Чалавек без галавы
“У мяне за сьцяной размаўляюць суседзі”, – піша Дон Катаяма на чыстым аркушы паперы. Насамрэч суседзі пакуль не размаўляюць, але ён чакае, як і кожны дзень, калі пачуюцца іх галасы, і ён будзе запісваць тое, што яны кажуць. У паўзах паміж іхнімі словамі ён занатуе свае думкі й словы, зьвязаныя ці не зьвязаныя з тымі суседскімі, і такім чынам у яго атрымаецца верш або аповед або проста дзёньнік. Дон Катаяма літаратар. Ён крыху старамодны, бо піша заўсёды стоячы, стос паперы пакладзены на сталку, зьлева ад яго – вакно, пранізанае промнямі вечаровага сонца. За шыбамі – вялікі гарадскі двор. Дон Катаяма доўга глядзіць у вакно, пакуль, нарэшце, за сьцяной не пачынаюць гучаць галасы...
– Ці чула пра чалавека без галавы? – пытаецца хлопчык Кай.
“Ці чула пра чалавека без галавы?” – запісвае Дон Катаяма.
– Толькі пра яго ўсе й гавораць, – адказвае дзяўчынка Герда.
“Толькі й гавораць”, – запісвае Дон Катаяма.
– Ты думаеш, так бывае? – пытаецца Кай.
– Ну, што ты! – кажа іх маці Зоя. – Безгаловых людзей не бывае.
Жоўтае сонца дагарае ў вялікім гарадскім двары, спакваля настае шарая гадзіна.
“А адкуль тады прыказкі: без цара ў галаве, на злом галавы, страціў галаву?” – пазначае Дон Катаяма наўзбоч асноўнага тэксту.
– Нам настаўніца ўвесь час кажа, што мы безгаловыя, – разважае ўголас Кай.
– Дачакайцеся бацькі й спытайце ў яго, – кажа маці Зоя, – непрыгожа пераказваць чуткі.
Дон Катаяма ведае, што іх бацька – маёр Іван, які нясе службу і зьяўляецца ўдома позна. Хай бы дзеці захацелі дачакацца яго ды распытаць пра чуткі, што ўжо ня першы дзень бунтуюць увесь горад.
Некалі Дона Катаяму моцна пацешыла тое, што маёр Іван назваў сваіх дзяцей Каем і Гердай. А аднойчы, гэта было ці то ў краме, ці то ў двары, Дон Катаяма сустрэўся позіркам з маёравай жонкай Зояй з суседняга пад’езду і зразумеў, што перад ім зусім ня Сьнежная каралева, а жанчына прыгожая й разумная, можа быць, такая, з якой радасна было б і яму, самотнаму літаратару й змагару з экібаннымі ветракамі. Шчыра кажучы, Дон Катаяма як мужчына нават жадаў маёраву Зою, але, зразумела, платанічна, як літаратар. Прыязна ставіўся ён і да маёра Івана і сёньня чакаў ягонага зьяўленьня за сьцяною з асаблівай цікавасьцю.
Ужо была ноч, калі пачуўся прыцішаны голас дзелавітага маёра. Дачакаліся ўсе – і Герда, і Кай, і Зоя, і Дон Катаяма.
– Ёсьць такі факт, – сказаў Іван, пазвоньваючы відэльцам аб талерку. – І гэты факт правяраецца.
– Як правяраецца? – усклікнулі ў адзін голас Кайлюс і Зелба Кай і Герда.
– Ну, галоўнае, што такі факт ёсьць, – рэзюмавала маці Зоя, – і цяпер, дзеці, вы можаце ісьці спаць.
– Мы яшчэ трошачкі... Мы таксама хочам паслухаць...
– Я на службе, – разважаў за ежай маёр, – там скралі, там наехалі, а тут – чалавек без галавы! Ну, як мне гэта разумець?
– Разумей як дадзенасьць, – супакойвала яго маці Зоя, – ёсьць гэты чалавек без галавы, можа быць, сімпатычны і малады...
– А я чуў, – пасьпяшаўся сказаць хлопчык, – што ён ходзіць за горадам, на ім кальчуга, а ў руках у яго меч. Ён ваяр невядомае бітвы!
– А я чула, – пасьпяшалася сказаць дзяўчынка, – што ён звычайны бомж. Ён езьдзіць у тралейбусе і ад яго сьмярдзіць, як ад бамжа.
Чалавек без галавы быў прыдумкаю Дона Катаямы. Яму замовілі артыкул супраць сьмяротнага пакараньня, вось ён і напісаў “Чалавека без галавы”. Ну, быццам, камусьці адсякаюць галаву, але ён ня можа проста так узяць ды памерці, бо быў не забіты, а пакараны, гэта значыць, мусіць несьці сваю кару і ўсьведамляць яе. І таму ён ходзіць па горадзе, сядае ў тралейбусы, завальваецца ў кавярні. Усе глядзяць на яго і чуюць пах тлену. А яму ня тое, што няёмка, яму невыносна ўсьведамляць сваю заганнасьць, але ж ён нясе сваю кару. Што толку, калі яго проста заб’юць? Быў і няма. Забілі – закапалі – забылі. А ён ходзіць – ці то ўрок, ці то дакор, ці то навука іншым.
Артыкул разышоўся на рэпрынты і ўрэшце ператварыўся ў чуткі. А цяпер гэта ўсё ажыло за сьцяною на кухні ў хаце маёра Івана. Хутчэй за ўсё, такую чутку й пераказвала Герда. Але адкуль узяўся ваяр у кальчузе, ды яшчэ з мячом, ды яшчэ што ён сноўдаецца недзе, наводзячы жах на прадмесьце – гэта была загадка.
“Можа быць, ён адбіўся ад якога-небудзь рыцарскага клубу?” – запісвае Дон Катаяма.
– Можа быць, ён адбіўся ад рыцарскага клубу? – кажа за сьцяной маёр Іван. – І тады, калі меч у яго сапраўдны, без галавы ён можа нарабіць бяды.
– Не, – пярэчыць бацьку Кай, – ён сапраўдны ваяр. Сярэднявечны. Проста, бітва, якую вяло ягонае войска, не дасягнула мэты. Вось ён і зьявіўся, каб дарабіць справу.
– Тым больш, ён небясьпечны, – кажа маці Зоя. – Каб давесьці бітву да канца, трэба забіць ворага, а мы зусім ня ведаем, хто гэта й каму пагражае небясьпека.
Успомніў! – здагадваецца Дон Катаяма. Калісьці ён разблытваў адну такую сярэднявечную справу. Гэта – Януш Чартарыйскі! Калі ў шаснаццатым стагоддзі шляхта адправілася на аблогу Пскова, сябра Януша Саламярэцкі скарыстаўся агульнай мітусьнёй і забіў яго, зьнёс яму галаву. А тады, вярнуўшыся на радзіму, пайшоў жыць да ягонае жонкі, у якую даўно быў закаханы. А ў летапісах занатавалі, што Януш Чартарыйскі падчас аблогі Пскова сам зваліўся з каня ды напароўся на ўласны меч такім чынам, што застаўся без галавы. І ўсе ў гэтае глупства паверылі. І да сёньня вераць. Ну, думаюць, мабыць, што мужны ваяр Януш перад атакай перабраў для храбрасьці. Але ж гэта поўны абсурд! Януш, калі й перабіраў, дык толькі ня перад бітвай. Праўда, Пскоў яны так і ня ўзялі. Але ж і крыўдна ня гэта. Крыўдна, што Януш у выніку падступнага зьбегу абставінаў застаўся без галавы й бяз жонкі. І крыўда ягоная ня мае тэрміну даўнасьці. Таму ён і прыйшоў у горад, бо шукае сатысфакцыі, хоча знайсьці свайго крыўджніка ды адпомсьціць яму!
