_____________________
Хроніка непрыкаянай душы.
Аповесьць
Часопісны
варыянт.
|
Ой, і што жа ты, душа,
Міма раю прайшла?..
Ой, і чым жа ты, душа,
Правінілася?..
З народнай песьні.
Тое, аб чым яго неаднойчы цягам дванаццаці гадоў пасьля цяжкога інфаркту папярэджвалі “сардэчныя“ дактары, здарылася акурат 23 лютага – на сьвята з гучнай назвай “Дзень абаронцы Айчыны”. І ў гэтым было не інакш, як боскае наканаваньне ці як нечая помста. Рыгор Аўласёнак ня тое каб не любіў гэтае сьвята, але ставіўся да яго непрыхільна, і меў на гэта ажно некалькі важных прычынаў. Па-першае, яму было няўцям, якую такую Айчыну баранілі беларусы ў 1918 годзе пад расейскай Нарвай, тым больш, што бальшавікі там былі бітыя. Па-другое, была незразумелаю перайначаная “кішэннымі“ дэпутатамі ранейшая назва сьвята “Дзень Савецкай Арміі”: якія такія Саветы і калі кіравалі войскам агромністай бальшавіцкай імперыі? Бадай, лагічней гучала б назва “Дзень бальшавіцкай чырвонай арміі”. Слова “чырвонай” тут гэтак сама было б дарэчы: колькі крыві было бязглузда праліта пад час грамадзянскай, другой сусьветнай і так званых “інтэрнацыянальных” войнаў з прычыны бяздарнага бальшавіцкага кіраўніцтва... Нарэшце, служыць у “савецкім” войску Аўласёнку давялося ажно тры гады: загрымеў ён туды пасьля ліквідацыі ваеннай кафедры з чацьвёртага курсу філфаку, пакінуўшы ў студэнцкім інтэрнаце маладую жонку Зосю і гадавалую дачушку Алінку. “Забрылі”, як тады казалі, у войска з ім разам адразу семярых аднакурсьнікаў. І, бадай, галоўнае: амаль два гады ягоны сярэдні сын Алесь выконваў так званы (цяпер вядома, кім прыдуманы) “інтэрнацыянальны абавязак” у далёкім мусульманскім Афганістане. Дзякуй Богу, ён вярнуўся адтуль жывы, нават не паранены. Але тая незразумелая, нікому не патрэбная вайна ня толькі пакалечыла душы маладзенькіх, яшчэ бязвусых хлопцаў, але многіх з іх увогуле загубіла ці зьнявечыла фізічна. Яна жорстка прайшлася па душах і па здароўі іхніх бацькоў. Менавіта адтуль быў родам “абшырны” інфаркт, які перанёс Аўласёнак неўзабаве па вяртаньні сына з Афгану.
Дык вось. На гэтае самае малазразумелае сьвята, бяз дай прычыны, зваліў Аўласёнка цяжкі сардэчны прыступ: а другой палове дня стала балюча смактаць “грудная жаба” і канчаткова зьбілася з рытму сэрца. Яно бязладна грукала і турзалася, нібы галодны на паліва матор. Нітрагліцэрына не дапамагала, і здранцьвелая ад страху Зося выклікала «хуткую дапамогу». Больш за дзьве гадзіны доктар і медбрат вядзьмарылі над хворым, аднак урэшце вынесьлі вердыкт: у бальніцу. Так Рыгор Аўласёнак на доўгі час стаў пацыентам адной са старэйшых бальніц, што месьцілася амаль у цэнтры гораду і славілася сваімі выбітнымі кардыёлагамі.
Атрымаўшы адпаведную порцыю абязбольваючых і праляжаўшы нерухома некалькі гадзінаў пад кропельніцай, ён нарэшце крыху ачуняў ад болю і страху, ачомаўся і стаў пакрысе, як сказалі б вайскоўцы, арыентавацца на мясцовасьці. На сьцяне, побач з адчыненымі наросхрыст дзьвярмі, чыталася шыльдачка: “Палата інтэнсіўнай тэрапіі” (як вынікала з гаворкі медсястрычак, яна мела і больш кароткую назву-абрэвіятуру – “ПІТ”). І толькі цяпер ён скмеціў, што ў гэтым самым “ПІЦе”, якраз напалову – на трох ложках з шасьці – ляжалі жанчыны. Усе яны былі добра падбылыя, калі не сказаць старыя. Так што моцнай (ці на гэты момант – ушчэнт аслабелай) палове палаты ня надта чаго было хвалявацца. І, бадай, яно ўсё было б нічога, але ў палаце стаяла страшэнная задуха. У паветры вісеў густы “водар” мачы і фекалій, бо бабулькі спаражняліся тут жа ў вядомыя прыстасаваньні, дый не заўсёды ў іх патраплялі. Да таго ж нягеглыя мужыкі то моцна храплі, то занудна і жаласна стагналі. А яшчэ за перагародкай, якая замест дзьвярэй мела шырачэзны, на паўсьцяны, праём, старая нямоглая кабета (сёмая па ліку) раз-пораз, але даволі часта і надзіва галасіста для хворага чалавека, гукала сястрычак. Тыя хутка зьмікіцілі, што бабулька занадта капрызьлівая, і перасталі адгукацца на яе лямант. Доўга такое Рыгор трываць ня мог. Як толькі вызваліўся ад кропельніцы, падаўся за перагародку на чарговы покліч старой.
– Мужчына, дапамажэце мне сесьці...
Дапамог.
– Мужчына, падыміце мне крысо халата...
Падняў.
– Мужчына, куды вы, пачакайце, дапамажэце мне легчы...
І гэтак далей. Нарэшце дайшло і да Рыгора, што наўрад ці ён здолее задаволіць усе бабульчыны капрызы. Выратаваў уладны голас санітаркі:
– Хворы, чаму ў вас абутак пад ложкам? Не паложана!
– Прабачце, а дзе ж мне яго падзець? Добра, што мне паўпалітак удалося прымацаваць зьнізу да ложка.
– А гэта ўжо не мая справа. Не паложана!
Магчыма, на гэты момант яна адчувала сябе найважнейшай асобай на ўсю бальніцу.
Вешалкі ў палаце не было: відаць, сапраўды – “не паложана”. Пацерабіўшы патыліцу, Рыгор неўпрыкметку сунуў боты ў тумбачку, балазе тая была на дзьве палічкі. Адмысловы выгляд ёй надавала нейкае хітрае прыстасаваньне збоку, прызначэньне якога Рыгору было незразумелае, аднак наводзіла на думку, што тумбачка тая яўна з “гуманітаркі”. Тое пазьней сапраўды пацьвердзілася...
Праз колькі хвілінаў з-за перагародкі зноў галасіста азвалася бабуля:
– Мужчына!.. Мужчына!.. Мужчына!..
Яна яўна гукала Рыгора. Хворыя душыліся сьмехам:
– Во бабка! Старая, нягеглая, а мужчыну ёй падавай...
– Бессаромнікі, – азваліся “пітаўскія” бабулькі, – сэрцы ў г...но макаюцца, а ў іх усё адно на ўме...
Пачыналася новае Рыгорава жыцьцё, якое так і магло бясслаўна закончыцца ў гэтай душнай, смуроднай палаце з кароткай, як стрэл, назвай “ПІТ”. Аднак Бог, відаць, наўмысна даў нядаўняму літрэдактару і вельмі даўно “пачынаючаму” паэту шанец яшчэ раз выжыць, ужо на шэсьцьдзесят другім годзе жыцьця. Каб некалі расказаў ён нашчадкам, як амаль у цэнтры сталіцы, між лядовых і нелядовых палацаў і лыжа-ройлерных трас, каналі “шчасьлівыя” грамадзяне “квітнеючай” краіны. Канаў шчасьлівы “электарат”, які ўсё жыцьцё будаваў, ваяваў, зноў усё руйнаваў і нанова будаваў – то “разьвіты” сацыялізм, то камунізм, то нейкі “рынкавы сацыялізм з чалавечым абліччам”, так і ня ведаючы толкам, што гэта за “ізмы” такія. А галоўнае – ён спраўна галасаваў за ўсіх сваіх гвалтаўнікоў, забясьпечваючы ім “элегантныя” перамогі... над самім жа “электаратам”.
Жыцьцё для Рыгора звузілася да памераў палаты, у якой панаваў страх сьмерці і старэчы маразм. Здавалася, што адмераны кожнаму Богам час тут вымяраецца не мерным ціканьнем гадзіньніка, а залішне шпаркім шчоўканьнем кропельніц-інфузаматаў, якія праз вены дазіравалі хворым жыцьцё.
Аднак хвароба не адступала. Загадчыца аддзяленьня кардыялогіі мілавідная дакторка Вера Васільеўна, якая “вяла” палату і якая вельмі прыхільна ставілася да Рыгора, падбірала і прызначала лекі, выбіраючы з таго небагатага, што было ў аддзяленьні. Яна супакойвала Рыгора, што вось-вось хвароба здасца, адступіць, аднак у голасе яе чуўся ненатуральны аптымізм, а ў вачах тлеў трывожны сум.
Нарэшце яна аб’явіла аб сваім намеры больш дасканала абсьледаваць Рыгорава сэрца ў Рэспубліканскім кардыялагічным цэнтры, пры гэтым настойліва параіла зрабіць каранараангіяграфію. Рыгор не аднойчы чуў, што гэта нібыта маленькая аперацыя, пад час якой кампутар выяўляе ступень звужэньня каранарных сасудаў, і ў выніку можа быць прынятае рашэньне аб аперацыі на сэрцы, аб так званым аортакаранарным шунціраваньні. Ён ведаў, што сама па сабе каранараангіяграфія – аперацыя не складаная, хоць і пасьля яе, мабыць для страхоўкі, пацыентаў на нейкі час кладуць у рэанімацыю. Аднак у душы надоўга пасяліўся лёгкі халадок страху.
А тым часам у кардыялогію завітала высокае начальства. З самай раніцы санітаркі і сёстры мітусіліся ў палатах, наводзілі “шмон” у адзіным на ўсё аддзяленьне халадзільніку, на тумбачках і ў тумбачках, сьціралі анучкамі пыл нават там, дзе яго не было. Гадзінаў пад адзінаццаць у “ПІТ” уваліўся цэлы натоўп – чалавек на дзесяць – людзей у белых, мабыць штапельных, халатах начале з мажным дзецюком з надзвычай сур’ёзным, калі не суровым, тварам. Абвёўшы пільным начальніцкім позіркам палату, ён утаропіўся ў тумбачку, што стаяла пры ложку Рыгора, строга спытаў у зьніякавелай Веры Васільеўны:
– Эта штука работает?
“Штука” – прыстасаваньне пры тумбачцы, якое можна падняць, раскласьці, і над галавою хворага павісьне паліца, на якую выстаўляюцца манітор, інфузамат ці нейкае іншае медыцынскае начыньне. Вера Васільеўна кінулася прадэманстраваць начальству перавагі такой зручнай замежнай тумбачкі, але здарылася непрадбачанае: вінт, які павінен быў мацаваць уверсе ўсю канструкцыю, відаць, адслужыў сваё яшчэ напрыканцы мінулага стагоддзя – ён меў ушчэнт зношаную разьбу. Вера Васільеўна некалькі секунд прытрымлівала прыстасаваньне рукой, але яно ўпарта імкнулася ўніз. Мажны дзяцюк скрывіўся, як ад зубнога болю, і пачаў даволі груба ўшчуваць бедную загадчыцу аддзяленьня, быццам гэтая няшчасная тумбачка была, не раўнуючы, галоўным падмуркам, на якім трымалася ўся дзяржаўная ахова здароўя. І тут нейкая невядомая сіла пацягнула Аўласёнка за язык:
– Спадар, прабачце, ня ведаю, як Вас называць і якую пасаду маеце. У мяне ёсьць прапанова...
Спадар начальнік насьцярожыўся. Магчыма, прыгадаў сцэну з Шолахаўскага “Ціхага Дону”, калі Грыгорый Меліхаў замест “Рад стараться” папрасіўся ў Яго імператарскай Вялікасьці “да ветру”. Так ці інакш, з гэтым нездаровым кантынгентам трэба заўсёды трымаць вуха востра...
– Спадар начальнік, прапаную зьмяніць шыльдачку на дзьвярах нашай палаты, перайначыўшы слова “інтэнсіўнай” на больш адпаведнае – “інтымнай”, каб чыталася “Палата інтымнай тэрапіі”. Бо як інакш разумець сумеснае існаваньне ў ёй мужчын і жанчын? Апроч таго, наша верхняя вопратка – пад ложкамі, а боты – у гэтых няшчасных гуманітарных тумбачках...
Начальства не ашчасьлівіла Рыгора адказам (маўляў, што возьмеш з хворага чалавека...), толькі сярдзіта зыркнула ў ягоны бок і разам са зьбянтэжанай сьвітай выкацілася ў калідор. А Вера Васільеўна неўпрыкметку ўшчувальна паківала Рыгору пальцам.
