_____________________
Лось.
Апавяданне |
Я трапіў туды разам з Бардзіным Юркам зусім выпадкова.
З самай раніцы мы выцярэблівалі ў загушчаных радах даўнаватай пасадкі маладыя выгоністыя хвойкі — «асвятлялі лес»: па заканчэнні дзесяцігодкі нам захацелася хоць што зарабіць у лясніцтве, якое шукала на гэту работу ахвотнікаў. Бесперапынна гасячы сякерамі па пруткіх камлях набралых моцы хваінаў і сцягваючы іх у лаўжы, мы пад паўдня проста выбіліся з сілаў. У дадатак неміласэрна пякло, не даючы нам рабіць, гарачае ліпеньскае сонца, якое даставала нас і ў гэтым маладым хвойніку і ад пякоткага прамення якога не было дзе дзецца. Здавалася, спёка была тут яшчэ больш невыносная, чым на адкрытым. Там хоць вецер яе трохі разганяе. Тут жа ўсё высахла ў порах: пад нагамі трашчала не толькі дробнае сучча, але нават зялёны машок каля старых хвояў. Дурманіў галаву і густы дух растопленай сонцам смалы на падсочаных леснікамі камлях — не прадыхнуць. У горле даўно перасохла. Хоць высалаплівай, як сабака, язык.
Смага пагнала нас шукаць вады, якой мы не здагадаліся ўзяць з сабой.
У старалессі наткнуліся на леснікоў калодзезь — вузкую глыбакаватую яміну каля схіленай да зямлі алешыны, у расшчэліну якой нехта ўваткнуў скручаную з бяросты конавачку-лейку на палцы. Павадзілі ёю ў цемнаце яміны, ды конавачка шарганулася аб дно і чарпанула шараватай падзолістай гразі. Што тут скажаш — сухмень.
Як жа быць? Схадзіць у лясніцтва — далёка, дадому — яшчэ далей. Пайшлі ў глыб старога лесу — мо там што знойдзецца?
Хутка напаткалася нешырокая, але язджалая, з добра ўбітымі каляінамі калёсная дарога. Пайшлі па ёй: да нейкай жа вады яна ды прывядзе.
Ішлі доўга, далі ўжо не адзін і не два кіламетры, а канца дарогі і блізка не было відаць. Спыліся. Можа, павярнуць назад — што ж дарэмна біць ногі: пастаялі, пакруцілі галовамі і пачэпалі далей: узяла цікавасць, куды ж гэта яна вядзе, не зарослая яшчэ дарога? Балазе ў цяністым змешаным лесе было не так горача, як у тым нашым маладым хвойніку. Сонца, прабіваючыся праз лістоту бяроз ды грабаў, толькі невялікімі, нязвычна яркімі ў цені плямкамі клалася на дарогу. Глянеш — нібы хто накінуў на яе бліскотную, аж сліпучую сетку. Ледзь-ледзь варушлівую — мусіць, у вяршынях высокіх дрэваў усё ж хадзіў нейкі вецер.
Урэшце пасля аднастайнага бураломнага лесу ўперадзе бліснула прасветліна. З дарогі, якая заламалася ўлева, павілася туды між парадзелага хмызу малапрыкметная сцежачка.
Калі дрэвы расступіліся зусім, перад намі адкрылася нешта незвычайнае — на прадаўгаватай палянцы, з усіх бакоў аслоненай лесам, глядзела на нас сваімі сялянскімі пабудовамі адзінокая, здавалася, закінутая на край свету сядзіба.
Перш сцежачка павяла нас пад хату — яна стаяла тут жа, пры лесе. Хата ўразіла нас сваёй старасвецкасцю. Круглякі сценаў, хоць месцамі і патрэскаліся ад сонца, усё ж былі здаровыя з выгляду, нават вунь рыжаваты падцёк смалы на адным кінуўся ў вочы, праўда, зусім выпетраны, як бы зацукрованы. Старой, прадзедаўскай здалася нам сама будова хаты, вельмі адметнай ад цяперашніх. Саламяная страха, здавалася, больш чым трэба павісала над сценамі — быццам да канца насунутая на чыю галаву шапка. З-пад страхі насцярожліва, але ўсё ж смела, як бы нават з выклікам, глядзелі на свет невялікія, падслепаватыя вокны.
Ступілі на ганак — шырокую ачэсаную, здаецца, дубовую калодку, з якой шмыгнула ў траву рабенькая яшчарачка, націснулі на клямку, тузанулі дзверы, ды — няўдача: яны ўперліся ўсярэдзіне ў нешта цвёрдае. Нуале — на завале. Замкнёныя. Вунь і дзірка ў вушаку, праз які прасаджваецца старасвецкі ключ — жалезны прэнт з язычком на канцы. Патапталіся на ганку, падзівіліся на дзверы, збітыя з грубых, не вельмі выгаблеваных, трошкі патрэсканых дошак. А як яны нагрэліся на сонцы! I плоскі дубовы вушак быў гарачы — хоць плечы грэй.
Ды нам не грэцца хацелася, а, наадварот, ратавацца ад спёкі, прагнаць чым смагу. Толькі ж дзе тут вада? Як ні вадзілі вачамі, калодзезя нідзе не ўбачылі. Толькі збоку, з-за рэдкіх лазовых кустоў, бліснула нам вада. Гэта быў невялічкі, зарослы наўкруга асакой ставок. Калі падышлі пад яго — з берагу плюхнулася ў ваду зялёная жаба. Пад сярэдзіну стаўка ішла кладка з дзвюх дошак на сваях. Няўжо гэта і ёсць гаспадароў калодзезь? Зачарпнулі далонямі вады. Вада цёплая, мутнаватая. Калі паднеслі да роту, ад яе тхнула цінай. Ды мы ўсё ж хоць горла ёю прамачылі. Папіць як трэба — устрымаліся. Няўжо абыходзяцца ёю гаспадары?