Сёньня ж уначы Дон Катаяма выставіць гэтую навіну на гарадскім сайце. Чутка дойдзе да маёра Івана, і яны пачнуць шукаць Саламярэцкага, каб папярэдзіць забойства.
– Ён дужы й справядлівы, – працягвае заступацца пра чалавека без галавы Кай.
– Пры-ыдумкі, – абрывае яго Герда. – Ніхто ж ня бачыў...
– Мы хочам стварыць у школе групу падтрымкі чалавека без галавы. Вось тады паедзем за горад і пабачым, – кажа Кай.
“Кожнага па жыцьці перасьледуе свой чалавек без галавы, – запісвае Дон Катаяма, – каго рыцар, каго бомж, а каго сімпатычны маладзён. Гэта што, ад недахопу гармонаў ці біяграфіі? А можа быць, гэта цень сумленьня?”
– Напэўна, заўтра ўсё так і будзе, – адказвае Каю маці Зоя, – а сёньня ўсім пара спаць.
Галасы за сьцяною сьціхаюць. Дон Катаяма запарвае сабе гарбату, сядае да кампутара й заходзіць на гарадскі сайт.
Жарсьці ў сеціве кіпяць толькі вакол аднае тэмы – чалавека без галавы. Наведнікі пішуць, дзе й калі яго бачылі, як ён выглядаў і выказваюць здагадкі, хто ён, адкуль прыйшоў і навошта. Версіі натыкаюцца адна на адну як крыгаход. Сустракаюцца вядомыя – пра бамжа ў тралейбусе і ваяра з мячом. Але ёсьць і іншыя.
“Ён Хрыстос! – (Нічога сабе, Хрыстос без галавы...) – Ён нясе нам збавеньне – (Ад каго ці чаго, цікава. Можа, ад галавы?) – Гэта Яго другое прышэсьце. Радуйцеся! Ён вызваліць нашыя душы, загоіць усе раны, адкажа на ўсе пытаньні – (Якім чынам ён будзе адказваць – без галавы?)...”
“Гэта Дон Кіхот, наш высакародны рыцар. Ён прыйшоў, каб разбурыць ветракі нашага цынізму!” (Дакладна – пра мяне.)
“Заратустра!”
“Страшны суд!”
“Ды што вы ўсё пра нейкіх прарокаў! Бачыў я яго надоечы ў прадмесьці. Ён сапраўды ў кальчузе, але ніякі не прарок. Тупая разьюшаная істота механічна махае сваім даўжэразным мячом – бяз толку й бяз мэты...”
Ацэнкі – што тая хваля прыбою, – разважае Дон Катаяма, – ці касякі рыбак. То ўсе накідваюцца на версію Хрыста, то раптам у адваротны бок – да антыхрыста, Гітлера, пляцавых сярэднявечных катаў. Наш герой можа быць кім заўгодна, калі ў яго няма галавы. Прычым апошняя акалічнасьць не заміне яму ў гэтым. Рыбкі паплывуць туды, дзе ёсьць пракорм і куды пакліча іх вецер.
Тут жа трапляюцца й вершы, й нейкае падабенства апавяданьняў.
“Кожную раніцу на нашым полі блукае чалавек без галавы. Ён то запыніцца, то валачэцца ў невядомым кірунку, то кінецца бегчы ды зноў вяртаецца на ранейшае месца. Часам ён заходзіць у горад, наводзіць жах на мужчынаў, выклікае млосьць у кабет і сьмех маленькіх дзяцей... Кальчуга і меч у руцэ азначаюць у ім воя, а па лахманах ужо нельга пазнаць, з якога ён войска, за што ваюе і хто ягоны вораг. Ніхто ня ведае, хто ён, у якой сечы згубіў сваю галаву й чаго яму трэба. Ня ведае гэтага й ён сам. Але ягонае жывое сэрца зноў вядзе яго з ягонага схову то ў поле, то ў горад. Не знаходзіць сабе месца безгаловы ваяр”.
Ён – мастак-перформер, ён – правакацыя ўладаў, ён – вядомы апазіцыйны палітык, які шмат гадоў таму выехаў за мяжу...
“Я кахаю яго. Наталі”.
Калі фантазія наведнікаў вычарпалася, яны сышліся на думцы, што чалавек без галавы кагосьці шукае. Ізноў было шмат здагадак, пакуль уся грамада не наблізілася да высновы, што ахвяраю монстра можа быць кожны з нас.
Апошні па часе допіс пакінуў вядомы ў горадзе доктар Заяц:
“Чалавек без галавы – гэта плён нашых выдумак. Кожнаму з нас неабходны свой чалавек без галавы – як свой адбітак, як свая ўласная безгаловасьць, што існуе не ў табе, а ў кімсьці іншым, нібыта асобна ад цябе. Уладам ён патрэбны, каб сьпісваць на яго ўсялякі недахоп уласнага кіраваньня. Але й кожнаму з нас ён даецца для таго самага”.
“У мяне за сьцяной размаўляюць суседзі”, – напісаў Дон Катаяма ў вакенцы для каментароў і пайшоў спаць.
* * *
– І што яны вам кажуць? – спытаўся доктар Заяц, быццам іх размова, пачаўшыся ў сеціве, натуральна працягвалася наяве.
Сваёй “суполкай інтэлектуалаў” яны штодня сустракаліся ў летняй кавярні каля вялікага гарадскога двара Дона Катаямы: ён, доктар Заяц і прафесар Солад.
– Ды падурэлі ўсе з-за гэтага чалавека без галавы, – адказаў Дон Катаяма, – ці вы чулі самую апошнюю версію? Нібыта гэта наш Прэзідэнт.
– Ну, доля праўды ў гэтым ёсьць, – заўважыў прафесар Солад. – Калі ўсіхняя ўвага прыкутая да аднае персоны, нічога дзіўнага, што й любы іншы аб’ект такой увагі асацыюецца з Прэзідэнтам. Нават калі ў аб’екта адсутнічае галава.
– Мой сусед за сьцяной маёр Іван. Думаю, сёньня ўвечары ён раскажа пра вынікі свайго сьледства, якое распачаў учора, – прамовіў Дон Катаяма. – А пакуль хацелася б пачуць ад шаноўнага прафесара яго ўласную версію. Наколькі я ведаю, вы сустракаліся з гэтым чалавекам без галавы.
Прафесар Солад паглядзеў на Дона Катаяму крыху зьдзіўлена, пасьля адкінуўся на сьпінку драўлянага крэсла і, памешваючы лыжачкай цукар у кубку з кавай, пачаў свой расповед.
– Гэта быў эксьперымент. Вы ж ведаеце, як я люблю ўсялякія эксьперыменты. Дык вось. Я напісаў яму цыдулку, паклаў яе пад камень, а назаўтра знайшоў на тым месцы ягоны адказ.
– І што ён адказаў? – у адзін голас спыталіся Дон Катаяма і доктар Заяц.
Прафесар Солад загадкава ўздыхнуў, але вымавіць не пасьпеў.
– Усім заставацца на сваіх месцах! – пачулася каманда ад уваходу ў кавярню. Гэты загад аддаў маёр Іван, які разам з яшчэ двума вайскоўцамі ўскочыў у памяшканьне.
Незвычайнасьць сітуацыі была ў тым, што вайсковы кіцель маёра быў расшпілены на ўсе гузікі. Можна было падумаць, што ён і ягоныя калегі крыху падвяселеныя.