Палата маўчала і, як падалося Рыгору, моўчкі яго асуджала. Адно мужчына з суседняга ложку незадаволена прамармытаў:
– Ну ты даеш! Гэта ж галоўны ўрач усёй бальніцы, а ты... Да таго ж – ён даволі вядомы кардыёхірург, залатыя рукі...
Недзе пад лыжачкай непрыемна засмактала, і ў грудзях каля сэрца пацягнула нязвыклым халадком ад прадчуваньня нечага нядобрага...
Яшчэ праз колькі дзён пасьля таго, як дактары грунтоўна абсьледвалі не толькі Рыгорава сэрца, але бадай што ўсе ягоныя вантробы, Вера Васільеўна “абрадвала” навіной:
– Аўласёнак, зайдзіце ў ардынатарскую, падпішыце адпаведную паперу. Заўтра Вам зробяць каранараангіяграфію, а там паглядзім...
Знаёмы халадок зноў запоўз у грудзі і ўжо не праходзіў аж да раніцы наступнага дня, калі бессаромна голага, накрытага адной прасьціною Рыгора на высокай каталцы падрулілі да дзьвярэй аперацыйнай. Як аказалася, толькі што на аперацыйны стол паклалі чарговага бедалагу, і яшчэ з паўгадзіны ці болей Рыгора дробна калаціла ад страху, бо супакойваючага ўколу яму не дасталося: як патлумачыла сястрычка, акурат перад ім некаму ўкалолі апошні.
У аперацыйнай яго чакаў новы сюрпрыз. Калі паклалі на асьветлены зыркімі лямпамі аперацыйны стол, над ім схіліўся доктар і, як падалося Рыгору, з нядобрай ноткай у голасе засьведчыў нядаўняе з ім знаёмства:
– А, старый знакомый! Ну, как там поживает палата интимной терапии? Потерпи, дружок. Сейчас мы тебе пряменько возьле самого твоего интимного местечка сделаем прокол. Вот так... А теперь доверимся нашему мудрому компьютеру…
Гэта быў той самы спадар начальнік, які нядаўна са сьвітаю наведаў іхнюю “пітаўскую” палату.
На дзіва, Рыгору было ня надта балюча, і гэта вярнула яму здольнасьць рэальна ўспрымаць сітуацыю і нават перакінуцца словам з доктарам.
– Вы мне прабачце, доктар, той выбрык у палаце, але ж...
– Але ж, але ж... Много Вы понимаете… Я мог бы Вам прочитать целую лекцию о состоянии медицины в нашем царстве-государстве, только не время и не место. Вот сделаете шунтирование – заходите, побалакаем...
На гэты раз Рыгора абдало жарам: значыць усё-такі аперацыя... А можа...
–А што, доктар, можа як без аперацыі? Робяць жа нейкае стэнціраваньне...
– Позвольте, уважаемый, мне самому делать выводы, что можно, а что нельзя. В Вашем случае – только шунтирование. Более того: при повторном инфаркте шансов выжить у Вас нет. А впрочем – Вам самим решать…
Гэта быў суровы прысуд. Цяпер Рыгору самому выпадала вырашаць свой лёс.
Ужо ў рэанімацыі, дзе належала вылежаць нейкі час пасьля каранараангіяграфіі, назойліва лезьлі ў памяць ня раз бачаныя па “тэлеку” малюнкі: у распаласаваных напалам грудзях, быццам бездапаможнае голае птушаня, трапечацца, пульсуе сэрца – яшчэ жывое, але ўжо з настаўленым на яго скальпелем. Яшчэ імгненьне – і яно спыніцца. І адзін Бог ведае, ці выпадзе яму зноў жыцьцядайна забіцца, каб ня толькі наталіць згаладалы арганізм крывёю, але дазволіць чалавеку адчуваць усе, нават самыя тонкія нюансы яго зямнога быцьця. А калі не выпадзе? На зямлі па-ранейшаму будуць жыць самыя блізкія людзі, радня, твае сябры і ворагі, будуць радавацца і пакутаваць і пры гэтым не заўважаць, што жывуць. Але цябе між іх ужо ня будзе ніколі. Ні-ко-лі!..
Рыгор пяўся адагнаць ад сябе гэтую гнятлівую думку, але яна стрэмкай засела ў сьвядомасьці, ныла, турзала і пякла, быццам яму ўжо расьпілавалі грудзі. Яму здавалася, што сэрца ганяе па ягоным целе ўжо ня кроў, а трывогу і страх, якія атручваюць арганізм. І ўжо адступае некуды розум, і бярэ верх неадольны жывёльны інстынкт.
На наступны дзень была прызначаная дата аперацыі. Рыгор, здаецца, яшчэ не да канца ўцяміў, ці ўсё гэта адбываецца менавіта з ім. Чаму гэта ён, які яшчэ даволі моцна трымаецца на нагах, які яшчэ даволі жвава варушыцца на лецішчы і можа трываць сякую-такую фізічную нагрузку, чаму ён павінен лезьці пад нож? Ім, дактарам, што? Ня выцепкаешся – за нагу ды ў трупэрню. Сардэчніка лёгка сьпісаць...
Зачасьцілі родзічы. Сыны – былы “афганец” Алесь і музыка-гітарыст Юрась – былі скупыя на словы, час ад часу няўпэўнена прамаўлялі: “Трэба, бацька”. Дачка Аліна, правізар па сьпецыяльнасьці, трохі петрыла ў медыцыне, таму амаль паўтарала тое, што даводзіла Вера Васільеўна. Пры гэтым усьцешвала, што аперацыя, апроч усяго іншага, “дадасьць колькі год сьветлага жыцьця”. Рыгор зьедліва агрызаўся: “Вядома, калі выжыву. А наконт “сьветлага жыцьця” – дык мая мізэрная пенсія ад гэтага не падрасьце, а вось лекі, сама ведаеш, такія дарагія, што без аперацыі ў вачах цёмна робіцца”. Жонка Зося на гэтую балючую тэму болей маўчала, адводзячы ў бок заплаканыя вочы. Яна даўно была часткай Рыгорава арганізму, таму немалая доля ягоных душэўных пакутаў належала ёй.
Каб неяк хоць трохі прыглушыць бацькаву самоту, і добра ведаючы ягоны музычны густ, з чарговым візітам Юрась прынёс аўдыёплэйер з дыскам вядомага ансамбля народнай песьні. Асабліва даспадобы Рыгору прыйшлася песьня пра душу. Можа таму, што вельмі нязвыкла-тужліва, амаль роспачна, гучала акарына і пяшчотна-тужлівым быў голас знанага сьпевака, якога Рыгору пашчасьціла ведаць асабіста. А можа, песьня мела дзіўны шчымлівы рэзананс з Рыгоравай душой, Рыгоравым самотным настроем, бадай, з усім Рыгоравым лёсам.
Ой, ішлі-прайшлі
Да тры янгалы,
Што вялі яны душу –
Душу грэшную.
Ой, і што жа ты, душа,
Міма раю прайшла?
Ой, і чым жа ты, душа,
Правінілася?
Ці за скупасьцю,
Ці за глупасьцю,
Ці душу загубіў,
Ці вянец разрушыў?
Пасярод раю стаіць дрэва,
Стаіць дрэва купаросавае.
Як на тым дрэве – пцічкі райскія,
Галасочкі у іх серафімскія.
Галасочкі у іх
Серафімскія,
Пяюць песьні яны
Херувімскія...
Ой, у нашым у Раю
Жыць весела...
Жыць весела –
Толькі некаму...
Ад песьні смактала пад лыжачкай. Ён ня чуў гэтае песьні раней, але чамусьці яна вяртала Рыгора ў далёкае гаротнае дзяцінства, у чужую маленькую халупіну з цялём у кутку і куркамі ў падпечку, з выхуднелымі і змардаванымі непасільнай працай вясковымі ўдовамі, якія доўгімі зімовымі вечарамі пралі-вязалі, сьпявалі, і плакалі, і надрыўна, нібы над нябожчыкам, галасілі над сваім лёсам.
Роўна праз месяц ад таго не прызнанага ім сьвята, сонечным сакавіцкім днём былы абаронца ўжо не існуючай Айчыны, нядаўні літрэдактар і падбылы паэт-пачатковец Рыгор Аўласёнак лёг на аперацыйны стол.
Усё было так, як і ўяўлялася Рыгору: высокая калымага-каталка, зыркія круглыя лямпы наўкруга над галавою, далёкія глухія галасы людзей у белым, іхнія заклапочаныя твары. Затуманеную Рыгораву сьвядомасьць паглынаў страх сьмерці, неверагодным цяжарам ён навальваўся на грудзі. Зыркія лямпы раптам патухлі ў Рыгоравых вачах, зьліліся ў адну чорную пляміну, якая ўсё расла і шырылася, пакуль не запаланіла сабой усю прастору і не ператварылася ў бясконца глыбокае, чорнае прадоньне, у якое ўпаў і нарэшце растварыўся сам Рыгор.
Хірург разрэзаў грудзі і спыніў сэрца.
Рыгора ня стала. Ён перастаў існаваць.
З расшастаных Рыгоравых грудзей разам з цёплым нутраным духам непрыкметнай аблачынкай выплыла стамлёная душа. Можа, яна яшчэ і вярнулася б у сваю бездапаможную цялесную абалонку, бязьлітасна раскрыжаваную на аперацыйным стале, але анёлы-ахоўнікі падхапілі аблачынку, і вось ужо яна вольна залунала ў прасторы і ў часе, нібы птушка-паланянка, неабачліва выпушчаная з клеткі ня вельмі спагадлівым гаспадаром. Народжаная ў страшным ваенным полымі, узгадаваная ў татальнай хлусьні і жабрацтве, яна не аднойчы парывалася вырвацца з гэтай клеткі, назаўсёды пакінуць гаспадарова цела, але вось толькі цяпер ёй нарэшце падфарціла зірнуць на пражытае-перажытае з вышыні шасьці дзесяткаў гадоў, пагартаць ці, можа, нават перачытаць нейкія старонкі з кнігі быцьця свайго нядаўняга гаспадара – маленькага чалавека ў гэтым вялікім Боскім сьвеце.
І паляцела душа на агледзіны, і паклікаў душу далёкі, але такі жаданы і любы куток, дзе яна, увасобіўшыся ў кволае цельца нованароджанага Рыгоркі, гарачым жнівеньскім днём упершыню ўбачыла сьвет.
* * *
На трэцім годзе вайны маленькая лясная вёсачка з яўна незаслужанай назвай Злыднікі – гарэла. Бяда была зусім ня ў тым, што там жылі адны, нібыта, злыдні, а ў тым, што месьцілася яна побач з чыгункай, і хоць сярод лесу, але на пагорку, які вайскоўцы назвалі б “господствующей высотой”. Далася вёска ўзнакі і нашым, і немцам: колькі разоў за дзень пераходзіла “з рук у рукі” і нарэшце ўзялася полымем. Жанкі і дзеці з галашэньнем і лямантам кінуліся за нейкія паўкілометра на могільцы, нібыта наважыліся шукаць паратунку ў нябожчыкаў. Неўзабаве там апынуліся і немцы, выбітыя з вёскі сумеснай атакай вайскоўцаў і мясцовых партызанаў, дзе якраз ваяваў і будучы Рыгораў бацька Іван Аўласёнак. Каб “выкурыць” адтуль немцаў, нашыя ўдарылі па могілках з гарматаў. Снарады разьбівалі ў трэскі пахілыя крыжы, выварочвалі з зямлі косьці нябожчыкаў. Сярод гэтага пекла Кацярына – па-вясковаму Кацька Яхімоўка – дачасна нарадзіла на сьвет Рыгорку. Старая Карпіха, якую на той момант не іначай як паслаў сам Бог, перагрызла зубамі пупавіну, парвала на Кацярыне споднюю кашулю і ў гэты зрэбны кавалак сяк-так загарнула немаўлятка.
Невядома, як пра гэта ўведаў Іван і як злаўчыўся дабрацца да кладоў, але неўзабаве ён паўстаў перад ушчэнт зьнясіленай Кацярынай – барадаты, у брудных лахманах і чамусьці бяз зброі. Гэта быў зусім ня той фарсовы здаравяка Іван, Яўхімаў прымак, якога “малая вучыцелька”(настаўніца пачатковай школы) Кацярына перад самай вайной прывезла з Ушаччыны ў сваю родную вёску. Худы, аброслы густой шчэцьцю твар выдаваў яго хутчэй за старога лядаштага дзеда, чым за баявога партызана. Не пасьпела Кацярына прызнаць у ім свайго Івана, як аднекуль, нібы з-пад зямлі, узьнік немец: “Хальт! Хендэ хох! Партызанэн?” Гэта здарылася так нечакана, што спалатнелы Іван замест таго, каб узьняць угару рукі, цяжка абсунуўся каля парадзіхі, страхатліва пазіраючы то на яе, то на немаўля, то на немінучую сьмерць сваю ў зашмальцаваным нямецкім фрэнчы з аўтаматам у руках. З апошніх сілаў варушачы непаслухмянымі губамі, Кацярына ледзь не паўшэптам узмалілася: “Паночку, гляньце на яго, ну, які ж ён партызан, гэта мой бацька, маін фатэр, шукае карову, адбілася... ніхт партызан... карова...” Яна ліхаманкава шукала словы, каб патлумачыць немцу тое, што прыйшло ў галаву: нібыта ў гэтым пекле прапала карова. Аслабелай рукой яна паказвала на дзіця: “Карова... Разумееце – кіндэр, млека, му-у-у...” Кацярына мычала, матляючы галавою, прыстаўляючы да ілба растапыраныя пальцы: “Карова...кіндэр...млека... Шукаць трэба. Ніхт карова...”