Патупалі дваром шукаць іх. Цікава, што двор быў адкрыты, без платоў — заходзь любы звер, любы чалавек. Дзверы ў хлявах парасчыняныя — пэўна, жывёла недзе на пашы. Каля іх толькі сноўдалі тры ці чатыры куры, якія, згледзеўшы нас, шуснулі пад падрубы — відаць, і ад каршуноў там ратаваліся. Дзіўна, што і будкі сабачай нідзе не было відаць — як тут можна абыходзіцца без сабакі?
У канцы двара купчасцілася некалькі яблыняў ды ігруш, на якіх ужо нешта румянілася. Да іх камлёў туліліся старасвецкія калодныя вуллі-стаякі, каля якіх, занятыя сваім клопатам, ціха снавалі пчолы. Мы з хвіліну пастаялі, палюбаваліся, як яны, папоўзаўшы па лятку, ішлі ў лёт, як ападалі сюды зверху з жоўтай абножкай і беглі ўсярэдзіну.
Адразу за садком рассцілалася да лесу невялікае поле. Большую палову яго займала жыта, ужо трохі падвыцвілае, запалавелае. Я аж прыпыніўся, загледзеўшыся, як яно вольна пералівалася светлаценямі пад высокім сонцам, пад белымі аблачынкамі, у гэтай вельмі незвычайнай першабытнай цішы. Выразна чуўся ў ёй толькі несціханы пчаліны звон. Ды недзе за лесам усё прасілася і ні ў кога не магла дапрасіцца піць лугавая каня.
Божа, як жа, мусіць, люба жыць у гэтым зацішлівым, далёкім ад грукатлівых дарог, ад людской таўхатні куточку! I наўрад бы я чуў тут сябе адзінокім і адарваным ад свету. Навокал жа — жывая, многафарбная, з усімі сваімі галасамі прырода. Перад вачамі праходзілі б, нібы выстаўляючы напаказ нечапаную красу зямлі, усе поры года. Сюды ж залятаюць вятры з усіх канцоў свету. Адсюль асеннімі халадамі імкнуць у далёкі вырай чароды дзікіх гусей і журавоў, дробныя кулічкі і берасцянкі, пярэсценькія сівагракі і шчабятлівыя ластаўкі... А недзе сярод белай зімы, як сама радасць, прывандруюць сюды з поўначы, загайдаўшыся на заінелых галінках яблыняў, агнягрудыя вестуны новага сонцазвароту — снегіры... А як бы радавалі тут першыя пасля зімовага анямення прыкметы вясны — асяданне снегу пад пацямнелым, нізка насунутым на зямлю небам, ільсністыя плешыны праталін на сонцагрэі, пярэбліскі жвавых ручайкоў на храбусткіх ад перамешанага з зямлёй лёду дарогах, трубны рык ласёў у святлістай глыбіні лесу ды гэтак чаканы зварот з выраю гаманлівага птаства...
А як бы добра было завесці тут сям'ю — каб бегалі па двары дзеці, здзіўляліся кожнай красачцы ў траве, радаваліся сонцу, лавілі толькі што выведзеных з яек квактухаю жоўценькіх пушыстых пылянятак, ганяліся з дубчыкамі за выпушчанымі з хлява пудлівымі авечкамі... Нуале — у мяне вялася б тут усякая жывёла, з якой ніколі не было б сумна...
— Карусь! Што ты там убачыў? — вывеў мяне з мрояў Юрка, які, абышоўшы двор, ізноў таптаўся каля хаты. — Хадзем назад! Унь дождж скора дасць...
I праўда, збоку насоўвалася з-за лесу шырокая цёмна-сіняя хмара. Зусім бязгучна — мусіць, што далёка — жыганула па ёй і маланка. Недарэмна ж так парыла.
Я яшчэ раз агледзеў палянку з прыпалавелым жытам, усю залітую сонцам сядзібу. Хто ж яны, тыя шчаслівыя людзі, што жывуць у гэтым спакойным, заслоненым ад вялікага свету лясамі ды балотамі мройным кутку?
Мы тады іх так і не напаткалі. Калі адыходзілі ад хутара, я заспакоіў сябе тым, што цвёрда намерыўся наведацца сюды другім разам.
Трапіць жа на тую загадкавую сядзібу ў Валугах (так звалася гэтая мясціна) я змог толькі праз многа гадоў, калі працаваў у Акадэміі навук.
Прыкаціў туды з сваёй Дубровы на веласіпедзе.
Была першая палавіна лета. Свяціла сонца, павяваў лёгкі ветрык.
На сядзібе, здаецца, нічога не змянілася. Вунь тая ж, мо трохі больш пацямнелая хата, той жа ставок вады збоку, нават на палянцы пералівалася хвалямі такое ж, толькі яшчэ зеленаватае жыта. Гэтак жа гулі ўверсе пчолы.
Гэтым разам я ўбачыў на дварэ немаладую жанчыну з цёмным зямлістым тварам. Яна, мусіць, першая мяне згледзела, бо, ідучы ў хату, сунялася каля дзвярэй і з цікавасцю пазірала, хто ж там завітаў у такую глуш?
Я даў жанчыне дабрыдзень, прыпыніўся каля яе, прыставіўшы да хаты веласіпед.
Жанчына расказала, што жыве тут удваіх з гаспадаром, якога завуць Есіп Шчэцька.
Была яна чымсьці заклапочаная і адказвала на мае пытанні без ахвоты, з зацяжнымі паўзамі.
— Мой чалавек табе лепш раскажа. Пойдам, я паклічу яго.
Яна павяла мяне ў канец двара. Там на суку старой яблыні вісела вялікая гільза — ад артылерыйскага снарада. Жанчына пастукала па ёй нейкай жалязякай і прыслухалася.