– Мы шукаем чалавека без галавы, – заявіў маёр Іван. – Праверка дакументаў.
Усе прысутныя ў кавярні заварушыліся, шукаючы ў сумках ды па кішэнях свае пашпарты.
– Дзіўная ідэя, – упаўголасу сказаў Дон Катаяма, – хіба можна чалавека без галавы знайсьці паводле пашпарту, а не паводле безгаловасьці?
– Мабыць у пашпарце ў безгаловага на здымку павінны быць адныя плечы, – пажартаваў прафесар Солад. – Хоць, калі сур’ёзна, вы ж ня думаеце, што маёр мог паверыць, што нехта сапраўды ходзіць па кавярнях без галавы. Таму шукаюць, хутчэй за ўсё, кагосьці, хто гэтага чалавека без галавы прыдумаў. Магчыма, ім нават вядомае прозьвішча, – сказаў ён, падаючы свой пашпарт маёру.
– Я й так бачу, што вы з галавой, – адхіліў маёр ягоную руку.
Аблава скончылася гэтак жа хутка, як і пачалася. Вайскоўцы выскачылі з кавярні. Народ ажывіўся ды стаў абмяркоўваць нечаканае здарэньне.
– Іх сістэма дае збоі, – заўважыў прафесар Солад. – Вось чаму яны такія расшпіленыя.
– Гэта праўда, – пагадзіўся доктар Заяц. – Калі іх сістэма сутыкаецца з чыстымі сублімацыямі, яна зьбіваецца. І як гэта ня прыйдзе ў галаву нашай апазіцыі?
– Ні слова пра палітыку, шаноўныя, – зьмяніў тэму Дон Катаяма. – Мне не цярпіцца пачуць, што ж там было, у цыдулцы чалавека без галавы.
Прафесар Солад нясьпешным рухам паклаў свой пашпарт у кішэню, дастаў адтуль згорнуты аркушык і працягнуў калегам – чытайце.
– Але тут нічога няма, – усклікнулі Дон Катаяма і доктар Заяц.
– Правільна! – пацьвердзіў прафесар Солад. – А што, вы хацелі, каб чалавек, у якога няма галавы, гэта значыць, мазгоў і вачэй, нешта напісаў? Тым ня менш, ён адказаў мне. І я з вашага дазволу перакажу вам сутнасьць ягонага адказу.
– Гэта будзе прыблізна тое, што я ўчора напісаў на гарадскім сайце? – спытаўся доктар Заяц.
– Прыблізна, – зрабіў націск на слове прафесар Солад. – Але ўсё ня так проста. Спачатку пра маё да яго пытаньне. Магчыма, яно падасца вам ненавуковым, але найперш мною рухала самая звычайная цікаўнасьць. Я пісаў: слухай, чалавек без галавы, раскажы, што ТАМ, ты ж АДТУЛЬ? І вось ён адказвае: я не таму АДТУЛЬ, што без галавы, а таму, што пазбавіўся асабістасьці! ТАМ – субстанцыя шчасьця й любові.
Прафесар Солад урачыста ўсьміхнуўся, быццам зрабіў адкрыцьцё.
– Што значыць – пазбавіўся асабістасьці? – спытаў Дон Катаяма.
– Значыць, вызваліўся. Стаў самім сабою. Сам сябе зрабіў.
– Прыемна чуць, што наперадзе – толькі шчасьце й любоў, – уставіў свае словы доктар Заяц.
– Тут трэба мець на ўвазе, для каго тое шчасьце, – удакладніў прафесар Солад. – Чалавек увогуле – ня проста боскае стварэньне, але й прадукт грамадства, што й праяўляецца ў ягонай асабістасьці. А калі ты хочаш, каб наперадзе была субстанцыя любові, мусіш пазбавіцца асабістасьці. Бо любоў – зьява настолькі ж абсалютная, наколькі недасканалы кожны з нас у сілу сваіх прыватных адметнасьцяў. Вось наш герой і пазбавіўся гэтых адметнасьцяў. Стаў абсалютным самім сабой, боскім стварэньнем без дамешкаў сям’і, школы, літаратуры, тэлевізара etc.
– Значыць, гаворачы пра субстанцыю шчасьця, мы кажам пра тое, чаго ў рэальнасьці няма, – канстатаваў Дон Катаяма.
– У нашай рэальнасьці, – удакладніў доктар Заяц.
* * *
Вечаровае сонца зноў залівала ўвесь велізарны двор за вакном, калі Дон Катаяма ўстаў да свайго працоўнага сталка. Але гэтым разам галасоў за сьцяной чакаць не давялося. Маці Зоі й маёра Івана, напэўна, не было дома, і дзеці маглі вольна размаўляць паміжсобку.
– Сёньня мы ўцяклі з трэцяга ўроку ад хіміцы й паехалі за горад, – распавядаў Кай. – Доўга шукалі чалавека без галавы, але знайшлі! Ён праскакаў міма нас на баявым кані.
– Проста як у Майн Рыда, – пасьміхнулася з брата Герда, – скажы яшчэ, што ён шпагай расьпісаўся, намаляваў вам на партфелях знак “Z”.
– Нічога ён не расьпісваўся. Проста праскакаў міма. Ён вельмі прыгожы статны рыцар.
– Ведаю. У нас у класе ўсе дзеўкі ў яго закахаліся.
– А гаварыла, што бомж у тралейбусе... Бачыш, хто меў рацыю? І ты таксама ў яго закахалася?
– А што я, горшая за іншых? Што, не магу сабе ўявіць...
– Што ўявіць?
– Ну, што кахаю яго. Вось, я выходжу да яго ў полі й кладу рукі яму на плечы. І ён растае ў маіх абдымках, мужны ваяр...
Фантазіі дзяўчынкі перапыняе бразгат дзьвярэй.
– У гэтым горадзе ўсе безгаловыя, – чуецца голас маці Зоі, – паўсюль чэргі, усе толькі й гавораць пра рыцара без галавы.
– Герда ў яго закахалася, – выдаў таямніцу Кай.
– Гэта ён прыдумаў, – асекла брата Герда.
– І каханьне такое ж безгаловае, – стомлена выдыхнула маці Зоя.
“У прынцыпе ўсе гэтыя фантазіі – ні што іншае, як пошук станоўчага героя свайго часу, – піша Дон Катаяма, пакуль за сьцяною доўжыцца пярэрва ў размове. – З часоў Майн Рыда шмат сплыло вады, а сучасная літаратура ніякіх такіх вобразаў не стварае. Калі раней чалавек дачытваў кнігу з уражаньнем вялікай любові, што надае сэнс усяму на сьвеце, у тым ліку, і ягонаму жыцьцю, дык сёньня – як пацярухі паперабіраўшы... Застаецца адно пытаньне: чаму як станоўчы герой, дык абавязкова без галавы? Можа, праўду казаў прафесар Солад пра боскае стварэньне, чалавека без асабістасьці, абсалютнага героя, якому толькі й дадзена ўвайсьці ў субстанцыю шчасьця? А можа, гэта мы такога прыдумляем, бо самім ня дадзена...”
– Сёньня ўзялі адзінаццаць чалавек без пашпартоў, – за сьцяною зьявіўся маёр Іван.
– А з якой нагоды пілі на службе? – спыталася маці Зоя.