Невядома, ці зразумеў і ці так зразумеў Кацярыну немец. Аднак выгляд распластанай на зямлі жанчыны з раскудлачанымі валасамі, вырачанымі вачыма і з бруднымі, размазанымі па твары сьлязьмі ці, можа, кволы піск немаўлятка, што варушылася побач з ёю у зрэбнай лахманіне, магчыма, абудзіў у ягонай затуманенай вайною сьвядомасьці згадкі пра далёкія, але такія дарагія твары родных “фрау” і “мутэр”. Нейкую хвіліну немец вагаўся. Затым рашуча задраў угору руку, агаліўшы з-пад рукава гадзіньнік, патыркаў па ім пальцам і прагергетаў Івану: “Я-Я! Іх фэрштээ. Мільх... Млеко... Корофа, Ку... Цванцык мінутэн! Фэрштэйн? Цванцык! Одэр матка, кіндэр – пук-пук! Шыссэн! Фэрштэйн?” Ён пагрозьліва кіўнуў ствалом аўтамата ў бок недалёкага кустоўя: “Вэк! Цванцык мінутэн!” З асьмяглых вуснаў Кацярыны вырваўся толькі глыбокі роспачны ўздых: “Ідзі, Іван...”
Так яшчэ няўцямная, толькі-толькі народжаная душа апынулася раптам ў гэтым вар’яцкім сьвеце, дзе перапляліся ў адным д’ябальскім клубку жыцьцё і сьмерць, любоў і нянавісьць, лютасьць і спагада. Сьвет прыцэльна глянуў на Рыгорку халодным і хіжым вокам аўтамата...
Зноў пачаўся артабстрэл. Іван сігануў у кустоўе, а немец таропка сьцягнуў у бліжэйшую снарадную варонку напаўжывую Кацярыну, паклаў побач з ёю маленькі жывы клуначак, буркнуў сабе пад нос “Лібт!..”(жывіце!) і зьнік, растварыўся ў страшным полымі вайны...
А Іван Аўласёнак не вярнуўся ні праз дваццаць хвілінаў, ні праз дваццаць дзён. Адпусьціла яго вайна толькі праз два гады з гакам, зьнявечанага нямецкім асколкам, амаль намёртва прыдушанага штодзённым жывёльным страхам. Сваю віну перад Кацярынай і Рыгоркам ён старанна заліваў сьпіртным і неўзабаве, праз год пасьля вайны, у няпоўныя трыццаць тры гады ён назаўсёды пакінуў і іх, і гэты нялюдскі сьвет.
* * *
Цяжка сказаць, ці ў велькую радасьць жыхарам амаль ушчэнт спаленых Злыднікаў было такое чаканае вызваленьне. Замест і так не ахці якога жытла засталіся, як яны казалі, галота ды бядота. Мужчыны – хто партызаніў – пайшлі далей ужо з рэгулярным войскам. А тыя, што “выкруціліся” ад партызанкі, трапілі ў штрафныя батальёны і амаль усе паклалі свае галовы пад Віцебскам. Жанкі з дзецьмі шукалі прытулку ў суседніх ацалелых вёсках, хто ў радні, а хто і ў чужых спагадлівых людзей. Кацярына з Рыгоркам прыбілася да старэйшай сястры Марусі, якая жыла за тры кіламетры ў суседніх Малашанках і якая да гэтага часу пасьпела ўжо аўдавець. Сяк-так перазімавалі ў яе, а пад весну ў вёску ўбіўся сыпны тыф. Не абмінуў ён і Кацярыну. Яе, як і ўсіх іншых хворых на тыф вяскоўцаў, “шпіталізавалі” ў былым папоўскім доме, які да вайны невядома па якой прычыне не спалілі камсамольцы разам з царквою. Улады недзе выкапалі старога кульгавага доктара, які дазволіў даглядаць тыфозьнікаў каму заўгодна, вядома ж, найперш родным і сваякам. Трэба думаць, якое там было лячэньне, калі нябога доктар на пытаньне, ці будзе хворы жыць, звычайна мармытаў сабе пад нос: “Бог сам разьбярэцца, каму жыць, а каму не...”
Кацярынай апекавалася Маруся. Калі хвароба пераваліла крызіс, яшчэ малапрытомная Кацярына напрамілы Бог вымаліла ў Марусі, каб тая прынесла ёй сыночка Рыгорку, якому ішоў дзевяты месячык. І трэба так здарыцца, што маленькі карапуз, пакінуты на нейкую хвіліну пры маці без Марусінага нагляду, валтузячыся, споўз у ногі хворай і нейкім неверагодным чынам павіснуў галоўкай паміж металічнымі біламі сумежных ложкаў. Ён пачаў душыцца. Усё гэта адбылося на вачах спруцянелай ад жаху Кацярыны. З апошніх сілаў яна спрабавала прыўзьняцца, каб хоць як дапамагчы бедалагу Рыгорку, але цела не падпарадкоўвалася. Ёй здавалася, што яна крычыць на ўвесь гэты вялізны дом, а можа нават на ўсе Малашанкі, але губы яе толькі бязгучна варушыліся, ды патаналі ў сьлязах ашалелыя ад жаху вочы.
І можа яшчэ тады душа пакінула б пасінелае Рыгорава цельца разам з душою непрытомнай Кацярыны, але Бог, відаць, разважыў іначай: пачула-такі немаўляткаў прыдушаны крык Маруся, кумельлю кінулася да малога, каб дараваць яму яшчэ нашмат гадоў наперад калі не жыцьця, то нейкага загадкавага існаваньня, поўнага самых нечаканых мітрэнгаў.
Кацярына таксама выжыла. Аднак сілы вярталіся вельмі марудна, доктар бездапаможна разводзіў рукамі: патрэбен добры харч, трэба мяса. А дзе тое мяса, калі тым часам у Малашанках ня тое што людзі – пацукі згаладалыя былі.
Дзе і як Маруся здабыла авечку – аднаму Богу вядома. У вёсцы было ўсяго некалькі старых мужчынаў-дахадзяг, якія пры хадзе абапіраліся на сукаватыя кульбакі. Авечку трэба было неяк рэзаць самой. Пашморгаўшы аб камень даўно атупелы без мужыка нож, Маруся ўшчаміла ахвяру паміж ног, усьсеўшы на яе верхам, задрала ёй галаву і пачала пілаваць нажом па горле. Ніхто ёй не падказаў, і самой не прыйшло ў галаву, што трэба было перад тым састрыгчы з авеччынага горла воўну, і яна з усяе сілы пілавала тое горла тупым нажом, лямантуючы на ўсе Малашанкі, гукаючы на дапамогу і людзей і самога Бога. Пакутніца авечка бляяла страшным хрыплым голасам. Тады Маруся з нечалавечым стогнам упілася зубамі ў авечае горла, грызла і ірвала яго, выплёўваючы пачырванелую, вільготную ад крыві воўну… І толькі калі перастала тузацца, аціхла і нерухома застыла пад ёю яшчэ цёплае, але ўжо нежывое цела беднай жывёліны, Маруся ўпала побач з ім і жалосна завыла над сваёй ахвярай…
Маруся зьвекавала свой век удавой. Страшная хвароба рак яшчэ маладою зьвяла яе на той сьвет, і невядома, ці дараваў ёй Бог той страшны грэх.
* * *
На трэцім годзе Рыгоркавага жыцьця, акурат у тым самым папоўскім доме ў Малашанках, дзе некалі канала тыфозная Кацярына і ледзь не аддаў Богу душу ён сам, адчынілася пачатковая школа. Настаўнічаць прызначылі Кацярыну, там жа выдзелілі пакойчык для яе сям’і. Год назад, напрыканцы лета пераможнага сорак пятага года, праваляўшыся доўгі час у вайсковых шпіталях пасьля цяжкога раненьня ў жывот, да Кацярыны вярнуўся муж Іван. Ён беспрабудна піў і пад п’яную руку адмыслова біў сваю Кацярыну, нібыта спатольваючы такім чынам перажытыя за вайну страх і боль ды вымяшчаючы на жонцы непазбыўную злосьць на самога сябе, за тое, што пакінуў тады на могільцах яе і сына на яўную пагібель. Пасьля чарговай п’янай экзікуцыі Кацярына хадзіла ў сіняках, а працьверазелы Іван поўзаў перад ёю на каленях, просячы прабачэньня і пераконваючы, што без яе ня можа жыць, што больш ніколі ня возьме за губу сьпіртнога. Праз дзень-два калатнеча паўтаралася, але Кацярына цярпела і на спагадлівыя на гэты конт развагі вясковых кабет адказвала: “Ой, бабы, хай сабе хоць і п’яніца, хоць калі і паб’е – але ж мужчынка ў хаце...” І, відаць, згадваючы кожная сваё, галодныя на мужчынскую ўвагу пасьляваенныя ўдовы моўчкі глыталі горкія сьлёзы.
Апошнім часам, калі запрацавала школка, Іван крыху нібыта ўгаманіўся з п’янкаю, як бы адчуўшы нейкую адказнасьць ці нават гонар з таго, што ён як-ніяк муж настаўніцы, якую разам з ім сяды-тады запрашала ў сваю кампанію мясцовая “эліта”, што атабарылася ў суседняй – за два кіламетры – “цэнтральнай” вёсцы з сельсаветам і калгаснай канторай. “Эліта” – гэта старшыні калгасу і сельсавету, дырэктар сямігодкі, участковы міліцыянер ды так званы “фінагент”. У нядаўнім мінулым вайскоўцы, яны мелі ажно па сем класаў адукацыі, набылі за час вайны някепскі кіраўнічы спрыт і мелі ня меншы спрыт у каханьні, а таксама добрую цягу да самагонкі, якою заваблівалі іх вясковыя ўдовы. Час ад часу, скінуўшы з сябе “непамернага цяжару дзяржаўныя клопаты”, “эліта” пад наглядам расфуфыраных жонак сумесна бавіла час за той жа самагонкай, найчасьцей “рэквізаванай” участковым у тых жа гаротніц-удоў. Пілі і навыперадкі выхваляліся ўласнымі вайсковымі подзьвігамі, якіх на самой справе хутчэй за ўсё і не было ці, калі што і было, то ня з імі. Але ўрэшце гэтыя прыдумкі так моцна заселі ў іхніх галовах, што яны самі ў іх паверылі і расказвалі не толькі самім сабе за чаркаю, але і на патрыятычных сустрэчах са шкалярамі, якія наіўна зазіралі ім у рот. Яны пілі і то сьпявалі самі, то слухалі вышмарганыя патэфонныя пласьцінкі з бадзёрым голасам Уцёсава, а часам і танчылі пад той жа патэфон.
На адной з такіх пагулянак запрасіў Кацярыну на танец сам старшыня калгасу Лябёдкін. Злавіўшы старшынёўскую пажадлівую ўхмылку, з якой ён занадта шчыльна прытуляў да сябе стройны стан Кацярыны, Іван адчайна чакаў, што яна спыніцца ў танцы і зьезьдзіць юрліваму кавалеру па мордзе. Але гэтага ня здарылася. Да канца пагулянкі Іван асушыў яшчэ некалькі стограмовікаў, і ў ягоных жылах разам з самагонкаю забурліла неадольная прага помсты.
Па дарозе дахаты Іван, зашчапіўшы на шыі Кацярыны папругу, доўга выбіраў, на якім дрэве і на якой галіне яе павесіць. Неяк злаўчыўшыся, Кацярына вырвалася з Іванавых рук, з апошніх сілаў дабегла да суседкі, схапіла аберуч Рыгорку, спадзеючыся, што пасьпее зашчапіцца і затаіцца з ім у сваім прышкольным пакойчыку. Аднак было позна. Разьятраны п’яны Іван ужо стаяў у іхнім жытле на каленях перад самаробнай кухоннай шафкай, выграбаў і шпурляў на падлогу няхітры посуд, вычварна мацюкаўся і роў, нібы паранены зьвер. Ён шукаў самагонку. Кацярына амаль што ўскінула на печ Рыгорку, і сама таропка шуснула ўсьлед за ім. Іван схапіў першае, што трапіла пад руку, і шпурнуў на печ. Кацярына не пасьпела закрыць сабою сына, і нейкая чарапяная пасудзіна, стукнуўшыся аб каптур, дастала асколкамі Рыгоркаву галаву.
– Ты сына забіў! – на ўсю моц загаласіла амаль звар’яцелая Кацярына. – Сына забіў!
– Ах, сына забіў? – зароў Іван. – Ну то і табе, падла, ня жыць!..
У шуфлядзе заляскалі лыжкі, і Кацярына зьніякавела: Іван шукае нож...
