Ціхан Чарнякевіч (№50)

Ціхан Чарнякевіч

_____________________
Журба і пасміханне павінна быць у гэтым…”. Гісторыя тэксту аповесці Міхася Стральцова “Конь гуляў на волі”

Гэтак павялося: няспраўджаны твор вядомага пісьменніка вярэдзіць душу чытача значна больш за тыя, што даступныя, апублікаваныя, даўно знаёмыя кожнаму. Хвалююць пажар Александрыйскай бібліятэкі, другі том “Мёртвых душаў”, страчаныя (ці прыхаваныя) архівы пісьменнікаў “расстралянага адраджэння”, працяг “Каласоў пад сярпом тваім”… Адным з такіх літаратурных міфаў сталася і ненапісаная аповесць Міхася Стральцова “Конь гуляў на волі”. Пра яе згадваюць многія блізкія знаёмыя пісьменніка, а мемуарныя тэксты Р. Барадуліна і Б. Сачанкі нават і носяць аднайменную назву.
Увага на гэты твор М. Стральцова звярталася перадусім таму, што пасля 1973 года, калі было апублікавана “Смаленне вепрука”, Стральцоў адышоў ад прозы і так і не вярнуўся да яе. Гэты крок быў, мякка кажучы, зусім нехарактэрны для літаратурнага жыцця таго часу. Пісьменнікі, якія былі заўважаныя і зарэкамендавалі сябе ў пэўным жанры, у большасці сваёй імкнуліся да часцейшага публікавання, выдання новых кніг і, адпаведна, да пэўных выгодаў, што прадастаўляліся пісьменніцкай арганізацыяй, літфондам і г.д. На шляху да гэтых выгодаў творцы нярэдка збочвалі з вузкай сцяжыны высокай літаратуры на вытаптаны гасцінец макулатурна-літаратурнай шэрасці. Паводле сведчанняў мемуарыстаў, М. Стральцоў заўсёды заставаўся ў рашучым супрацьстаянні падобнай завядзёнцы, патрабуючы ад пісьменніка ашчаднасці на слова і адказнасці за слова.

Пенсіянерам па Інфарктэнштрасэ
Пацягнеш за сабою ўсе свае тамы —

папярэджваў ён сваіх калег. У 1973-м Стральцоў-празаік замаўчаў. Аднак у кулуарах хадзілі чуткі, што рыхтуецца, пішацца нешта новае, была і назва – аповесць “Конь гуляў на волі”. У часопісе “Маладосць” неаднаразова анансаваўся яе выхад. І неаднойчы пераносіўся. Рукапіс у рэдакцыю не паступаў. Урэшце, пасля смерці Стральцова ў 1987 годзе, сам твор стаўся своеасаблівым міфам. Што перашкодзіла з’яўленню гэтага твора – нежаданне паўтарацца? Боязь правалу пасля трыумфальнага “Смалення…”? Самакрытычнае стаўленне да напісанага?
Сёлета, працуючы ў архіве над укладаннем збору твораў Міхася Стральцова, мне пашчасціла крыху праясніць сітуацыю¹.
Наогул фонд Стральцова ў Беларускім дзяржаўным архіве-музеі літаратуры і мастацтва – адзін з самых сціплых. Гэтаму “пасадзейнічалі” многія фактары. Бадай, што сам пісьменнік не асабліва рупіўся пра збіранне і захаванне ўласнага архіва. Гэта па-першае. Па-другое, жывыя яшчэ дзясяткі родных, сяброў, сучаснікаў і знаёмых Міхася Стральцова і, адпаведна, многія ягоныя аўтографы застаюцца па-за сценамі архіўнага фонда. Напэўна, гэта нармальна. Але ў той жа час, калі брацца за сапраўды навуковае вывучэнне рукапіснай (і машынапіснай) спадчыны Стральцова, яго біяграфіі, то даследчык апынецца ў незайздросным становішчы. Напрыклад, у фондзе захоўваецца ўсяго два лісты пісьменніка, з апавяданняў – толькі некалькі. На пальцах можна пералічыць фотаздымкі. Крыху лепшая сітуацыя з вершамі і крытычнымі артыкуламі. Яны захаваліся ў дастатковым аб’ёме і ў асабістым фондзе, і ў фондах літаратурных часопісаў, дзе друкаваўся Міхась Стральцоў. Фактычна на сённяшні дзень Багдановіча значна прасцей даследаваць і рыхтаваць да выдання, чым Стральцова. Парадокс, пра які пісаў некалі Сяргей Аверынцаў – тэкстаў пісьменнікаў ХХ стагоддзя нярэдка застаецца менш, чым Геракліта і Анаксагора.
Але вернемся да прадмету размовы. Як і да знаёмства з архівам, так і пасля лёс аповесці “Конь гуляў на волі” застаецца нявысветленым. Аднак удалося адшукаць сляды работы Міхася Стральцова над ёй.
Першы накід з’яўляецца ў нататніку 1970-х гг.:

Конь гуляў на волі

Шукаў канструкцыю і сюжэт. Сюжэт павінен быць просты, як просты, трохі элегічны, светлы павінен быць агульны тон. Ні меладраматызму, ні ўяўнага завастрэння дзеяння. Гэта не трэба, ды гэта і не маё.
Пры знаёмым табуне
Конь гуляў на волі…
Журба і пасміханне павінна быць у гэтым.
І чаканне лепшага (спакойнае чаканне) і надзея.
Юныя ў юнацтве, старыя ў старасці, мы і г.д.
Трагічнае падаць праз Паўла.
Былое і сённяшняе замаруджана цячэ над усімі. Сухое лета. Трывожліва-спакойныя дні. Лясы гараць. Сена косяць.
Экспазіцыі (дзве) – аб’ектыўна. Усё астатняе – ад “я”.
1. Дзядзька Рыгор
2. Цётка Каця (прытварэнніца, ласуха, любіць хадзіць у магазін, любіць падоўгу гасцяваць у горадзе, сабірае лекі)
3. Пасёстры (Ніна з Сашкам?)
4. Тома (Трохі ад Веткі?)
5. Арсей (Гарэлік). Вясковы філосаф і летапісец. Да яго прыязджае Павел.
6. Нябожчыца маці і бацька
Гэта – асноўныя.
Няхай будзе любоўны трохкутнік – не страшна. Без пэўнай рэалізацыі яго. Стылізацыя, так сказаць.
Не забыць: лазня, сенакос, наведванне магілы маці, старая хата. Старыя ў вёсцы (як паміраюць).
Дзе-небудзь увесці Пятра Іванавіча (можа, разам з Арсеем).
Чалавек, калі перажывае страту, нязладжанасць у сабе, знаходзіць гэта лягчэй за ўсё і перш за ўсё гэта і ў другіх. Тут як бы напружанасць пачуцця, агаварыць гэта.
Параспытаць у мамы яшчэ пра партызан (Калечык), пра Куцалапа, пра Здрася.
Пра ўмовы касьбы на Клінаўскім лузе.
Паўлу шукаць больш пэўны прататып, падрабязнасці яго жыцця.²

Першы план аповесці не датаваны. Прыблізную дату яго напісання падказваюць папярэднія, дзённікавыя, запісы ў нататніку, звязаныя з падарожжам М. Л. Стральцова на Магілёўшчыну, у свае родныя мясціны:

26.VІІІ.72.
І тут сухмень. Як ехалі ад Слаўг.[арада], у лесе (неразб.) пташкі – недзе гарэў лес. Пахла дымам. Вечарэла і было ціха і прасторна ў лесе, які пацішэў і парадзеў з той пары, як ведаў яго малым.
Гэта сапраўды так ці своеасабл.[івая] аберацыя ўспрыняцця? З часам усё здаецца, што некалі было не так: і людзі лепшыя, і травы, і лес гусцейшы.³