— Не адгукаецца — пэўне, пайшоў з касой на балота. Ідзі за мной, я цябе завяду. Ішлі даўгавата. Нешырокая, як праехаць з калясьмі, лясная дарога вывела нас на парослае скажанелымі хвойкамі ды бярозкамі балота.
Пачыналася яно асаковай галінай. На ёй і ўбачыў я гаспадара сядзібы. Ён стаяў наўколенцах і шоргаў бруском па пакладзенай на купіну касе — тачыў гэтакім спосабам.
Калі мы падышлі, ён адклаў касу ўбок, устаў перад намі. Як ішлі сюды, жанчына сказала мне, што яе чалавеку ўжо дзевяноста гадоў. Глянуўшы цяпер на яго, я не паверыў. Быў ён хоць і невысокі, але ладна складзены і на выгляд даволі моцны. Твар загарэлы, амаль бронзавы. І гладкі — хоць бы маршчынка на чале! Ды на ім ляжаў цень нейкага смутку, глыбокага одуму.
Звяртаючыся да мяне, ён адразу, нібыта даўно знаёмаму, пачаў выкладаць, што яго гняло:
— Яна памрэ скора, чалавеча, — кіўнуў на жонку. — Ходзіць чорным. Як дзёгаць. Гэтак жа было ў маёй першай жонкі, нябожчыцы.
Жанчына слухала яго, унурыўшы галаву.
Я вельмі горача пачаў ім даводзіць, што трэба барзджэй, не адцягваючы, ісці ў паліклініку да доктара, там канечне памогуць жанчыне.
Але мае словы і ён, і яна прапускалі міма вушэй, як і не чулі іх: было відаць, што ўсякія там бальніцы з дактарамі — для іх нешта вельмі чужое, далёкае, можа, нават д'ябальскае. Яны не толькі не ведалі, але і ведаць не хацелі туды дарогі. Скрозь лячыліся тым, што было пад рукамі, а лепш сказаць — пад нагамі: зёлкамі, усякімі прыпаркамі з іх. А яшчэ замовамі. Як іхнія дзяды і прадзеды, як спраку веку.
Калі жанчына ціха, з апушчанай галавой, паплялася назад, стары ізноў узяўся за касу, стаў у пачаты пракос. Тут я перахапіў яго касу:
— Давайце я вам памагу, дзядзька («дзядуля» казаць не паварочваўся ў мяне язык). Ён без слова саступіў касу.
Есіпавы пракосы былі нешырокія, трава ў яго скошвалася не зусім чыста, дзе-нідзе клычылася: ведама ж, гады.
Я прыклаў касу як можна ніжэй, адвёў яе ўправа на ўвесь мах і запусціў у траву. Трава падціналася пад самыя каранькі, роўна слалася ў пракос.
Праўда, была яна нікудышная, балотная — асака, смычай, круглец, з рэдкімі лісцейкамі бабка. У нас у Дуброве такую ўжо не касілі: і для калгасных, і для сваіх кароў рабілі сена з сеянкі — цімафееўкі, канюшыны, вікі. Есіп Шчэцька пра такую траву, мусіць, і не сніў.
Касіў я да добрага поту. Праўда, цяпер стома брала мяне раней, чым некалі. Да таго ж асака — трава жорсткая, на яе трэба добра выклепаць і нагастрыць касу, а не адным толькі бруском пашоргаць па жале. Усё ж дабраватую выгаблеваў я дзядзьку Есіпу дзялянку: унь якія пракосы леглі па балотнай галіне — хай сушыць цяпер, зграбае.
Ішлі мы пад сядзібу нібы трошачкі параднёныя касьбой, дзядзька Есіп кідаў на мяне прыязным вокам, адчувалася, што хацеў дагадзіць чым. Мне ж хацелася аднаго: каб ён як мага падрабязней расказаў пра сябе, пра свой хутар. Ды тут дзядзьку не трэба было надта прасіць. Ён аказаўся вельмі гаваркі, лёгкі на слова. Мне здалося нават, што ён рады быў выгаварыцца перада мной, выкласці ўсё, што ляжала на душы.
Пасяліўся тут, прыдбаўшы лясную пасеку, некалі яго бацька. Раскарчаваў дзялянку, разрабіў зямлю, добра яе выгладзіў. Пабудаваўся. Пасля бацькі сядзіба дасталася яму, Есіпу Шчэцьку.
Жыць бы ды жыць тут з сям'ёй, нікому не кланяючыся, нікому не падпарадкуючыся. Вольна і незалежна. На сваёй уласнай зямлі, пад сваім небам.
Толькі не вельмі проста, аказваецца, было і тут ужыць. I сюды, у гэты мядзведжы куток, дапіналі, як ён казаў, усякія «камандзёры».
У 1914 годзе Есіпа Шчэцьку забралі ў царскае войска і пагналі біцца з немцам. У адным з баёў яго параніла. Пасля лазарэту царскага салдата адпусцілі дадому — далечваць нагу. Добра, скончылася вайна, пакуль далечваўся.
Не мінула яго і калектывізацыя. Усе хутары сцягвалі тады ў бліжэйшыя вёскі. Змушалі ісці ў калгас і Есіпа Шчэцьку. Ды дзядзька цвёрда трымаўся бацькавага наказу: нікуды не запісвацца, як ён казаў, «дабравольцам». Сельсавецкія ж верхаводы пастанавілі абламаць рогі ўпартаму аднаасобніку і сілай уцягнуць яго ў калгас. Перш яны адабралі ў яго каня, потым прыслалі людзей з падводамі, і тыя, павыганяўшы ўсіх з хаты, разбурылі яе і перавезлі ў Краі, дзе ўжо быў калгас. Разробленую яшчэ бацькам зямлю засадзілі лесам.
