Бліцкрыт

_____________________ Размова пра кнігу Дзьмітрыя Плакса “Трыццаць тэкстаў”	Гэтым разам вядоўца “Бліцкрыту” вырашыў парушыць традыцыю і напісаць паўнавартасную рэцэнзію замест балансаваньня між допісаў іншых эксьпертаў. Таму шукайце яго водгук сярод іншых... Людміла Рублеўская, паэт, празаік, крытык: Птушыная клетка з “лега” Кнігарні ня вельмі ахвотна прымаюць да рэалізацыі паэтычныя зборнікі. Нічога дзіўнага – нават калі прадавачкі й ня чулі, што паэтычным слыхам валодае ўсяго 11 адсоткаў людзей, яны могуць гэта дакладна пацьвердзіць гандляроўскім сваім інстынктам… Таму паэты альбо займаюцца мімікрыяй і гуляюцца ў “вельмі папулярных і чытэльных персонаў”, пасылаючы дасьведчаным з-пад блазенскай лічыны саркастычна-горкую змоўніцкую ўсьмешку, альбо становяцца ў позу “я-вышэй-гэтага”, не асабліва пераймаючыся пытаньнем, дзе на беларускай літаратурнай прасторы набрацца сланоў дзеля збудаваньня такой колькасьці вежаў са слановай косткі? Можаце ня верыць – вынік і ў першым, і ў другім выпадку аднолькавы… Таму што прыгажосьць клеткі мае значэньне толькі ў тым выпадку, калі ў ёй жыве птушка, а калі птушка гожа сьпявае, дык слухач не заўважае ейную клетку ў прынцыпе. Кніжка Дзьмітрыя Плакса – клетка адмысловая… Гандляры цалкам могуць зацікавіцца ёю проста з-за выгляду. Гэта ў Еўропе звыклі да нестандартных тамоў, а ў нас кнігі ўсё яшчэ шыхтуюцца, быццам падлягаюць нейкаму чыноўніцкаму дрэс-коду. Зборнік Дзьмітрыя Плакса цяжка ўмураваць у кніжныя шэрагі. Не ўмуруецца, квадратна-танклявы. Вершы таксама не жадаюць стаяць у шэрагах. Яны рассыпаюцца, люструюцца, віруюць (хаця візуальнай паэзіяй нас ня зьдзівіш). Ды й назваў сваю кнігу Плакс “Трыццаць тэкстаў”. Ня вершы-версэты-паэзы і г.д., а тэксты – слова амаль лаянка для асобных лірыкаў, амаль антытэза Вершу Высокаму. Ці сьпявае ў гэтай мудрагелістай клетцы птушка? Паспрабаваўшы вызначыць гэта звычна, прабегшыся позіркам па старонках, выхопліваючы асобныя строфы, можна зарабіць мікравывіх інтэлекту. Раззлавацца, раздражніцца і адкласьці гэную эстэцкую радасьць куды падалей. Тэксты Дзьмітрыя Плакса трэба чытаць цалкам, і, па магчымасьці, услых. А яшчэ лепей – паслухаўшы, як гэта робіць сам аўтар, медытуючы ў профіль да залы, ушчыльную да мікрафону, у суправаджэньні псіхадэлічных барабанаў. Тэксты ягоныя – гэта рэчытатывы, заклёны, малітвы, у якіх пазначаныя не абзацы – а павышэньне і паніжэньне тону. Музычны націск, як у старажытнай мове. Словы, зьліваючыся ў адну імпрэсіяністычную карціну, як і мазкі пэндзля, трацяць уласныя грані, колеры і сэнсы, ствараючы нешта іншае. Словы могуць быць самыя прафанныя. Гузік, прасьціна, чаравік… Амаль як дзіця на беразе мора, аўтар будуе свае карціны з каменьчыкаў, галінак, ракавінак і водарасьцяў, што прыносіць плынь сьвядомасьці. Недарэмна сам ён параўноўвае свае вершы з “кубікамі “Лега”. Калі ўглядацца ў плыткую, плямістую, складзеную са шматлікіх адценьняў і аб’ёмаў паверхню, у прынцыпе, заўсёды ўгледзіш нейкія незвычайныя, цікавыя вобразы. Так здараецца і ў тэкстах Дзьмітрыя Плакса, прычым цалкам магчыма, што вобразы гэтыя не супадаюць з тымі, што ўкладаў у тэксты сам аўтар. Часам атрымліваецца ярка, цэласна, запамінальна, часам – намёкам, ценем, сьледам. Часам інтанацыя аўтара зрываецца на крык, часам – пераходзіць на шэпт… Рытм то паскараецца, як сэрца ў злоўленай птушкі, то запавольваецца да зьмярцьвеньня. Усё роўна тэмаў у літаратуры ад часоў антычнасьці не пабольшала. Каханьне і сьмерць, блуканьні і вяртаньне героя… Мне проста няёмка даводзіць, што такая паэзія мае права на жыцьцё – гэта значыць прадугледжваць сярод чытачоў людзей цалкам неабазнаных у сучасным мастацтве. У паэзіі ўжо былі свае чорныя квадраты, панове, пасьля якіх бессэнсоўна як лаяць фармалізм, так і траціць сябе на штукаваньне клеткі для птушкі, якую трэба яшчэ злавіць. Дзьмітры Плакс чуе сваю птушку. Часам здаецца, што ў прыступе медытацыі ён нікога ня чуе, акрамя яе. Але часам і чытач разумее ейныя сьпевы. А значыць, яно таго вартае. Уладзімір Някляеў, паэт, празаік: Алгарытм несумяшчальнасьці У сёньняшнім сусьветным мастацтве ўвогуле і ў літаратуры, як у ягонай частцы, усё болей відавочныя дзьве асноўныя канцэпцыі ў разуменьні творчасьці, якія фармуюць два прынцыпова розныя эстэтычныя напрамкі, дзьве плыні творцаў. Адны лічаць, што ня ўсе сэнсы быцьця, якія ёсьць і могуць быць, выяўленыя і выказаныя, і доўжаць пошукі, спрабуючы знайсьці адказы на пытаньні з катэгорыі