На нейкае імгненьне ў пакойчыку стала ціха, а потым да яе даляцеў прыглушаны Іванаў стогн. Ён усё мацнеў і мацнеў. Асьцярожна выглянуўшы з-за каптура, Кацярына зразумела: нешта здарылася. Іван курчыўся ўжо каля парогу, абхапіўшы рукамі жывот...
Ён памёр праз тры дні ў расійскім горадзе Неўлі, куды спачатку па бруку на калгасным возе, а пасьля на цягніку неяк давезьлі-такі яго да бальніцы, дзе зрабілі аперацыю. Але было позна. Як патлумачылі Кацярыне дактары, адкрылася і загнаілася франтавая рана. Можа і ўдалося б уратаваць, каб не растрэсьлі бедалагу па дарозе...
Хавалі трыццацітрохгадовага Івана на тых жа Злыдніцкіх могілках, дзе былі пахаваныя Кацярыніны продкі і той-сёй з радні і дзе так недарэчна нарадзіўся Рыгор. Калі над вечным Іванавым зьлежаньнем вырас пясчаны грудок, маленькі Рыгорка знайшоў каля крыжа даволі глыбакаватую ямінку, прасунуў туды сваю худзенькую ручку і ўпарта прасіў:
– Тата, уставай, пойдзем дахаты...
І засталіся Рыгору ў спадчыну разьбіты пад п’яную руку самім жа бацькам трафейны нямецкі гармонік ды даваенная бацькава фотка, з якой пазіраў на яго амаль незнаёмы чалавек з мамінай легенды. Час ад часу ў гэтую выцвілую фотку, нібы ў старое люстэрка, узіралася Рыгорава душа...
* * *
Праз два гады пасьля таго, як Кацярына аўдавела, перавялі яе настаўнічаць зноў жа ў пачатковую школу за дзесятак кіламетраў ад Малашанак. Новая вёска мела рыбную назву Акуні, хоць акунёў там адвеку не вадзілася, бо рачулка, якая дзяліла вёску на два канцы, была безназоўная і такая вузенькая і плыткая, што яе ўброд пераходзілі куры, і вяліся там адно печкуры, п’яўкі ды лягушкі.
І школка, і сама новая настаўніца з сынам атабарыліся ў хаце аўдавелай яшчэ на самым пачатку вайны Лаўрэніхі.
Рыгорку на той час ужо “грукнула” амаль пяць гадкоў, аднак ён вельмі слаба прыбаўляў у росьце, таму сярод сваіх новых сяброў-аднавяскоўцаў быў самым недалугім і ад таго часьцей за іншых пакрыўджаным. Перад усім, была і адна перавага – “настаўніцын сын”. І гэта надавала Рыгорку сілы, дадавала імпэту раўняцца нават да старэйшых за яго.
Народжаных напрыканцы трыццатых – на пачатку саракавых гадоў, асірацелых на бацькоў малых падшыванцаў вёска называла “бязбацькавічамі”. У бальшыні сваёй яны былі рахітныя – пукатыя жываты на тонкіх худых нагах – бо жылося ў Акунях голадна. У калгасе на працадзень ці, як казалі вяскоўцы, на “палачку” давалі з гулькін нос збожжа, крыху ільнянога семя ды які мех бульбы, пакуль не ўзьбіліся на сваю. Мясам ва ўдовінах гаршчках увогуле не пахла. Ня кажучы ўжо пра нешта салодкае.
А вось Рыгорку пашанцавала. Кацярыне плацілі. Хоць і капейкі, але ўсё ж ёй удалося сабраць колькі тых грошай і купіць на іх у тым жа горадзе Неўлі цукру – са два дзесяткі цьвёрдых, што камень, і велькіх – як узяць у жменю – салодкіх кавалкаў. Дома адзін кавалачак яна пакінула да маркоўнай гарбаты, адкалола нажом драбочак таго цукру і пачаставала Рыгорку, астатнія схавала ў шыфанеру, прымкнуўшы ўнізе шуфляду.
Ці то на радасьць, ці на сваю бяду Рыгорка ў хуткім часе знайшоў-такі спосаб, як дабрацца да таго смакоцьця: ён адной рукой адхінаў на сподзе шафы фанеру, другую прасоўваў у адтуліну над шуфлядай і выцягваў ладны кавалак такога прывабнага ласунку. Тым цукрам ласаваўся ня толькі сам, але і частаваў сяброў, здабываючы ў іх яшчэ большую да сябе павагу. Кацярына ня хутка агледзела, што большай паловы цукру ўжо няма, а калі агледзела, то як не загаласіла. Тады ўпершыню паспытаў Рыгорка лазовага дубца. І адкуль было яму ведаць, што той лазовы дубец надоўга “пасябруе” з ягонай, Рыгоравай, попай.
Але на гэтым выхаваўчы момант не закончыўся. Кацярына навязала Рыгорку маленькі хатулёк з гарохавым лапуном і вывела яго на дарогу:
– Ідзі ў прочкі. Ідзі, куды хош. Ты мне такі не патрэбны...
Ісьці ў прочкі – гэта значыла ісьці “ў сьвет, як у капейку”, як хадзілі па гэтым самым сьвеце жабракі, а па-акунёўску – старцы і старчоўкі.
І Рыгор пайшоў. Сьлёзы засьцілі яму вочы, але ён ішоў і ішоў па дарозе, сам ня ведаючы, куды і навошта. Вялікая крыўда на маці і злосьць на самога сябе штурхала яго наперад. Праз бясконцыя – да ікаўкі – усхліпы чулася жалоснае: “Быў бы татка, ён бы табе паказаў...”
Ён ня бачыў, як, туляючыся за старыя прыдарожныя ліпы, сачыла за ім, кралася сьледам маці.
Прайшоўшы па дарозе якія паўкіламетра ад вёскі, Рыгорка збочыў на невялікую прыдарожную імшарыну, выбраў сушэйшае месьцечка і бухнуўся ніцма ў цёплы вільготны мох.
А праз нейкі час можна было бачыць, як на бухматай балотнай купіне сядзелі ў абдымку сплаканыя Кацярына і Рыгорка. Яны лашчыліся адзін да аднаго і зрэдзь прамаўлялі кожны сваё, набалелае:
– Мамка, я больш ніколі-ніколі ня буду...
– Не плач, сынулька, неяк выжывем...
* * *
Да ўдавы Лаўрэніхі ці то ў якасьці пастаяльца ці, можа, кавалера прыбілася важная персона. Зрэшты, важнай яна была толькі па пасадзе, але ніяк ні па паставе. Новы старшыня калгасу, прысланы аднекуль з Пскоўшчыны, быў вельмі маленькага росту – ня больш, як паўтара метра разам з фарсовым фетравым капелюшом. Ягонае прозьвішча Бутанаў акунёўцы адразу ж перайначылі на Бутанчык. Жытла для старшыняў тады яшчэ не было, бо зьмяняліся яны ў акунёўскім калгасе “Сталінскі заклік” амаль штогод, так што не пасьпявалі за калгасны кошт выбудаваць сабе харомы, як гэта сталася пазьней. Напачатку ён аднекуль наязджаў у вёску на адмысловым, з даваенных часоў, вазку, запрэжаным бадай што адзіным у калгасе спрытным конікам, а пад зіму атабарыўся ў Лаўрэніхі.
Лаўрэнішыны “бязбацькавічы” – крыху старэйшыя за Рыгорку Толік і Алік – хадзілі з задранымі насамі, не раўнуючы, як займелі сабе бацьку. Калі па-шчырасьці, Рыгорка крыху зайздросьціў ім, таму, калі крыўдзіўся за што, абзываў іх Бутанятамі, а тыя ў адказ дражніліся ягоным перайначаным прозьвішчам – “Аўлас-вырві глаз...” Так што былі квітыя і сяброўства не гублялі. Хоць пазьней гэтае сяброўства амаль ня вылезла Рыгорку бокам...
Так ці інакш насельніцтва ў Лаўрэнішынай хаце прыбавілася, а хутка “запузацела” і сама гаспадыня. Бутанчык жа – малы-малы, ды, відаць, “у сук вырас” – быў надта ласы да акунёўскіх удоў. Тыя ж – хто з удзячнасьці, а хто, пэўна, каб адкупіцца ад настырнага кавалера, – шчодра частавалі яго бурачнай самагонкай, як яны казалі, “згарай”. Таму часьцяком пад вечар да Лаўрэніхі ён зьяўляўся на добрым падпітку.
І ўсё было б нічога, але паклаў ён нарэшце вока і на Кацярыну. У адну з начэй, калі па нейкай прычыне Лаўрэніха не начавала дома, п’яны Бутанчык не знайшоў нічога лепшага, як палезьці да Кацярыны пад коўдру. Усчаўся вэрхал, і праз колькі хвілінаў упартай барацьбы пад спалоханы Рыгоркаў плач Кацярына ўхапіла нечаканага начнога госьця за каўнер сподняй кашулі і амаль на выцягнутай руцэ літаральна вынесла яго за парог.
У дадатак да ўсяго, пад раніцу напаўсонны Рыгорка ўсё ж адпомсьціў Бутанчыку: ён старанна папісяў у ягоныя галёшы, якія той заўсёды здымаў у сенцах з хромавых ботаў.
Як вынік, праз колькі дзён школка пераехала з Лаўрэнішынай хаты ў самы канец вёскі да адзінокай старой Хведарыхі, якая яшчэ да вайны пахавала свайго Хведара, а напрыканцы мая 45-га года атрымала пахаванку на адзінага сына: ён загінуў недзе пад Прагай акурат 9 мая.
Кацярыну з Рыгоркам прытуліла ў малюсенькай, урослай у зямлю хатцы насупраць школкі таксама да вайны аўдавелая і ўжо добра падбылая кабета – баба Феня.
А Бутанчык пакрысе пачаў сьпівацца. Спачатку ён “дапіўся” да брыгадзіра, штораніцы езьдзіў па хатах верхам без сядла на захудалым коніку, ляпаў па шыбах маленькім пугаўём і грозна камандаваў: “Я камуніст, у Бога вашу маць, выхадзі на работу!..”
Нарэшце ён сьпіўся канчаткова і аднойчы захлынуўся ў Лаўрэнішынай хаце ўласнымі ванітамі. І засталася акунёўцам аб ім не надта каб сьветлая памяць ды яшчэ два хлопчыкі-спарышы – Лаўрэніха нарадзіла ад яго двойню.
* * *
Старэйшыя хлопцы ці, па-акунёўску, мальцы, якім на той час пераваліла за першы дзесятак веку, таксама ў бальшыні сваёй былі “бязбацькавічы”. Не надта ахвочыя да вучобы, яны рана спазналі салёны смак сялянскага поту, умелі добра трымаць у руках і сякеру, і рыдлёўку, і нават касу. Ня дзіва, што перад малымі падшыванцамі, такімі, як Рыгорка і ягоныя сябры, яны выстаўляліся дарослымі, фанабэрнічалі, дражніліся, а часам лавілі тых і давалі добрага прачуханца. Сёй-той ужо круціў самакруткі з сухім ператрушчаным мохам ці вішнёвым лісьцем і, як запраўскі курэц, пускаў з роту колцамі шызы гаркавы дым, натужна кашляючы пры гэтым і закатваючы вочы.
У рэдкія вольныя ад працы часіны мальцы-падлеткі гулялі ў вайну. Найчасьцей гэта былі гульні ў “нашых” і “немцаў”, дзе, вядома ж, заўжды бралі верх “нашы”, а “немцы” заканчвалі “вайну” з разьбітымі насамі.
Ды каб жа адно столькі было тае бяды... У ваколіцах пасьляваенных Акунёў, як і амаль паўсюдна на спакутаванай беларускай зямлі, да пары затаіўшыся, чакалі сваіх нявінных ахвяраў міны, снарады, гранаты, ня кажучы ўжо пра такую дробязь, як патроны. Нехта ўвёў у вушы хлапчанятам, што унутры ў мінах бываюць металічныя шарыкі. Адну з такіх мін аднойчы недзе выкапалі Лаўрэнішыны Толік з Алікам. Вядома ж, не прамінулі яны пахваліцца сваёй знаходкай Рыгорку. Усе трое амаль пасярод вёскі, за Маркіянішыным гародам, узяліся патрашыць гэтую круглую металічную штуковіну, якая ніяк не хацела аддаваць тыя шарыкі. Пасьля чарговага ўдару каменем унутры яе нешта шчоўкнула і ні то зашыпела, ні то загудзела. Гэта было надта страхатліва, і хлопчыкі ў імгненьне вока адскочыліся ад яе як мага далей. Рыгор і Толік пасьпелі з усяго разьбегу нырнуць у бульбяныя разоры... Выбух быў такой сілы, што нават сарвала саламяную страху з Маркіянішынай лазенкі. Нейкі час у Рыгоравых вушах стаяла звонкая цішыня, якую паступова запаўнялі дзікі жаночы лямант і нечае надрыўнае галашэньне...
Акрываўлены Алік нерухома ляжаў на краі гароду. Яму не пашанцавала: асколкі дагналі яго якраз у той момант, калі ён так неабачліва спыніўся і азірнуўся.