Але Есіп Шчэцька і пасля гэтага не пайшоў у калгас, нават не захацеў паглядзець, куды звезлі бярвёны яго хаты — яны так і асталіся там гніць. Сам жа зладзіў для сям'і часовы будан і ўзяўся за будаўніцтва новай хаты, у якую перад зімой і ўсялілася сям'я.
Каня прыдбаў у Слуцку. Ішоў туды пеша — гэта кіламетраў семдзесят ад яго сядзібы. Пасаджаны ж на яго полі лес ізноў, доўга не думаючы, узараў. Калі прыехаў з грозьбамі ляснічы, гаспадар сядзібы папытаў у яго: «А з чаго ж мне жыць?» Ляснічы аказаўся не з прынцыповых бальшавікоў — паўшчуваў, паўшчуваў за самаўпраўства і махнуў на ўсё рукой.
Не захацелі пайсці «на прынцып», пакінулі ў спакоі «Лася», як празвалі гаспадара ляснога хутара, і тутэйшыя ўлады. Ведалі: вышэйшыя начальнікі не дабяруцца ў гэтую глушэчу і не абвінавацяць іх, што не ўсіх «ахапілі калектывізацыяй», што адзін «злосны аднаасобнік» усё ж ухіліўся ад партыйнага курсу на «карэнную рэарганізацыю сяла».
Так дацягнуў неабагулены Есіп Шчэцька да новай вайны з немцамі. Але доўга пра яе і не ведаў у сваім лясным закутку. Усё ж свой выскал паказала яна з часам і яму. За кіламетраў пяць ці шэсць ад яго сядзібы праходзіла чыгунка. Партызаны, прабіраючыся да яе лясамі падрываць нямецкія эшалоны, зрэдчас заходзілі ў Есіпаву хату перадыхнуць перад апошнім рыўком. Пра гэта дазналіся немцы. I от іхнія зялёныя мундзіры і казыркастыя шапкі замільгалі перад вокнамі. Вывеўшы ўсіх з хаты, чыркнулі пад саламяную страху запалкамі.
— Ты паверыш — калі я ўбачыў, як загарэлася хата, то заснуў стоячы. Дзіва: стаяў і спаў! Не ведаю толькі, ці доўга. Калі адкрыў вочы, хата сама палала агнём. Спалілі тады і хлявы, варыўню, усё. Добра, што хоць нас жывымі пакінулі...
Немцам трэба было толькі спапяліць прытулак для партызанаў. Ведалі, што тады гаспадар з сям'ёй сыдзе адсюль. Бо як жа было б жыць на голым месцы, на пагарэлішчы? Ды яшчэ зімой?
Але Есіп Шчэцька і пасля гэтага не пакінуў сваёй зямлі. Ён выкапаў на сядзібе зямлянку і перабраўся туды з жонкай і трыма малымі дочкамі. Як ім там жылося, пад зямлёй, у холадзе ды голадзе, нават цяжка ўявіць. Расказваў мне, што вясной, калі раставаў снег, у зямлянцы стаяла вада.
Усё ж неяк дажылі да цяпла.
Адразу пасля спалення гаспадар захадзіўся будаваць і новую хату з усім астатнім. Ад ночы да ночы завіхаўся над сваім будаваннем, не даючы сабе спачыну. I такі дабіўся свайго.
Памалу сям'я ізноў стала на ногі. Выраслі і павыходзілі замуж усе тры гаспадарскія дочкі — і з-пад зямлі выцягнулі іх жаніхі, невядома якім чынам пазнаходзіўшы ў гэтым лесе.
Заходзіў я з гаспадаром і ў хату. Усё ў ёй было па-даўнейшаму, па-старасвецку: голыя неачэсаныя бярвёны сценаў з рыжаватымі вочкамі нізка адсечаных сучкоў і з высахлымі палоскамі моху ў пазах, глінабітная пабеленая печ з камінкам, падмуркам і падпечкам для курэй у халодную пару года, дашчаны палок пры ёй і ўпоравень з чарэнам палаткі, вялікі стол у красным куце, пад абразамі, ахінутымі з бакоў набожнікамі з чырвонымі ўзорамі вышыўкі, і меншы стол напроці печы — для яды, лава пры сцяне, зэдлікі — усё самаробнае, як і два ложкі, засцеленыя саматканымі — у вялікія каляровыя клеткі — пасцілкамі.
На стале ўбачыў я і два ці тры боханы крамнага хлеба: некуды ж хадзілі па яго, куплялі за нешта. А можа, проста прыносілі хутаранцам такія бадзягі, як я? Ды хлеб быў нясвежы: па ім пабегла ўжо зеленаватая цвіль.
Нячыстая вада з стаўка, цвілы хлеб — ці не тут была прычына хваробы абедзвюх Есіпавых жонак?
Адкрыта, нічога не тоячы, расказаў мне дзядзька Есіп і пра тое, як жыве з жонкай.
— Не любіць яна мяне, — паскардзіўся ён. — Як гляне, дык і вяне. «От табе і ідылія», — падумалася тады мне.
За жонку ўзяў ён з суседняй вёскі намнога маладзейшую за сябе жанчыну. Хацеў, каб не ён яе, а каб яна яго пахавала, калі прыйдзе пара. А тут выходзіла не па яго. Гэта, відаць было, і прыгнечвала Есіпа Шчэцьку.
Мне хацелася чым-небудзь памагчы хутаранцам. Папытаў, ці ідзе ім хоць пенсія?
— Якая пенсія? — адказаў мне Есіп. — Мы ж не былі ў калгасе.
Я ўспомніў сваю бабку, якая таксама не дабрала калгаснага стажу і таму засталася без пенсіі. Тады я з'ездзіў у райвыканкам да старшыні: ці не маглі б даць ёй хоць якую? Старшыня аказаўся не бюракратам. Падаў мне чысты аркуш паперы і ўскінуў на яе шарыкавую ручачку:
— Пішыце.