вечных. Другія перакананыя, што сэнсы ўсе гранічна акрэсьленыя і дакладна названыя, чаго ня бачыць толькі сьляпы і ня чуе глухі, і з чаго вынікае, што пошук адказаў на вечныя пытаньні — занятак марны, бо адказаў няма. Ёсьць толькі шлях між сэнсамі, які сам па сабе бессэнсоўны, і ў тым ягоны сэнс. Я асабіста — калі ня цалкам, дык пераважна — спавядаю першую канцэпцыю, Дзьмітры Плакс — пераважна, калі ня цалкам — другую. Тое, што ўзьнікае з гэтай канцэпцыі як творчы вынік, мяне не раздражняе, іншым разам нават цікавіць, але не захапляе. А ў мастацтве я звык захапляцца. Нямець, слухаючы вершы, музыку, слупянець, гледзячы карціны. Інакш не разумею, дзеля чаго ўсё: фарбы, гукі, словы?... Дзеля чаго ўрэшце, — калі не спрабаваць, не намагацца зразумець, дзеля чаго яно? — жыцьцё?.. Захапляцца ў тэкстах Дзьмітрыя Плакса асабліва няма чым. Ва ўсялякім разе, няма з чаго нямець ці слупянець. Тады хто б мне растлумачыў: чаму гэтыя трыццаць тэкстаў, ані ў адным з якіх няма па-сутнасьці ніякага сэнсу, а ёсьць толькі, як даволі дакладна ўсе разам яны названыя, спроба слова, я, не адкінуўшы, дачытаў да канца, а пасьля яшчэ і перачытаў? Шукаў сэнс? Не, бо ўжо ад пачатку, ад тэксту пра краіну поўначы (які я называю так па першых словах: гэта краіна паўночы) адразу відаць: ніякі сэнс тут і не начаваў, ня меўся на ўвазе ў самой задуме, бо й самой задумы не было. Бо тэкст і не пра краіну поўначы, і не пра прагны дух перакладаў, і не пра ацтэкаў і тутэйшых, хоць усе гэтыя словы-сэнсы ў тэксьце прысутнічаюць, а бог ведае, пра што… А ці была задума ў Бога?.. Канешне, усё можна неяк назваць — і тэксты гэтыя таксама. Даць ім вызначэньне кшталту плыні сьвядомасьці. Але мяне цікавяць не вызначэньні, а сама сьвядомасьць чалавека сучаснай цывілізацыі, найперш заходняй, прадстаўніком якой хоць у Рэспубліцы Беларусь, дзе ён жыў, хоць у Каралеўстве Швецыя, дзе ён жыве, зьяўляецца Дзмітры Плакс. Прадстаўніком, бясспрэчна, таленавітым, а значыць, здольным гэтую самую сьвядомасьць гэтай самай сучаснай заходняй цывілізацыі выявіць. Дык ён яе і выяўляе. Дыскрэтную, пазбаўленую адчуваньня цэласнасьці сьвету, раздробленую сумяшчэньнямі несумяшчальнага не адно ў мастацкіх тэкстах, ня толькі ў словах, фарбах і гуках. Усё больш несумяшчальныя крытэрыі, найперш маральныя, якія выпрацавала заходняя цывілізацыя за дзьве тысячы гадоў хрысьціянства, з рэаліямі жыцьця, пра сэнс якога ўсё менш пытаньняў. Таму, падобна, час пазбаўляцца ад звыклых і рыхтавацца да новых захапленьняў. Можа быць, ня так зьвязаных з Богам на крыжы, як з тымі, хто яго раскрыжаваў. Ці, у лепшым выпадку, з тымі, хто зьняў з крыжа. У кожным з нас пульсуюць свае алгарытмы сумяшчальнага і не. Тэксты Дзьмітрыя Плакса нагадалі мне дзёньнікавыя запісы Паўла Уліціна, пісьменьніка-дысідэнта. Сярод запісаў: “Заплюшчыць вочы і з заплюшчанымі вачыма бачыць распалены туман”. Вось нешта падобнае, штосьці такое адчуваў я, чытаючы адзін за адным гэтыя 30 тэкстаў. Аж да апошняга: “Раз пораз раз за разам па крузе… мо і ёсць яшчэ шанцы”. Можа быць, і ёсьць. Аксана Данільчык, паэт: нататкі на палях “трыццаці тэкстаў” існуе вялікая спакуса напісаць гэтыя нататкі ў стылі вершаў дзьмітрыя плакса але абмяжуюся выключна падзагалоўкамі край мой шча сьлівы не шчасьлівы У мяне на працягу апошніх некалькіх гадоў (у сувязі з тым, што я чытаю даволі шмат сучаснай паэзіі) назіраецца ўстойлівае жаданьне чытаць паэтычныя кнігі выключна дзеля задавальненьня ўласных душэўных запатрабаваньняў. Не, безумоўна, пакуль не прачытаеш – вывады ня зробіш, але час ад часу я такія кнігі, дзякуй Богу, знаходжу. І тут справа не ў эстэтыцы і не ў філасофіі, а хутчэй у спалучэньні гэтых акалічнасьцяў. І ў сугучнасьці маім уласным адчуваньням ад акаляючага сьвету. Прычым, я чытаю паэтычную кнігу, як мае быць – ад першай старонкі да апошняй (магчыма, не адразу, але тым ня менш). Перадапошнім разам атрымаць задавальненьне атрымалася ад кнігі Алеся Чобата “Край мой шчасьлівы” (ня дзеля параўнаньня, а як канстатацыя факту). Апошнім разам – ад кнігі Дзьмітрыя Плакса “Трыццаць тэкстаў”, прычым поўнае задавальненьне атрымалася пасьля поўнага ж прачытаньня. Дарэчы, напісала “ня дзеля параўнаньня”, а цяпер падумала – а чаму не? Ёсьць нешта агульнае ў сьветабачаньні абодвух паэтаў. Магчыма, вострае адчуваньне той фазы, таго перыяду эвалюцыі нашай краіны і нас саміх, у якім мы ўсе існуем. “...ня лезь – тваё месца на беразе: тут глядзі як Створца майструе сьвет...”, – піша Алесь Чобат. “...