_____________________
Два шляхі разьвіцьця беларускай паэзіі.
Максім Багдановіч і Янка Купала |
Беларуская літаратура навейшага часу пачыналася з паэтычных твораў. У першай палове ХХ стагоддзя яна разьвівалася – падобна як і ў сваім ранейшым перыядзе станаўленьня – двума рознымі шляхамі. Яшчэ ў XIX ст. беларуская адраджэнская літаратура падзялілася, як бы натуральна выкарыстоўваючы падвойную прыроду мастацтва і ўплывы творчых напрацовак суседніх літаратураў, ужо больш разьвітых, на шлях верхні, выразьнікам якога прынята лічыць Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча, і шлях нізавы1, на якім разгортвалася самабытная творчасьць “народнага адваката” Францішка Багушэвіча. З прычыны палітычных і сацыяльных абставінаў у Беларусі большы грамадскі рэзананс меў той варыянт творчасьці, які браў на сябе ролю абаронцы пакрыўджанага простага люду, сялянства, і прамаўляў ад ягонага імя або – крыху пазьней – непасрэдна ягоным голасам. Тым ня менш, дапаўняючы адзін другога, прадстаўнікі “верхняга” і “нізавога” шляхоў сваімі творамі цалкам запоўнілі ідэйны ды мастацкі тагачасны перадсьвітальны гарызонт беларускай літаратуры.
Імклівыя зьмены, распачатыя ў Беларусі 1905 годам, разьнявольвалі грамадска-палітычнае жыцьцё, несьлі з сабой новыя арыенціры ў падыходзе да разуменьня літаратурна-эстэтычнага ідэалу і самога прадмету мастацтва. “Нашаніўская пара” (1906-1915) дала беларускай літаратуры цэлую плеяду знакамітых майстроў слова. Сярод цэнтральных творчых фігураў гэтага вышэйшага ці, можа, і пікавага этапу фармаваньня новай беларускай літаратуры, былі паэты Янка Купала і Максім Багдановіч. Па часе нараджэньня яны належалі амаль да аднаго пакаленьня. Аднак па сваім сацыяльным статусе гэта былі дыяметральна розныя асобы: у адным часе сышліся бескампрамісныя прадстаўнікі маладой Беларусі – сын зьбяднелага шляхціца, зьведзены да сялянскага бяспраўнага становішча, і “інтэлігент еўрапейскага тыпу” (Антон Луцкевіч), сын абруселага беларускага разначынца. І творчая кар’ера іх пачыналася таксама ў тых жа (1904-1907) гадах (хоць кідаецца ў вочы тут дастатковая ўзроставая розьніца: дэбют Купалы адбыўся, калі яму было 22-23 гады, а Багдановіча – у 16). Сімптаматычна, што і галоўныя іхнія кнігі – “Шляхам жыцьця” (1913 г.) і “Вянок” (1913 г.) – пісаліся-ствараліся ў адзін час (1909-1912 гг.), прычым Купала пачынаў з выразным нахілам да польскай літаратуры, а Багдановіч з такой жа прыхільнасьцю і сімпатыяй – да рускай. Унутранае пераадольваньне гэтых “прыхільнасьцяў-нахілаў” і “сімпатыяў” у аднаго і другога давала, прынамсі на раньнім этапе, незвычайна творчы плён у выглядзе нават выбухова-дэманстратыўнай беларускасьці.
Падзеі іхняга жыцьця склаліся ўсё ж так, што асабіста яны ня бачыліся, не сустрэліся. Відаць, гэтак разумна-прадбачліва распарадзілася Гісторыя дзеля іхніх жа нейкіх непарушных граняў таленту, вектараў пісьменьніцкага самаразьвіцьця і агульнага інтарэсу беларускай культуры: кожны з іх з самага пачатку выпраменьваў “забойчую” для другога творцы моцна скандэнсаваную энергію; яны вытварылі кожны сваё сілавое поле. І як дзьве непаўторныя і непадобныя творчыя індывідуальнасьці яны былі жывымі дзейнікамі двух кірункаў, двух шляхоў разьвіцьця мастацкай літаратуры, і ў недалёкім часе гэтыя дзьве тэндэнцыі будуць атаясамлівацца выключна з іхнімі імёнамі – Купалы і Багдановіча.
Тым ня менш, відавочна, што кожны з іх абвострана адчуваў у сваім пісьменьніцкім жыцьці і чалавечым лёсе блізкую прысутнасьць другога.
Вацлаў Ластоўскі, у свой час шматгадовы адказны сакратар “Нашай Нівы”, калі ў яго за плячыма ўжо быў і пост прэм’ер-міністра БНР, у 1925 годзе ў ашчаднай нататцы ўспамінаў (пад псеўданімам Власт) пра аўтара “Вянка”: «Паяўленьне творчасьці Максіма Багдановіча ў крыўскай (беларускай) мове цесна зьвязана з рэдакцыяй тыднёвай беларускай часопісі “Наша Ніва” (...) На пачатку 1909 году Максім Багдановіч прыслаў некалькі лісьцікаў сваіх вершаў (...). Вершы для кожнага нумара “Нашай Нівы” падбіраў Янка Купала. (...) Былі ці не былі зроблены якія папраўкі ў вершах “Над магілай” і “Прыйдзе вясна”, я ня памятаю, можа, памятае сам Я. Купала, але гэта былі адны з першых вершаў і надрукаваныя пад праўдзівым прозьвішчам і імем аўтара. На пачатку траўня месяца таго ж году Максім Багдановіч ізноў прыслаў у “Нашу Ніву” маленькі сшытачак новых сваіх твораў, які абымаў 8-9 вершаў. Нябожчык Ядвігін ахрысціў гэты сшытачак “дэкадэншчынай”. (...) Спамянуты сшытачак вярнуўся з перагляду “верхняй палаты” ў “ніжнюю”, перакрэсьлены сінім алоўкам з надпісам рукой А. Уласава “В архив”. (...)
Праз некалькі тыдняў (...) Максім Багдановіч прыслаў яшчэ некалькі новых вершаў (...). Але вершы былі ізноў “дэкадэнскія” і дзеля гэтага трапілі ў тую ж папку, дзе быў папярэдні сшытак з надпісам “В архив”»1.