I прадыктаваў мне заяву ад імя маёй бабкі. Раз яна не была паўнастажнай калгасніцай, ні службоўкай, ні рабочай, старшыня знайшоў для яе графу — «прочие». I пайшлі маёй бабцы хоць невялікія, але ўсё ж жывыя грошы, якія вельмі паднялі яе дух.
Я падрадзіўся выстарацца і нашым хутаранцам такой пенсіі — хоць на хлеб ды соль.
Ды Есіп Шчэцька быў тут катэгарычны:
— Не трэба нам іхнай пенсіі. Каб і давалі, я не ўзяў бы яе. Я ж не служыў уладзе. Крыху падумаўшы, сказаў:
— От каб за раненне ў мікалаеўскую вайну мне выплацілі — тады другое. Толькі ж хто за гэта выплаціць? Дзе цяпер той цар?
Але мне ўсё роўна трэба б было з'ездзіць у райвыканкам і дабіцца для адзінокіх старых хоць якой-небудзь пенсіі. Ці ж яны пагрэбавалі б яе, калі б нейкім чынам паштальён прыносіў ім на хутар?
Вельмі каюся, што паслухаў тады дзядзьку Есіпа. За гэта і цяпер не магу сабе дараваць.
Я толькі збольшага пазнаўся тады з гаспадарамі лясной сядзібы. Пазнаўся і вельмі іх упадабаў. За адкрытасць, амаль за дзіцячую бясхітраснасць, не кажучы пра вальналюбства і адданасць бацькаўшчыне. А яшчэ тое вабіла мяне да гэтых лясных людзей, што яны былі дзеці адышлай у нябыт цэлай эпохі з яе пераважна натуральнай гаспадаркай. Адарваныя ад вялікага свету, застаўшыся ўбаку ад цывілізацыі, яны ў непарушнасці захавалі ўсе даўнейшыя звычаі, першародны ўклад жыцця беларусаў. У крынічнай чысціні данеслі да цяперашняга часу і нашу векавечную мову. Яна вельмі натуральна і хораша лілася з іхніх вуснаў. Меладыйная, простая, лагодная. Я гатоў быў слухаць яе бясконца. Была яна для мяне — як бальзам на сэрца.
Ад'язджаючы з Валугаў, я зразумеў, што мне трэба абавязкова прыехаць сюды яшчэ. Прыехаць з магнітафонам. Каб запісаць усё, што будзе расказваць мне Есіп Шчэцька, — пра сябе, пра мінулае, пра ўсё-ўсё. Гэта ж жывая гісторыя нашай зямлі.
Прыкаціў я туды тыдні праз два з прыладжаным на багажніку веласіпеда магнітафонам «Рамантык», які прыхапіў у інстытуце.
Было ўжо недзе перад палуднем. З неба, прыцененае рабрыстымі воблакамі, свяціла негарачае сонца. Як і тады, калі першы раз трапіў сюды выпускніком школы, на сядзібе гаспадароў не аказалася. I цяпер хата была на замку. Па двары, як і тады, хадзілі толькі, паспеўваючы, куры з сваім важным агнянапёрым правадыром ды з тых жа самых калодных вуллёў пускаліся ўвысь пчолы.
Дзе ж маглі быць гаспадары? Мо на сенакосе? Ці не парадкуюць там сена? Якраз і пагода ж годзіць.
Знаёмай калёснай дарогай, гоцаючы па выступах хваёвых каранёў, паруляваў пад балота.
Там і праўда ўбачыў маіх хутаранцаў. Яны кідалі стог.
Ён быў складзены ўжо напалавіну. Наверсе маячыў дзядзька Есіп з граблямі. Унізе снавала гаспадыня, падцінаючы драўлянымі трохзубымі віламі з распушчаных копаў і падаючы наверх зелянцовае сена. Там яго спрактыкавана падхопліваў граблямі гаспадар, раўнамерна рассоўваў наўкруга сцежара і ўтоптваў нагамі.
Кідаць стог — работа не з лёгкіх. Над ім добра трэба пазавіхацца, патузацца. Я адразу заўважыў, што гаспадыня ўжо выбілася з сілаў. Яна адстаўляла ўбок вілы і бралася левай рукой за верх жывата. Паздароўкаўшыся, я прысланіў веласіпед да вербалозіны і ўзяў з гаспадыніных рук вілы.
Жанчына пастаяла з хвіліну, гледзячы, як лёгка закідваю я на стог важкія пярэбаркі сена, і ціха пасунулася ў бок зялёнай лугавінкі, дзе стаялі калёсы з ускінутым на іх хамутом і сядзёлкай і пасвіўся чорны, як крумкачова крыло, конь з перапялясай каровай і цялушкай.
Мы даўгавата валтузіліся з сенам, пакуль дзядзька Есіп не завяршыў стог. Я абгладзіў бакі стогу граблямі, што ляжалі збоку, і, падгробшы абскубленае сена, закінуў яго гаспадару наверх. Тады высек Есіпавай сякеркай дзве пары бярозавых дубцоў і, пазвязваўшы іх вяршкамі, зрабіў паплеціны, якія таксама кінуў гаспадару. Ён прымацаваў іх да сцежара і прыціснуў да сена тоўстымі канцамі ўніз. Усё — стог быў гатовы.
Цяпер па вяроўцы, якую я папусціў яму ў рукі, ён асцярожліва ссунуўся жыватом долу.
Атрапнуўшыся ад наліплых сянінак і трохі адступаючыся, агледзеў з усіх бакоў стог:
— Здэцца, роўны? Не абваліцца?
— Ад чаго ж яму валіцца, дзядзька Есіп? Стог — што трэба!
I праўда, стог выйшаў ладны, з раўнамерна завостраным верхам і вельмі зграбны. Я аж залюбаваўся ім. Нават калі адыходзіў адтуль, не раз азіраўся на яго: усё ж быў ён трохі і мой, нечым і мне дарагі.