я гляджу на гэта збоку позіркам назіральніка”, – спрабуе пераканаць сябе (і нас таксама) Дзьмітры Плакс. Але мы ведаем, “гэта” – ёсьць нашае жыцьцё, усіх разам і кожнага паасобку, і як ты не абстрагуйся, ты – у ім. А чаму яно такое... Таму што “...як тут ні кінь выгнаньне”. І ў Скідзелі, і ў Стакгольме. Столькі разумных кніг напісана пра фармаваньне пазітыўных намераў, мы іх фармуем, фармуем, а ў выніку... А ў выніку – “...неба жывое мо і ёсьць яшчэ шанцы”. І для нашага пакаленьня таксама? пра на дзею і без надзей насьць Найбольш цэласнымі мне ўяўляюцца кнігі, дзе сацыяльнае спалучаецца з асабістым, г. зн. жыцьцё прадстаўленае ў разнастайнасьці сваіх праяваў. Цытаваць вершы Дзьмітрыя на тэму каханьня (лепшага слова пакуль што не прыдумалі, але ў маім сталым веку ўжываю яго з перасьцярогай), немагчыма, бо тады іх трэба цытаваць цалкам. Але тут я б сказала іншае: у кнізе Плакса існуе каханьне праз “баюся ўздыхнуць”. Надта ўжо ўсё няўстойліва навокал. “...так нельга немагчыма не дазволена я больш не магу мне забаронена я ня маю права”. Мы маем права быць шчасьлівымі. І маем права кахаць. Мы – маем права. Як маем права на краіну нашых мараў. Але найперш мы павінны прыняць тую, якая ёсьць. тэорыя на практыцы тэорыі Ня ведаю, наколькі шчыльна вывучаў Дзьмітры Плакс кнігі Умбэрта Эка і ці вывучаў іх увогуле, але надта ўжо добра падпадаюць яго “трыццаць тэкстаў” пад паняцьце “адкрытага твору”, “зразумелага як поле шматлікіх і адначасова раўназначных інтэрпрэтатыўных парадыгмаў, што вымушаюць спажыўца па-рознаму прачытваць адзін і той жа твор”1. Не, з першага разу ня кожнаму такое спадабаецца, такое – для неленаватых. Такое – з трэцяга ці чацьвёртага разу. Бо першы раз чытаеш адно, другі раз – другое, на трэці, магчыма, ты ўжо супакоішся і расставіш акцэнты, але хто можа гарантаваць, што ў чацьвёрты ці ў пяты раз акцэнты не пераставяцца? Звычайна, аўтары, калі не ўжываюць знакаў прыпынку і вялікай літары, дзеляць усё ж такі свае вершы на радкі, надаюць ім структуру і чытач ведае, дзе ён хоць павінен спыняцца. Плакс вялікую літару ўжывае, прынамсі, адзін раз на верш – у пачатку. Наколькі ён зруйнаваў структуру? Як на маю думку, структура засталася, бо застаўся рытм верша. На ім усё і трымаецца. Але гэты верш – як пакой з двума дзьвярыма (нехта скажа, што можа і болей). Можна зайсьці з аднаго боку, а можна з другога. І гэтаксама выйсьці. Для мяне, у выпадку з кнігай Плакса, немалое значэньне адыгрывае асабістае веданьне аўтара, бо некаторыя вершы я, безумоўна, прачытваю інакш, чым проста староньні чытач. Я ўжо іх бачу. У прынцыпе, усе “нестароньнія спажыўцы” іх чыталі (і ўслых таксама) з веданьнем. Гэта той стан, які залежыць ад суадчуваньня (рэчы з тонкага сьвету). Калі чытаеш услых, графічная выява твора страчвае значэньне, застаецца слова ў чыстым выглядзе, ці, дакладней, у чыстым гучаньні. Са сваім сэнсам. А тут ужо што каму бліжэй. і што ж такое кні га Вяртаюся да пачатку. Кніга (паэзіі, прозы – ня важна) – ёсьць твор экзістэнцыйны сам па сабе, бо сьведчыць аб экзістэнцыі (існаваньні) аўтара. Ня буду спыняцца на мастацкім афармленьні, для мяне кніга Плакса мела б такое ж значэньне, нават калі б яна была надрукаваная проста на белай паперы. Але сімвалы, раскіданыя ня толькі па вершах, але і па ілюстрацыях... Гадзіньнік, дарога (часьцей за ўсё шаша, але ёсьць і брукаванка), сьняжынкі (а можа ружы ўсіх магчымых вятроў), літары, рассыпаныя як чарніцы... Фон ці паўнамоцныя дзейсныя асобы? Ёсьць над чым падумаць. Раз нават “муха цяжка цягнецца жоўтым цагляным шляхам вузкім паміж рускім і ляхам заўжды са страхам”. Не магу ізноў не зьвярнуцца да Алеся Чобата: “на стратэгічнай шашы Гродна – Мінск / напішы на кавалку картона / куды хочаш / а потым стой і чакай / куды возьмуць”. Хлопцы, а можа самі куды-небудзь паедзем? Ці паляцім? Туды, “дзе жыцьцё падобнае на неба”. “...