Гэта кароткая гісторыя з творчай біяграфіі Багдановіча, запісаная Властам, цікавая ў шматлікіх асьпектах. Яна між іншага выразна гаворыць, што і самыя раньнія вершы паэта сваёй тэматыкай, стылістыкай, фармальна-эстэтычнай апрацоўкай былі адметна “іншыя” на фоне сучасных ім вершаваных беларускіх публікацыяў. У “Нашай Ніве” на той час выпрацоўвалася і сьцьвярджалася досыць выразная свая паэтыка, практыкаваліся свае прынцыпы ацэнкі верша, замацоўвалася сваё разуменьне прыроды і сутнасьці паэзіі. Характар гэтага нашаніўскага “свайго” акрэсьліваўся найперш тым, што мастацкая літаратура “поўнасьцю і беспасярэдна была пастаўлена на службу нацыянальнага адраджэньня”, іншымі словамі, як сродак і “найвайстрэйшае аружжа” (Станіслаў Станкевіч) яна была падпарадкавана рэалізацыі мэтаў і задачаў, праўда, вельмі высакародных, аднак пры ўсім тым уласна эстэтычна-літаратурныя праблемы мастацтва выносіліся за дужкі гэтага працэсу. Трапна зазначыў у свой час Ст. Станкевіч: «Вызначэньне утылітаранай ролі мастацтва як асноўнага ягонага заданьня не заўсёды выходзіла на карысьць апошняму. Такая практыка часта прыводзіла да таго, што крытэрыяй ацэны й карыснасьці літаратурнага твору рабіліся ня столькі ягоныя мастацкія якасьці, сколькі выражаныя ў ім ідэя й ейная роля ў грамадстве. Адсюль аставаўся ўсяго адзін шаг да вульгарызаваньня літаратурнага мастацтва, чаго не змаглі абмінуць многія беларускія аўтары»1.
У 1906–1908 гадах вакол “Нашай Нівы” ўжо гуртаваліся ў большасьці непрафесіянальныя сялянска-народніцкія паэты, для каго нізкая беларуская рэчаіснасьць, сялянскі побыт, цяжкая доля сталіся ледзь не адзіным прадметам эстэтычнага перажываньня і апісваньня. Сярод гэтых творцаў віднае месца рашуча заваёўваў Купала, аўтар “Жалейкі” (1908 г.). Ягоны голас у “Нашай Ніве” гучаў штораз часьцей і гучней.
У такіх грамадска-сацыяльных абставінах, творчай атмасферы прысланыя ў “Нашу Ніву” некалькі лісьцікаў Багдановіча былі сілаю рэчаў успрыняты ўсімі нашаніўцамі як вершы не для народу. Праўда, ва ўспамінах В. Ластоўскі піша таксама, што – прачытаўшы раньнія вершы паэта з Яраслаўля – з усяго рэдакцыйнага калектыву адзін Купала «інтуітыўна вычуў у гэтых першых паэтыцкіх спробах у Максіме Багдановічы сапраўднага мастака»2. Аднак Купала не ўчыніў таго наступнага руху, які лагічна, здавалася, вынікаў з ягонага інтуітыўнага чуцьця. Зрабіў гэта Сяргей Палуян. Зьявіўшыся ў жніўні 1909 году ў рэдакцыі, менавіта ён, «кіпучы метэор» (В. Ластоўскі), «выцягнуў на сьвет» з архіву вершы Максіма і «з незвычайным захапленьнем стаў бараніць іх сьпярша перад Ядвігіным, а пасьля перад “верхняй палатай”»3. Такім чынам пыл з Багдановічавай папкі вершаў быў зьдзьмухнуты – і яны пайшлі ў друк ледзь ня з нумара ў нумар “Нашай Нівы”.
Няма сумневу, што таленавіты, уражлівы, замкнёны ў сабе Купала сапраўды інтуітыўна вычуў нараджэньне вялікага беларускага паэта. Але ж па сваёй натуры і, мабыць, сацыяльнай неўладкаванасьці не сьпяшаў вітаць свайго творчага канкурэнта, хоць архіўныя вершы Багдановіча, як сьведчаць факты, не давалі спакою, трывожылі і палашылі ягоную сьвядомасьць. У прыватнасьці, Мікола Шыла (1888-1948), які ў 1909 годзе жыў і працаваў у Вільні, удзельнічаў у выданьні “Нашай Нівы” і часта наведваў рэдакцыю, піша аб адной з тых частых сустрэч: «Загаварылі аб паэзіі, аб новых яе формах. Тут Я. Купала, як відаць, сеў на свайго коніка. Трэба было чуць, як ён з узбуджэньнем ажыўлена стаў на абарону праўдзівага мастацтва, выступаючы супраць спробаў розных наватараў у паэзіі. (...) Кожны вечар ён расказваў нам зьмест якогась апавяданьня ці вершаў, каторыя за дзень прачытаў.
– Гэта мая школа, – гаварыў ён»1.
Нататкі М. Шылы зьявіліся ў эміграцыйным друку ў 1947 годзе, амаль праз сорак гадоў пасьля гэтых “нашаніўскіх” вечароў. Купалы ўжо не было на сьвеце. І са шкадаваньня вялікага паэта і натуральнага імкненьня дадаць да агульнай памяці і свае ўспаміны пра аўтара “Кургана”, даўно ўсенародна прызнанага, – рэтрасьпектыўна ранейшым гадам Купалы магло прыпісвацца тое, што насампраўдзе прыйшло пазьней. Ды калі М. Шыла і “прыўкрасіў” нешта, дык у ягоных нататках, пэўна, захавалася псіхалагічная праўда. Гаворачы-паўтараючы ў кампаніі нашаніўцаў «гэта мая школа», паэт, відаць, ужо ў 1909 годзе выразна ўсьведамляў сваё асаблівае, цэнтральнае месца ў адраджэнскім руху. Не магла не ўзмацняць гэтую ягоную думку і магчымасьць «правіць вершы нашых песьняроў, якія прабавалі свае сілы на літаратурным полі»2.