Ён выжыў, хоць праваляўся ў раённай бальніцы багата часу. Асколкі не закранулі жыцьцёва важныя органы.
Лаўрэніха доўга была, як ачмурэлая: ці то ад гэтай новай бяды, ці то ад таго, што яшчэ пры жывым Бутанчыку стала усё часьцей прыкладвацца да чаркі. Вяскоўцы па-першасьці, як маглі, суцяшалі: маўляў, малі Бога што так яшчэ абышлося, бо вунь, у суседніх Янчанках, падлеткі падарваліся на міне, дык адно акрываўленыя ашхамёткі ад іх засталіся, нават кішкі на дрэвы паўскідала...
А Рыгорава маці, настаўніца Кацярына Яўхімаўна, якой забаранялася нават мець у сваім жытле абразы, каторы раз у жыцьці пераканалася: Бог ёсьць!
І калі з альхоўніку далёка за Акунямі час ад часу даляталі глухія разрывы, яна, як галашоная, бегла туды разам з другімі мацяркамі, каб спачатку паплакаць ад радасьці, што ўсе жывыя, а потым добра пачаставаць Рыгорку лазовым дубцом і зноўку цішком паплакаць...
* * *
Хатка бабы Фені, дзе кватаравалі Кацярына з Рыгоркам, даўно ня мела гаспадара. Баба Феня жыла адна. Яна аўдавела яшчэ на пачатку трыццатых, калі арганізоўвалі калгасы. Мужа Паўла забілі на трыццаць сёмым годзе жыцьця, на другі дзень Сёмухі, казалі, за тое, што – ведама ж, з галотнай сям’і – ён адным з першых уступіў у калгас. Так яно ці не – невядома, бо забойцу ці забойцаў так і не знайшлі. І пакінуў ён гаротнай удаве Фені ажно пяцёра дзетак – чацьвёра сыночкаў і дачушку. Невядома, за якія такія грахі, але Бог і далей вельмі жорстка караў Феню, заўчасна забраўшы за вайну трох яе сыночкаў: старэйшы Лёнька не вярнуўся – прапаў бяз вестак; падлеткаў Ваську і Міколку застрэлілі эсэсаўцы, калі выбівалі партызанаў з лагеру ў Студзёнкаўскім лесе, куды хлопцаў за няблізкі сьвет занясло па чарніцы. Дачка Алёна адразу пасьля вайны выскачыла замуж за наезджага гараджаніна і зьехала ў Віцебск. Засталася на нейкі час Феня з самым меншанькім Пятром, якога неўзабаве – напрыканцы саракавых – ажно на чатыры гады забралі ў войска.
А якая без мужчынскага клопату хата і якая гаспадарка?.. Хаціна амаль што па вокны ўрасла ў зямлю, саламяная страха даўно парасла мохам, падгнілыя латы часам не вытрымлівалі і правальваліся на гарышча разам з кавалкамі страхі. Пад час дажджоў не хапала посуду, каб злавіць усе кроплі і цуркі. Затое пры ёй быў шыкоўны ганак: аж два – прыступкаю адзін на адным – паколатыя круглыя камяні, якія некалі, задоўга да вайны, служылі жорнамі, але бальшавікі ў свой час палічылі іх “прыватнай уласнасьцю на сродкі вытворчасьці”, павыкідалі і пабілі, а вяскоўцы многія прыстасавалі тыя былыя жорны пад ганкі. Тым больш, што і малоць у іх ня стала чаго: што не пасьпелі забраць бальшавікі, данішчыла вайна.
За маленькімі сенцамі з земляной падлогай хаціна мела працяг – нешта падобнае да хлеўчука. Гэтае нешта было сплеценае з лазы і ляшчыньніку і з абодвух бакоў затынкавана глінаю з пяском. З гадамі тынкоўка паабвальвалася кавалкамі, агаліўшы падгнілыя рэбры-пруты. Такія хлеўчукі былі ня толькі ў адной бабы Фені, і славіліся яны тым, што зімою ў іх лёгка залазілі галодныя ваўкі ды лісы. Таму, калі ў каго і заводзілася дробная жыўнасьць – курыца, авечка якая ці каза – на зіму яе забіралі ў хату.
У гаспадарцы бабы Фені, апроч некалькіх курак, было нават цяля: дачка Алёна, якая ўладкавалася кладаўшчыцай на нейкім абласным сельскагаспадарчым складзе, падабрала – вядома ж, па блату – выбракаваную калгасную цялушку – вельмі позьнюю і лядаштую. Маўляў, гадуй, маці, глядзіш, мо якая кароўка некалі будзе...
Так яны і зімавалі, нібыта на Ноевым каўчэзе: баба Феня, Кацярына з Рыгоркам, за загародкаю ў кутку нехлямяжая цялушка ды некалькі неспакойных курак у нізенькім падпечку, куды мог уплішчыцца толькі Рыгорка. Часам ён браў грэх на душу: скрадваў яйка-другое, каб абмяняць у паўпустой вясковай крамцы на якую жменьку разьлезлых цукерак-падушачак.
Кожны вечар, перш чым залезьці на яшчэ цёплую ад раніцы адвечную сялянскую спагадніцу печ, баба Феня, укленчыўшы перад абразамі, доўга нешта шаптала, кланяючыся і ўрачыста накладаючы на сябе крыж. “...Хлеб наш насущный даждь нам днесь; и остави нам долги наши, яко же и мы оставляем должникам нашим...” Як ні прыслухоўваўся Рыгор да ейных шэптаў, толькі і змог зразумець: здаецца, што прасіла яна таямнічага Некага, каб ён даў нам усім хлеба і дараваў нашыя даўгі. І ніяк няўцям яму было, хто нарэшце замест абрыдлых гарохавых лапуноў павінен даць ім таго хлеба, і каму гаротніца баба Феня гэтак запазычылася...
* * *
Рыгор і не агледзеўся, як стаў вучнем адразу другога класа матчынай школкі. Ашываўся сярод вучняў ён даўно, даўно навучыўся чытаць, пісаць і лічыць, але не дабіраў гадоў, каб маці афіцыйна замальдавала яго ў першым класе. Ды неяк напрыканцы вясны прыехаў у школу чарговы “правяральшчык” з раёну, пагартаў сшыткі ў тым ліку і першачкоў і выявіў, што адзін сшытак лішні, і хоць даволі акуратны і спраўны, але не падпісаны. Гэта быў Рыгоркаў сшытак, які маці не пасьпела выхапіць са стосіку. Ледзь не са сьлязьмі яна апраўдвалася, тлумачыла, што брала сына на ўрокі, каб ня гойсаў па вёсцы самапасам, што ён ледзь не падарваўся на міне. “Правяральшчык” зрабіў на дзіва нечаканую выснову: “Пераводзь, Кацярына Яўхімаўна, свайго “мінёра” ў другі клас і ўключай яго ў сьпіскі.”
На той час Акунёўская пачатковая школа налічвала каля двух дзесяткаў вучняў, і ўсе чатыры класы ўмяшчаліся ў адным пакоі. Так што можна было, хочаш-ня хочаш, злавіць вухам нешта цікавае, пра што гутарыла настаўніца са старэйшымі.
І аднойчы Рыгор злавіў...
Ішла гутарка па толькі што прачытанай казцы “Асілак і Зьмей”.
– Ну, як, дзеці, ці спадабалася вам казка?
– Ага!
– А цяпер скажыце, дзеці, як вы думаеце, каго трэба падразумяваць пад Зьмеем?
Вядома ж, пад Зьмеем трэба было “падразумяваць”, калі ня ўсіх фашыстаў, то хаця б праклятага Гітлера.
– Як ты думаеш, Міша Раманюк?
“Пераростак” Міша, намнога старэйшы і на галаву вышэйшы за сваіх аднакласьнікаў, сядзеў за апошняй партай і, відаць, зусім іншае было ў яго на ўме. Ён стаяў і бездапаможна лыпаў вачанятамі, вінавата пазіраючы на настаўніцу і, канечне ж, чакаючы выратавальнай падказкі.
І Рыгор, які сядзеў за першай партай, ня вытрымаў. Нейкі чорцік падбухторыў яго: крыху прыкрыўшы ад маці краем далоні рот, пашаптаў разгубленаму Мішку: “Сталіна...”
Мішка не прыслухаў. І тады Рыгора панясло на ліхое. Зірнуўшы краем вока на маці і ўбачыўшы яе гняўлівы позірк, ён усё адно гукнуў Мішку, на гэты раз амаль напаўголасу: “Сталіна...”
Радасны Мішка тут жа абвясьціў на ўвесь клас:
– Пад гэтым самым, як яго, Зьмеем трэба падразумяваць Сталіна...
На гэтым урок закончыўся. Маці дрыготкімі рукамі, похапкам сабрала са стала, закрыла ў шафу свае паперы і пазваніла ў званочак:
– На перапынак, дзеці. Аўласёнак, ідзі за мною.
Па тым, як маці, бадай упершыню за ўсё ягонае кароткае жыцьцё, назвала яго па прозьвішчы, Рыгор зразумеў: не разьмінуцца ў чарговы раз шматпакутнай попе з лазовым дубцом...
І ён не памыліўся. Са словамі “я табе пакажу Сталіна”, яшчэ не давёўшы яго да бабафенінай хаты, маці гнуткай лазінкай так адходала Рыгора, што яшчэ вельмі доўга ён саромеўся перад хлопцамі зьняць штанцы, каб гальцом акунуцца ў бомбавай варонцы, якая служыла ім купальняй.
Толькі праз гады Рыгор зразумеў тое матчына ўтрапеньне: у чацьвёртым класе разам з Мішкам Раманюком вучылася дачка мясцовага ўчастковага, якога ня так даўно прызначылі з раёну, але ён пасьпеў ужо “здаць” энкэвэдзістам бязьдзетную кабету Пёклу, якая, нажлукціўшыся барматухі, ішла па вуліцы і сьпявала на ўсе Акуні: “Спасіба Сталіну-грузіну, што абуў нас у рызіну!..” Яе “абулі” ў лагерныя бахілы на цэлых пятнаццаць гадкоў...
А Рыгор усё жыцьцё помніў, часам нават ганарыўся, што і ён нібыта быў ахвярай культу асобы Сталіна.
І яшчэ ён помніў, як плакалі вяскоўцы, калі з адзінага на ўсю вёску радыё даведаліся, што памёр правадыр. Плакала і Рыгорава маці...
* * *
Апроч усялякіх іншых неўладкаванасьцяў жыцьця, былі ў Рыгоркі дзьве амаль нязводныя бяды – цыпкі і клапы.
Цыпкі – бяда сезонная. Пачынаючы з вясны, калі ажывала вясёлае сонейка і сплываў гульлівымі ручайкамі шэры зьляжалы сьнег, аж да самай глыбокай восені, лепей сказаць, да першых сур’ёзных замаразкаў акунёўская дзятва басаножыла. Калі некаму і шанцавала ўзьбіцца на якія сандалі, то абуваць іх дазвалялі бацькі толькі на сьвяты. І, ведама ж, не было той сажалкі-выгаркі ці нават дажджавой лужыны, куды б не ступала іхняя босая нага. Вада, вецер і сонца разам не заўсёды робяць добрую справу. Да пачатку лета на нагах у хлапцоў зьяўляліся нарэшце іхнія адвечныя ворагі – цыпкі. Што гэта такое? Лепей яно, канешне, ня ведаць ці, як кажуць, хай Бог абносіць... Ступні ног зьверху спачатку шорхлі, а потым растрэскваліся на глыбакаватыя барозны, якія потым нават крывавілі, і да якіх немажліва было дакрануцца пальцам, а не тое што памыць вечарам перад сном, як таго патрабавалі мацяркі. А мыць усё ж трэба было, і тады малыя пакутнікі енчылі на ўсе Акуні, бо цыпкі пяклі і смылелі так, што не дакажуць ні матчыны дзягі, ні Кацярынін лазовы дубец...
Другая бяда – клапы.