бо навошта у небе існуюць крылы”? І навошта яны нам? Гэта, бадай што, галоўнае пытаньне, якое застаецца адкрытым... Анатоль Івашчанка, паэт: Плаксавы пазлы: інструкцыя па чытаньні Са словаў Дзьмітрыя Плакса, выказаных аўтару гэтай рэцэнзіі, калі той паведаміў аб сваім сьціплым намеры яе пісаць, тэксты з кнігі “Трыццаць тэкстаў” нельга разглядаць паасобку, бо [цытата]: “усе яны насамрэч ёсьць адзіным тэкстам” [канец цытаты]. Верагодна, паэт сьцярогся таго, што ягоная беларускамоўная кніга будзе аналізавацца (то бок прэпаравацца) паводле мастацкіх прыёмаў, сродкаў, метадаў і да т. п. з далейшым раскладаньнем паэтычнае матэрыі па палічках... І, трэба сказаць, сьцярогся ня без падставаў. Бо ў кры[к]тыка ўзьнікае вялікая спакуса расставіць словы а-ля сілаба-тоніка (як калісьці гэта зрабіў паэт Васіль Вітка з разанаўскімі квантэмамі), зьвёўшы няўрымсьлівы эксьперымент да абсурду. Вядома, мы ня будзем тут займацца падобным блюзьнерствам, хаця часам і карціць (прынамсі, у папярэдняй – рускамоўнай – кнізе Плакса такая практыка магла б мець плён). Так, сілаба-танічны пачатак навідавоку (і ня трэба быць крутым тэарэтыкам, каб тое заўважыць), але акцэнтаваць увагу выключна на гэтым ПЛАсьце – г. зн. значна звужаць інтрыгу тае гульні, што распачаў з намі аўтар “Трыццаці тэкстаў”. За словамі за думкамі зласлоўнымі задумкамі за гарамі за лясамі самалёт збудуем самі самі сеем самі п’ём і саміх сябе пяшчотна так з вялікаю такою і шчыраю непадробленаю і натуральнаю ад імя і па даручэнні кіраўніцтва дзяржавы ад усяго сэрца ад душы мякка і далікатна але ў той жа час цалкам самааддана і ў адпаведнасці са слоўнымі традыцыямі продкаў змагароў асілкаў герояў і сейбітаў кахаем А тое, пра што хацелася б казаць сьпярша, – гэта пра вымярэньне паэзіі. Не, ня ў тым сэнсе, што да паэтычнага тэксту трэба прымяняць матэматычныя прынцыпы – падлічваць і сістэматызаваць гукі, літаркі, радкі, памеры (хаця падобная практыка ў сёньняшнім актуальным вершазнаўстве актыўна ўкараняецца), а – пра тое(тыя) паэтычнае(ыя) вымярэньне(і), што можа(гуць) узьнікнуць праз паэтычны тэкст у існым прасторава-часавым кантынууме. Паводле тэорыі Эйнштэйна, чацьвёртым вымярэньнем у сусьвеце ёсьць час. Паводле Плакса, ягоныя “Трыццаць тэкстаў” – гэта трыццаць хвілінаў. Той час, які патрэбны паэту, каб дакрочыць ад стакгольмскае кватэры да бліжэйшай станцыі метро. Аўтарскія фотавыявы, якімі аздоблена кніга, – фрагменты тае прасторы, што выхаплена падчас гэтага шляху-шпацыру. Да ўсяго, як прызнаўся паэт у часе вышэйпамянёнай гутаркі, над тэкстам(і), што склаў(лі) кнігу, ён працаваў цягам дзесяці гадоў. На вокладцы нездарма выяўлены гадзіньнікавы механізм (у кнізе, як пабачым, наогул шмат чаго нездарма, нягледзячы на ўяўны алагізм і нібыта-імправізацыйнасьць выкладу)... Вось жа, чаму б, сьледам за некаторымі фантастамі сярэдзіны мінулага стагоддзя, не зрабіць дапушчэньне, што тэкставая тканіна, трансфармуючы ў межах пэўнай герметычнай структуры і час, і прастору, прыадчыняе шчыліну ў нейкае (пятае) вымярэньне? Чаму б і не?.. Вядома, аўтар гэтай рэцэнзіі, як і пераважная большасьць чытачоў, што не валодаюць экстрасэнсорнымі здольнасьцямі, не адшукаў бы гэтага [схаванага] канцэптуальнага ключа без падказкі аўтара, які з нейкіх прычынаў не захацеў пазнаёміць са сваёю задумаю чытача. Нягледзячы на ўяўную другаснасьць “ілюстрацыйнага афармленьня” кнігі, падалося цалкам дарэчным пачаць нашую “інструкцыю па чытаньні” менавіта з гэтага, выяўленчага, а ня тэкставага складніка. Бо, як падаецца, тут не выпадае казаць як пра другаснасьць аздабленьня, гэтак і пра першаснасьць уласна тэксту. Абодва гэтыя чыньнікі ў кнізе валодаюць раўназначнымі (узаемадапаўняльнымі) адносінамі. Пры гэтым, няма падставаў лічыць матываваным скарыстаньне ў адносінах да тэкстаў (пардон, Тэксту) Дзьмітрыя Плакса панятку візуальная паэзія. І тут няма супярэчнасьці. Перш як патлумачыць сваю тэзу, мушу абмовіцца, што, рыхтуючы гэты бліц-крыт, я вырашыў адысьці ад усталяванае завядзёнкі й напісаць рэцэнзію без аглядкі на тэксты іншых эксьпертаў. І вось, калі рэцэнзія была амаль гатовая (прынамсі, у галаве), на сайце “Радыё Свабоды” я натрапіў на разбор – напраўдзе прафесійны і сумленны, трэба сказаць, разбор – кнігі Д. Плакса Юрасём Пацюпам. І дзякуй Богу, што натрапіў (хаця гэтым і ўскладніў сабе жыцьцё)! Бо інакш быў бы не заўважаны істотны ўяўленчы стэрэатып што да паэтыкі Плакса: калі аўтарытэтны дасьледчык разглядае “Трыццаць тэкстаў” як “першую кнігу канкрэтнай (“жалезабэтоннай”) паэзіі па-беларуску”, то на гэтую ж вуду можа злавіцца й “шараговы” чытач. Для тых, хто ня ў тэме, канкрэтная паэзія, як слушна адзначае “свабодаўскі” рэцэнзент, ёсьць скрайняй праявай паэзіі візуальнай (што да слова “жалезабэтонная”, якая, як бачым, выступае сінонімам панятку “канкрэтная”, то яго канатацыя з тэксту артыкулу засталася для мяне цьмянай). Вось жа, пры ўсёй павазе да Юрася Пацюпы як да паэта і тэарэтыка ў галі­не паэтыкі, я змушаны рашуча настойваць на тым, што “Трыццаць тэкстаў” Дзьмітрыя