Ёсьць падставы меркаваць, што адрасатам Купалавага верша “Песьняру-беларусу”, напісанага ім у красавіку 1909 году, пасьля паўгадавога супрацоўніцтва ў “Нашай Ніве”, былі менавіта тыя, хто «прабаваў сваіх сіл на літаратурным полі» і чые вершы ў той час праходзілі праз ягоныя рукі. У ім аўтар “Жалейкі”, вядома, не павучае “песьняра-беларуса” ў справах тэхнічнага майстэрства ці стылістыкі. На працягу 1905-1907 гадоў Купала піша такія аўтатэлічныя вершы, як “Я ня сокал”, “Не кляйміце мяне”, “Вы кажаце”, “Я не для вас, паны”. Яны сьведчаць, што яго самога – у прасьцягу нацыянальнага беларускага адраджэньня і пошуку ў ім уласнага месца – здаўна інтрыгавала праблема творчага самавызначэньня. Ва ўсіх гэтых творах, як і ў вершы “Песьняру-беларусу”, Купала, вар’іруючы шмат якія элементы сваёй вобразнасьці, падбіраецца да сутнаснага разуменьня месца паэта ў грамадстве, яго місійнай прадвызначанасьці. На гэтым творчым этапе разьвіцьця Купалы гэтае самавызначэнбне, аднак, было яшчэ няпэўнае, няўстойлівае. Ён намацвае свой ідэал, сваю канцэпцыю пакуль што праз адмаўленьне: падкрэсьлівае найперш тое, кім у яго разуменьні ня ёсьць і ня можа быць беларускі пясьняр. Як своеасаблівыя літаратурна-эстэтычныя міні-маніфесты гучаць, рассыпаныя па яго ранейшых вершах, фразы: “Я не паэта; Я ня сокал; Я не салавейка; Я не для вас, паны; Не магу маску ўзьдзець; Няпраўды ж ня знаю ў душы сваёй; Ня рвуся я к славе”. У “Песьняру-беларусу” той жа прыём: “Не хадзі к другім за радай; У пушчы сонца не шукай; Хай сэрца сэрца не баіцца; Ня жджы заплаты ад людзей”. Адзначым, што ў гэтым вершы Купала малюе ўвесь шлях – ад “нараджэньня” да скону – беларускага творцы:
Дабудзь з сваёй душы ўсе праўды,
....................
Ты песьні выгалась свае!
....................
Будзі сыноў сваёй зямлі,
Над беларускай соннай нівай
Нязгаслы сьветач распалі!
.................
І вокліч славы пранясецца,
.................
Ты у сваім вянку цярністым
Убачыш міртавы вянок,
..................
Няпамяць імя пяўца зьліжа,
А песьня будзе жыць і жыць!1
Трэба меркаваць, што агульныя контуры місійнасьці паэта былі для Купалы даўно акрэсьленыя ключавымі словамі (“душа, сэрца, песьні, сыны зямлі, сьветач, народ, слава, вянок цярністы/міртавы вянок”) і прыняты ім як адзіна мажлівыя: пясьняр павінен быць голасам абяздоленага народа, ягоным актыўным абаронцам і непрымірымым заступнікам.
У прынцыпе гэта было ня новае вырашэньне значэньня і ролі творцы ў грамадскім ды духоўным жыцьці народу. На прыпозьненым у параўнаньні з суседнімі краінамі, але ж няўхільным вітку гісторыі Беларусі Купалу выпала доля “паўтарыць” у нейкай ступені канцэпцыю паэта, народжаную яшчэ ў перыяд еўрапейскага рамантызму і шматкроць увасобленую, выяўленую ў сваім часе. Яе рамантычны стрыжань афарбоўваўся ў яркі колер сучаснай рэвалюцыйнай пафаснасьці, нацыянальнай “барацьбянасьці”, часам нават небясьпечна зрастаўся з сацыяльнымі лозунгамі і заклікамі да класавага гвалту і насільля.
Асэнсаваньне ж гэтай праблемы Максімам Багдановічам адбывалася адразу ў двух планах: тэарэтычным і, так бы мовіць, практычным (ці, можа, наадварот – найперш у форме верша, потым – у жанры крытычнага артыкула). Ва ўсякім разе вырашалася яна сінхронна, амаль адначасова: як адзіны праграмны літаратурна-эстэтычны комплекс.
У красавіку 1910 года ў “Нашай Ніве” зьяўляецца верш Багдановіча “Песьняру”. Аўтар гэтага твора дакладна ўлаўліваў стылістычныя асаблівасьці Купалавай паэзіятворчасьці, ён ведаў, што на той час слова “пясьняр” успрымалася ўжо як “купалаўскае” паняцьце. Значыць, Багдановіч адрасаваў свой верш адной асобе, несумненна – Купалу. Багдановіч у прынцыпе не пагаджаўся з яго “несучаснымі” поглядамі, выказанымі Купалам у “Песьняру-беларусу”, – нібыта ёсьць сугучнасьць інтарэсаў паміж “песьняром” і “народам”. Багдановіч не спрачаецца з аўтарам “Жалейкі” аб бунтарна-творчым духу паэта. Ён пераносіць увагу на сам эстэтычны прадмет, фінальны прадукт працы душы “беларускага песьняра”. Дзевятнаццацігадовы Багдановіч, як больш начытаны і азнаёмлены з еўрапейскімі плынямі і школамі, акцэнтуецца ў першай страфе на дысгармоніі: “у людзей сэрцы цьвёрдыя – разаб’ецца аб іх слабы верш”, а ў другой, антытэзіснай – кажа:
Трэба з сталі каваць, гартаваць гібкі верш,
Абрабіць яго трэба з цярпеньнем.
Як ударыш ты ім, — ён, як звон, зазьвініць,
Брызнуць іскры з халодных каменьняў2.
Напрыканцы таго ж 1910 года вучань яраслаўскай гімназіі піша свой “маніфест” крытычна-літаратуразнаўчай прозай пад назваю “Глыбы і слаі. Агляд беларускай краснай пісьменнасьці 1910 г.”. Неўзабаве, на пачатку 1911-га, “Наша Ніва” надрукуе яго ў трох частках.
