы, хто жадае яго зьмяніць, — злачынца, які робіць замах на самае дарагое, самае блізкае, самае неабароненае й хрупкае — жыцьцёвую стабільнасьць. Слова “прагрэс” значыла для іх толькі назоў завода-філіялу недзе ў правінцыі, што пастаўляў прадпрыемству нешта з камплектуючых, гэтаксама як, напрыклад, словазлучэньне “ляўрэат Нобелеўскай прэміі” гучала для работнікаў прадпрыемства, як назоў вэнэрычнай хваробы. (...)
Віньцікі, скажаце, паслухмяныя мэханізмы, часткі вялікай машыны. Але менавіта зь іх пачынаецца ўсё, ад палітыкі да народанасельніцтва. Яны вырабляюць прадукцыю, прадукцыя прадаецца, багацее краіна, і той, хто нічога вырабляць ня здольны, можа сыта лайдачыць, папісваючы вершыкі, і мастак можа спакойна плаціць за камунальныя паслугі, і музыка-лесавік — забегчы ў краму й набыць сабе доктарскай кілё ці паў. Яны, гэтыя віньцікі, у любы час маглі б сабрацца, як запоўнілі сёньня зусім не маленькую заводзкую плошчу, разагнуць зацеклыя сьпіны й наладзіць кампактную, але прыстойную рэвалюцыю й зруйнаваць усё што існуе дашчэнту, як зрабілі калісьці іхныя прадзеды. Але ня робяць гэтага. Нават не абдумваюць такі варыянт. (…) Пралетарыят — ён волат, і, як многіх волатаў, яго вылучае безабароннасьць, дабрадушны характар, дзіцячая наіўнасьць ды ўласьцівасьць лёгка паддавацца чужым уплывам. Але — волат. І Стаху прыемна зараз пачувацца часткай гэтага волата, ну, няхай не рукой і нават ня пальцам, аднак капілярам на запясьці — дакладна”.
Ці пагадзіўся б ты з высноваю героя Джорджа Оруэла ў рамане-антыўтопіі «1984», што адолець таталітарызм здольныя хіба што далёкія ад палітыкі «пролы» (пралетарыі)? Мне здаецца, агароднікаў больш цікавіць надвор’е, чым нават кошты ў крамах.
Мажліва, табе бліжэйшы ня Оруэл, а Кафка, які жахаўся ня столькі заводу гісторыі, дзе працуюць улады й апазіцыя, колькі канвееру прыватнага жыцьця? Пры любым палітычным рэжыме людзі маюць уласную дыктатуру — пэўны рэжым дня.
— Кафка мне нашмат бліжэйшы за Оруэла, хоць “1984” ў свой час прымусіў мяне плакаць. Безумоўна, дзяржава, грамадства, таталітарызм – усяго толькі вытворныя ад чалавека. Мяркую, што мастаку будзе цяжка жыць пры любой уладзе, якой бы дэмакратычнай яна ні была, бо, сапраўды, і я цалкам з табой згодны, Юрасю, пры любым рэжыме людзі жывуць у пэўным рэжыме... а рэжым ёсьць абмежаваньнем свабоды.
Мне хочацца працытаваць тут Набокава: “Карысна памятаць, што ні ў гэтым, больш за тое – у ніводным пакоі сьвету няма ніводнага чалавека, якога ў нейкім удала абраным пункце гістарычнай прасторы-часу разважлівая большасьць у сваім праведным абурэньні не асудзіла б на сьмерць”.
Абіраючы лёс творчага чалавека – у прыватнасьці, пісьменьніка – мусіш быць штохвілінна гатовым да таго, што цябе будуць усяляк прыніжаць, катаваць, не даваць дыхаць, мусіш быць гатовы да выгнаньня.
Ппролам (заікаюся, нават набіраючы тэкст на кампутары) утульна жыць пры таталітарызму, пакуль ён задавальняе іхнія патрэбы. Як толькі перастае задавальняць, яны абіраюць наступнага бацьку. Глупа вінаваціць у нечым дзяржаву, бо народ мае такую дзяржаву, якую заслугоўвае. Мабыць, мая думка ня будзе арыгінальнай, але: Лукашэнка — насамрэч народны прэзідэнт, і нічога з гэтым не паробіш. Кожны дыктатар – гэта квінтэсэнцыя народнай сьвядомасьці. Кожны другі насельнік гэтай краіны – маленькі Лукашэнка, і пакуль так будзе, нічога ў Беларусі ня зьменіцца.