Здавалася б, колькі таго клапа – маленькі, крыху большы за льняное семка, сплюшчаны і ня вельмі, каб вёрткі, – але клопату з ім было не абабрацца. Незьлічонае клаповае войска даўно і надзейна акупіравала лядашчую хатку бабы Фені і спраўна смактала кроў з ейных насельнікаў. Асабліва даставалася Рыгорку. Можа таму, што лягчэй было працінаць маладзенькую, далікатную скуру, ці можа ягоны бестурботны, ціхамірны сон дазваляў беспакарана поўзаць па ім усю ноч, ці ўвогуле ён быў смачнейшы для гэтых каратканогіх прагавітых вампіраў. Так ці інакш, кожная раніца пачыналася з таго, што Рыгорка доўга і ўпарта чухаў сваё цела, яно зудзела і сьвярбела так, нібы ён начаваў не на саламяным сельніку, а ў крапіве. Цела пакрывалася чырвонымі бобачкамі, і сьвярбелі яны цэлы дзень. Што толькі ні рабілі з клапамі баба Феня і маці – плюскалі іх і труцілі нейкім сьмярдзючым парашком, нават залівалі ў шчыліны не танную па тым часе газу – нічога не дапамагала. Клапы былі неўміручыя. Справа дайшла да таго, што аднойчы ўначы, відаць, самы дапытлівы клоп залез Рыгорку ў вуха. Апроч дурнога страху, якога набраўся Рыгор, у галаве адбывалася нешта неймавернае: уражаньне было такое, што па ёй хтосьці грукае драўлянай булавешкай, або ў яе ўнутры, нібы па жвіры стаптанымі кірзачамі, шморгаў-шархацеў кульгавы дзед Лявон. Па ўсім, клоп заблудзіўся і не знаходзіў выйсьця з вуха. Толькі пасьля таго, як у тое вуха маці заліла вады ці нечага іншага, клоп, відаць, нарэшце захлынуўся і Рыгорка вытрас яго на паверхню, добра паскакаўшы на адной назе, скасабочыўшы галаву. На бурклівы Кацярынін праклён – “каб вы паздыхалі, праклятыя” – баба Феня разважліва засьцерагла: “Не гняві Бога, Яўхімаўна, можа так ён замысьліў. Бывае і горай...”
Якая горкая, нават трагічная жыцьцёвая развага бедалагі беларуса: “Не гнявіце Бога – бывае горай...” У свой час яе варта было б запісаць чорнымі літарамі на бээсэсэраўскім гербе замест вядомага грозна-патрабавальнага закліку “Пралетарыі ўсіх краін, яднайцеся!”
А крывасмокаў-клапоў на нашай бядотнай зямельцы, на вялікі жаль, ніколі не бракавала...
* * *
У трэцім класе Рыгорава душа ў каторы раз ледзь не зайшлася ад крыўды і несправядлівасьці. Усіх ягоных аднакласьнікаў маці прыняла ў піянеры, а яго – не. Не дабраў гадоў. Рыгор ледзь ня лопнуў ад зайздрасьці, калі стары кульгавы дзед Лявон – у партызанку ён правіў байцам абуўку і ладзіў-падшываў конскую вупраж – пад дробны барабанны пошчак сяк-так павязаў на шыях ашчасьліўленых піянераў чырвоныя гальштукі, пры гэтым – а яшчэ сябрук! – Лёнька Карпушка не прамінуў высалапіць Рыгору язык. І яшчэ доўга ў вушах няшчаснага Рыгора адзываўся той барабанны пошчак і зьвінела вывучаная на сьпеўках песьня “Взьвейтесь кострами, синие ночи...”
І даліся Рыгору гэтыя піянеры!.. Самае несправядлівае было тое, што ён нароўні з імі рабіў усе піянерскія справы: зьбіраў металалом, драў і здаваў загатоўшчыкам лазовую кару, зьбіраў па вёсках попел, мацаваў на хатах ацалелых ветэранаў выразаныя з бляшанак чырвоныя зоркі і яшчэ многа чаго карыснага, а часам і некарыснага. А вось чырвонага гальштука ў яго не было. А ўсё ж куды ганаровей за іншых выглядала Хведарышына бадлівая і збрадлівая каза Майка праз тое, што ў яе на шыі таксама целяпаўся нейкі чырвоны ашхамётак...
Пазбаўленая сапраўднага гаспадара калгасная зямля ўшчэнт зьнішчымнела: ледзьве што аддавала назад тое, што ў яе кідалі вясною. Гною яна амаль ня бачыла, бо не было таго гною і на калгаснай ферме, або, як яе яшчэ называлі, на “абагуленым двары”. Саломы не хапала ня тое што на падсьціл, а нават на корм каровам: штогод пад канец зімы калашмацілі саламяныя стрэхі на хліпкіх калгасных пабудовах і пускалі тую счарнелую салому на корм жывёле – наразалі і запарвалі так званую “сечку”. Перажывалі сялянскія карміцелькі зіму далёка ня ўсе, аднак, дзякуючы тым стрэхам, многіх вясною ўдавалася паставіць на ногі, хоць часам і з дапамогай вяровак.
Зямельку таксама трэба было карміць. І тады змыслае раённае начальства кінула на чарговы ўдарны фронт школьнікаў: худа-бедна, а нешта ж людцы вараць у печах, значыць, на кожным падворку павінны быць попел. А гэта ж аднак не проста попел, а добрае і, галоўнае, бясплатнае ўгнаеньне!..
Як раз тут і было як праявіць патрыятызм акунёўскім піянерам. Пад канец зімы, паставіўшы на самаробныя санкі хто што мог – нейкія скрынкі, вёдры альбо лапленыя-пералапленыя палатняныя мяхі – піянерыя распачала “бітву за будучы ўраджай”, рушыла ў паход па попел.
Попел сапраўды быў, і вяскоўцы аддавалі яго без шкадобы. Патрыятычны парыў быў такі моцны, дзеці так клянчылі, што часам жанкі разам з попелам выграбалі з печы яшчэ не зусім патухлыя вуглі. Попел звозілі пад старое калгаснае гумно, якое стаяла на невялікім пагорку, амаль побач з “абагуленым дваром” – фермай. Некалі гумно належала мясцоваму заможнаму гаспадару і перажыло ня толькі рэвалюцыю, але і не адну вайну. Праўда, у апошнія гады яно рэгулярна скідала на корм сваю саламяную страху, аднак пад восень гумно зноў накрывалі.
Ці то не дагледзеў той самы стары Лявон, які вартаваў ферму, а заадно прыглядваў за гумном, ці нехта з піянераў прывалок попел з яшчэ гарачым вугольлем, аднак неўзабаве тое гумно ўзялося такім полымем, што людзі спалатнелі ад страху: вецер дзьмуў у бок вёскі і так высака ўздымаў вогненнае шматоўе саломы, што яно адно крыху не далятала да хат. Пажар амаль ніхто не тушыў, бо кожны пільнаваўся свайго падворку, баючыся самому застацца без жытла.
Дзіва, але на гэты раз не пасадзілі нікога. Ці не таму, што само раённае начальства перамудрыла з попелам і больш за іншых спрычынілася да гэтае бяды. Крыху “пацягалі” ў раён і настаўніцу. Але нічога – гэтым разам абышлося.
Затое захавалася пераемнасьць пакаленьняў: да вайны камсамольцы спалілі царкву, а пасьля вайны піянеры ў патрыятычным парыве спапялілі калгаснае гумно...
* * *
Увосень таго памятнага году, калі загадаў доўга жыць “бацька ўсіх народаў” Сталін, баба Феня прычакала нарэшце з войска сына Пятра. Упершыню ў жыцьці Рыгор бачыў, як плачуць людзі ад радасьці: баба Феня залілася сьлязьмі і павісла на шыі ў высокага стройнага вайскоўца...
Ня мог тады ведаць Рыгор, што гэты незнаёмы чалавек у шэра-карычневым шынялі і ў фуражцы з чырвоным аколышам, такі малады і па-мужчынску прыгожы, праз нейкі час завалодае сэрцам ягонай маці Кацярыны і разьдзеліць з ім ейную любасьць і пяшчоту, якая дагэтуль належала яму аднаму...
Яшчэ да зімы працавіты Пятро пасьпеў праявіць сякі-такі гаспадарскі спрыт: падладзіў сьвежай сегалетняй саломай дзюравую страху, падрамантаваў нехлямяжы хляўчук, змацаваў дротам-катанкай пабітыя камяні і запусьціў у работу жорны. У хаце запахла хлебам.
Аднак усё гэта было Рыгорку ня ў радасьць. Штовечар, прыспаўшы яго ў маленькай баковачцы за печкаю, маці звычайна доўга шапталася з Пятром, час ад часу за перагародкаю чуўся іхні прыглушаны сьмех. Рыгор прыкідваўся, што сьпіць, а сам затоена лавіў кожны гук, і замірала ягоная душа, калі ён чуў незразумелае шамаценьне саламянага сельніка на матчыным ложку. Тады ён ціхенька, амаль нячутна падкрадваўся да занавешанага праёма ў перагародцы, высоўваў крыху галаву і, амаль да сьлёз прыдушаны нейкай незразумелай крыўдай, трывожна заміраў да таго часу, пакуль не пераставала шамацець салома.
На печы варочалася, шумна ўздыхала і кашляла баба Феня. А Рыгор, накрыўшыся з галавою коўдрай, яшчэ доўга ня спаў у сваім запечку, моўчкі глытаючы сьлёзы, падсьвядома адчуваючы, што дзядзька Пятро ўкраў у яго самае дарагое...
Так доўжылася ўсю зіму. Вясною Пятро ўладкаваўся вучыцца на трактарыста, і хоць курсы былі не за блізкім сьветам, ён штодня пешкі мерыў кіламетры туды і назад.
Напрыканцы мая Кацярына выправіла Рыгора ў Малашанкі да ягонай цёткі Марусі, якая ня так даўно, у складчыну з суседкай, абзавялася каровай, дабавіўшы яе “сваім ходам” ажно з-пад самай Рыгі. Так што замест абрыдлага да ванітаў рыбінага тлушчу цётка ўзялася лячыць ад рахіту свайго “племяша” самым што ні на ёсьць сапраўдным малачком. Сваіх дзетак цётцы не пашчасьціла мець, і, відаць таму, сваю нерастрачаную мацярынскую пяшчоту яна шчодра аддавала Рыгору. Часта садзіла яго на калені, гладзіла шурпатай даланёй стрыжаную русявую галоўку і праз даўкі камяк у горле амаль паўшэптам прамаўляла: “Сіраціначка мая, горачка маё, белабрысік ты мой...”
На гэты раз цётка Маруся, прыгалубіўшы на каленях Рыгора і цмокнуўшы яго ў віхрастую макушку, паведаміла пра тое, чаго ён не тое, каб баяўся, але і нянадта чакаў ці хацеў: “Заўтра, дзіцятка, мамка твая з Пятром пажэняцца. Ты, Рыгорка, не праціўся, мамка яшчэ маладая, а без гаспадара вунь як цяжка... Заўтра іх праз Малашанкі на марцыклеце павязуць у сельсавет, дык ты, дзіцятка, папільнуй, як хочаш...”
І Рыгор пільнаваў. Гадзін колькі ён, нібы ачмурэлы, соўгаўся ўздоўж дарогі, што пралягала праз вёску, скурчыўшыся сядзеў у прыдарожнай канаве, пакуль нарэшце не пачуў гулкае тарахценьне трафейнага нямецкага матацыкла, што належыў стрыечніку дзядзькі Пятра. Матацыкл быў з каляскай, у якой і сядзела маці. Рыгор кінуўся на дарогу, замахаў рукамі. Яму нясьцерпна хацелася, каб матацыкл спыніўся, каб з каляскі вылезла маці, пацалавала яго, усьцешыла. Ён ны бачыў у гэтае імгненьне на цэлым сьвеце нікога, апроч яе...
Матацыкл не спыніўся. Толькі і ўбачыў Рыгор, як выкручвалася ў калясцы маці, нешта яму гукала і махала рукой...
Яшчэ колькі метраў Рыгор з усіх сіл бег па дарозе ўсьлед за матацыклам, нібыта мог яго дагнаць, аж пакуль ны ўпаў ніцма ў шэры прыдарожны пясок.
Праз год маці нарадзіла Рыгорку адразу браціка і сястрычку – блізьнятаў Алесіка і Натку.
* * *
Акурат па заканчэньні Рыгорам Акунёўскай пачатковай школы Кацярына з Пятром перабраліся ў новую хату, хоць і не ахці якую, але больш прыстойную ў параўнаньні з хаткай бабы Фені, якую разабралі, перасыпалі і зрабілі з яе маленькую лазенку. Сям’я абнасілася і амаль што абжабрачылася, ды ўсё ж у новай хатцы зажылося весялей.
Пляц быў ня з лепшых: з аднаго боку шаша, з другога – палявая дарога на Міхалёва, цэнтр суседняга калгасу імя Карла Маркса. Так што пылу летам было шмат, затое месца было бойкае, часта на надворак заходзіў і прыпыняўся прахожы ці праезджы люд.
Аднойчы на начлег да іх напрасіўся шафёр аднекуль з далёкіх расейскіх краёў. Ён прыпаркаваў каля плоту свой старэнькі, крыты брызентам грузавічок “ЗІС-5”, вылез з кабіны і старанна працёр анучкай намаляваную на вадзіцельскай дзьверцы белую русалку з нібыта разьвеянымі сустрэчным ветрам валасамі – шафёрскім талісманам. Узяўшы папярэдне з гасьцінным гаспадаром хаты “па кроплі”, дзядзька Тарас – так назваўся шафёр – яшчэ да прыцемкаў дастаў з кабіны старэнькі, расьпісаны перламутрам тульскі гармонік. Ён па-заліхвацкі расьцягнуў мяхі і так хораша прайшоўся ўвішнымі пальцамі па круглых гузіках, што вёска спачатку замёрла ад зьдзіўленьня і асалоды, а потым пацягнулася – і маладыя і старыя – на залівісты покліч гармоніка. Акунёўцы сто год ня чулі жывой музыкі, бо сваіх гарманістаў не было, а скрыпку дзеда Лявона ніхто ўсур’ёз не ўспрымаў, тым больш, што апроч “дранкі з чвырам” той нічога толкам сыграць ня мог.