З усёй навейшай беларускай літаратуры Багдановіч выдзяляе зноў не каго іншага, а менавіта Купалу, дакладней кажучы, Купалаву вялікую творчую патэнцыю, інтуітыўна вычуты “незвычайны паэтычны талент, ягоную здатнасьць да ўсестароньняга разьвіцьця”3. Вылучае яго Багдановіч, аднак, дзеля таго, каб зноў жа… не пагадзіцца з Купалам як стыхійным беларускім пасьлядоўнікам “някрасаўскага” творчага імператыву (“Захоплены (Купала. – Я.Ч.) абразом прападаючай Беларусі і лічачы, што пясьняр перш за ўсё павінен быць грамадзянінам1, каб, урэшце, выказаць думку, што аднаго натхненьня, адной ідэйнасьці вершаў, іх грамадскага пафасу, хай сабе і шчырай ангажаванасьці ў нацыянальную праблематыку замала, і ўсё гэта само сабою яшчэ не гарантуе вершам высокага мастацкага ўзроўню ды належнага і чаканага ўзьдзеяньня.
Ацэньваючы з гэтай пазіцыі вершы, сабраныя Купалам у зборнікі “Жалейка” і “Гусьляр”, Багдановіч і засяроджваў увагу менавіта на тым, што яны «слаба апрацаваныя з боку формы і мовы, яны увесь час перапявалі некалькі адных і тых жа тэм. (...) як бы нейкая нядбаласьць выглядае зусюль. (...) ён усю ўвагу зьвяртаў на тое, што казаў, не цікавячыся зусім, у якія формы і як выліваліся яго думкі. (...) да таго ж і зьмест іх не адзначаецца асаблівай глыбінёй і надзвычайнасьцю, складаючыся з старых грамадзянскіх і горкаўскіх матываў ды з водгукаў так званага мадэрнізму. (...) Купала не ацэнівае акуратнасьці сваіх слоў, кідаецца да першых папаўшыхся і нярэдка прыносіць сэнс верша ў ахвяру яго зычнасьці»2.
У гэтакіх ды іншых фармальных “недапрацоўках” Купалавых вершаў, у гэтым ягоным і зьместавым “таптаньні на адным месцы”, відаць, бачыўся Багдановічу глыбейшы, істотнейшы недахоп разьвіцьця гэтай выдатнай творчай індывідуальнась-ці, – здаецца, няцэльны сьветапогляд, унутрана супярэчлівы характар самога паэта, што магло яго ўнутрана руйнаваць. Таму малады крытык свой аналітычны агляд Купалавай паэзіі заканчваў знамянальна-прарочым папярэджаньнем сабрату па пяры: «Хай добрай перастрогай для шаноўнага пісьменьніка будзе доля вельмі падобнага да яго расійскага паэты С. Гарадзецкага, каторы якраз на такіх вершах загубіў свой свежы талент»3.
Што ж, праблема “згубленага таленту” пасьля 1930 году, на вялікі жаль, станецца актуальнай, наяўнай ва ўсёй велічыні і для самога Купалы, а затым і для дасьледчыкаў ягонае творчасьці.
У сярэдзіне чэрвеня 1911 году Максім Багдановіч па запрашэньні братоў Антона і Івана Луцкевічаў праводзіць лета ў фальварку Ракуцёўшчына, пад Маладэчна. «Его тянуло в Белоруссию, – успамінаў крыху пазьней бацька паэта, – где ему хотелось познакомиться лично с белорусскими писателями и деятелями по белорусскому возрождению (...). Я, разумеется, ничего против этого не имел, и он отправился в Вильно в половине июня (1911) тотчас же по выходе из гимназии. Поездка длилась два месяца с небольшим и обогатила его живыми наблюдениями родного края»4.
Па дарозе на лецішча паэт затрымліваецца ў Вільні. Тут ён знаёміцца з В. Ластоўскім, А. і І. Луцкевічамі, Б. Эпімах-Шыпілам, К. Буйло. «Нашаніўцы» прымаюць яго з непрыхаванай цікаўнасьцю і сардэчнасьцю.
«М. Багдановіч прыехаў у Вільню ўжо як актыўны і сьвядомы працаўнік беларускага (крыўскага) адраджэньня, глыбей сягаючы думкай у будучыню нашага народа, чым мы, працаўнікі, згрупаваныя ў цэнтры»5.
Паэт агледзеў беларускі музей старыны, што быў заснаваны І. Луцкевічам пры газеце «Наша Ніва», гістарычныя помнікі і мясьціны слаўнай старажытнай Вільні. У Ракуцёўшчыне, захапляўся беларускімі краявідамі, назіраў за сялянскім побытам і мясцовымі звычаямі, любіў слухаць жывую беларускую гаворку. Гэта быў спрыяльны час для творчасьці, яму добра працавалася: зьявіліся новыя цыклы вершаў – “Старая Беларусь”, “Места”, “У вёсцы” і “Вераніка”. Вяртаючыся з Ракуцёўшчыны, ён зноў апынуўся ў Вільні, сярод знаёмых «нашаніўцаў». На вечарыне ў рэдакцыі па ініцыятыве А. Луцкевіча Багдановіч чытаў свае новыя вершы. Назаўтра, як піша Уладзімір Глыбінны ў сваёй дакументальнай аповесьці пра Багдановіча: «Ластоўскі ад імя фундатара й рэдактара адразу падзяліўся з Максімам радаснай навіной. Максімава чытаньне вершаў зрабіла на Антона Луцкевіча вялікае ўражаньне. Вершы цыклаў “Старая Беларусь”, “Места” і іншыя моцна закранулі сэрца рэдактара, і ён зьвярнуўся да Івана Луцкевіча з прапановай выдаць творы коштам «Нашай Нівы». І фундатар газеты згадзіўся з гэтай прапановай»1.
У сваіх, на жаль, недаравальна скупых нататках В. Ластоўскі падкрэсьлівае адзін немалаважны факт: «Праездам у вёску М. Багдановіч прабыў два дні ў Вільні. Абедзьве ночы начаваў у рэдакцыі «Нашай Нівы» (...). Абедзьве ночы я правёў разам з ім, і кожны раз гутаркі нашы зацягваліся ад змярканьня да сьвітаньня»2.