Жыць тут страшна, ня толькі ад штодзённага сузіраньня дзяржаўнай пысы, яшчэ й ад неабходнасьці падтрымліваць стасункі з навакольнымі людзьмі. Выснова Сартра наконт месцазнаходжаньня пекла зусім не састарэла.
— Ці згодны ты з тэрмінам “нац-арт”, якім Ільля Сін пазначыў твае пародыі на беларускую савецкую паэзію? Поп-арт быў кпінаю з дробнабуржуазных мараў, сац-арт — з дробнапралетарскіх, а твой “нац-арт” — кпіна з дробнапатрыятычных. Нагадаю чытачам твой ужо даўні, але сумна актуальны верш “Нямецкая мова”:
О, мілая сэрцу нямецкая мова!
Багацьце тваіх невычэрпных крыніц
Для моцнага — новых памкненьняў аснова,
Для кволага ты — і апора, і зьніч.
Ты мужна прайшла празь вякі і нягоды,
Каб новым стагодзьдзям у сонцы зазьзяць,
Каб весьці да зораў празь цемры, балоты…
Нікому тваіх ручаёў не стрымаць!
Зьвініш ты на полі, на вулках, у хаце,
Ты песьняю льесься, хоць зьведала зьдзек.
А тым, хто цябе і адрокся, і страціў,
Тым – вечная ганьба і сорам навек!
Мабыць, слова “пародыя” тут было б не зусім дарэчным. Ты жартуеш з сур’ёзных праблемаў, аднак гэта не пусты сьмех. Пародыя паразітуе на чым-небудзь банальным, але не адважваецца кпіць са сьвятыняў сваёй аўдыторыі, ніколі ня ставіць пад сумнеў ейную самапавагу. Карыкатура пляжыць тое, што яна паказвае, і бессаромна лісьлівіць гледачу. Ува ўсіх анекдотах, як і ў прапагандысцкіх фільмах, замежнікі (альбо, наадварот, тутэйшыя ўлады) выглядаюць дурнямі, калі не злачынцамі. Цябе, на шчасьце, мала цікавіць уласная папулярнасьць: гонар важыць больш за ганарар.
Крытык Сяргей Дубавец, аналізуючы спадчыну Быкава, прыйшоў да высновы, што наступным “уладаром думак” у беларускай літаратуры павінен стацца сатырык. Мне дык жарты на палітычныя тэмы здаюцца надта павярхоўнымі. Змаганьне з ворагамі народу спрашчае ўсе пачуцьці, у тым ліку пачуцьцё гумару. Густоўна пажартаваць можна хіба з таго, каму спачуваеш. Безгустоўныя жарты таксама маюць права на існаваньне, але – па-за межамі мастацтва.
Зазвычай сьмех разбурае, але ён мае і крэатыўны патэнцыял. У найбольш сьветлыя моманты нашага мысьленьня мяжа паміж сур’ёзным і кур’ёзным зьнікае: камічнае, трагічнае і банальнае кранаюць адны й тыя струны душы.
— Ільля Сін – адзін з нямногіх людзей, у здольнасьць якіх адчуваць мастацтва я веру. “Нац-арт” – дык “нац-арт”. Іншая справа, што я даўно ўжо не займаюся такімі рэчамі. Гэта была, бясспрэчна, вялікая й жорсткая кпіна з нацыяналістычнай ідэалогіі. Нацыяналісты, як правіла, – даволі абмежаваныя людзі. Да таго ж, спавяданьне нацыяналізму – абыякавае да ўласна мастацкай праблематыкі, і таму мяне мала цікавіць. Творца-нацыяналіст – тое самае, што пісьменьнік, які б усё сьвядомае жыцьцё пісаў выключна пра пыласмокі. Напэўна, трошкі я нямецкі нацыяналіст – але бадай таму, што жыву не ў Нямеччыне.
— Адкуль гэтая любоў да Нямеччыны? Гэта канцэнтраваны вобраз еўрапейскай цывілізацыі або гуманізаваная мара пра тысячагадовы рай(х), падсьвядома пазычаная ў кіношных нацыстаў? Працытую апавяданьне “Рай”: “Рай — гэта сьвет школьных тэмаў па замежнай мове. Там жывуць якія-небудзь Отто і Моніка — першыя людзі на зямлі. Яны сядзяць у пустых сьветлых і шырокіх клясах, па-іншаплянэтнаму прыгожыя, зь ненатуральнымі ўсьмешкамі да вушэй… Пасьля сьмерці я хачу трапіць туды”.