Плакса маюць даволі далёкае дачыненьне да феномену візуальнай паэзіі. Натуральна, у творах Плакса прысутнічаюць сродкі візуалізацыі (пра іх ніжэй), але ж візуальная паэзія ёсьць штукай нашмат больш канцэптуальнай, чым гульня са шрыфтамі і гукапісам (я гугліў). Памылка палягае ад атаясамленьня першатвору (уласна тэксту) з яго мастацкім афармленьнем, зробленым, дарэчы, нават ня Плаксам, а мастаком Ігарам Корзуным (няхай сабе і па ўзгадненьні з першым). Тэкст на правых (няцотных) старонках кнігі Юрась Пацюпа называе “лінейным, ясным, як Божы дзень, запісам-паўторам”. Насамрэч жа, ніякі гэта не паўтор і не люстраваньне “некамунікацыйных графічных камбінацый тэксту” (Ю.Пацюпа), але ўласна зыходны тэкст. Ніхто ня кажа, што твор візуальнай паэзіі ня можа мець дадатковага варыянту. Добрым прыкладам тут можа слугаваць кніга “вершасловаў” Алеся Разанава (“Wortdichte”), напісаная па-нямецку, дзе сапраўды мае месца люстраваньне двух відаў візуальнага запісу – рукапіснага й друкаванага. І абодва гэтыя запісы лёгка расчытваюцца без узаемнага пасярэдніцтва. У выпадку ж з тэкстамі Дзьмітрыя Плакса ў 95 адсотках левыя (ілюстрацыйныя) бачыны ня могуць быць расчытаныя без зыходнага (правага) тэксту. Больш за тое, трэцяя частка тэкстаў наогул ня мае аніякіх паралельных “графічных камбінацый”, маючы ў якасьці паралельных выяваў канцэптуальныя фотаздымкі, пра якія казалася вышэй. Такім чынам, у кнізе адбываецца нармалёвае суіснаваньне тэкставага (праца паэта) і ілюстрацыйнага планаў (праца мастака). Прасьцей кажучы, калі ўявіць, што падобны праект выйшаў бы толькі ў голым такім выглядзе, які маюць паралельныя выявы Корзуна (ці падобным да яго), гэта шчэ можна было б разглядаць як праяву візуальнай паэзіі, выводзячы яе ад рэальнай паэзіі сярэдзіны ХХ ст. і мэйл-арту. Пры наяўнасьці ж апорнага (зыходнага, першаснага) тэксту – даволі традыцыйнага з графічнага гледзішча – які ўласна не патрабуе ніякіх візуальных датлумачваньняў, ілюстрацыйная частка ўспрымаецца выключна як... ілюстрацыйная частка. Ня больш і ня менш. Пры гэтым, паўтаруся, яна, вядома ж, уплывае на ўспрыманьне зыходнага тэксту і ня ёсьць нейкім чужародным элементам, але, наадварот, – яго арганічным працягам-дапаўненьнем. Але, баюся, мая рэцэнзія на Плакса пагражае пераўтварыцца ў рэцэнзію рэцэнзіі Пацюпы, таму – вяртаемся да тэкстаў... Калі казаць пра тэхнічны бок разгляданых вершаў(?), то прыёмаў-вынаходак (ці, як кажуць, “фенек” ці “фішак”) на квадратную старонку тэксту ў кнізе Дзьмітрыя Плакса шмат. Але не зашмат, без злоўжываньняў. Сярод рэгулярных прыёмаў трэба адзначыць той, калі эфект паніжэньня ці павышэньня тэмбру чытаньня абазначаецца адпаведна павелічэньнем/памяншэньнем шрыфту. Падобная рыса, дарэчы, прысутнічае ў грузінскіх сьпевах (ізноў жа дзякуй аўтару за падказку), калі сэнсава значныя моманты ці лагічныя націскі акцэнтуюцца праз паніжэньне, а ня звыклае павышэньне голасу... Пры гэтым, запіс усіх тэкстаў выкананы ў адным ключы – па прынцыпе спантаннага занатоўваньня без пунктуацыі й без разьбіўкі на абзацы бяз лесьвічак і іншых графічных штукаў што мае на мэце сімуляцыю нязмушанасьці творчага працэсу з спарадычнай гульнёй памерамі шрыфтоў і адбіўкамі для абазначэньня паўзаў. Дарэчы, такі запіс ёсьць спосабам набліжэньня візуальнага пісьма да таго, як усё гэта мусіць гучаць, у чым бачыцца яшчэ адзін доказ скіраванасьці паэтыкі Плакса ня толькі (й ня столькі) да візуальнага ўспрыманьня. Падчас аўтарскага чытаньня ўсе названыя прынцыпы (паўзы, паніжэньне/павышэньне тэмбру й зьмены тэмпу) рэгулярна выконваюцца. Паказальна, што, калі на прэзентацыі кнігі гэтыя тэксты чыталіся пад музычнае суправаджэньне забароненых бубначоў з гурта “Drum Extasy”, яны, замест партытураў, ляжалі й перад музыкамі. Ёсьць, натуральна, і чыста графічныя фішкі-фенькі, якіх не перадасі пры чытаньні. Напрыклад, [хуліганскі] верш “Усмешка паўадкрытая трохі...” абапіраецца на слова “сукенка”, ад якога ў абодва бакі выбудоўваецца тэкст. Альбо квадратныя дужкі дазваляюць чытаць тэкст (гл. с. 11) у некалькіх варыянтах – з улікам дужак і без. Альбо – фірмовы Дзьмітраў прыём, калі чытачу прапануецца самому даскладаць пэўную словаформу праз вылучаныя памерам шрыфту афіксы... Прыёмаў напраўду шмат, і кожны з іх заслугоўвае асобнага разгляду для фанатаў літхірургіі, да якіх я сябе, на жаль, не прылічаю. Да таго ж, ня будзем забывацца на назоў нашае рубрыкі. І ўсё ж, астатні раз зьвярнуўшыся да рэцэнзіі Юрася