Аб чым яны гаварылі, Ластоўскі запісаў, відавочна, толькі часткова: што «Багдановіч дзяліўся сваімі думкамі» аб «адзінай аснове нашага адраджэньня» і што «беларуская пісьменнасьць (...) мае ў сабе зародкі новых дум, новых цэннасьцяў», і «пра праект ацэны літаратурнага твору»…
Тым часам, едучы ў Вільню на сустрэчу з «нашаніўцамі», Багдановіч быў падрыхтаваны да сур’ёзнай размовы ня толькі з Ластоўскім, але і шырэйшым колам супрацоўнікаў рэдакцыі. Ён ня быў імправізатарам. І не намерваўся марна траціць час. Багдановіч меў ня толькі «праект ацэны літаратурнага твору», але, што вельмі праўдападобна, і праект адкрытай дыскусіі аб шляхах разьвіцьця беларускай літаратуры. На яе загонах «закаласавала» спрошчанае, псеўданароднае вершаваньне. На пацеху ворагам беларушчыны пайшла-паплыла звычайная графаманія, друкаваліся перапевы пра тую самую бяду-гора і безвыходную сялянскую нядолю, і гэту нібы паэтычную хвалю дээстэтызацыі, прыніжэньня роднага краю гора-патрыёты бралі за добрую манету як адзнаку ўздыму нацыянальнай культуры. Багдановіч-крытык, сьвядомы прыхільнік «самакаштоўнага», высокага мастацтва і ў адной асобе ягоны адэпт-практык, ня мог ня быць зацікаўлены пашырэньнем крытычнай думкі, публічнымі аналізам і ацэнкай «краснага» пісьменства і, мабыць, у першую чаргу твораў Купалы, які выбіваўся ў лідэры, задаваў тон.
Трэба меркаваць, што ідэя распачаць дыскусію на старонках «Нашай Нівы» была падтрымана і абмяркоўвалася Багдановічам яшчэ і ў ягоным ліставаньні з Ластоўскім на працягу далейшага часу (ліставаньні, пра якое Власт сам пісаў у 1925 годзе, што яно «маецца ў мяне на схове ў глухой правінцыі пад польскай акупацыяй»3, бо толькі ў 1913 годзе ў першым нумары «Нашай Нівы» зьяўляецца праграмны артыкул Ластоўскага “Кудой дарога?..”, а яшчэ праз паўгода, у ліпені 1913, – прамы зварот да беларускіх пісьменьнікаў пад назваю “Сплачывайце доўг”. У ім як ключавое слова выводзіцца паняцьце красы, яно – сэнсастваральны цэнтр артыкулу (чытаем: «дзіўная краса; жывой красы; выяўляць красу свайго народа і краю; шмат красы; скрозь краса; навучыцца бачыць каля сябе красу; пачуваецеся на сілах даць красу; калі забіваюць у душах [...] красу». А хто ж па тым часе сярод «нашаніўцаў», акрамя Максіма Багдановіча, мэтанакіравана, паглыблена засяроджваўся на гэтай эстэтычна-літаратурнай катэгорыі? Менавіта таму ўвесь артыкул Ластоўскага ўспрымаецца як зарыс «пачутай» канцэпцыі, як запіс менавіта недакончанай размовы «ягамосьця з тульскай губерні» (у якім схоплены і «перасунуты» пэўныя прыкметы біяграфіі «нашаніўскага» госьця-парнасьніка з Яраслаўля) з аўтарам нататак, Юры Верашчакай1.
На артыкул «Сплачвайце доўг» першым адазваўся, як і трэба было спадзявацца, Купала, паэт у той час найбольш актыўны. Пару месяцаў назад выйшаў у Пецярбургу яго трэці паэтычны зборнік. Пэўна, не без падстаў менавіта Купала палічыў, што артыкул Ластоўскага закранае яго інтарэсы, магчыма, у першую чаргу адрасаваны яму. І ён, падпісваючыся як <адзін з “парнаснікаў”>, дае сваё шматслоўнае тлумачэньне, як бы нават апраўданьне на імпліцытна прысутнае ў тэксьце Ластоўскага пытаньне: «Чаму плача песьня наша»?
У гэтай дыскусіі ня мог, пэўна ж, не прыняць удзелу і сам Багдановіч. Сваю эстэтычную пазіцыю ён, аднак, выяўляе па-багдановічаўску, арыгінальна-творча, усебакова, у трох жанрах – сьпярша ў крытычным артыкуле, затым апавяданьні-прытчы і вершы-пасланьні.У сваім другім “Аглядзе беларускай краснай пісьменнасьці 1911-1913 гг.” пад назваю “За тры гады” Багдановіч зноў вылучае Купалу, ставіць яго на першае месца, але гэтым разам – каб пахваліць! І падставаю таму быў ягоны новы паэтычны зборнік: «Першае слова – аб Я. Купале і яго вялікай, пекна выданай кнізе вершаў “Шляхам жыцьця”. З радасьцю бачым, што талент Купалы разьвіваецца, зьяўляюцца новыя мэты, новыя спосабы творчасьці, новыя формы і вобразы. Ня толькі нядоля нашай вёскі ды нацыянальныя справы Беларушчыны цікавяць яго. Ужо і краса прыроды і краса каханьня знайшлі сабе месца ў яго творах. (...) Глаўнае ж тое, што ўсё гэта ў многіх вершах Купалы зроблена надзвычайна пекна, з праўдзівым уменьнем ды з вялікім пад’ёмам пачуцьця. Густа-часта спатыкаецца прыгожая будова верша, цікавая па спляценьню строк, расстаноўцы рыфм, ужываньню цэзур; разнастайнасьць рытмаў з іх усягдашняй лёгкасьцю ды моцным разгонам; краса, сьвежасьць і паўназычнасьць рыфм, зьвінячых ня толькі на канцы, але і пасярэдзіне строк; гучнасьць слоў, падабраных да верша, і шмат што іншае»2.