Немцы ў тваіх тэкстах трошкі іншапланетныя – зрэшты, як і беларусы: “Як іншаплянэтнікі, беларусы йшлі па рассыпчатай серабрыстай дарозе, якая зьнікала ў космасе. Нібы вельмі багаты дзядзька набыў Млечны шлях і выпусьціў на яго гэтых сумуючых па свабодзе зьвяркоў. Іх грацыёзнасьць зачароўвала. “Гэта ж трэба так выдрэсіраваць!” — гучна сказаў нехта за сьпінай хлопчыка. У поўнай цішыні беларусы рухаліся, як міражы ў паветры, то зьнікаючы, то зьяўляючыся зноў. Нейкая дзяўчынка ўскрыкнула ад захапленьня. Сьвятло мякка ападала на сьцены цырку, расступалася перад яркай дарогай, якая вяла ў нязьведаныя касьмічныя далечы. Беларусы йшлі, павольна круцячы лапамі зьзяючыя шары, і ў гэтым не адчувалася ніякага прымусу” (гэта з апавяданьня “Беларусы на крыштальных шарах”). Мы ўсе жывем на адной планеце, а думаем на розных. Аднак немцы для славянаў – двойчы іншапланетнікі, бо ў думках пра іх з падсьвядомасьці ўсплывае сугучны выраз “ня мы” – “іншыя”. Немцы лепш за нас умеюць жыць з камфортам, больш за нас дбаюць пра захаваньне прыроды і ўласнага здароўя. Для мяне пакуль не зусім ясна, чаму яны больш гаспадарлівыя, раней ці пазьней за нас яны атабарыліся на гэтай планеце. Дарэчы, паэт і мастак Аляксей Жданаў падзяляў усіх людзей на немцаў і марсіянаў...
Ці няма ў цябе жаданьня пісаць назоўнікі з артыклямі, друкавацца гатычным шрыфтам, а ўрэшце – стацца нямецкамоўным пісьменьнікам?
— Мая любоў да Нямеччыны – зьява містычная, і я не магу парэкамендаваць нічога лепшага, як адаслаць чытачоў, якім гэта цікава, зусім не туды, куды яны падумалі, а да свайго апавяданьня “Гюнтэр Вальдхоф і яго крэдыторы”: “...Как меня испортила эта страна, Господи… мне нужно от неё лечиться… вылечи меня, Гюнтер… ведь в Германии всё будет по-другому… поменяй меня, Гюнтер”. З тым, што мая Нямеччына – “канцэнтраваны вобраз еўрапейскай цывілізацыі”, я, мабыць, пагадзіўся б, аднак справа тут больш складаная. Напэўна, выклічы я за якім-небудзь пасівелым ад баварскага піва сьпірытычным столікам “цені забытых продкаў”, многае магло б праясьніцца.
Стацца нямецкамоўным беларускім пісьменьнікам было б для мяне вялікім гонарам, аднак, баюся, у гэтым выпадку ні беларускае, ні нямецкае ў маіх творах не заслугоўвала б увагі. Ідэальным варыянтам была б мая трансфармацыя ў нямецкамоўнага нямецкага літаратара, што на дадзены момант ёсьць фантастыкай на мяжы шызафрэніі, а фантастыка – ня самы ўлюбёны мой жанр.
Мая deutsche Sprache, мякка кажучы, – далёкая ад дасканаласьці, як зрэшты, і беларуская, аднак чуць нямецкія словы, вымаўляць іх, пісаць, чытаць па-нямецку – для мяне занятак прыемны, бадай, нават фізічна. Адразу ж падтакну дактарам: лячыць, лячыць, не запускаць ні ў якім выпадку, можа разьвіцца ў небясьпечную... лячыць!