Потым мы сядзелі з Есіпам Шчэцькам на яго прызбе. Калі ён расказваў пра сябе, пра жыццё-быццё, пра ўсё, я баяўся прапусціць хоць слова, запісваючы на магнітафонную стужку. Стараўся адразу ж, як толькі канчалася, мяняць касету. Я проста радаваўся, гледзячы, як плыве з касеты ў касету гэтая роўненькая рыжаватая стужачка з жывым голасам дзядзькі Есіпа. Цяпер усё расказанае ім не прападзе ў прорве часу, астанецца нам назаўсёды: касеты ж надзейна будуць захоўвацца ў інстытуцкай фанатэцы. I нават самы далёкі нашчадак Есіпа Шчэцькі зможа некалі ўсцешыцца душою, слухаючы голас свайго продка, нашу прыродную, не залітаратураную, папраўдзе беларускую мову.
Калі я сядаў на веласіпед, каб ехаць дадому, Есіп Шчэцька вельмі здзівіў мяне сваёй, зусім неспадзяванай прапановай:
— Другім разам, калі хочаш, я зраблю цябе чараўніком, навучу чарадзейству. Я быў вельмі заінтрыгаваны гэтай прапановай. Балазе апошнімі гадамі збіраў у экспедыцыях па Беларусі народную міфалогію. Тут, выходзіць, сам звер бег на лаўца. Мне насустрач.
Дома я па вушы ўкруціўся ў работу: калгас выдзеліў маёй маці на працадні ладную дзялянку сенакосу, і мне трэба было яе скасіць, а потым давесці да ладу сена. Завіхаючыся на сенаванні, я ні на міг не забываў пра Есіпаву прапанову. Стараўся чым барзджэй кончыць з сенам ды падацца ў Валугі. Пэўне, ж, цяпер там чакае мяне нешта незвычайнае. Можа, адтуль вярнуся я ў сваю Дуброву зусім у новай якасці? Толькі як гэта добры дзядзька Есіп будзе рабіць з мяне чараўніка? Ці якога ведзьмака? Па маёй скуры аж мурашкі прабягалі, калі думаў пра гэта. Мяне разбірала не толькі прафесійная, але і чыста чалавечая цікавасць. Урэшце, калі атрапнуўся трохі ад работы, я добра накачаў колы веласіпеда, сабраўся і — не без нутранога трымцення — пакруціў педалямі пад лясны хутар.
Вунь і Есіпава хата з хлявамі, двор з зялёнай траўкай-мураўкай паўз белую сцежачку, жабіна сажалка... Цяпер я неяк па-іншаму глядзеў на лясную сядзібу.
Прыставіў веласіпед да сцяны сянец і не без асцярожлівасці пайшоў у хату. Там была толькі гаспадыня. Яна ляжала на ложку, накрыўшыся да падбародка пасцілкай. Адразу кінуўся ў вочы яе белы, як палатно, і нейкі яшчэ больш выцягнуты твар. Я хацеў папытаць у яе пра здароўе, ды тут жа прыкусіў язык: гэта было б зусім не да месца. Ды яна і апярэдзіла мяне:
— Есіп там... на дварэ, — праказала слабым голасам і адвярнулася да сцяны. Я паклаў на стол прывезены з сабой хлеб і выйшаў з хаты. Есіп Шчэцька з задумлівым тварам ішоў дваром пад ганак, несучы поўны з верхам кош агароднага зелля.
Я быў рады ўбачыць яго, нават заўсміхаўся насустрач. Ды маёй радасці ён чамусьці не захацеў са мной падзяліць. Нават на дабрыдзень не адказаў — як і не чуў мяне. Моўчкі, з каменным тварам прайшоў міма і вывернуў у свіное карыта сваё зелле. Пакруціўся на месцы, водзячы наўкруга вачыма, нешта шукаючы, і пайшоў дваром пад хлявы. Я падумаў, што ён загаворыць са мной, калі вернецца з тым, што шукаў. Але, варочаючыся назад з секачом у руцэ, ён толькі неяк падазрона, спадылба зіркнуў на мяне і, ні слова не кажучы, нібы і не было тут мяне, застукаў секачом па зеллі ў карыце. Я стаяў перад ім, не ведаючы, што рабіць і што казаць. Нешта ўсё ж папытаў яго, каб вывесці з маўчанкі. Але ён толькі часцей застукаў секачом, заглушаючы мае словы. Відаць было, замкнуўся мой дзядзька Есіп наглуха.
Пасекшы на дробна зелле, ён гэтак жа моўчкі ўзяў кош і пайшоў дваром — мусіць, збіраць яшчэ спажыву для свіней.
Дарэшты збянтэжаны, я стаяў на месцы, гадаючы, як мне быць у такой незвычайнай сітуацыі. Мо Есіп усё ж скіне з сябе панцыр незразумелай мне маўчанкі? Ды ён не спяшаўся варочацца. Пэўна, не хацеў ужо са мной і знацца. Мне нічога не заставалася, як выкаціць на дарогу веласіпед і ехаць дадому.
Ехаў з цяжкім сэрцам, з адчуваннем віны перад гаспадарамі Валугаў. Толькі якой віны? Чым я правінаваціўся перад імі? Я перабіраў у думках усе нашы сустрэчы, прыпамінаў, што казаў ім, што рабіў не так, і абсалютна нічога, за што можна было б крыўдаваць на мяне, не знайшоў. Я ж, наадварот, спачуваў ім, стараўся нечым памагчы.
I толькі пазней мне цюкнула: гэта ж гаспадар Валугаў палічыў мяне чараўніком! Нейкім ведзьмаком, нячысцікам! Бо, мусіць, акурат пасля майго апошняга наведання зрабілася кепска з яго жонкай. Есіп Шчэцька спалучыў абвастрэнне яе хваробы з маімі прыходамі — з маім прычараваннем!