Пацюпы, яшчэ некалькі прыёмаў-вынаходніцтваў мы разгледзім. Вось спадар Пацюпа знаходзіць у тэкстах Плакса больш за дзясятак “маскалізмаў”, завяршаючы сваю тэрміналагічна насычаную рэцэнзію моўным лікбезам. Але, прыгледзеўшыся, заўважым, што ня ўсё так страшна (асабліва калі ўлічыць тое, што ня самыя горшыя рэдактары “паваляліся” каля Плаксавых тэкстаў). Напрыклад, сп. Пацюпа ўказвае на слова “пагадзі” як на русізм, прапаноўваючы замест яго “пачакай”. Але ж ёсьць у беларускай мове дзеяслоў “пагадзіць” (дарэчы, у арыгінале “па га дзі чакай не з нікай” – яўная інверсійная гульня (с. 21)) у значэньні “замірыць”. Далей “падобны на” прапануецца замяніць на “падобны да”. Але зірнем на пачатак вершу: “На што падобнае дрэва на дрэва на што падобнае мора на мора...” (с. 17). Так, трэба “падобны да мора, дрэва і г.д.”, але відавочна, што тут маецца дадатковы сэнс, які можна сканструяваць наступным чынам: Нашто падобнае дрэва на дрэва? Нашто падобнае мора на мора?.. і г.д. І не магу ўтрымацца, каб не працытаваць урывак з тэксту, дзе ёсьць аж тры русізмы і адзін жаргарнізм (вылучаныя тлустым), што так рэжуць рафінаванае вуха паэта-дасьледніка: “...хто скажа дзе праўда дзе лажа дзе каханне дзе жаданне дзе па вадзе кругі не той другі іншы глядзіць вачыма гучыць імша ідзе прама ля царквы брама пад ёй лужа холадна дужа ладна няладна гляджу складна на сябе самога сабе ў рот лёд” (с. 9). Рэч ня ў тым, што Дзьмітры Плакс ня ведае, што па-беларуску трэба ня “прама”, а “проста”, ня “холадна”, а “халодна”, ня “лужа”, а “лужына” і г.д., парушаючы норму ці ўпускаючы ў свой тэкст “маскалізм”. Ведае цудоўна, паверце! Спароўваньне розных пластоў лексікі (і з пасіўнага ўжытку – ад архаізмаў да жарганізмаў, – і запазычанай лексікі) у яго тэкстах цалкам сьвядомае. Каб разабрацца ў паэтыцы Плакса, трэба зразумець яе звышмэту (механіку). А яна – у пошуку (вяртаньні) слову (беларускаму слову) яго падсьвядомаснай (архетыповай) значнасьці (канатацыі). І такая рэч, як літаратурная норма ў падобнай, амаль дасьледніцкай, працы ня ёсьць чымсьці непарушным. Усё гэта бачыцца блізкім да таго, што Алесь Разанаў рабіў у сваіх квантэмах і вершаказах – медытацыя на гукі-кванты (памятаеце, “гук электрон верша”?), у якіх можна падслухаць і рэха нараджэньня сусьвету, і, як у борхесаўскім Алефе, – зьмясьціць гэты сусьвет, і паспрабаваць намацаць выйсьце ў іншае вымярэньне... Вышэй ужо было ўжыта слова “гульня”. Так, з першага пагляду можа падацца, што аўтару НАчхаць на чытача – ні табе прадмовы-інструкцыі з хоць нейкім апісаньнем таго, як карыстацца гэтым пазлам-канструктарам, ці маніфесту мэтаў і задачаў паэтыкі/механікі) – чыстае мастацтва... Вось і Юрась Пацюпа адзначае: “перада мной халодны, як ледзяны калейдаскоп, квадратна-стрыманы, як архітэктон Казімера Малевіча, зборнік Дзьмітрыя Плакса”. Але гэта толькі з першага пагляду начхаць на чытача. Насампраўдзе ж аўтар прапануе нам свайго роду шараду. Беларускамоўныя тэксты Плакса можна параўнаць яшчэ з трохвымернымі стэрэамалюнкамі (сам паэт у нейкім інтэрв’ю параўнаў іх з канструктарам лега), у якія трэба пэўны час паўглядацца, каб пабачыць выяву як ёсьць, у аб’ёме. Розьніца толькі ў тым, што ў паэтычных 3D-малюначках убачанае будзе больш індывідуальным – у залежнасьці ад фантазіі чытача. За бясколерным рэчытатыўным чытаньнем аўтар наўмысьля хавае ўнутраную экспрэсію. Для большага драйву я б параіў чытаць “Трыццаць тэкстаў” пад штосьці кшталту “Drum Extasy” (сам спрабаваў – устаўляе). Дзіўна, як “свабодаўскі” рэцэнзент не заўважыў тае ступені пачуцьцёвасьці, якой поўняцца тэксты і якой нават ці не зашмат як для падобнага кшталту паэтыкі, гэтую вербальную выбуховасьць “страфы” (плаксавай страфы? плаксаўкі? няхай тэарэтыкі ламаюць галовы ў пошуку назоваў). Папярэдняя кніга Плакса мела падназоў “сентыментальныя тэксты”. Падаецца, гэты падназоў падышоў бы і да беларускіх тэкстаў паэта, а эпіграфам мог бы стаць радок: “баязьліва сорамна божа ж мой як здорава”. І дзе тут якая “квадратная стрыманасьць” ці халадэча?.. Я хачу заляцацца да цябе гаварыць табе лялечныя жудасныя непрыстойныя рэчы чалавечы рытм ляскаць лашчыць мілаваць я бачыў іх на досвітку і злякаўся страшэнна хаця нічога не здарылася проста я падумаў што мне так нельга немагчыма не дазволена я больш так не магу мне забаронена я не маю права няўжо больш ніколі аніводнага разу не адчуеш адчаю заразы што вядомая ўсім хто стаяў вось так рана раніцай як ты я дво е Апусьціўшы