Бязьмежна шаную нямецкамоўную літаратуру. Адно апавяданьне Кафкі “Грукат у браму” зрабіла на мяне большы ўплыў, чым уся айчынная класіка, разам узятая. Рэшткі маіх літаратурных настаўнікаў ляжаць зусім не на крывіцкіх могілках... і з гэтых рэштак недзе з траціну належыць тым, чыёй роднай мовай была нямецкая. Кафка, Дзёблін, Андэрш, Вэрфэль, Рэмарк, Борхерт, Бёль... Цяпер сучасьнікі жывяць мяне сваімі кнігамі. Грас сярод іх – мой бясспрэчны фаварыт. А я забыўся яшчэ пра Дзюрэнмата, Фрыша, Носака, Энцэнсбэргера... Трэба назваць і тых маладых нямецкіх паэтаў, з якімі пашчасьціла пазнаёміцца асабіста: Андрэ Бём, Себасьцьян Каль, Ульляна Вольф. Так што далонь “нашчадкам колішніх акупантаў” я працягваю абсалютна сьвядома.
Што да “Беларусаў на крыштальных шарах” – гэта метафарычны аповед, прыпавесьць пра гістарычны шлях беларускай нацыі – прынамсі, ейнай сьвядомай часткі, інтэлігенцыі. Беларускамоўныя людзі ў сучасным горадзе выглядаюць і пачуваюцца клоунамі: горад для нас ператварыўся ў цырк. Мы ўсё жыцьцё – або на сцэне, або ў клетцы за кулісамі.
Мяркую, літаратура павінна быць правакацыйнай, павінна націскаць на балючыя кропкі ў грамадскай і прыватнай сьвядомасьці. Дзеля гэтага я часам і скарыстоўваю гіпербалізацыю: калі навокал чытача равуць тэле- і радыёпрыймальнікі, спадзявацца, што ён пачуе твой шэпт, не выпадае.
— У свой час гэта ты прапанаваў назваць нашую суполку (апроч нас, там Вішнёў, Гапеева, Морт і Сін) словам Schmerzwerk (па-нямецку – «Завод болю»). Шмат хто сумняецца, што чалавек здольны адчуваць чужы боль, але я мяркую, што здольны – бо не заўсёды заўважае ўласны.
Бульварная літаратура і журналістыка імкнуцца ўсяляк аблашчыць чытача, пацалаваць паўсюль, дзе можна дацягнуцца: пацяшаюць яго, даюць карысныя парады на кожны дзень, нават трошкі (у навінах, трылерах, казках) палохаюць – каб дапамагчы чытачу адмежавацца ад ягоных уласных праблемаў. Папулярны літаратар пагарджае крытыкамі, але чытачоў ён абагаўляе.
Бальшыня сучасных аўтараў (прынамсі, у вялікіх краінах, дзе можна жыць з продажу кнігаў) занадта хочуць падабацца хатнім гаспадыням — і таму, дарэчы, цураюцца эксьперыментальнай эстэтыкі, ня пішуць маніфестаў, не ўтвараюць суполак. Каб быць папулярным, трэба быць пустым і прыемным. Вызваляць ад скрушных думак. Не паказваць, бяз скрайняй патрэбы, пакуты і прыніжэньні, а калі згадваць іх – дык без падрабязнасьцяў. Камерцыйная “пісяніна” псуе густ, але ўзьнімае настрой.
Найбольш агідны з тваіх тэкстаў – мабыць, нават ня песьня “Квітней, мая Быдляндыя!”, а апавяданьне “Не кранаючы фігураў”, дзе гаспадары тутэйшага жыцьця – ці то падпольныя алігархі, ці то вышэйшыя чыноўнікі (розьніцы няма) – катуюць апошняе вынаходства айчыннай навукі, якое я б назваў “мінімальным чалавекам”: дупу бяз іншых органаў. Ніякай паліталогіі ў апавяданьні няма, аднак у тым персанажы – Кашкіну – можна пазнаць вобраз тыповага беларуса, якім яго найчасьцей малююць ў патрыятычнай лірыцы народныя паэты (мабыць, нездарма ён згадваецца і ў “Беларусах на крыштальных шарах”): гэта бясконца цярплівая і пакорлівая, безгаловая і бясполая істота, якая “жэрці ня просіць, ня сера й ня вые ўначы. А галоўнае – трывае які заўгодна боль, толькі напружваецца й стогне так... досыць жаласьліва. Раны, дарэчы, загойваюцца ня больш чым за дзень”. Кашкін жывы, але ня здольны ні на якія дзеяньні, ягонае адзінае прызначэньне – цярпець, даваць бясьпечны для грамадства выхад крыўдам гаспадароў: у кепскім гуморы людзям уласьцівая “прага ўбачыць свой боль, які перажывае хто-небудзь іншы”.