Канструюю ход ягоных думак. Нейкі надта ж хітры нячысцік падладзіўся пад аблічча маладога чалавека з веласіпедам і захацеў учыніць ліха з мірнымі гаспадарамі ляснога хутара. I от зачасціў да іх. Бо чаго ж інакш спатрэбілася — не раз і не два — ездзіць яму сюды за блізкі свет? Я ж не растлумачыў ім — ды і як можна было растлумачыць? — што мяне цікавяць яны і іх сядзіба найперш як этнографа. Ды і як чалавека, які сам марыць жыць на ўлонні прыроды. А яшчэ і спагадае адарваным ад шырокага свету старым людзям.
Не ведаючы, як пераканаць гаспадароў Валугаў, што я ніякі не чараўнік, не вядзьмак і нячысцік, болей туды не паехаў. Хоць вельмі хацелася.
Больш за ўсё я шкадаваў, што Есіп Шчэцька і праўда не зрабіў мяне чараўніком! Ведама ж, добрым чараўніком, не ліхадзеем, на што я не згадзіўся б! Цікава, як бы ён гэта рабіў? Нейкімі магічнымі заклінаннямі? Гіпнозам? Ці проста перадаў бы мне вядомы яму сакрэт чараўніцтва? Мусібыць, сакрэт. Тады які ж гэта сакрэт? Няўжо я так і не буду яго ведаць?
Апроч гэтага я ж шмат чаго яшчэ меркаваў запісаць ад Есіпа Шчэцькі. Асабліва цікавілі мяне яго гавэнды пра чараўнікоў ды нячысцікаў, паданні пра самыя неверагодныя здарэнні, чуткі пра якія здаўна хадзілі ў нашым лясным краі і якія дзядзька Есіп мерыўся мне расказаць. Прыкладам, нешта вельмі цікавае ведаў ён пра ваўкалакаў, пра вельмі разумнага цара вужоў, які сабраў вялікае вужовае войска і завалодаў цэлым краем, пра нешчаслівую каралеўну, што згубіла на нашым балоце люстэрка, якое стала вялікім возерам...
Да канца адпачынку ў мяне заставалася яшчэ больш за тыдзень вольнага часу, і я мог бы ўсё гэта падрабязна запісаць на стужку, пасядзеўшы з Есіпам Шчэцькам на яго прызбе. Можа, ён стаў бы тады новым Рудым Панькам з Дзіканькі ці шляхцічам Завальням з-пад Нешчарды.
Мае планы ляснулі ў адначась ад недарэчнага Есіпава падазрэння. Залаты куфэрак з найкаштоўнейшымі скарбамі замкнуўся перад самым маім носам на ўсе замкі. Дзе ж цяпер знайсці мне ад яго ключы?
У дзень майго ад'езду ў Мінск я прачуў ад леснікоў, што памерла такі Есіпава гаспадыня.
Гаспадар Валугаў застаўся ўдаўцом. Разумею першапачатковы разлік Есіпа Шчэцькі ўзяць за жонку маладзейшую за яго жанчыну. Як жа цяпер жыць яму аднаму ў глухім лесе, ды яшчэ на сотым дзясятку гадоў? Як гаспадарыць без гаспадыні? Да каго абазвацца? А занядужае — і вады не будзе каму паднесці. Страшней жа за ўсё іншае: хто пахавае яго тут, калі прыйдзе смерць? Хто знойдзе?
Год ці два пасля адыходу жонкі ён усё ж аставаўся на сваім селішчы. Адзін адным. Урэшце, яго забрала да сябе дачка ў Мацеевічы — не вельмі далёкую адтуль вёску. Там ён пажыў нядоўга. Хоць быў у цяпле, у добрым доглядзе. Усё нудзіўся па сваім хутары, ніяк не мог прывыкнуць да новага, люднага месца. А больш за ўсё ад таго, што ён стаў ужо не гаспадаром на вольнай волі, а павінен быў хоць і роднай дачкі, але слухацца. Адарваны ад свайго свету, ён адчуваў сябе там выкінутай з вады на бераг рыбінай.
Нейкі час заставалася стаяць на лясной паляне і яго хата — нікому не патрэбная.
Даведаўшыся пра гэта, я падышоў да нашых навукоўцаў, што стваралі непадалёк ад Мінска этнаграфічны музей пад адкрытым небам, і расказаў пра гэтую хату, вельмі тыповую, традыцыйную хату беларускага селяніна. Яна, як я меркаваў, вельмі добра ўпісалася б у той музей, калі б туды перавезці. Ды ў нашых непаваротлівых музейнікаў не знайшлося тады чамусьці на перавозку ні транспарту, ні сродкаў.
Апошні раз я прыехаў туды праз многа гадоў з сынам і ўнукам, якім расказваў пра адзінокую сядзібу ў лесе, і якім хацелася яе паглядзець. Пакінулі машыну на лясной дарозе і пайшлі шукаць Есіпава селішча.
Як ні кідаўся я то ў адзін, то ў другі бок, сцежку туды не знайшоў: зарасла хмызам. Мы доўга сноўдалі там, прадзіраючыся праз лазнякі ды крушыннікі, пакуль не заяснела ўперадзе прасветліна. Нуале — гэта была яна, Есіпава палянка. Вунь і той ставок, з якога бралі гаспадары ваду. Толькі ён як бы стаў меншы, амаль усю яго паверхню зацягнула сіваватая плеўка раскі. Адтуль, нібы застыўшы на рэдзенькай травяной купінцы, нерухліва глядзела на нас сваімі лупатымі вачыма зялёная жаба: хацела, мусіць, зразумець, што гэта за невядомыя, ніколі не бачаныя істоты на дзвюх нагах паўсталі перад ёй? Так, цяпер гаспадарылі тут адны жабы, цалкам завалодаўшы пакінутым людзьмі стаўком.