Бадай упершыню ў жыцьці зайграла і Рыгорава душа.
Далёка за поўнач заліваўся гармонік, і сьпяваў залётны гарманіст, і вытанцоўвала акунёўская моладзь. Рыгор ня зводзіў вачэй з музыкі і ягонага галасістага сябра гармоніка, дзівіўся вясёламу суладдзю гукаў і рухаў, разам з усімі радаваўся нечаканаму мімалётнаму шчасьцю. Былі танцы, і былі сьпевы, і быў такі рэдкі гульлівы настрой вяскоўцаў. Гэта быў маленькі цуд, які падараваў людзям зусім незнаёмы чалавек, з нямаведама якіх краёў, невядома якога роду-племені. Вясёлы чараўнік нейкім дзіўным чынам крануў ахаладзелую Рыгораву душу, адхукаў яе і нібыта абудзіў да жыцьця...
Назаўтра раненькім-рана Рыгор паціху, без гаспадаровага дазволу, вынес гармонік з хаты і зачыніўся з ім у пуні з духмяным сегалеташнім сенам. Ціхутка, каб, крый Божа, не пачуў дзядзька Тарас, ён далікатна націскаў на тыя гузікі, падбіраючы толькі на адных “галасах” нейкую просьценькую знаёмую мелодыю. І калі гэта ўдалося, радасьці ягонай не хапала месца ў пуні. Час ад часу да яго нешта бурчэла-гукала маці, але адарваць Рыгора ад гармоніка было немагчыма.
За гэтым заняткам і застаў яго дзядзька Тарас. Ён узяў з рук Рыгора гармонік, прабегся шустрымі пальцамі ўніз і ўверх па пішчыках-гузіках і выдаў некалькі кароткіх разьлівістых перабораў. Потым сьціснуў мех, прытуліўся да гармоніка шчакою, нібы лашчыўся да яго. І, відаць, пранікся дзядзька Тарас незвычайным Рыгоравым інтэрасам да сваёй трохрадкі, не іначай адчуў у ім роднасную душу. Ён пагладзіў гармонік шурпатай шафёрскай даланёй, паставіў яго Рыгору на калені і ўздыхнуў:
– Играй, малйц. Буду возвращаться из рейса – заеду, заберу. А пока что – играй…
Дзядзька Тарас так і не заехаў да іх і не забраў гармонік. Праз які тыдзень да Акунёў даляцела чутка, што недзе пад Гарадком зьехаў пад адхон і перакуліўся грузавік “ЗІС-5”, які вёз з Беларусі ў Расію яблыкі. Шафёр загінуў. Таксама казалі, што на вадзіцельскай дзьверцы той разьбітай машыны бачылі белую русалку з разьвеянымі сустрэчным ветрам валасамі...
Рыгор даволі хутка навучыўся іграць на асірацелым гармоніку, на слых падбіраў любую пачутую мелодыю і ў хуткім часе “наярываў” на акунёўскіх танцульках ня толькі традыцыйныя полькі, факстроты ды вальсы, але і выбітныя, на некалькі каленаў, “кадрылю” і “ленцяя”.
* * *
Дарога, па якой Рыгор тры гады тэпаў у Міхалёўскую сямігодку, была ня надта доўгая – усяго тры кіламетры з невялікім гакам – аднак слаба наезджаная і малалюдная. Вясною і ўвосень ажно да прымаразкаў вучні хадзілі басанож па хлюпаце, таму ногі ў іх заўсёды былі мала таго, што ў цыпках, дык да таго ж чырвоныя, як у гусакоў, і першыя два ўрокі сьвярбелі так, што ніякая навука не лезла ў галаву. Зімою намятала шмат сьнегу, і Рыгор з вялікімі высілкамі патрапляў у Раманюковы глыбокія сьляды – Міхась па-ранейшаму апекаваўся намнога маладзейшым сябруком.
Былі на гэтай дарозе і свае маленькія радасьці. Найперш, гэта падбіты нямецкі танк, які не дапялі яшчэ парэзаць на металалом, і ў якім хлапчукі так любілі гуляць у вайну. Гэта невялікая рачулка, якую трэба было пераходзіць па хісткіх кладках і ў якой пры жаданьні можна было палавіць печкуроў. Гэта ладны кавалак калгаснага палетку, багатага на хвошч, які вясною выкідваў зялёныя кулі-“гігялі”, а хлопцы, накраўшы дома солі, набівалі імі заўсёды галодныя жываты. Гэта рэдкія цягнікі на чыгунцы і чыгуначны мост, пад якім можна было, скукожыўшыся ад страху, паслухаць, як над табою грукаціць таварняк.
А пад самым Міхалёвам да дарогі падступала калгасная ферма – “абагулены двор”, – дзе атабарылася некалькі дзесяткаў худых заскарузлых кароў ды ў асобнай загарадзі амаль столькі ж такіх жа худых і заскарузлых цялят. Уся ферма была абнесеная плотам у тры жэрдкі на невысокіх драўляных крывулінах-слупах. Гора-плот з двух бакоў туліўся да невысокай брамы, якая служыла адначасна і варотамі, і нагляднай агітацыяй, і, магчыма па мудрай задумцы калгаснага начальства, нават “трыумфальнай аркай”. Апроч абазначаных зьлева і справа па вертыкалі паведамленьняў, што гэта калгас імя Карла Маркса і ферма “Міхалёва”, зьверху на выцьвілым, некалі чырвоным палотнішчы цьмяна праступаў заклік “Вперёд к победе коммунизма!”
Рыгор ня ведаў яшчэ толкам, што гэта за такі камунізм, да якога трэба ісьці не дарогаю, хай сабе і ненаезджанай, а па калена ў гнаі і жыжы “абагуленым дваром”, але пэўнай павагай да гэтай адмысловай брамы ўсё ж пранікся.
І невядома, што тады стрэліла ў Рыгораву галаву ці які патрыятычны парыў натхніў яго і падштурхнуў да дзеяньня. Каля брамы стаяла вядро з разьведзенай вапнай і наматаным на палку пяньковым квачом. Рыгор яшчэ патыцкаў квачом у вапну і вывеў на выцьвілым транспаранце з аптымістычным заклікам уяго чатыры літары – С С С Р.
Як на бяду, у той жа дзень у калгас прыехаў інструктар райкаму партыі і адным з першых выявіў “палітычную дыверсію”. Як так, выходзіць, што СССР – гэта ўсё тое, што за плотам: напаўразбураны глінабітны кароўнік, хударэбрыя рагулі з цялятамі ды па калена гною?!. Да такога мог дадумацца толькі махровы вораг савецкай улады!!!
У пошуках “дыверсанта” інструктар завітаў і ў школу. Пасьля нядоўгага дазнаньня выявілася, што Рыгора за яго подлым варожым заняткам бачыў Воўка Ільляшонак. Ён амаль ні з кім ня быў у сяброўстве, бо меў бацьку – былога нямецкага паслугача-старасту, які нейкім чынам адкупіўся ад турмы. Можа і не бяз помсьлівай радасьці Воўка “прадаў” Рыгора.
Пакараньне было суровае: у піянерах Рыгора пакінулі, але выключылі са школы, з шостага класу, “расьпяўшы” яго перад гэтым на агульным школьным сходзе, аднагалосна асудзіўшы ягоную, хоць і несьвядомую, але ўсё ж шкодніцкую дзейнасьць.
Дома па ім плакаў лазовы дубец.
Тыдні праз два, атрымаўшы добрага прачуханца ад партыйнага і непартыйнага начальства, Кацярыне ўдалося аднавіць сына ў школе.
Калі значна пазьней разваліўся СССР, Рыгор Аўласёнак дзівіўся, як далёка яшчэ тады глянула наперад ягоная наіўная дзіцячая душа...
* * *
Напрыканцы Рыгоравай вучобы, ужо ў дзясятым класе, у Кузьмінкаўскую СШ прыслалі новага дырэктара. Можа таму, што паходжаньнем ён быў з Расіі, з памежнай пскоўшчыны, а можа па якой іншай, больш важкай прычыне, аб якой Рыгор даведаўся значна пазьней, але Мікалай Сідаравіч Рошчын – крыху падсьлепаваты чалавек, ён жа выкладчык гісторыі – пайшоў у рашучы наступ на ўсё беларускамоўнае. Заўсёды пахмуры і нечым незадаволены, ён быў даволі грубым і нетактоўным ня толькі з вучнямі, але і прылюдна з настаўнікамі, і, вядома ж, здабыў і ў тых, і ў другіх адпаведную “павагу”. За вочы старшакласьнікі называлі яго не іначай, як Сідарам.
За якія першыя два месяцы вучобы ў школе былі замененыя беларускамоўныя плакаты і лозунгі. Над дзьвярмі пры ўваходзе на чырвоным палотнішчы закрасавала неўміручае Пушкінскае “Души прекрасные порывы”. Чамусьці адразу ўяўлялася, што лозунг ня столькі абвяшчае аб цудоўных парываньнях юных душ у Кузьмінкаўскай школе, колькі заклікае кагосьці душыць гэтыя наіўныя парываньні. На рускай мове стала выпускацца насьценная газета з адмысловай назвай “За учёбу!”, нібыта яна магла заклікаць да невуцтва.
Хоць невуцтва не-не, дый прарывалася ня толькі ў вучняў, але і ў саміх сейбітаў разумнага, добрага і вечнага. Настаўніца матэматыкі, па вучнёўскай мянушцы “Піпетка”(бо была вельмі маленькага росту і, відаць, праз гэта надта гняўлівая), не аднойчы выправоджвала Рыгора з урока толькі за тое, што ён спрабаваў знайсьці, а часам і знаходзіў іншы спосаб рашэньня алгебраічнай задачы. Дырэктар “Сідар” на ўроках гісторыі ўпарта даводзіў і пры кожным зручным выпадку падкрэсьліваў, што аніякай Беларусі, як і беларускай мовы, да ўтварэньня БССР не існавала ў прыродзе. Што гэта ўсё контррэвалюцыйныя выдумкі нейкіх там “белбурнацаў”, якія былі “мохровыми реакционерами и закостенелыми врагами советской власти, но народ, благодаря бдительности партии, разобрался с ними ещё в тридцатые годы”...
Большасьць прадметаў у школе сталі выкладацца на рускай мове, хоць усе падручнікі былі яшчэ на беларускай.
Крыху раней, у поўнай адпаведнасьці з “генеральнай лініяй партыі” закалываўся, заківаўся, завагаўся – ці як тут сказаць іначай – і ўвесь савецкі народ. Спачатку ўсёй грамадой, нават школьнай, наваліліся на кукурузу. Сотка кукурузы на прышкольным гародчыку вырастала, як лес, а на вялізных калгасных палетках яна чэзла, не пасьпеўшы толкам вытыркнуцца з зямлі. Вядома ж, такая дыспрапорцыя надта раздражняла высокае партыйнае начальства. Прыкласьці маладыя рукі да выкананьня “харчовай праграмы” заклінаў-загадваў і дырэктар школы. Кожны старшакласьнік, пачынаючы з восьмага класу, павінен быў прынесьці ў школу курку, ці пеўніка, альбо нават труса. Выгадаваная школьнікамі жыўнасьць павінна была істотна палепшыць нішчымнае існаваньне савецкіх грамадзянаў.
Кацярына з непатрыятычным выслоўем “трасца ім у бок, а ня курачку” запрэзентавала ўсё ж Радзіме сегалетку-пеўніка, які неўзабаве і так павінен быў трапіць у суп пад калатоўку. Зьвязаўшы таму лапкі і крылы, каб ня выпырхнуў чаго добрага па дарозе ў школу, маці блаславіла Рыгора на выкананьне “харчовай праграмы”.
На першы ўрок, а гэта акурат быў урок “сідаравай” гісторыі, Рыгор крыху прыпазьніўся і са страху прыпёрся прама ў клас, не пасьпеўшы здаць пеўніка загадчыку гаспадаркі... Якім чынам змэнчаная за дарогу несьвядомая птушка вылузнула з торбы і вырвалася на волю – тое засталося загадкай.
Пеўня лавілі ўсім класам, падняўшы як не па ўсёй школе несусьветны вэрхал, пазьбягаліся на помач нават вучні сумежнага класу. Урэшце сам Рыгор і спаймаў яго пад настаўніцкім сталом, добра прыціснуўшы да дырэктаравага седала. Праўда, на сядзеньні таго крэсла краем вока Рыгор згледзеў падазроную, зусім нечаканую кучачку – прадукт жыцьцядзейнасьці ашалелага ад страху пеўніка. Не пасьпеў ён вярнуць нягодніка ў торбу і выканаць традыцыйную каманду “вон из класса!”, як разьнерваваны ўшчэнт дырэктар рыўком выхапіў з-пад стала крэсла і... сеў акурат на тую сьмярдзючую кропачку...