– Хто? Я? – выказаў непаразуменьне маёр Іван і пасьля паўзы дадаў. – Сказалі, што чыстая філасофія. Вось ідзі й затрымай чыстую філасофію. Знайдзі немаведама што. І гэта ж загад. Дык што заставалася? Дакрануцца да нірваны. А раптам гэтак якое рашэньне й падкажацца. Нездарма ж і сам палкоўнік з намі прыклаўся. Бо затрымаць чыстую філасофію ня так проста. Ідзі, знайдзі таго, хто галаву страціў. Каб знайсьці такога, трэба самому трохі згубіць галаву. Так палкоўнік сказаў.
– Ну, і як посьпехі? – спыталася маці Зоя.
– Складана, – уздыхнуў маёр. – Правялі аператыўную нараду. Высьветлілі, што ўсе наогул людзі ў нейкім сэньсе без галавы. Ну, як паглядзець. Вось я, быццам з галавой, а калі без галавы браць, усё астатняе, дык таксама ж буду я, але без галавы.
– Лагічна, – сказала маці Зоя. – Дык можа й лавіць нікога ня трэба?
– Лавіць трэба, – адказаў маёр. – Заўсёды гонішся за тым, хто ўцякае.
– А ён уцякае?
– Да, – раптам па-расейску сказаў маёр. – Мы ж яго яшчэ не злавілі.
Далей да размовы далучылася Герда, і ў Дона Катаямы ад яе словаў ёкнула сэрца.
– Тата, ведаеш, сёньня ў сеціве напісалі, што, быццам, чалавек без галавы – гэта канкрэтны чалавек.
– Хто напісаў? – сур’ёзна запытаўся маёр.
– Нейкі Дон Катаяма, літаратар.
– І што?
– Ну, што чалавек без галавы – гэта ваяр, бітва якога ня скончылася.
– Як прозьвішча?
– Чартарыйскі. Януш Чартарыйскі, якога нібыта забілі пры аблозе Пскова. І ня ворагі забілі, а ягоны найлепшы сябра Саламярэцкі Багдан. Гэты Саламярэцкі быў закаханы ў жонку Януша. Ён яго забіў, зьнёс яму галаву ў неразьбярысе бітвы, а пасьля вярнуўся і стаў жыць з жонкай сябра, нібыта ён герой ды яшчэ й дабрачынны чалавек, які ўзяў удаву. А пра Януша сказаў, што той сам зваліўся з каня на ўласны меч, і галава яму адсяклася. Дык вось, цяпер гэты Януш вярнуўся і хоча адпомсьціць за сваё зганьбаванае каханьне, сяброўства і змарнаваны лёс... Так там напісана.
Яна яшчэ дагаворвала апошнія словы, а голас маёра ўжо чуваць быў ці то з дальняга пакою, ці то з калідора.
– ... правер усіх Саламярэцкіх. Па рэспубліцы? Чаму па рэспубліцы? Па горадзе. Ён жа сюды прыйшоў помсьціць. Давай хутка, і паведамі мне.
Вось як, – сказаў сам сабе Дон Катаяма й прысеў да кампутара. Гарадскі даведнік знайшоў яму аднаго Саламярэцкага, якога ён і сам даўно ведаў. Данчык жыў у доме насупраць і займаўся пудзіламі ў гарадскім краязнаўчым музеі.
[Тут аўтар, відавочна, заступае не на сваю тэрыторыю. Данчык Саламярэцкі ў якасьці краязнаўцы-суседа, музей, пудзілы... Караткевіч настойліва грукае ў шыбіну хаты на Лысай гары, і аўтар разумее намёк.]
Адзіным Саламярэцкім у горадзе быў уладальнік аўтасервісу, на будынку якога вісела шыльда “Шынамантаж”. Знаходзілася прадпрыемства ў прадмесьці. І пакуль маёр Іван чакаў сваю “аператыўку”, абезгалоўленае цела Саламярэцкага знайшлі на задворках ягонага ж “Шынамантажу”. Пра гэта журналістам паведамілі сьлесары аўтасэрвісу Кайлюс і Зелба.
Хе-хе, – сказаў сам сабе Дон Катаяма, чытаючы гэтую навіну на гарадскім сайце. Правільная разгадка таямніцы Саламярэцкага натхніла яго, і ён задумаўся пра ўласнае расьсьледаваньне сюжэту чалавека без галавы.
Суседскія галасы ў гэтай справе дапамагчы ўжо не маглі, і трэба было спадзявацца на ўласную інтуіцыю.
* * *
Значыць, Януш адпомсьціў Саламярэцкаму... Сябра абезгаловіў сябра... Аднак у цэнтры гэтай мужчынскай гісторыі павінна быць жанчына. Жонка аўтасервісьніка? Але гэтых жонак ён мяняў шмат разоў. Ён запіваў, і тады бізнэс ягоны занепадаў, бывала, на доўгія месяцы. Пасьля Саламярэцкі адраджаўся да жыцьця, як той фенікс, і разам з ім адраджаўся ягоны бізнэс. І кожнага разу такі катаклізм суправаджаўся зьменаю жонкі...
Пра ўсё гэта Дон Катаяма распавёў назаўтра ў кавярні доктару Зайцу й прафесару Соладу.
– У жанчын фантастычная інтуіцыя, – сказаў доктар Заяц, – ніколі не паверу, што ўдава Януша так ніколі й не адчула, што з ёю жыве хлус.
– Але яна магла й хацець Саламярэцкага больш за ўласнага мужа Чартарыйскага, – заўважыў прафесар Солад. – Трэба глядзець з усіх бакоў і дапускаць нават тое, што забойства Януша было спланаванае Саламярэцкім разам з Янушавай жонкай. Жаночае каварства таксама не выпадае скідаць з рахункаў.
– Па ідэі Януш, калі гэта ён, абезгаловіўшы Саламярэцкага, павінен вярнуць сабе ўласную жонку, – разважаў уголас Дон Катаяма. – Але ў нашага шынамантажніка жонкі мяняліся як пальчаткі. Як яе шукаць?
Калегі задумаліся, папіваючы каву.
– Я думаю, што гэта павінна быць жанчына мары, – сказаў прафесар Солад. – У вас ёсьць такая жанчына, Дон Катаяма? Не прыдуманая, не “з мінулага жыцьця”, а рэальная, сёньняшняя жанчына мары?
– Гм, – запнуўся Дон Катаяма. – Калі так, то гэта Зоя, жонка маёра Івана й маці ягоных дзяцей Кая і Герды.
– Забаўна, – сказаў доктар Заяц, – там ваяка Януш, тут маёр Іван, што па-сутнасьці адно й тое ж. Хто з іх без галавы?..
– Значыць, усю праўду ў гэтай гісторыі ведае Зоя? – прамовіў Дон Катаяма. – Але я ж да яе й падступіцца не магу. Больш за тое, зусім не хачу ўлазіць у яе сям’ю й разбураць гэты свой вобраз – жанчыны мары.
– Усё слушна, – сказаў прафесар Солад, – як слушна й тое, што наш чалавек без галавы будзе цяпер шукаць Зою.
– Навошта? – усклікнулі ў адзін голас Дон Катаяма і доктар Заяц.
– А каго яму яшчэ шукаць? – задумліва сказаў прафесар Солад. – Ён блукае па прадмесьці, адцінае няшчаснаму Саламярэцкаму галаву, але ягоная субстанцыя шчасьця й любові – у ёй, у Зоі. Проста бачыць яе, любіць яе – гэта ж абсалют. Калі згадаць ягоную цыдулку. Застаецца высьветліць апошнюю дэталь. Ці перабягаў Зоі хоць калі-небудзь дарогу чалавек з прозьвішчам Саламярэцкі. Зрэшты, асабіста мне й так ясна, што перабягаў.