Аднойчы ты сказаў, што быць пісьменьнікам небясьпечна, бо даводзіцца браць на сябе чужую пакуту. Аднак балюча ты робіш ня толькі сабе. Ці маем мы права катаваць тых, хто даверліва купляе або прымае ў падарунак нашыя тэксты?
— Упэўнены, што мастацтва нараджаецца з болю. Я ня бачыў ніводнага добрага мастацкага твору, які нарадзіўся дзякуючы прыемнаму адчуваньню. Мастацтва, на мой погляд, ёсьць хваробай – зрэшты, вылечнай. У “Натуральнай афарбоўцы” я паспрабаваў паказаць грамадства, якое настолькі прызвычаілася да болю, што людзі нават у пашпартах маюць адмысловую старонку “Хваробы й калецтвы” (гл. “Міждзьвернікі”). Усе персанажы кнігі – хворыя. Боль, як вядома, — папярэджаньне ад арганізму, сігнал небясьпекі. Мне здаецца, для мастацтва боль – універсальны вобраз нашых дачыненьняў з навакольным сьветам.
Калі шпацырую па горадзе — часта сустракаю герояў сваіх кнігаў. Найчасьцей мне чамусьці трапляецца Кашкін.
На адным з тых інтэрнэт-форумаў, дзе калялітаратурныя мужыкі й бабы перакрыкваюць адзін аднаго, прачытаў пра сябе наступнае. Высьветлілася, што мая проза «хваравітая, чорная», што калі я «насамрэч такі, якім выглядаю ў сваіх творах, то мяне варта толькі пашкадаваць». Я так разумею, што пісаў гэта аматар або вытворца «здаровага мастацтва». Давайце прынюхаемся, чым пахне гэтае словазлучэньне – «здаровае мастацтва». Слушна. Фашызмам.
— Корпацца ў самім сабе, аналізаваць свае асабістыя памылкі й мары, каб потым цікава распавесьці пра іх незнаёмым (і, што яшчэ цяжэй, блізкім) людзям мала хто здольны. Прасьцей і бясьпечней пісаць не пра чалавека, а пра народ, не пра сябе, а пра вядомых палітыкаў. Лягчэй скласьці й надрукаваць верш “Забі прэзідэнта!”, чым верш з назваю накшталт “Забі свайго бацьку”. У адрозьненьне ад мастака-палітолага (сярод “народных пісьменьнікаў” такія – амаль усе), мастак-псіхолаг ня ведае, навошта жыве, навошта піша й ці атрымаецца з таго якая карысьць. Мы усе так ці інакш брудзім сябе палітыкай, але плён у мастацтве дае не яна, а стылістыка.
– На жаль, у сучаснай літаратуры працуе толькі жменька аўтараў, здольных ствараць Мастацтва. Абсалютная большасьць айчынных літаратараў, у лепшым выпадку, – нядрэнныя журналісты. Бо іх таленту хапае хіба на добрасумленнае апісаньне падзеяў і (ці) загрыміраванае пад літаратуру выкладаньне ідэяў, пераважна не сваіх. Але журналістыка ўсё ж належыць да сферы абслугоўваньня, а літаратура, як бы яе ні катавалі графаманы, – да мастацтва. Мала каго з беларускіх пісьменьнікаў цікавіць літаратура, а не ідэалогія – іх творы, дый паводзіны, яскрава сьведчаць на карысьць гэтай непрыемнай высновы.
Расшпілім на нашай крывадушнасьці хаця б адзін гузік: шмат хто з “майстроў” прыгожага пісьменства краіны на цяперашні момант занятыя надзвычай важнымі справамі – узаемнай грызьнёй, манапалізацыяй права прэзентаваць бел. літ. за мяжой, запаўненьнем нішаў, пераасэнсаваньнем савецкай спадчыны (якая настолькі просталінейная з любога пункту погляду, што усялякае пераасэнсаваньне тут выглядае абсурдам). Між тым, пісьменьнік, паводле вызначэньня, мусіць пісаць. Дарэчы, наконт запаўненьня нішаў. Гэтая тэма з пэўнага часу стала нумарам першым у разнастайных калялітаратурных дыскусіях. Як высьвятляецца, Беларусі патрэбныя свая Марыніна, свой Пялевін, свой Усьпенскі і мноства іншых франкенштайнаў, змайстраваных на аснове тутэйшага генетычнага матэрыялу. Бяда ўсёй гэтай квазілітаратурнай грамады – у змушаным, але празьмерным заклапочаньні краінай, калі клапаціцца трэба пра сябе: бяз досьледу сваёй асобы мастаком ня станеш.