пафас пра беспрэцэдэнтнасьць гэнае кнігі для разьвіцьця і ўдасканаленьня айчыннае паэзіі ў рэчышчы агульнаеўрапейскага кантэксту й іншае блаблабла, дазволю сабе наступнае сьцьверджаньне: кніга Плакса – іспыт для тых, хто лічыць сябе аматарамі ці знаўцамі паэзіі. Вядома, знойдуцца кры[к]тыкі, што, пагартаўшы яе, аб’явяць творчы пошук паэта пераемнасьцю якога-небудзь канцэптуалізму. Маўляў, гэта мы ўжо праходзілі. Але, панове: а чаго мы (вы) шчэ не праходзілі? Няўжо абавязкова патрэбна падганяць усё пад нейкі “ізм” замест таго, каб проста... расслабіцца і атрымаць асалоду?.. Нават калі вы ня любіце эксьперыментальную паэзію, такую кнігу трэба мець, каб праз дзясятак гадоў не было пакутліва сорамна перад дзецьмі, што ў вашай бібліятэцы яе няма. Той, хто спрабаваў чытаць стэрэакарцінкі, ведае, што патрэбны час, каб за россыпам знакаў і лініяў навучыцца бачыць выяву. Атрымліваецца не ва ўсіх. Але, магчыма, у гэтым і кайф – каб не ва ўсіх?.. Марыя Мартысевіч, паэт, перакладніца: Сенсацыі не адбылося На мой погляд, пра выхад кнігі “Трыццаць тэкстаў” Дзьмітрыя Плакса было заяўлена занадта гучна. Чытачу было абяцанае ледзь ня новае слова ў гісторыі беларускай літаратуры, а эксьперыменты аўтара былі абвешчаныя сьмелымі і рызыкоўнымі нават на фоне таго, што сёньня вырабляе творчая моладзь. Як на мяне, паэтычнай сенсацыі не адбылося. Дзьмітры Плакс – стандартны паэт беларускага вершавага авангарду. Найбліжэйшым яму па духу ёсьць, відаць, Арцём Кавалеўскі з яго зборнікам вершаў “АдмыСЛОВЫя гульні”. У галоўным мастацкім прыёме Плакса – нанізваньні сугучных словаў, прасочваецца радасьць неафіта беларускай паэзіі – здаецца, аўтар наўмысна сабраў самыя знакамітыя рыфмы і прыёмы славянскага вершаваньня: “Няма і нема капітана Нема”… “турботы залішнія боты” “падковы-выпадковы” і асабліва “без сонца-бясконца” – усё гэта або ўжо недзе было, або наўпрост – паэтычныя штампы. Але абаяльнасьць вершаў Плакса ў тым, што аўтар пра гэта не здагадваецца, аранжыруючы старыя песьні ў абсалютна новай танальнасьці. Ёсьць падазрэньне, што Плакс складае тэксты для беларускага рэгі: “…цагляным шляхам вузкім паміж рускім і ляхам заўжды са страхам”. Галоўная рыса паэзіі Плакса – спалучэньне еўрастандарту і беларускага каларыту. Аўтар, добра знаёмы са шведскай і беларускай паэтычнымі традыцыямі, сьвядома ці не, скамбінаваў іх. “Трыццаць тэкстаў” гучаць даволі нефарматна, а таму вабяць. У густоўным, квадратным па фармаце выданьні, звычайная паэзія спалучаецца з фота, графікай, візуальнай паэзіяй. Кнігу Плакса прыемна гартаць, мацаць, круціць у руках, насіць у сумачцы. А гэта таксама шмат значыць. Бо паэзія – гэта незвычайна, нестандартна, прыгожа. Кніга “Трыццаць тэкстаў” зробленая з толкам, пачуцьцём, расстаноўкай і надзвычайным густам – і ў гэтым плане выданьне, безумоўна, атрымалася. Валерыя [Валярына] Кустава, паэт: Тэксты Плакса – як рыба фугу Жыцьцё – марнасьць. І калі яно чагосьці і вартае, то хіба што сябе самога. Прыслухаемся да кнігі, прыгледзімся. Аголеныя галіны дрэваў восені ў просіні напрыканцы капцы... Сьвет пабачыла першая беларускамоўная кніга Дзьмітрыя Плакса “Трыцаць тэкстаў”. Менавіта – тэкстаў, гэта ня вершы ў агульнапрынятым разуменьні, а менавіта тэксты, больш падобныя да мантраў, медытацыяў (прадуманых медытацыяў), якія, як даводзіць сам аўтар, найудалей акрэсьліваюцца новажанрам рэчы_та_ці_вы (рэчы_та_ты_вы?). Яны маюць адмысловы свой гук, свой тэмпарытм, як кадры з фільмаў Эйзенштэйна. Плакс прашэптвае свае медытатыўныя снабачаньні на ракавіну сусьвету, каб, дайшоўшы да шэпту, прамацаўшы кожнае слоўца і тое, што між словамі, пачуць рэха, а рэшткі словаў (памоўленага) скласьці ў новыя радкі. І зноў разабраць іх, як кубік Рубіка. Цела тэкстаў Плакса рухомае, але працятая адным стрыжнем, нанізанае на адну лёску: хоць на руку накручвай у тры колцы, як бранзалет (для прыгажосьці), хоць на шыю ў адно (для іншага чаго). Менавіта такія, як Плакс, здольныя да таго, каб вынайсьці наноў вершапіс (тэкстапіс?), каб палюбавацца словам, адчуць на смак ды водар. І тое, што можа падацца выпадковым на першы і нават на другі погляд, невыпадковае. Дакладней, і выпадковасьці ў яго тэкстах прадугледжаныя. Як мазаікі ў калейдаскопе кожны раз выпадаюць розныя, але разам з тым першапачаткова іх варыянты ўжо кімсьці складзеныя, вывераныя, сістэматызаваныя. Ня трэба ў іх разьбірацца, аналізаваць – яшчэ больш няўдзячная справа, бо найхутчэй – расчаруешся, бо гэта ня той