– Але маёр Іван мусіў пра гэта ведаць, – сказаў Дон Катаяма, – чаму б ён тады ўчыняў аблаву ў кавярні, аддаваў загад шукаць усіх Саламярэцкіх ды разважаў пра немагчымасьць злавіць чыстую філасофію?
На гэтае пытаньне адказаў доктар Заяц. Ён дапіў сваю каву й прамовіў:
– Маёру ўласьцівыя тры рэчы: даганяць, уцякаць і хавацца. Ён ужо дагнаў, ужо ўцёк і зараз замятае свой сьлед.
* * *
“У мяне за сьцяной размаўляюць суседзі”, – піша Дон Катаяма на чыстым аркушы паперы. Насамрэч суседзі пакуль не размаўляюць, але ён чакае, як і кожны дзень...
14-15 студзеня 2009 году.
Лысая гара.
Чучундра
Падарожжа прафесара Солада й доктара Зайца (Блюма)
Позна ўвечары доктар Заяц (Блюм) атрымаў ад прафесара Солада ліст:
“Дарагі доктар! Як мы й дамаўляліся, наша падарожжа да Чучундры адбудзецца заўтра. Прашу вас а шостай раніцы прыйсьці ў 12-ты сектар аэрапорту. Даруйце за раньні час, але хацелася б укласьціся ў адзін дзень. З павагай, прафесар Солад”.
Раніцою а шостай было яшчэ зусім цёмна і дождж ліў, нібы з вядра. Што ні прадпрымаў доктар Заяц (Блюм), нацягнуўшы гумовікі, плашч-палатку, а да ўсяго накрыўшыся парасонам, але ў прызначаны сектар зьявіўся прамоклым да ніткі.
Тоўстыя струмяні зьлівы дубасілі па ім, па ўзьлётных палосах, па вялікай белай лічбе “12”, намаляванай на асфальце, па срабрыстым корпусе гелікоптэра. Ад павіслых сярод заклёпак буйных дажджавых кропляў здавалася, што ўвесь корпус пакрыўся бліскучымі пярлінамі.
– Узлазьце сюды, доктар, – пачуўся зьверху голас прафесара. – Толькі ўлічыце, што я зусім нядаўна пачаў кіраваць гэтай штукай, таму баўтанкі будзе больш, чым трэба.
Доктар ускараскаўся па лесьвіцы й пачаў атрасаць з сябе ваду.
– Гэта бяз сэнсу, – сказаў прафесар. – Я падрыхтаваў для вас сухія паходныя рэчы, пераапранайцеся, а я пакуль запару гарбаты, каб вы не прастылі.
На хвіліну ён заняўся кіпенем і зьмяніў тэму:
– Мінулы раз я казаў вам, што Чучундра – унікальнае месца. Але, прызнаюся, сам ніколі там не бываў. Таму давялося перагледзець шмат кніжак. Пра яе пішуць часта, але за апошняе тысячагоддзе там бывалі хіба што адзінкі. І пакінулі надта супярэчлівыя сьведчаньні... Вось вашая гарбата.
Пераапрануты доктар Заяц (Блюм) сеў на крэсла побач з прафесарам Соладам, і іх гелікоптэр адарваўся ад паверхні з нумарам “12”.
* * *
Зьліва ўсё абрыналася з нябёс і засьцілала ўсё навокал. Доктару Зайцу (Блюму) падалося, што водная заслона – не за лабавым шклом гелікоптэра, а недзе ў ягонай сьвядомасьці, дзе ўсё на хвілю замуцілася і быццам страціла сэнс. Але ж некуды яны ляцелі? І бадзёры голас прафесара Солада гучаў проста па-над вухам.
Доктар сабраўся з думкамі:
– Мінулы раз, дарагі прафесар, вы распавядалі пра дзіўны эксьперымент, які ўчынілі з Чучундрай яе насельнікі. А як яны называлі сваю мясцовасьць да таго, як сталі называць Чучундрай?
Прафесар напружыў памяць і сказаў:
– Гугл Эс.
– Гугл Эс? – паўтарыў доктар. – Дзіўная назва.
– Бачыце, – разважаў прафесар, – яны ад пачатку ўсё зблыталі. Яны прыдумалі самаабмежаваньне й падпарадкавалі яму ўсё. А затым пераадоленьне гэтага самаабмежаваньня зрабілі сэнсам свайго існаваньня. На маю думку, гэта быў цалкам ірацыянальны шлях. Ну, да прыкладу, яны прыдумалі адлегласьць – усякія далёкія шляхі й сьветлавыя гады. Хоць у сьведчаньнях іхніх продкаў вы ня знойдзеце з гэтым ніякіх праблемаў. Адправіўся кудысьці й дастаўся да месца. А яны паверылі, што адлегласьць трэба пераадольваць. І каб гэта ўсё не здавалася абсурдам, прыдумалі гравітацыю. Каб ужо зусім цяжка было рухацца. Ну, а калі такія перашкоды, тым большая заслуга пераадоленьня. Свой “подзьвіг” яны назвалі асваеньнем космасу. А сьведчаньні сваіх продкаў, якім не складала праблем дастацца хоць на Месяц, хоць да Сонца ці да зор – як нам з вамі, – схавалі й забылі. Наўзамен гэтага яны назвалі свае прыдуманыя рамкі навукай. Ад продкаў у іх была яшчэ рэлігія, але рэлігію яны лічылі антынавукай, а сваю навуку – адзіна правільным вучэньнем. Словам, пераблыталі ўсё на сьвеце. Яны й не заўважылі, што зблытваць усё з усім стала іхнім крэда, накшталт сімвалу веры.
Доктар Заяц (Блюм) слухаў расповед прафесара й не заўважыў, што зьліва тым часам скончылася, а замест яе ім насустрач ляцелі нейкія прадметы – зусім дробныя ашмёткі чагосьці і ладных памераў фрагменты нейкіх механізмаў, сярод якіх гелікоптэру даводзілася лавіраваць, нібы ў лабірыньце.
– Мы з вамі проста ляцім і нічога не пераадольваем, – працягваў прафесар Солад, – а яны “асвойвалі космас”. Глядзіце, як яны тут сваім асваеньнем насьмецілі. Праўда, яны жылі тысячу гадоў таму. Тупік чакаў іх у тым збоі логікі, што ў самаабмежаваньні й яго пераадоленьні яны ня бачылі межаў.
* * *
Гелікоптэр з цяжкасьцю ўхіліўся ад вялізнае касьмічнае жалязякі, што ляцела проста насустрач.
– Вы падыходзіце да тэмы мутацыі? – падтрымаў гаворку доктар Заяц (Блюм).
– Так, – згадзіўся прафесар. – Спачатку ўсё йшло быццам някепска. Яны разважалі так: навошта вырошчваць цэлае поле пшаніцы, калі можна выгадаваць адзін вялізны колас? І навошта даглядаць статак кароў, калі можна генетычна злучыць яго ў адну каровішчу. Яны проста як памаўзьлівыя лезьлі-заглыбляліся ў структуру будовы ўсяго жывога й нежывога, усё глыбей і глыбей. А тады навучыліся той колас-хлебішча скрыжоўваць з той каровішчай і, шчасьлівыя, атрымалі адразу шмат хлеба, малака й мяса, прычым у адным пакеце. Тут бы ім і спыніцца. Але ж не, механізм пераадоленьня самаабмежаваньня раскручаны на поўную катушку. Яны ўсё глыбей лезуць у сьветабудову й скрыжоўваюць сваю хлебакаровішчу са спажыўцом хлеба, малака і мяса, гэта значыць, з чалавекам. Ну, а чалавеку шмат чаго трэба, напрыклад, перамяшчацца, пераадольваць тыя непераадольныя адлегласьці. І яны скрыжавалі сваё чудзішча з самалётам, параходам і цягніком! Уяўляеце?