– “Натуральная афарбоўка” — глыбокая, у філасофскім плане, і парадаксальная назва. З аднаго боку, ты падкрэсьліў у ёй сваю прыхільнасьць да рэалізму й натуралізму, а з другога — ты не імкнешся адлюстраваць рэчаіснасьць як яна ёсьць (інакш было б: “Натуральныя колеры”), а пераствараеш да стану, у якім табе ня сорамна паказаць яе чытачам: “Мастацтва – рэальнае вакно ў сьвет, а не намаляваная шыба на непранікальнай глухой сьцяне”. Так, мастацтва глыбейшае за праўду – калі дазваляе нам убачыць больш, чым сьвет паказвае нам. Сьвет як ён ёсьць – адзінае цалкам праўдзівае мастацтва, аднак для чалавечага вока гэты пасьлядоўны рэалізм не заўсёды выглядае пераканаўча. Нас кранае не праўдзівасьць, а шчырасьць аўтара, нават калі гэта ня больш чым шчасьлівая здольнасьць да самападману.
— Чаму беларуская літаратура за ўвесь час свайго існаваньня так і ня здолела ўзгадаваць аніводнае сусьветнае знакамітасьці? Чаму яна ня здолела спарадзіць таго пісьменьніка, чыя творчасьць была б у стане перакуліць сьвядомасьць ня толькі беларуса, але й зімбабвійца, венесуэльца, японца, ня кажучы ўжо пра ангельца або француза? Бо ў цягніку гэтай літаратуры ніколі не было пісьменьнікаў-чараўнікоў.
Чараўнік у дадзеным выпадку – зусім ня той, хто займаецца ў сваіх творах сексуальнай эксплуатацыяй міфалагічных істотаў, няшчасных насельнікаў уласнага канцлагеру аўтара; і пагатоў ня той, хто піша казкі або, барані божа, працуе на такі жанр, як фантастыка. Рэч у тым, што сапраўдны чытач – чулы, уважлівы, тонкі! – чакае ад літаратуры не інфармацыі, не забавы й не нагоды для разважаньняў на актульныя тэмы. Усё пералічанае чалавеку можа даць газета, тэлевізія ці іхні ўдачлівы канкурэнт – Інтэрнэт. Чытач чакае ад мастацкай кнігі, каб тая завязала яму вочы, узяла за ганарлівую руку й завяла ў таямнічы лес – завяла й кінула там. Чакае чараўніцтва.
Кожнае чараўніцтва, па-сутнасьці, ёсьць вялікім падманам. Такім чынам, сапраўдны чытач падсьвядома чакае, каб яго падманулі, ды так, каб ён ня мог уцяміць, як жа зьдзейсьніўся той падман. Чытач хоча пакаштаваць чароўнага напою, зельля, якое ня будзе рабіць з галавы ачмуранага кантэйнер са зьмешчанымі ў ім вынікамі аналізу нейчых сьлёзных залозаў, а ап’яніць фізічна адчувальнай моваю, самадастатковым словам, парадаксальнасьцю вобразаў, марсіянскай гармоніяй кампазіцыі й сюжэту. Заказыча сваім гімнам логацэнтрызму, спакусіць стылёвай дасканаласьцю, заб’е натхненьнем аўтара.
Тэксты трэба адчуваць не галавой і ня сэрцам, а хрыбтом. Менавіта халадок у чытацкім хрыбце мусіць быць асноўным крытэрыем мастацкай вартасьці твора. Гэтая думка належыць аднаму з найбліскучых літаратараў ХХ стагоддзя Уладзіміру Набокаву. Галаву ды сэрца здольныя задаволіць першая паласа газеты, п’яная размова з сябрам або Вялікая Савецкая Энцыклапедыя. А “для таго, каб твор мастацтва быў бесьсьмяротным, неабходна, каб ён выйшаў за межы чалавечага – туды, дзе адсутнічаюць здаровы сэнс і логіка” (Джорджэ Дэ Кірыко).