Хаты на сваім месцы ўжо не было — пэўна, нехта забраў на дровы. На хацішчы толькі бледна чырванела падзёўбаная дажджамі гліна ад печы, ды валяліся белыя бярозавыя паплеціны ад страхі з аскабалкамі пабітых шашалем латаў.
Двор зарос быллём, густым, высозным — ногі так і бэрсаліся ў ім. Пакарабачаныя яблыні амаль напалавіну танулі ў траве. На адной у гушчыні лісця бялелі велікаватыя яблыкі. Я падышоў, сарваў адзін. Цвёрды, аж рыпіць у руках: антонаўка. Паспеюць антоны — ніхто іх ужо і не кране. Паападаюць, пагніюць...
Зарасло быльнягом, вераб'іным шчаўем і Есіпава поле. Па ім пайшлі ўжо маладыя бярозкі-самасейкі — з нязвычна буйным, рыжаватым лісцем. Іх тут цяпер ніхто не супыніць.
Сонца схілілася ўжо на захад, памалу апускаючыся на лес з боку ад палянкі. Ад лесу насоўвалася на яе няроўная паласа цемнаватага і, здавалася, пахаладалага ценю. Прыкметна сутонела.
Угары, над Есіпавым полем, праляцела чорная (ці пацямнелая ад сутоння?) варона — я пачуў яе па маху крылаў: шшых, шшых, шшых!
Пасля яе, здавалася, яшчэ ясней чуўся над галавой той бесперапынны тонкі-тонкі пчаліны звон, які заўсёды, з ранку да ночы, стаіць, а лепш сказаць, вісіць летняю парою над нашымі разлогамі, і да якога адразу прызвычайваецца вуха. З таго боку, дзе хавалася за лесам балота і быў Есіпаў сенакос, падавалі свой высокі голас жураўлі. Адтуль даносілася пакуль што нясмелае, яшчэ не зладжанае ў хор, бумканне жаб.
Цяпер гэтыя гукі дзікай прыроды толькі і будуць чуцца на апусцелым Есіпавым селішчы. Прабягуць гады, і яго сядзіба зусім зарасце лесам. I ніхто ўжо не здагадаецца, што сярод гэтай першабытнай цішыні, сярод гэтага спрадвечнага, нічым не парушнага спакою, у поўным суладдзі з прыродай, з усімі вятрамі і сонцам жылі некалі людзі, што тут гаспадарыў упарты вольналюбы беларус Есіп Шчэцька, які да канца быў верны сабе і сваёй зямлі, не паддаўшыся ніякім бурам.
Мая душа не магла толькі змірыцца з тым, што з часам і знаку не застанецца ад яго лясной сядзібы. А мо і ад яго самога?
От калі б я запісаў усе яго гавэнды, усе паданні і легенды, якія ён так прыгожа ўмеў выкладаць, імя Есіпа Шчэцькі зрабілася б, я ўпэўнены, бессмяротным.
Больш за ўсё я шкадаваў, што ён так і не перадаў мне свой сакрэт чараўніцтва. Гэты сакрэт не даваў мне спакою. Няўжо ён так і забраў яго з сабой у магілу?
А можа, Есіп Шчэцька адкрыў яго сваім дочкам?
I от коціць мяне на віхлястым і грымотным скутэры мой унук у Мацеевічы.
Дом у Есіпавай дачкі Марылі не абы-які — з шырокімі вокнамі, ашалёваны-афарбованы. Чыстым жаўтком выглядвае з-за галінастых ясеняў.
У хаце — парадак, чысціня, ложкі акуратна засцеленыя, узбітыя падушкі роўненька складзеныя адна на адну, паверх — квяткастыя вышыўкі. На бліскучай чорнай камодзе, засланай зверху крухмальна-белай сурвэтай з дасэнямі, ціхенька паціквае авальны гадзіннік з крылатымі мармуровымі анёлкамі па баках.
Пасадзіўшы нас на мяккую канапу, а сама прыткнуўшыся на крэсле з круглай спінкаю, у меру поўная, стрымана-ветлівая гаспадыня ахвотна расказвае нам пра сваё колішняе жыццё на лясным хутары, пра бацькоў. Адзначаю для сябе многа новых цікавых згадак, якія вунь як добра б прыдаліся, калі б пісаць пра ўсё гэта раман. Ды раман пісаць я не збіраўся. Мне карцела дазнацца пра Есіпаў сакрэт чараўніцтва.
Калі ўрэшце я папытаў пра гэта, жанчына нечакана для мяне абурылася:
— Няпраўда! Мой бацька ніколі не быў чараўніком!
Яна нават устала з крэсла і захадзіла па хаце — так захвалявалася.
Я барзджэй пачаў супакойваць яе, запэўніваць, што я таксама не лічыў дзядзьку Есіпа чараўніком. Проста ён добра ведаў народныя вераванні. А я вывучаю гэтыя вераванні, запісваю іх разам з чарадзейнымі казкамі і паданнямі. Для навукі.
Жанчына зразумела мае тлумачэнні — вучылася ж, відаць, у школе. Супакоіўшыся, сказала, што і яе дзеці, як і дзеці сясцёр, любілі слухаць «дзедавы байкі», прыязджаючы да яго на хутар.
— А дзе ж цяпер вашы дзеці?
— У мяне два сыны. Адзін — ваенны, лётчык, а другі — настаўнікам робіць пад Слуцкам. Усяму беларускаму вучыць дзяцей. У абодвух — свае ўжо дзеці...
Вось гэта заспакоіла ўжо мяне. Заспакоіла і ўсцешыла. Значыць, не ўсё забраў з сабой на той свет Есіп Шчэцька: нешта перанялі ад яго і ўнукі. Перанялі і панеслі ў людзі. 2009-2010
|