– Праўду кажучы, не.
– Я таксама не ўяўляў. Пакуль не пабачыў Чучундру на карціне тагачаснага мастака Марачкіна. Ён маляваў яе з натуры тысячу гадоў таму. Алеем. Страхацішча, скажу я вам, дарагі доктар. Там і пер’е, і футра, і металёвыя лопасьці... жывое цела, што зраслося з пластыкам... – усё зьмяшанае ў адным агромністым камячышчы, які пры тым яшчэ й бегае, лётае й плавае.
Доктар Заяц (Блюм) апасьліва спытаўся:
– Ці сёньня мы пабачым яе жыўцом?
– Думаю, што не, – уздыхнуў прафесар Солад. – Хоць, натуральна паспрабуем пашукаць такі незвычайны экземпляр. Але ж справа ў тым, што яны не спыніліся й на гэтым. Скрыжаваўшы ўсё з усім, яны вырашылі злучыць Чучундру з самой планетаю Гугл Эс. Калі б эксьперымент ня ўдаўся, яны, напэўна, і дагэтуль жылі б там, куды мы з вамі ляцім. Але тысячу гадоў таму яны пакінулі сваю мясцовасьць, якая з тых часоў стала называцца Чучундрай. Гэта значыць, мутацыя прайшла пасьпяхова.
* * *
Тым часам сьвітала. Доктар Заяц (Блюм) зачаравана глядзеў на вялізны блакітна-зялёны шар наперадзе. Шар імкліва набліжаўся, і на ім прамалёўваліся контуры мацерыкоў і акіянаў. Яшчэ крыху, і шар страціў свае абрысы, а наперадзе была суцэльная сьветлая прастора, зацягнутая аблокамі.
– Вось халера, – усклікнуў прафесар Солад, – падобна, што й тут таксама дажджы.
– Што зробіш, – супакоена азваўся доктар Заяц, – сезон. Спадзяюся, мы з вамі ня будзем надта пераймацца пераадоленьнем гэтага абмежаваньня. Як той казаў, дожджык моча – сонца сушыць... У вашым расповедзе, дарагі прафесар, для мяне няяснай засталася адна дэталь. Якім чынам яны адбіралі для мутацыі людзей?
– Гэта цэлая эпічная гісторыя, – уздыхнуў прафесар. – Яны адбіралі не людзей, а народ. Былі праведзеныя грунтоўныя дасьледаваньні наконт таго, які з народаў найменш верыць у сваю будучыню. Усё ж такі яны лічылі сябе гуманістамі, таму самаму зьняверанаму народу хацелі падарыць шанец на выжываньне. Словам, абралі найбольш бесьперсьпектыўнага. І перамог у гэтым рэйтынгу беларускі народ. Беларусы. Ня тое, каб яны не хацелі жыць, але яны найменш за іншых хацелі быць самі сабою. І пры гэтым увесь час наракалі на іншых, быццам гэта іншыя прымушаюць іх пазбаўляцца сваёй самабытнасьці. У выніку беларусы й былі скрыжаваныя з тым хлебакаровацягніком, а пасьля і з самой планетай.
– Вы хочаце сказаць, што ўсе народы пакінулі планету, а беларусы засталіся?
– Так яно й было. Праўда, засталіся – не зусім дакладна. Цяпер яны й ёсьць тое, куды мы ляцім. Яны й ёсьць Чучундра.
* * *
Гелікоптэр рухаўся нізка, над самымі вершалінамі дрэваў. Ён то трапляў у запавесу дажджу, то вырываўся ў чыстую прастору, і тады падарожнікі заварожана разглядалі краявід. Дубровы здаваліся ім падобнымі на паркі, а сьветлыя стужкі рэк нагадвалі аўтастрады. Зялёны колер усіх магчымых адценьняў дамінаваў у краявідзе. Тут нідзе не было відаць прыкметаў жыцьця, але, разам з тым, ад усяго навакольля сыходзіў загадкавы дух абжытасьці. Падарожнікам мярэсьцілася, што вось-вось за наступным ляском яны ўбачаць дом альбо чалавека. На імгненьне іхная мроя ўвасобілася ў рэальнасьць. Па зялёнай лугавіне ішла маладая кабета ў лёгкай летняй сукенцы. Занятая сабою, яна не зьвярнула на гелікоптэр ніякае ўвагі. Затое падарожнікі літаральна прыпалі да шыбаў. Прамільгнуўшы кабету, прафесар Солад моўчкі разьвярнуў машыну – такім дзівам здавалася пабачыць жывога чалавека на няжылой Чучундры! – але кабеты на лугавіне ўжо не было. Падарожнікі вырашылі, што яна ім прымроілася, але, абмеркаваўшы дэталі, пераканаліся, што бачылі тое самае.
– Я нават пасьпеў у думках даць ёй імя, – сказаў прафесар Солад.
– Вы назвалі яе Зоя?
– Вось бачыце... Значыць, у нас ёсьць шанец сустрэцца з ёй яшчэ раз, – зрабіў выснову прафесар, і гелікоптэр мякка апусьціўся на лугавіну.
У невысокай траве падарожнікі адразу заўважылі сьцежку, якая прывяла іх на бераг невялікага возера.
– Тут сапраўды надзвычай утульна пачуваешся, – дзяліўся ўражаньнем доктар Заяц (Блюм). – Гэтыя ўзьлескі, лугавіна, возера... Ад усяго сыходзіць дух жывога.
– Беларусы ўмелі размаўляць з прыродай, з дубровай і з возерам, – тлумачыў прафесар Солад. – Але гэта было вельмі-вельмі даўно. Размова мусіла мець форму вершаў. Нездарма яны самі сябе называлі нацыяй паэтаў. Напэўна, так яно й было. Але нам з вамі, баюся, пагаварыць з травой ці з вадой ня ўдасца. Таму трэба шукаць нейкія іншыя спосабы дачыненьня з Чучундрай.
– Глядзіце, – перабіў яго доктар Заяц (Блюм), – а гэта ўжо ня дзікая прырода!
На самым беразе возера падарожнікі ўбачылі нейкую спаруду і засьпяшаліся да яе.
* * *
– Гэтае прыстасаваньне называецца лябёдкай, – сказаў прафесар Солад. – Служыць для падыманьня цяжкіх рэчаў. Бачыце, гэтыя тросы, што йдуць у зямлю? Калі круціць рукавятку, нешта павінна адбыцца.
– Рызыкнем? – доктар Заяц (Блюм) абедзьвюма рукамі ўхапіўся за рукавяць.
– Вядома, – ухваліў прафесар. – Нічога іншага нам і не застаецца.
Лябёдка азвалася ў навакольнай стоенасьці рэзкім іржавым скрыпам, які разьдзёр цішыню камернага краявіду. Тым ня менш, доктар працягваў налягаць на рукавятку ўсім целам, завяршаючы першы паварот.
Пасярод люстэрка азёрнай паверхні зьявіліся тры металёвыя пікі-сьцяжкі.
– Вось гэта сапраўднае дзіва, – сказаў прафесар Солад. – Падобна, што вы, дарагі доктар, падымаеце з вады ці то палац ці то замак. Хоць звычайна ў беларусаў правальваліся пад зямлю цэрквы, і пасьля на тым месцы ўзьнікала возера. Але, мяркуючы па флюгерах, гэта не царква. Сьцяжкі ставілі на замках і палацах.