Зборнік «Шляхам жыцьця» Купалы ўзрушыў сваёй паэтычнай сьпеласьцю ня толькі эстэтычнага максімаліста, Кніжніка Максіма. Ён уразіў уяўленьне прыдзірлівага, строгага “нашаніўца” з “верхняй палаты”, літаратуразнаўцу Антона Луцкевіча, які раней проста не азваўся на выхад Купалавых ні «Жалейкі», ні «Гусьляра». Цяпер жа ён дае і творам, і самому паэту высокую станоўчую ацэнку. Крыху пазьней Антон Навіна стаецца адным з пасьлядоўных прыхільнікаў Купалавай паэзіі, яе ўніклівым інтэрпрэтатарам і прапагандыстам3.
У “Апокрыфе” і “Лісце да п. В. Ластоўскага” Багдановіч зноў, аднак, выклікае Купалу на своеасаблівую тэарэтычна-эстэтычную дуэль. У гэтых двух “дыскусійных” творах аб ролі, значэньні і анталагічнай сутнасьці мастацтва Багдановіч, дзеля як бы падмацаваньня сваіх доказаў і глыбокіх перакананьняў, зьвяртаецца да дасканала апрацаваных, вечна жывых пластоў чалавечай культуры, да двух, хрысьціянскага і сьвецкага, вобразных знакаў – і на іх аснове стварае свае сьвежыя і непаўторныя мадэлі. У “Апокрыфе” паэт выказваецца аб няпростых з пункту бачаньня грамадскага прагматызму ўзаемаадносінах працы звычайнага чалавека і творчай асобы. І робіць выснову, што толькі высілкамі аднаго і другога трымаецца само чалавечае жыцьцё, дасягаецца цэласнасьць жыцьцёвай матэрыі. Купала ў “Адказе Юрцы Верашчаку”, зыходзячы з прынцыпу альбо-альбо, сьцвярджаў: «Не вясёлая цяпершчына не магла настроіць у вясёлы тон думку паэта», або так: «Не да пацераў, калі хата гарыць»1. Вуснамі ж Хрыста Багдановіч кажа: «Так, жыцьцё гэтых людзей цяжкое, беднае і прыгнечанае. Чаму ж ты хочаш яшчэ і красу адабраць у іх? Мала дадзена ім – няўжо ж трэба, каб было яшчэ менш? (...) І прамовіў Хрыстос Пятру: ты, шкадуючы долі галодных людзей, асудзіў песьню, але галодныя людзі не асудзілі яе»2.
Семантычнай сэрцавінай паэтычнага трактату пад назваю “Ліст да п. В. Ластоўскага” зьяўляецца гісторыя геніяльнага Моцарта і даволі пасрэднага, у параўнаньні з ім, музыканта-кампазітара Сальеры, пададзеная ў вытанчанай форме ўсходнеславянскаму чытачу А. Пушкіным.
Багдановіч, сам па сабе геніяльны беларускі паэт, ня мог не адчуваць у гэтай драме-легендзе нейкіх аналагаў у дачыненьні да свайго жыцьцёвага наканаваньня і паэтычнага сьветапогляду. Вось ён і піша:
Ня Фаўст, ня цар Барыс, а Моцарт і Сальеры
Варушаць мозаг мой.
Між тым вядома, што “улюбёнец лёсу” Моцарт, які быццам бы прыняў з рук Антоніо Сальеры атруту, несьвядомы, пэўна ж, гэтага часта слухаў ягоныя музычныя кампазіцыі, падтрымліваў з ім самыя блізкія сяброўскія адносіны, шчыра любіў працавітага, стараннага італьянца, які свой посьпех у венскай публікі здабываў цяжкай працай. Моцарт любіў яго – і інакш быць не магло! Мы ж зьвяртаем увагу на сэнс легенды. У вобразе Моцарта ўвасобілася натхненьне, якое яшчэ старажытныя называлі ingenium, у Сальеры ж – аrs, гэта значыць уменьне дзейнічаць, зыходзячы з ведаў, спрактыкаванасьці, карпатлівай апрацоўкі матэрыялу. Багдановіч як бы хоча сказаць, што выдзеленыя аналітычна-крытычным розумам у асобныя катэгорыі ingenium i ars – гэта ўсяго толькі два бакі аднаго медаля, неразрыўнае цэлае. (У гэтым сэнсе А. Пушкін ішоў насуперак жыцьцёвай праўдзе фактаў, агаворваючы Сальеры). Аднак, стаючы на баку таго, хто – як ён, шмат у чым – «уменне да ігры (...) здабываў // Праз мерны, нудны труд», Багдановіч абараняў ня проста італьянца Антоніо Сальеры, а тую вельмі важную частку творчага працэсу, што стаіць за гэтай знакавай фігурай: бараніў ars, “халодны розум”, уменьне-майстэрства, сьвядомую працу паэта, над чым не задумвалася, як слушна падавалася Багдановічу, большасьць “нашаніўцаў” – “самародкаў” і “паэтаў з Божай ласкі”.
Халодным розумам праняўшыся, натхненьне
Ён мусіў тым губіць, — так кажа абвіненьне.
Сальеры ў творчасьці усё хацеў паняць,
Ва ўсім упэўніцца, усё абмеркаваць,
Абдумаць спосабы, і матар’ял, і мэту
І горача любіў сваю сьвядомасьць гэту.
У творчасьці яго раптоўнага няма:
Аснова да яе – спакойная дума.
Але, але... Аднак, што шкодзіць тут натхненьню?3
Багдановіч, як мала хто з беларускіх паэтаў той пары, перапоўнены арганікай натхненьня, моцартаўскім пачаткам, менавіта таму і сьмела аддаваў належнае дзейснаму, актыўнаму ў ягонай сьвядомасьці элементу “сальерызма”. Як Моцарт у сапраўднасьці любіў Сальеры, так Багдановіч, відавочна, шанаваў у сабе і гэты другі бок медаля. І ў ягоным усьведамленьні важнасьці ars выяўлялася адказнасьць таленавітага майстра за лёс беларускай літаратуры, сьвядомае імкненьне апрабаваць магчымасьці роднага слова, узьняць, а дакладней кажучы, вярнуць беларускае прыгожае пісьменства ў еўрапейскія культурна-творчыя абсягі.