метад. Тэксты Дзьмітрыя, як рыба фугу, калі няправільна іх ужываць – атруцішся. Калі па рэцэпце – адчуеш вытанчаны смак і атрымаеш асалоду. А інакш застаецца толькі непаразуменьне, чаму табе пасьля прыняцьця трыццаці – няўцямна, а іншаму – файна. Вось у чым адмысловасьць: напісана-такі не для ўсіх, хоць кожны мае шанец паразьбірацца, калі возьмецца, вядома. Мова недасканалая штука. Добра, калі мы разумеем дзясятую частку таго, што кажам адно аднаму. Добра, калі разумеем менавіта тое, што хацелі сказаць, што сказалі нам. Мова дадзеная для таго, каб яе заняло. Ад дзіва. Ад трымценьня перад пачуцьцём, чалавекам, сустрэчай, вобразам... Мову трэба вынайсьці наноў. Даўно трэба. Дзьмітры не пераназываў словы, ён проста, вярнуўшы ім самабытнасьць і смак, стварыў новую мову. Новы вершапіс. Мову дотыкаў да словаў. Мову дакрананьняў – перадусім візуальных і слыхавых. Калі чытаеш ня кнігу, ня вершы, а хіба што набліжаешся да таго, каб зразумець слова, слова, што поруч са словам, і слова, якое за словам, і слова, што словам паганяе. Калі галоўнае – між радкоў. Прыслухайся – і аддайся гуку. І ўсё будзе так, як мае быць. І гэта будзе твой гук. І гэта будзе твой сьцяг. І гэта будзе твой знак. Вы калі-небудзь бачылі, як чытае Плакс? Каб успрыняць, наблізіцца да тэкстаў, варта пачуць чытаньне аўтара. Уявіце... Ён стаіць пасярод cцэны ці ў куце, але ў любым выпадку стаіць так, нібы пасярод, у профіль. У правай руцэ – кніга, а левая ў кішэні перабірае, нібы ружанец, нябачныя склады-лады, прамацвае... І як птах разжоўвае і аддае іх нам, як птушанятам, дзюба да дзюбы: бярыце, харчуйцеся мною, маім словам. І закалыхвае, і загушквае. І сам, як пры акце стварэньня, хістаецца ад краю да краю... Хадзі да мяне, бяры мяне, вось мае словы табе... Перад намі – акт сутворчасьці, у якім і адбываецца, становіцца паэзія аўтара. Акт, без якога яна не адбудзецца. Акт, у якім ты, чытач, не галоўны, але і ня другасны, а нароўні з чараўніком. Мае любімыя месцы ў плаксавых вершах – фіналы. Плакс файна ўмее заканчваць. Плакс жывое ўвасабленьня жарту, што колькі год блукае ў кулуарах сучбелліту: дзяўчаты любяць паэтаў за пачуцьцё рытму. І за гэта. За што яшчэ цаню Плакса. За вершы ў радок: за вершапрозу. Так сталася, што я ніколі не рабіла гэтага мэтанакіравана і наўмысна. Неяк само атрымлівалася, прыдумлялася натуральна. Я заўжды аддавала перавагу сэнсу перад формай. Ды мне надзвычай падабаецца (я так і раблю з самага маленства, як навучылася трымаць асадку) пісаць вершы ў радок і бяз знакаў прыпынку. Тады, спалучаючы часткі асобных сказаў, ёсьць магчымасьць для фантазіі, і можна нават прачытаць у вершы больш і іначай, чым там напісана. Ствараецца пэўная двухсэнсоўнасьць успрыманьня адных і тых жа сказаў, словаў. Вобразы нібыта пераходзяць адзін у адзін, выплываюць адно з аднаго, раствараюцца, рэінкарнуючыся ў наступных і папярэдніх. Мова як арганізм, які расьце, разьвіваецца, які ломіць і выкручвае, як казачны парастак, што мусіць вырасьці за адну ноч, каб сягнуць да аблокаў, як супергерой, які перанараджаецца ў новае цела, каб выратаваць сьвет. Зрэшты, гэта ўжо фантазія... якой не бракуе і Плаксу. І яшчэ ў кнігі ёсьць вялізны плюс, як на мяне: яна спадабалася маёй маці. P.S. Паводле Плакса: А ты жывеш у сваім беларускім Стакгольме у вечным прадчуваньні Калядаў свой сярод чужых чужы сярод сваіх і марнасьць сплывае ў нябыт калі поруч зусім поруч (ня ў скайпе нават) табе прамаўляе твой сын уплятаючы за абедзьве шчакі (якія гадкоў праз сем таксама пакрыюцца рудой шчэцьцю) сталічныя (толькі беларускай сталіцы) глазіраваныя (як тваё маленства) сыркі якія ты вёз яму праз паўБеларусі а пасьля праз паўШвецыі праз мяжу ў небе дзе ня мусіць быць межаў а толькі... крылы ты мілы Плакс-кс-кс-кс-с то ж бо і як табе там за небам і трыццаць тэкстаў як нішто сабе кажаш нішцяк няхай так Альбо па-наску: А ты жывеш у сваім беларускім Стакгольме у вечным прадчуваньні Калядаў свой сярод чужых чужы сярод сваіх і марнасьць сплывае ў нябыт калі поруч зусім поруч (ня ў скайпе нават) табе прамаўляе твой сын уплятаючы за абедзьве шчакі (якія гадкоў праз сем таксама пакрыюцца рудой шчэцьцю) сталічныя (толькі беларускай сталіцы) глазіраваныя (як тваё маленства) сыркі якія ты вёз яму праз паўБеларусі а пасьля праз паўШвецыі праз мяжу ў небе дзе ня мусіць быць межаў а толькі... крылы ты мілы Плакс-кс-кс-кс-с то ж бо і як табе там за небам і трыццаць тэкстаў як нішто сабе кажаш нішцяк няхай так ліпень 2009