Быццам у пацьверджаньне гэтых словаў пасьля другога абароту лябёдкі над паверхняй возера паказаліся тры палацавыя вежы. Яны былі такія вялікія, што вада сьцякала з іх вадаспадамі, якія сваім імклівым шумам заглушылі іржавы скрып лябёдкі.
Відовішча паўставаньня з возера палацу настолькі заваражыла прафесара, што ён ня мог вымавіць ані слова. Тое самае адчуваў і доктар, які аднак не спыняў свае працы.
Пасьля пятага абароту перад падарожнікамі ўзьнік цэлы востраў пасярод возера. Палац быў аточаны паркам і высокай каменнай агароджаю. І ўсё гэта густа сьцякала вадою. Наастачу пачалася сапраўдная зьліва, якая прымусіла падарожнікаў схавацца пад намёты-плашчы.
* * *
Калі дождж скончыўся, увесь краявід асьвяціла сонца. Вялізны палац блішчэў сваімі шыбамі й вітражамі, а рознакаляровая абліцоўка ягоных вежаў іграла ў промнях, нібы калейдаскоп. У дадатак да ўсяго па-над палацам зьявілася вясёлка.
– Ведаеце, дарагі прафесар, зусім не падобна, каб гэты палац ягоныя гаспадары пакінулі тысячу гадоў таму, – засумняваўся доктар Заяц (Блюм).
– Я вам больш скажу, – падхапіў ягоную думку прафесар Солад, – зусім не падобна, каб ён тысячу гадоў прабыў на азёрным дне. І я не зьдзіўлюся, калі там кіпіць жыцьцё, і на падворку сноўдаюць конныя экіпажы. Вось толькі як нам дастацца туды? Ані мастка, ані чаўна не відаць.
– Гэта праўда, але да палаца зусім недалёка, можам і пераплысьці.
– Думаю, што гэта небясьпечна, – сказаў прафесар. – Калі Чучундра ўступіла з намі ў кантакт, гэта зусім ня значыць, што намеры ў яе добрыя. Чаму, па-вашаму, яна не пакінула нам ніякага спосабу дабрацца да палаца, апроч як плывучы? А раптам я, да прыкладу, ня ўмею плаваць? Што, дарэчы, так і ёсьць.
– Прызнацца, і я не вялікі плывун, – пагадзіўся доктар Заяц (Блюм). Прапаную абысьці возера, калі не сплаўны сродак напаткаем, дык можа якую-небудзь ідэю...
І сапраўды, каля лесу, які падступаў да самае вады, падарожнікі ўбачылі брод. Плыткае месца пяшчанай стужкай працягвалася да самага вострава. Разбуўшыся, прафесар і доктар хутка пераканаліся, што вада не даходзіць і да калена.
Неўзабаве пераход быў завершаны, яны пералезьлі праз высокі каменны плот і апынуліся ў парку, якім быў абсаджаны палац.
З першага ж погляду ім стала зразумела, што яны патрапілі ў лякарню. Па прысадах з пафарбаванымі белай вапнай бардзюрамі прагульваліся мужчыны ў аднолькавых брунатных халатах, сям-там можна было заўважыць і жанчын у медычных строях.
Падарожнікі непрыкметна памкнуліся да ўваходу ў палац.
* * *
Неспадзяванка чакала іх ужо ў доўгім калідоры на першым паверсе. Доўгія шэрагі аднолькавых дзьвярэй вялі ў лекарскія кабінеты. На першых дзьвярах на таблічцы яны прачыталі: “Прафесар Солад”, а на кабінеце насупраць: “Доктар Заяц (Блюм)”.
– Ну проста Салярыс нейкі, – прысьвіснуў прафесар Солад. – З каго пачнем?
– Давайце з вас, дарагі прафесар, – азваўся доктар Заяц (Блюм) і пагрукаў у дзьверы.
“Калі ласка”, – пачулася з таго боку, і падарожнікі ўвайшлі ў кабінет.
За сталом насамрэч сядзеў прафесар Солад, апрануты ў накрухмалены лекарскі халат.
– Прафесар Солад, – прадставіўся ён, выходзячы з-за стала і працягваючы руку прафесару Соладу, які, у сваю чаргу, прамармытаў тое самае.
А што ён мог зрабіць? Сказаць, што яны прыляцелі на Чучундру, каб праз гэтага прафесара навязаць з ёй кантакт?..
– Вы дарэмна асьцерагаецеся, – запэўніў Солад у белым халаце, – у нас не псіхіятрычная клініка, а пансіянат з высакароднай місіяй барацьбы з курэньнем! Вы, дарэчы, ня курыце?
– Не, – сказаў зьбянтэжаны Солад-падарожнік, – хіба калі вазьму чарку...
– Тыповы беларускі дыягназ, – прамовіў белы халат такім тонам, быццам сабраўся пачаць лекцыю.
– Беларусы так заклапочаныя сваім здароўем, – уставіў з ветлівасьці доктар Заяц (Блюм).
– У беларусаў дзьве спрадвечныя заклапочанасьці – здароўе і родная мова, – удакладніў белы халат. – І з абедзьвюма яны ня могуць даць сабе рады – ці іх губіць, ці ратаваць. Адныя кажуць – на чорта яно трэба. Другія крычаць: ратуйця!
– Але ж мы гаворым... – пачаў быў доктар Заяц (Блюм).
– Гаворым, – перабіў белы халат, – а што толку?
– І то праўда, – пагадзіўся доктар.
* * *
Дзьверы кабінета расчыніліся, і да суразмоўцаў далучыўся яшчэ адзін доктар Заяц (Блюм), толькі ў белым халаце.
– Новыя пацыенты? – дзелавіта спытаўся ён у калегі прафесара Солада.
– Бадай што, не, – адказаў той. – Сытуацыя больш складаная. Нашы госьці – alter ego, дарагі доктар. Яны цікавяцца гісторыяй і мутацыямі.
– Вы прымаеце нас за вар’ятаў? – у адзін голас прамовілі Кайлюс і Зелба падарожнікі.
– Мы прымаем вас за сябе. Гэтаксама як і вы нас, – адказаў Солад у белым халаце. – І ў гэтым уся праблема.
Падарожны доктар Заяц (Блюм) выглядаў зусім па-дзіцячаму разгубленым. Ён быццам узяў сябе ў рукі й сказаў:
– Не зьдзіўлюся, калі вызірну зараз у вакно і там па начной вуліцы праедзе тралейбус.
– Ну вось бачыце, – сказаў ягоны цёзка, – ніякага вар’яцтва. Вуліца, тралейбус, ноч – што можа быць больш рэальнага.
І сапраўды, за вокнамі ці то вечарэла, ці сьцямнела ад таго, што зноў пачалася зьліва.
Падарожнікі добра ведалі манеру пансіянатных лекараў пераконваць пацыентаў у тым, што ніякага вар’яцтва няма. У выніку часьцяком дасягалася адваротная мэта. Навошта? Каб лекар атрымаў сатысфакцыю, пераканаўся ў тым, што сам у здаровым розуме. А можа быць, гэта ўсяго толькі моцны сродак выпрабаваць псіхіку пацыента. Калі яна надломленая, дык паддаецца паніцы, а калі не – вытрымае й гэта. У кожным разе, падарожнікі вырашылі падыграць сваім alter ego, каб самім зарыентавацца й як-небудзь пакінуць гэтае месца, што падавалася ім цяпер непрытульным і чужым.
* * *
– Нам даводзіцца рабіць неверагодныя намаганьні, каб застацца ў межах сьвядомасьці, – прызнаўся прафесар Солад.