Гэтыя свае ўяўленьні аб істоце таленту і сутнасьці мастацтва Багдановіч яшчэ раз разгорне ў прытчы “Апавяданні аб іконніку і залатару” (1914 г.). У ім ён зноў падкрэсьліць вагу ў творчым працэсе сьвядомай працы, “халоднага розуму” дзеля стварэньня мастацкага твора: «Бо не тое, каго майстра малюе, але толькі тое, як ён гэта робіць, толькі здольнасць і ўлежнасць яго могуць малюнку хвалу і каштоўнасць надаваць»1.
“Ліст...” Багдановіча зьявіўся ў “Гомане” Ластоўскага толькі ў чэрвені 1917 году, аднак, на жаль, ужо як адзін з першых пасьмяротных твораў паэта. Чаму ён (гэтакі сугучны праблемам часу, актуальны ў дыскусіі па справах фармаваньня прыгожага пісьменства, эстэтычных ідэалаў, прызначэньня мастацтва, урэшце, “сплачваньня доўгу”) ня быў надрукаваны ў “Нашай Ніве”, а трапіў у “архіў”, ведаць павінен быў і, несумненна, добра ведаў Купала. У кастрычніку 1913-га ён вярнуўся з Пецярбурга ў Вільню, заняў пасаду сакратара Беларускага выдавецкага таварыства і на пачатку сакавіка 1914 года зноў стаў супрацоўнікам “нашаніўскай” рэдакцыі, фактычна яе рэдактарам.
Самалюбівы Купала, які пасьля выхаду ў сьвет “Шляхам жыцця” прасіў Луцкевіча ласкі «даць дзе можна хоць маленькія отзывы аб гэтай кніжцы»2, пры ўсёй сваёй рэдактарскай працы і творчай занятасьці (ён у гэты час сапраўды шмат стварае-піша), ня мог, разумеецца, не чытаць, не гартаць зборнікі і газеты, ня мог не сачыць за тым, што дзеецца наогул у беларускім жыцьці і ў прыватнасьці вакол ягонай асобы. Крыўдлівы Купала вылоўліваў, як з розных крыніцаў вынікае, кожнае благое і добрае пра сябе слова. Аднак у беларускіх часопісах таго перыяду гаварылася добрае і пра іншых: Коласа, Цётку, Гартнага, Буйло, Бядулю і, неяк здавалася, – найбольш пра Багдановіча. Ужо ў 1912 годзе ў першым нумары альманаха “Маладая Беларусь” А. Луцкевіч паставіў Багдановіча вышэй народных (сялянскіх) паэтаў. Асобна выдзяляў паэта Багдановіча і Л. Гмырак (Бабровіч) у артыкуле “Беларускае нацыянальнае адраджэнне”, што быў зьмешчаны ў віленскім зборніку “Вялікодная пісанка 1904-1914”. У “Нашай Ніве” (№8) за той самы 1914 год А.Луцкевіч надрукаваў артыкул пад вельмі вымоўным загалоўкам “Пясняр чыстай красы”. Гэта была рэцэнзія на зборнік “Вянок” Багдановіча. Але якая! Аж дух займала: «Усё ў яго выходзіць у такіх мяккіх тонах, быццам на старых тканінах габеленаў; усё сагрэта шчырым пачуцьцём ды ўсё гэта жыве, выдаецца рэальным. (...)
Багдановіч умее ўсё ажывіць, ператварыўшы па-свойму. І лёгка льюцца яго вершы кунштоўнай філіграннай работы, а кожын формаю падходзіць да думкі. Думак тых – багата, і вось бачым у вянку вершы такой формы,такой будовы, – часта вельмі рэдкай, – якой могуць пахваліцца толькі найбольш культурныя народы з найвышэй разьвітай літаратурнай мовай»3.
І выснова: «Вянок» – гэта праўдзівая пэрла ў беларускай паэзіі. Раўнаваць Багдановіча з нікім ня будзем: не затым, што няма лепшых (бо такія ёсьць), але затым, што ён ні да кога непадобны. Яго дума замкнёная ў сабе, жыве ў нейкім асаблівым сьвеце, у сьвеце іншае красы і шчырае паэзіі, ды толькі праз яе глядзіць на нашае жыцьцё – рэальнае, цяжкое, поўнае змаганьня і безупыннае працы»4.
З дзьвюх рэцэнзій А. Луцкевіча, прысьвечаных Купалу і Багдановічу, іхнім зборнікам “Шляхам жыцця” і “Вянок”, недвузначна вынікала, што паэты гэтыя, паводле крытыка, шмат у чым далёка іншыя, адметныя, што яны прадстаўляюць розныя шляхі, плыні беларускай паэзіі, карысна стымулюючы яе глыбіннае нацыянальнае разьвіцьцё.
У 1918 годзе ў Вільні выходзіць кніжка крытыкі таго ж А. Луцкевіча (пад псеўданімам А. Навіна) “Нашы песьняры”. У ёй першае месца ў беларускай літаратуры аддае Якубу Коласу, за ім ідзе разгляд творчасьці Купалы, Цішкі Гартнага і, нарэшце, Багдановіча. Але пра аўтара “Вянка” зноў гаворыцца надта ўхвальна: што менавіта ён займае асаблівае месца ў беларускай паэзіі, што ён не народны, а інтэлігент у шырокім значэньні слова і паэт-індывідуаліст, што творы Багдановіча – «гэта чыстая паэзія, без жаданьня каго-колечы навучаць, без якіх-колечы староньніх тэндэнцый», і што Багдановіч «мае незвычайна сільнае пачуцьцё красы, гармоніі» і заслуга яго – «у прысваеньні беларусам новых форм верша»1.