Абодва фрагменты напісаныя адным стрыжнем і аднолькавым почыркам. І ў накідзе твора, і дзённікавым запісе ёсць згадка сухіх летніх дзён і лясных пажараў. Спасылка на “аберацыю” пазней сустрэнецца ў 2-м і апошнім з выяўленых накідаў аповесці “Конь гуляў на волі”. Такім чынам, першы накід плану можна датаваць жніўнем-вераснем 1972 г.⁴ Той час для Стральцова – прагал паміж публікацыяй аповесці “Адзін лапаць, адзін чунь” (1970) і “Смаленнем вепрука” (1973). Дзякуючы гэтаму відавочна, што аповесць “Конь гуляў на волі” першапачаткова не задумвалася М.Л. Стральцовым як развітальная.
Другі, больш разгорнуты план твора, пазначаны аўтарам дакладнай датай:

11.VI.75
Да аповесці
Чацвера прыезджых:
1. “Я”
2. Жэнька (Жэнька і Каласіярка – нешта ад іх дваіх)
3. Эдзік (Арнольд?)
Зрабіць аднакашн.[ікам] (Іза і г.д.) – (“Ну-ну?”)
4. Танька (гісторыя з Толікавай жонкай)

Астатнія:
1. Цётка (маці) і дзядзька (бацька, ён тут – школьны рахункавод).
2. Гарэлік (ён сусед)
3. Люба
4. Муж яе
5. Моладзь
6. Шавёнка і г. д.

План (прыбл.[ізны])
І. Два прыезды (асобн.[а])
ІІ. На ганку
(Цётка, двор, агарод, халабуда на вышках у пуні, чытанне (старая кніжка Купалы, прыход дзядзькі і Гарэліка, размовы [нрзб] у варотах і г.д.)
ІІІ. Бацька (вечар на сынка)
IV. Жэнька (рыбалка, стары брадняк)
V. Люба (ферма і г.д.)
VІ. [Касавіца, Арнольд] Гарадскі раздзел (аборт)
VІІ. Касавіца
VІІІ. Другая вячэра з выпіўкай (Арнольд, “я”, Люба)
ІХ. Нейкая інтэрлюдыя (якая?) – Танька?
Х. Грэх.
ХІ. Вечарынка і бойка
ХІІ. Лес.
ХІІІ. Выгнанне блудн.[ага сына?]
ХIV. Яшчэ інтэрл.[юдыя]
ХV. Ад’езд.
Гэта – прыбл.[ізна]. Падумаць.⁵

План твора не мае загалоўка, але з пэўных прычын яго таксама можна аднесці да няспраўджанага “Каня…” Да гэтага падштурхоўвае тое, што пачатак гучыць як “І. Два прыезды (асобн.[а])”. У другім варыянце ўступу да аповесці захавалася згадка пра “два прыезды” (гл. ніжэй). Хоць імёны персанажаў змененыя ў параўнанні з 1-м планам, але гэта не павінна схіляць да таго, што тут вядзецца гаворка пра іншы твор.
Што да тэксту самой аповесці, то ён фактычна адсутнічае (прынамсі, у архіве). Захавалася толькі два подступы да яе, два накіды першай старонкі: машынапіс і рукапіс. Нягледзячы на тое, што яны амаль ідэнтычныя па змесце, вялікая розніца палягае ў інтанацыі. Відаць, паміж напісаннем гэтых двух варыянтаў быў вялікі адрэзак часу, калі адбыліся змены і ў самім падыходзе аўтара да разумення, якім павінен быць твор. Параўнаем. Вось як гучыць 1-шы, машынапісны варыянт аповесці “Конь гуляў на волі”:

І такі прастор, які краявід! Унізе, пад абрывам, рака – несамавіта-плоская, падупалая перад безнадзейнай роўняддзю таго, другога, лугавога берагу; і сцежкі, і тарнейшыя пуцявіны дзе-нідзе пярэсціліся на той роўнядзі, і круглыя купы лазы серабрыста ільсніліся і гэтаксама былі значны, як і перад крыва абрынутым з далягляду лесам далёкія свечкі стагоў, як і адзінокі, пярэсты бакен на павароце ракі – гэта справа, як і прыцененая смугой палоска насыпу – гэта ўжо там, злева, дзе ў апошнім высілку туга віляла рака перад мостам…
І хмара ішла, хуткацечная хмара, з лёгкім, прасветленым сонцам мысам, нібыта крыга, загнутым. Гэткім параходзікам ішла хмара – цень перад ёю лёгка бег па зямлі, рызыкоўна і нястрашна, – і меўся дождж неўзабаве праліцца на поплаў і на ваду, на лугавыя дарогі і сцежкі, на [пярэсты статак] нячасты табун – добра, браце, што ён ашчадзіў яго на астачу. Так люба ж было позірку спыняцца на гэтым раскіданым па лузе статку, дзе кожная [каравяка] і хацела быць разам з усімі сваімі і была тым часам сама па сабе (што зробіш – вольніца!), але ж, бач, не цяміла, што тыя дзве дзяўчынкі [(павадыры статку)] таксама былі самі па сабе – ці не віною таму быў хлапчына ў картовіку і ледзь не ў міліцэйскай злінялай, але ж усё адно самавітай фуражцы, – бач, збочыўся наводдаль на купіне, чуе, як гарыць ад спякоты нос пад няпэўным ценем казыркастай фуражкі, стругае складанчыкам дубчык, ну, думае, вазьму я сёння сваё на вечарынцы ў клубе!
Ну і што з таго, што таго хлапчыны і тых дзяўчатак табе не надта добра відаць! Так быць можа і, можа, так быць павінна!
І хмара ідзе, пратараніла, аблажыла сонца – і гэта зноў жа не страшна – вось і будзе дождж (няхай будзе дождж!)
Дык што, паглядзім, што ж тут з намі побач…
Ну, гарадок за табою, ну, на абрыве стаіш, пад табою рэчка, – але далягляды, далягляды якія! Ну, яшчэ паглядзі! Ну, і коні гуляюць на волі… Так!⁶

Пра тое, што гэта сапраўды першы варыянт з двух наяўных сведчыць не дата (якой няма), але некаторыя заўвагі і аўтарскія праўкі, а таксама нататкі на адвароце аркуша⁷ ўведзеныя ў рукапіс; апошні па гэтай прычыне можна лічыць пазнейшым. Інтанацыйна ён вытрыманы ў светлым, аптымістычным ключы, які для позняга Стральцова быў неўласцівы. Бадай, яго нават можна аднесці да самага пачатку творчай працы пісьменніка ў прозе (1950-я гг.), тут шмат што сугучна⁸.
Другі варыянт мае загаловак і захаваўся ў выглядзе двух рукапісных аркушаў з аўтарскімі праўкамі:

Конь гуляў на волі

Было два прыезды, было два ад’езды… Фраза цягне за сабою фразу, і сугучча, як заўсёды, мусіць, дрэнна. Не трэба так. Што два прыезды былі, я, аўтар, добра і нават дакладна ведаю; сказаць пра ад’езды пакуль не бяруся. Паглядзімо, бадай, разам і разам параімся. Няхай будзе першы прыезд.