– А ці варта? – паблажліва сказаў ягоны цёзка ў белым халаце. – Ці ня вы сёньня ў гелікоптэры казалі пра надуманыя самаабмежаваньні ды іх пераадоленьне? Усё гэта адбывалася з людзьмі й тысячу гадоў таму, а тут вы трапляеце на Чучундру, і аказваецца, што вы казалі пра сябе. Хіба ня так?
– Вельмі падобна. Але што з таго? Вы разважаеце так, быццам вы й ёсьць я.
– А хіба ня ў гэтым быў сэнс вашага падарожжа? І хіба ня ў гэтым сэнс усякага падарожжа? Вы купілі пуцёўку ў Туніс, быццам хацелі паглядзець на бедуінаў, але толькі – быццам. Вы хацелі паглядзець на сябе.
– Мы радыя паведаміць вам, – падхапіў тон калегі Заяц у халаце, – што мэта вашага падарожжа дасягнутая.
Ён пераставіў крэслы для пацыентаў вакол стала, дастаў з шафы імбрык і сказаў:
– Дазвольце, дарагія калегі, пачаставаць вас гарбатай. Бо нам з прафесарам насьпеў час для вечаровага агляду.
Пакуль гатаваўся кіпень, падарожнік доктар Заяц (Блюм) шапнуў на вуха свайму прафесару Соладу: “Дык што ж, мы ляцелі на Чучундру, а прыляцелі да сябе ў галаву?” Але адказаў на гэта прафесар у белым халаце:
– Гэта і так, і ня так. Бо тое, што вы называеце сваёй галавой, займае ў нас зусім нязначнае месца. Інакш усе даўно кінулі б курыць, і патрэба ў нашым пансіянаце адпала б. Як наша цела на дзевяноста адсоткаў складаецца з вады, так нашая сьвядомасьць на дзевяноста адсоткаў – ня нашая. Зараз 90 адсоткаў займае Чучундра – мэта вашага падарожжа. А там, як вам уяўляецца, неверагоднае мноства ўсяго! Самыя дзіўныя мутанты, палацы, якія падымаюцца з вады ў пяць абаротаў, Зоя...
– Зоя? – у адзін голас ускрыкнулі Кайлюс і Зелба падарожнікі.
– Вядома, Зоя, – зьдзівіўся ў адказ Солад у белым халаце. – Зоя тут увасабляе для вас усю радасьць і сэнс жыцьця.
– І для нас таксама, – сказаў Заяц у белым халаце.
– Яна вам мроіцца так рэалістычна, што вы гатовыя на месцы разьвярнуць гелікоптэр, – працягваў Солад з пансіянату.
– І мы таксама, – дадаў ягоны калега Заяц.
– І паколькі вам удалося забрацца ў самыя закуткі ўласнай сьвядомасьці (а гэта было няпроста), мы, у сваю чаргу, падрыхтавалі для вас сюрпрыз, – аб’явіў Солад у халаце.
– Што менавіта? – усклікнуў ягоны цёзка.
– Гэта будзе ня страшна? – з недаверам прамовіў доктар Заяц (Блюм).
– Толькі не для вас, – у адзін голас запэўнілі белыя халаты й засьпяшаліся на агляд.
* * *
Што будзе далей? Магчымыя варыянты.
Падарожнікі выйдуць з палацу, пералезуць цераз плот, пяройдуць уброд возера, адкруцяць лябёдку на пяць абаротаў так, каб палац схаваўся пад вадой, сядуць на свой гелікоптэр, яшчэ на імгненьне ім сустрэнецца Зоя, і яны палятуць назад. Увесь гэты час яны ня скажуць адзін аднаму ні слова. А ўвечары, як і планавалі, апынуцца кожны ў сябе. Найбольшы сюрпрыз падарожжа – вяртаньне. Можа быць, гэта й мелі на ўвазе іхнія alter ego з пансіянату?
Пра іншыя варыянты думалася з апаскай.
Вось тыя зараз здымуць свае халаты й акажацца, што яны ўжо не “дваяцца”, што Солад – гэта Солад, а Заяц (Блюм) – Заяц (Блюм). Яно ж быццам бы так і ёсьць. Але тады перагортваецца ўсё жыцьцё, і яны застаюцца кіраваць пансіянатам з высакароднай місіяй барацьбы з курэньнем, які перыядычна зьнікае ў вадзе ляснога возера на Чучундры, якая – мутант. Яны зусім ня ведаюць механізмаў гэтага жыцьця, і ім робіцца крыху вусьцішна.
Хоць, калі падумаць, механізм яны якраз ведаюць. Гэта лябёдка. І ў сьветлым кабінеце велічнага палацу, дзе можна запарыць гарбату, зусім не найгоршае месца для прафесара і для доктара.
Можа быць, ім зробяць сустрэчу з Зояй?.. А можа, пакажуць Чучундру – тую, якую тысячу гадоў таму намаляваў мастак Марачкін?
“Калі яны – гэта мы, значыць, мы самі можам прыдумаць гэты сюрпрыз, – разважалі падарожнікі. – Але... Але яны кажуць, што ў нас 90 адсоткаў ня нас. І гэта праўда. І ў гэтым уся праблема. Выходзіць, мы можам гэтымі адсоткамі напрыдумляць для саміх сябе такія сюрпрызы, якіх ніколі й не чакалі”.
* * *
– Вы таксама думаеце пра тыя дзевяноста адсоткаў, дарагі прафесар? – спытаўся доктар Заяц (Блюм), дапіваючы сваю гарбату.
– Так, дарагі доктар, – адказаў прафесар Солад. – Гэта якраз там, у тых адсотках спаткаліся нам нашы alter ego. Мы быццам ведаем іх, але нічога ня можам ведаць пра іхнія намеры. Урэшце, калі мы й напраўду складаемся ня толькі з сябе саміх, дык мы самі – гэта наш выбар. У нас адзін, у іх іншы. Нават у межах нас саміх. Напэўна, вельмі добра, што ў нас заўсёды застаецца магчымасьць надзець белы халат і працаваць у пансіянаце на востраве ляснога возера. Падумайце пра гэта.
– Я ўжо падумаў, дарагі прафесар, – усьміхнуўся доктар.
– Я таксама, – упэўніў яго Солад. – Значыць, нам засталося вярнуцца. Пры гэтым ужо вечар і зноў хвошча дождж, і мы ня ведаем, ці будзе нам шлях вяртаньня лёгкім.
Мокрыя наскрозь падарожнікі беглі ад палаца праз парк у тое месца, дзе раніцаю пералазілі праз плот. Дождж засьцілаў ім вочы, і толькі маланкі сьлепа асьвятлялі ім накірунак у цемры. Грымоты, якія ў іншым выпадку маглі спалохаць і пасяліць у сэрцы жах, цяпер, здавалася, віталі іх радасна і па-свойску.
Дрэвы старога парку расступаліся абапал іхняга шляху, пакуль зусім ня зьніклі. Нечакана падарожнікі апынуліся пасярод ночы і пасярод дажджу на пляцоўцы, у сярэдзіне якой была намаляваная вялікая белая лічба “12”.
Прафесар і доктар парукаліся й адправіліся кожны ў свой бок. Раптам прафесар абярнуўся й крыкнуў, перамагаючы шум дажджу:
– Заўтра ўвечары, дарагі доктар, вы атрымаеце ад мяне ліст.
– Буду чакаць яго з нецярплівасьцю, – крыкнуў у адказ доктар Заяц (Блюм), зразумеўшы, што іхнае падарожжа яшчэ толькі пачынаецца.
20-21 лютага 2009 году.
Лысая гара.