– Васіль Быкаў, які ў нас лічыцца ці не найбольш таленавітым рэалістам, у сваёй апошняй аповесьці “Афганец”, надрукаванай пасьля сьмерці (“Дзеяслоў”, № 7) прыйшоў да скрушнай высновы, што “Зьверу цяпер лепш, чым чалавеку. Такі настаў час”. Герой колішняй вайны марыць “быць зьверам, калі б атрымалася” – і ўрэшце ўладкоўваецца працаваць ахоўнікам прэзідэнта. Вышэй мы ўжо абмяркоўвалі тваё апавяданьне пра дрэсіраваных “беларусаў на крыштальных шарах”, якія выступаюць у цырку замест жывёлаў. Дык вось у адрозьненьне ад “Афганца”, агульная атмасфера апавяданьня — зусім ня змрочная, але гэта робіць яго больш пераканаўчым, праўдзівым (ня ведаю, ці можна сказаць — больш трагічным?), чым твор Быкава. Атрымліваецца, твой сюррэалізм (ці шызарэалізм) – больш рэалістычны й глыбокі, чым крытычны рэалізм Быкава і наогул палітычна ангажаваных аўтараў.
У аповесьці “Афганец” шмат неверагодных, супярэчлівых дэталяў (народ штораніцы стогне ў краме, пабачыўшы новую цану на хлеб, але на кожным рагу прадаюцца бананы; “новы беларус”-багацей жыве з аховаю ў шыкоўна адрамантаванай кватэры-“хрушчоўцы”); бамжаваты герой за месяц зьядае каўбасы на трыста даляраў – аднак у такім варыяньце сюррэалізму няма ні гратэску, ні эпатажу, гэта проста няўдалыя прапагандысцкія вобразы няшчаснай Беларусі. Тваё адлюстраваньне навакольнага сьвету таксама почасту крывое, наўмысна крывое, але праз такую крывізну табе часам шчасьціць паказаць цудоўны, нябачны за звыклымі рэчамі, бок рэчаіснасьці. Мабыць, у гэтым і палягае прызначэньне мастацтва (прынамсі, некамерцыйнага) — шукаць новыя спосабы мысьленьня.
— Падпісваюся пад кожным словам. Няма нічога менш праўдападобнага за падабенства праўды. Жыцьцё жорстка помсьціць тым, хто лічыць, што можа адлюстраваць у творах рэальны сьвет. Сваім абсурдам, сваёй непрадказальнасьцю яно можа аднойчы ператварыць мармуровую біяграфію якога-небудзь “народнага трыбуна” ў трагікамічную показку. Уявім сабе геніяльнага Рэаліста, якога сярод прасьпекту выпадкова давіць “Ford” ягонага адданага чытача, ці ўявім якога-небудзь Бацьку нацыі, насьцігнутага інфарктам на ўнітазе ў прыбіральні рэстарана падчас прэзентацыі новай кнігі, – ён разьлічваў, што пасьпее ўсё зрабіць да сваёй прамовы, шапнуў сябру: “Я на пяць хвілінаў,” – і, заклапочана пасьміхаючыся, выйшаў...
Прытрымліваюся думкі, што рэалізм у літаратуры – фікцыя. Няма нейкай адной, аб’ектыўнай рэальнасьці: іх, здаецца, ужо больш за пяць мільярдаў. Пісьменьнік можа распавесьці ў кнізе сваю Гісторыю, і гэтай рэальнасьці для літаратуры дастаткова.
– У аповесьцях Быкава людзей даводзіць да жывёльнага стану то адзін, то другі, то трэці палітычны рэжым, і кожны з іх разглядаецца як акупацыйны і гвалтоўны. Маўляў, жылі б мы добра й годна, калі б не перашкаджалі бясконцыя навалы хцівых і амаральных захопнікаў. Аднак, крыніца нашых праблемаў – не ў чарговым (нават калі ён пазачарговы) рэжыме, а ў агульначалавечай прыродзе, у якой хапае і жывёльных, і машынных элементаў. У любой краіне, у любой сям’і людзі маюць амаль пароўну праблемаў. Няма сэнсу наракаць на гісторыю, вінаваціць час: па вялікім рахунку (тым, дзе іншыя лічбы, чым на календарах і гадзіньніках), час заўсёды аднолькавы.
|