І
…і такі прастор, такі краявід! Унізе, пад абрывам, – рака, несамавіта-пляскатая, падупалая пад куды шырэйшай роўняддзю таго, другога, лугавога берагу. І сцежкі, і тарнейшыя пуцявіны дзе-нідзе пярэсціліся на той роўнядзі, і круглыя купы лазы гэтаксама ільсніліся і гэтаксама былі значны, як і далёкія свечкі стагоў перад крыва абрынутым з далягляду лесам, як і адзінокі бакен на павароце ракі – гэта справа – як і прыцененая смугой палоска насыпу, гэта ўжо там, злева, дзе ў апошнім высілку туга віляла рака перад мостам…
І хмара ішла, хуткацечная хмара, з лёгкім, прасветленым сонцам мысам, нібыта крыга, загнутым. Гэткім параходзікам ішла хмара – цень перад ёю лёгка бег па зямлі, рызыкоўна так і не баючыся, – і меўся дождж неўзабаве праліцца на поплаў і на ваду, на лугавыя дарогі і сцежкі, на кашару з няпэўнай яе і непатрэбнай тут агароджай. Бо і статак разумеў гэта і пасвіўся недзе там, куды яшчэ не дапяўся цень ад хмары, і нейкія жанчыны – прыслужніцы статку – відны былі за кашарай, – добра, браце, што ты ўсё гэта бачыш, там, злева, але паглядзі ж і направа…
А хмара ішла, і тое, што было пад хмарай і пад ценем ад яе, не супраціўлялася ім і не выказвала сабой аніяк а ні радасці, а ні здзіўлення. Дзіўна гэта было яму, і ён глядзеў ужо туды, дзе раней прастору, гэту, што справа, дзе як бы раней каранаваў, а цяпер нячутна высвятляў сабою бакен.
Але ж і галоўнае, што раптоўна адкрылася, галоўнае цяпер было перад ім... Нейкай дазволенай нядаўна сонечным днём вечаровасцю набрыняла цяпер хмара: тут была элементарная электрычная з’ява (ведаў жа, у які жыве век!), але як усё пераіначылася ў гэтых, залежных ад хмары, межах прасторы!?
І ён тады ўбачыў каня.
Галоўнае адкрылася тады яму, тое галоўнае, чаму ён не знайшоў [назвіску] і абсягу ў зацененых зрэнках вачэй, і ў душы, прытомленай… аберацыяй…
Ён тады ўбачыў коней…⁹

Падвядзем вынікі. Становіцца зразумелым, што задума напісання аповесці “Конь гуляў на волі” ў Міхася Стральцова сапраўды была. Першыя весткі аб ёй, першы накід плану можна датаваць 1972 годам, калі пісьменнік яшчэ не збіраўся назаўжды пакідаць мастацкую прозу (пра гэта ён гаворыць і ў вершы “Ода прозе” са зборніка “Ядлоўцавы куст” (Мінск, 1973): “…Яшчэ мне з ёю па дарозе…”). Пачатковая задума разраслася ў план маштабнай аповесці са складанай кампазіцыяй і шматлікімі дзеючымі асобамі, заснаванай на побытавым матэрыяле (у жанры т.зв. “вясковай прозы”). Бліжэйшы па часе прыклад – аповесць “Адзін лапаць, адзін чунь” (1970). Магчыма, “Конь гуляў на волі” напачатку быў пакліканы стаць больш разгорнутым, эпічным творам. Але з цягам часу пісьменнік, пераходзячы на эсэістычную дарогу, відавочна, сумняецца ў мэтазгоднасці падобнай шматслоўнасці і побытавасці. Другі, рукапісны варыянт аповесці можна лічыць подступам да лірычна-філасофскага твора, які сапраўды мог апынуцца выніковым, падагульняльным. Ці ўдалося яго дапісаць Міхасю Стральцову – пытанне застаецца адкрытым.