Гэтыя крытыка-публіцыстычныя матэрыялы, якія, відаць, своечасова чытаў Купала аб сабе і сілаю акалічнасьцяў таксама аб Багдановічу, былі як шалі спраўнай вагі – яны нібыта паказвалі раўнаважнасьць дзьвюх велічынь, аднак пры тым усё яшчэ вагаліся, выхіляліся-перацягвалі то на адзін, то на другі бок. Ёсьць салідныя падставы меркаваць, што ўхвальныя выказваньні пра Багдановіча, пра ягоную самабытную, “анты-купалаўскую” арыгінальнасьць, мала таго, непадобнасьць да ўсіх іншых беларускіх творцаў, урэзваліся, мабыць, з асаблівай сілаю ва ўчэпістую памяць паэта-песьняра. Купалу мусіла балюча-добра запомніцца высокая ацэнка, тыя важкія словы, якімі характарызаваў Багдановічаву творчасьць А. Луцкевіч, і якія з ягонай лёгкай рукі сталіся адразу і надоўга вызначальнымі пры разглядзе творчай індывідуальнасьці наймаладога беларускага класіка. Купала, пэўна ж, захоўваў таксама ў памяці тое, як Багдановіч выказаўся ў нашаніўскай дыскусіі на тэму “сплачваньня доўгу”, на што намякаў, чаго дабіваўся, да чаго імкнуўся.
У жывых аўтара “Вянка” ўжо не было. Аднак у той зацягнутай своеасаблівай спрэчцы паміж імі Купалу карцела паставіць апошнюю кропку. І вось пасьля пэўнай разгубленасьці, творчага перапынку, выкліканага ваеннай разрухай 1916-1918 гадоў, у новых палітычных і сацыяльных абставінах, у бальшавіцкім Менску творча акрыялы Купала зьбірае ў адзін жмуток ключавыя паняцьці (краса, прыгажосьць сьвету, гармонія, дума, вянок, кніжная мудрасьць, музычнае водгульле), на якіх акцэнтаваўся А. Луцкевіч, і піша верш “Мая навука” (1919), у якім робіць іх краевугольнымі, творча абыгрывае, каб прадставіць менавіта сваю канцэпцыю таленту-“Божага дару”, якой быў жрацом і пільным вартаўніком у адной асобе, і каб, адчуваючы сваю перамогу над адсутным ужо Багдановічам, заявіць у фінале верша аб сваім поўным і канчатковым трыумфе на абшарах беларускай паэзіі.
Мне мудрасьці кніжнай ня даў Бог пазнаці,
Мой бацька ня мог даць раскошаў такіх
...........................
Ад самай красы маіх дзён невясёлых
Настаўнікам быў беларускі абшар
.........................
Каса, і сякера, і цэп малацьбітны
Магутную волатаў сілу далі;
.........................
Так іншай не знаўшы навукі і школы,
Ў пацёмках шукаў і знайшоў Божы дар;
Цяпер маймі скарбамі – думы-саколы.
Цяпер беларускай я песьні ўладар3
Між тым, варта падкрэсьліць, Купала абвяшчае сябе ўладаром беларускай песьні, нягледзячы на тое, што побач з ім працуюць такія яркія паэтычныя індывідуальнасьці, як Колас, Гарун, Бядуля. Але іх нібыта і няма, Купала не бярэ іх пад увагу – а гэта таксама ці ня ўскосны доказ таго, што ўсім сваім вершам “Мая навука” – неаспрэчным самасьцьверджаньні, адназначным самаўтытулаваньні – Купала адказвае на творча-эстэтычную пазіцыю менавіта Багдановіча.
У 1855 годзе Іван Тургенеў у лісьце да Васіля Боткіна выказаў незвычайна цікавую думку, у якой схоплівалася, як у фокусе, істотная заканамернасьць расейскага літаратурнага працэсу, якая, аднак, адлюстроўвала заканамернасьці агульнага парадку. Аўтар “Запісак паляўнічага” пісаў: «Если б Пушкин прожил до нашего времени, его творения составили бы противодействие гоголевскому направлению, которое, в некоторых отношениях, нуждается в таком противодействии»1.
Сёньня можна з упэўненасьцю сказаць, што аўтару «Шляхам жыцьця» для ягонага ўсё вышэйшага мастакоўскага ўзыходжаньня якраз і патрэбен быў адпаведны «супернік» якасна іншага творчага тэмпераменту, якім быў у свой час і мог быць надалей для яго Багдановіч.
В. Ластоўскі, які стаяў у цэнтры нашаніўскага адраджэньня і меў магчымасьць зблізку назіраць за станаўленьнем шэрагу творчых індывідуальнасьцяў гэтага перыяду, за іх псіхалагічна-мастакоўскай і жыцьцёвай абумоўленасьцю, у 1928 г. – калі слава Купалы была ўжо ў зеніце – усё ж невыпадкова як адзін з нямногіх тады, а, можа, і адзіны, аддаючы належнае праўдзе фактаў, адважыўся напісаць першаму купалаўскаму біёграфу Л. М. Клейнбарту: «Я. Купала ўзрос на волата ў беларускай пісьменнасьці р а з а м (разрадка – Я.Ч.) з М. Багдановічам і Я. Коласам»2. У гэтым «разам», няцяжка заўважыць, імпліцытна прысутнічае перакананьне самога Ластоўскага (на той час члена Інбелкульту і акадэміка Беларускай Акадэміі Навук), што класікі беларускай літаратуры разгортвалі свой творчы патэнцыял адначасова і ў тым сэнсе незалежна адзін ад другога, і што Купала, відавочна, у нечым «забавязаны» Багдановічу і Коласу, хоць прамое падпарадкаваньне па лініі настаўнік — вучань тут, безумоўна, выключалася3.
Можна меркаваць, што разыходжаньне, а ў нечым і сутнасна-палярнае непадабенства талентаў, якімі былі надзелены Янка Купала і Максім Багдановіч, найперш усьведамлялася імі самімі (пэўна ж, ня ў роўнай ступені). Усьведамлялася імі, аднак, як змаганьне двух адметных творчых шляхоў, якія яны вызначалі сваёй творчасьцю і па якіх яны ўпэўнена ішлі, якія, кожны асобна, абаранялі ўсёй стылістычна-жанравай і тэматычнай сукупнасьцю сваіх твораў, а таксама, непазьбежнымі ў такім плённым супрацьстаяньні, эстэтычна-мэтанакіраванымі тэарэтычнымі і публіцыстычнымі выказваньнямі.
|