¹Аляксандр Фядута, каардынатар серыі “Галасы Айчыны”, у якой меўся выйсці двухтомнік, а таксама меркаваны аўтар прадмовы да выдання, Уладзімір Някляеў на час напісання гэтага артыкула знаходзяцца ў зняволенні, і таму сама магчымасць стральцоўскага збору твораў пакуль застаецца пад пытаннем.
²БДАМЛМ, ф. 361, воп. 1, спр. 34, л. 15-16-адв.
³БДАМЛМ, ф. 361, воп. 1, спр. 34, л. 7
⁴Гэтая датыроўка ўдакладняе час пачатку працы над аповесцю. Гл. напрыклад ва ўспамінах Р. Барадуліна: “Калі Міхась вярнуўся з Палесся (маецца на ўвазе зняволенне ў мазырскім ЛПП на пачатку 1980-х гг. – Ц.Ч.), задумаў напісаць новую рэч. У часопісах анансавалася: “Конь гуляў па волі”. Радок з вясёлай бяседнай песні. Бо Міхась Стральцоў любіў волю, не цярпеў ні хамута, ні цугляў, якімі яго хацеў ацішыць рэжым. У працу ўваходзіў цяжка”. Ці ў Б. Сачанкі: “«Конь гуляў на волі…» – так павінен быў называцца твор, над якім думаў, працаваў апошнія дні свае Міхась Стральцоў. Пра што ён, той твор? Ні разу пра гэта мы не гаварылі”.
⁵БДАМЛМ, ф. 361, воп. 1, спр. 34, л. 39-41
⁶БДАМЛМ, ф. 361, воп. 1, спр. 2, л. 7-8. Машынапіс з аўтарскімі праўкамі. Без загалоўка.
⁷Бо і статак разумеў гэта і пасвіўся недзе там, куды яшчэ не дапяўся цень ад хмары, і нейкія жанчыны – прыслужніцы яго, відны былі за кашарай, – добра, браце, што так гэта ты аглядаў.
І не выказвала сабой аніяк а ні радасці, а ні засмучэння, не прасіла ні ў наваколля ,ні ў неба.
Бо ён глядзеў ужо туды, дзе раней прастору, тую, што справа, як бы каранаваў, прыцягваў да сябе бакен.
Нейкай дазволенай нядаўна сонечным днём вечаровасцю набрыняла цяпер хмара (БДАМЛМ, ф. 361, воп. 1, спр. 2, л. 7-адв.)
⁸Параўн. напрыклад з інтанацыяй накіду апавядання 1950-х гадоў “Брыгазір і гусі” – з таго ж архіўнага фонду: “З вышыні птушынага палёту вёску бачаць каршукі і ластаўкі, галубы і буслы, вераб’і і яшчэ розная там не вартая ўспамінку драбяза.
Ці не ўсё роўна, як завецца гэтая вёска, – няхай нават Целяшы.
Чатыры разы на дзень, летучы з раённага цэнтра ў абласны горад, над вёскай стракоча, валюхаецца з крыла на крыло (знізу гэта добра відаць) аднаматорны рэйсавы самалёцік; да яго прывыклі ўжо і, здараецца, зацікаўлена праводзяць позіркам толькі тады, калі ведаюць, што якога-небудзь Самусіхі Пятра ці Хведаркава Івана, ці якую-небудзь цётку Ганну пільная [патрэба] сарвала з дому на дзень на два [да сваякоў ці ў бальніцу] і не ў блізкі свет, а ў той жа самы абласны горад. Тады хто-небудзь возьме ды і памахае з зямлі самалёту рукой. Не можа быць, каб там не ўбачылі, абавязкова ўбачаць! Казаў жа Прыкуткін Паўлюк, а, можа, смяяўся, халера на яго, што бачыў з самалёта, як Васіль Жаласны хадзіў за пуню на двор: па кастылю, нібыта, таго пазнаў, – убіў той кастыль у зямлю перад сабой, як апазнавальны знак.
Мала веры, канечне, гэтаму Паўлюку. Смяюн і пракуда, халера б на яго! Выдумаў, можа, ці чуў (нрзб), як зімою Васілёвага сабаку воўк схапіў, як гаспадар галасіў у хаце, баючыся паткнуцца на двор, нібы тая баба лемантаваў: “А цюцечка мой даражэ-энькі, як жа я табе памагу-у-у! А воўк жа ты, воўк, – ваўкарэзіна ты, а не во-о-ўк!”
Гэта проста так, да слова прыйшлося: не патрэбен нам Васіль.
Летась увосень, калі гарэлі лясы, садзіўся ў вёсцы ля самай школы ў полі верталёт. Верталётчык, ці як яго там, абедаў у настаўніцы Клары Пятроўны. Настаўніца Клара Пятроўна праводзіла потым таго верталётчыка пад саменькі верталёт, а як верталёт у неба падняўся, махала рукой. Дзела, канешне, маладое, чаму не памахаць!” (БДАМЛМ, ф. 361, воп. 1, спр. 2, л. 3)
⁹БДАМЛМ, ф. 361, воп. 1, спр. 2, л. 4-6. Рукапіс.