З класу беднага Рыгора разам з пакутнікам-пеўнікам дырэктар выводзіў за вуха. А дзесяцікласьнікі пырскалі-душыліся сьмехам, убачыўшы на дырэктарскіх штанах ладную сьвежую пляміну – ні то пеўнікаву, ні то іхнюю сумесную, хоць і ненаўмысную, помсту...
За доўгае жыцьцё ня раз сквырчэла Рыгорава душа, калі нахрапістыя, вучоныя (і ня вельмі) асобіны пнуліся перайначыць беларускую гісторыю, падагнаць яе пад густ розных інтэгратараў-русіфікатараў, зьневажаючы пры гэтым і саміх беларусаў, і іхнюю шматпакутную мову. І так карцела парою пасадзіць іх на адпаведнае “ганаровае” крэсла са сьмярдзючай пеўневай кропачкай.
* * *
Хутчэй за ўсё, гэтая нялюдская традыцыя – кулачныя баі вёска на вёску, сьценка на сьценку – сыходзіла ад памежнай Пскоўшчыны. Нельга сказаць, каб яна была такая ж страхалюдная і жорсткая, як там, аднак не-не, дый мерыліся кулакамі адзін канец вёскі з другім. Як правіла, абыходзілася без ахвяраў, але часам ішлі ў ход калы, і тады трашчалі, а то і ламаліся нечыя рэбры. Горай было на Сёмуху, калі ў памінальныя дні на вялікія могілкі зьбіраліся мужыкі з розных, часам далёкіх адна ад другой, вёсак і добра там набіраліся, бо райпо на гэтыя “фэсты” ці, як іх называлі, “кірмашы” спраўна прысылалі грузавікі са сьпіртным. Тады здаралася нават панажоўшчына.
Баі “лакальнага значэньня” здараліся і ў Акунях. Амаль што ніводныя танцулькі не абыходзіліся без таго, каб не пабіліся мбльцы-халасьцякі, найчасьцей з-за непадзеленых дзевак, а то і проста па п’яні. Завадатарам боек звычайна быў Іван па прозьвішчы Малу. Нядаўні марфлоцец, ён надта гэтым ганарыўся і біўся так, нібыта яму было даручана адстойваць гонар усяго Ваенна-марскога флоту СССР. Пры тым, што часта быў біты сам. Чужая традыцыя ці беспрасьветнасьць сялянскага існаваньня таму былі прычынаю, цяжка сказаць, але прарывалася ў вяскоўцаў злосьць, нібы тая бражка, бурліла ў душах крыўда, і тады сьвярбелі ў жанчын языкі, а мужыкі спатольвалі сваю няўцешнасьць чаркай і кулакамі.
Даваў волю кулакам нават старшыня акунёўскага калгасу Віхроў. Бывалі выпадкі, калі чарговага парушальніка “сацыялістычнай дысцыпліны” адзін на адзін старшыня выхоўваў добрым тумаком пад дых, а то і па зубах. І гэта яму заўсёды сыходзіла з рук, бо дай “здачы” або пажалься вышэй, дык той жа старшыня абрэжа соткі па самыя вуглы ці ня дасьць накасіць сена на карову – і нікому нічога не дакажаш.
Адзін з такіх “выхаваўчых момантаў” надоўга ўпіўся балючай стрэмкаю ў Рыгораву душу.
Адбываць абавязковую радоўку – вясковую чаргу пасьвіць хатнюю жывёлу – Рыгор не любіў. Каб неяк весялей было бавіць нудны час, ён браў з сабою кніжку і, здаралася, так зачытваўся, што не заўважаў, як каровы ці козы залазілі “ў збрады”. На гэты раз напарніцай у Рыгора была цяжарная, ужо з ладным жывоцікам, суседская маладуха Матруна, па-вясковаму Моця – жонка іхняга суседа Шуркі Лббесава. Пасьвілі недалёка ад шашы на даўно вытаптаным і выскубленым рагулькамі ўзгор’і побач з некранутай яшчэ касою, багатай на травастой калгаснай лугавінай. Недзе перад абедам Рыгор зачытаўся, а змэнчаная Моця задрамала на прыдарожным адхоне, уткнуўшы галаву ў духмяную медуніцу. І канешне ж, каровам собіла ўбіцца ў тыя самыя “збрады” – на такую вабную калгасную сенажаць...
Ад кнігі Рыгора адарваў голасны плач-лямант Моці і вычварныя мацюкі старшыні Віхрова. Ён валтузіў Моцю за валасы, штурхаў каленам ніжэй сьпіны і прыгаворваў з лютай злосьцю: “Я табе пакажу, як спаць, зьмяя белазубая! Што, бельмы павылазілі, не бачыш, дзе каровы? Засуджу за патраву, к чортавай матары, працадні пазразаю!..”
Задыханы Рыгор, дабегшы, схапіў старшыню за рукаў і з крыкам “дзядзечка, ня біцеся!” пацягнуў яго прэч ад Моці. І быў адкінуты магутным ударам старшынёвага бота...
Ні Рыгор, ні Моця не заўважылі перад гэтым, калі падкаціў да іх на матацыкле Віхроў – як з неба зваліўся, каб адпаведным чынам выхаваць у іх любоў да калектыўнай уласнасьці.
Суда не было. І працадні з Матруны Лабясоўкі старшыня ня зрэзаў. Відаць, яго задаволіў той самасуд.
Дома Моця, вядома, пажалілася мужу. Той выплюхнуў завочна на старшынёўскую галаву добры цэбар мацюкоў і праклёнаў, ускідваў угору пудовыя кулакі і пагражаў: ”Заб’ю сабаку!”
Не забіў. А ягоная Моця дачасна разрадзілася мёртвым дзіцём.
* * *
У першы год пасьля заканчэньня дзесяцігодкі Рыгору паступіць у інстытут не ўдалося.
За чатыры экзамены ён набраў шаснаццаць балаў. Але на заключнай гутарцы дэкан філфака паведаміў беднаму Рыгору, што да “прахаднога” яму не хапае аднаго бала, таму трэба ехаць дахаты і з годзік “паесьці мамчынай кашы”. Заадно прыбавіць які гадочак да свайго ўзросту ды і ўвогуле крыху падрасьці.
На той час Рыгору яшчэ ня споўнілася і шаснаццаці год.
Юр’ева дня, як за стогадовай даўнасьці паншчынай, у калгасе не было, і Рыгору яўна сьвяціла “шчасьце” стаць пажыцьцёва калгасьнікам.
Выручыў выпадак.
Аднаго дня ля іхняй хаты па нейкай прычыне неспадзявана спыніўся райкамаўскі “козьлік”. Начальства мусіла “пайсьці ў народ” – часова атабарылася на любімай Рыгоравай лавачцы амаль каля самага ганку. Сярод іх быў і раённы камсамольскі важак Вілен Іваноў, якога Рыгор крыху ведаў па стасунках пад час вучобы ў школе, і якога хлопцы паміж сабою называлі Вількам (хоць і ведалі, што гэтае імя штучна ўтворана вернымі ленінцамі ў гонар свайго правадыра).
Убачыўшы на лавачцы пакінуты Рыгорам добра ўжо пацёрты тульскі гармонік – Тарасову памяць,– Вілька пацікавіўся:
– Чуў, няблага іграеш?
Рыгор сьціпла прамаўчаў, ды тут за яго падала голас маці:
– Іграе, анягож. Даіграўся аболтус, не паступіў у інстытут. Аднаго балу яму, бачце, не хапіла. Мазгоў не хапіла. Цяпер адна дарога – самі ведаеце, куды... І каб жа хоць дурны быў...
Камсамольскі важак задумаўся.
– Слыш, а ты камсамольскія песьні ўмееш? Ну, скажам, “Здраствуй, земля целинная”, або “Камсамольцы-дабравольцы”, ці яшчэ якія там?..
Рыгор моўчкі ўзяў гармонік і выдаў Вільку ўвесь музычна-патрыятычны рэпертуар, які ён назапасіў за школьныя гады. Ды так разышоўся, што нават нечакана для самога сябе прасьпяваў прыпеў з той моднай па тым часе “цаліннай” песьні:
Вьётся дорога длинная,
Здравствуй, земля целинная,
Здравствуй, простор широкий,
Весну и молодость встречай свою!
І, мабыць, каб канчаткова пераканаць Вільку ў сваіх музычных здольнасьцях, адсябечыў самім жа нядаўна прыдуманую прыпеўку:
Наш калгасны старшыня
Не шкадуе працадня,
Ды заместа рублікаў –
Дзіркі вам ад бублікаў…
Фінал Рыгоравай музычнай прэзентацыі камсамольскаму начальніку яўна не спадабаўся, бо не хваліў, а толькі буркнуў сабе пад нос: “Ну-ну…” Яшчэ больш не ўпадабала прыпеўку маці: узяла Рыгора за вуха і завяла ў хату. Разам з гармонікам.
Можа Вілька і дараваў бы Рыгору тую самадзейную выхілку, але бяда была ў тым, што прыпеўку чулі, хоць і стаялі крыху воддаль, астатнія пасажыры “козьліка”. А сярод іх, як пасьля выявілася, было больш высокае – партыйнае начальства...
Праз колькі дзён з калгаснай канторы Рыгору паведамілі, што яго выклікаюць у райкам камсамола – ёсьць адпаведнае тэлефанаваньне з раёну.
На нейкім там бюро Рыгора па чарзе “чысьцілі” нейкія “члены”, аднадушна канстатуючы, што:
– камуністычная партыя робіць усё магчымае і немагчымае, каб яшчэ больш квітнела калгаснае жыцьцё ( у тым, што яно квітнела, ніхто з іх, вядома, не сумняваўся);
– камсамол – верны памочнік партыі – павінен ісьці ў авангардзе барацьбы за новы росквіт дзяржавы і, адпаведна, вёскі (прыкладам таму – цаліна);
– камсамолец Рыгор Аўласёнак сваімі “злопыхацельскімі” прыпеўкамі “лье ваду на буржуазную мельніцу” і тым самым пасобнічае ворагам савецкай улады.
Так і ўяўлялася зьбянтэжанаму Рыгору, што нехта з гэтых самых “членаў” выгукне сумнавядомы ў ня надта далёкім мінулым патрыятычны заклік: “Сьмерць ворагу савецкай улады! Сьмерць Рыгору Аўласёнку!..” Аднак час быў, на шчасьце, ужо ня той. Рыгор абышоўся “строгай вымовай з занясеньнем у асабовую справу” і быў пры гэтым вельмі ўдзячны “літасьціваму” камсамольска-партыйнаму начальству.
Ягоныя далёкія папярэднікі, камсамольцы дваццатых, калі верыць Маякоўскаму, будавалі сьветлую будучыню “с Лениным в башке и с наганом в руке”. А ён, Рыгор Аўласёнак, узбадзёраны камсамольскімі чыноўнікамі, з не ахці якім энтузіязмам уключыўся ў барацьбу за далейшы росквіт акунёўскага калгасу з ужо новай назвай – імя немца Тэльмана. З рыдлёўкай або чатырохзубым сахаром у руцэ і строгай вымовай у асабовай справе...
* * *
На сумежжы дзесяцігоддзяў – пяцідзесятых і шасьцідзесятых – у Акуні нарэшце прыйшла цывілізацыя. Заместа “дзесяцілінейных” газьнічак успыхнулі нязвыкла зыркія “лямпачкі Ільліча”. Сьледам радыёкропкі ўзбадзёрылі вяскоўцаў бравурнымі песьнямі, маршамі ды бясконцымі аповедамі пра іхняе шчасьлівае жыцьцё. Шашу, якая пралягала праз Акуні, расшырылі і заасфальтавалі, нават абазначылі таблічкамі кіламетражы: у адзін бок да Ленінграда, у другі – да Адэсы. Неўзабаве па ёй пайшлі з Віцебску да райцэнтру рэйсавыя аўтобусікі ”пазікі”. Калгас імя Тэльмана адбудаваў новую, больш прасторную кантору з асобнай невялічкай залай, якая служыла тымчасова “клубам”, і ў якой ажно два разы на тыдзень “круцілі” кіно, а ў суботу і нядзелю ладзіліся танцулькі. Новы, невядома які па ліку старшыня калгасу даў каманду арганізаваць мастацкую самадзейнасьць. Вядома ж, якая самадзейнасьць без песьняў і танцаў пад гармонік? Хочаш ці не, а давялося-такі Рыгору стаць у гэтай справе завадатарам.
На голым энтузіязьме далёка не паедзеш, і старшыня кожнаму “самадзейнаму артысту” дакляраваў па лішняй сотцы сенакосу. Справа заладзілася. На чарговую рэпетыцыю прычыкільгаў нават дзед Лявон са сваёй скрыпачкай, але быў аднадушна забракаваны “мастацкім саветам”. Зімою на раённым аглядзе мастацкай самадзейнасьці акунёўскія дзяўчаты-пявуньні адхапілі другое месца пасьля райцэнтраўскіх. Дзяўчат узнагародзілі кніжкамі, а Рыгора ўвогуле ашчасьлівілі: зьнялі строгую камсамольскую вымову і паабяцалі даць станоўчую характарыстыку для паступленьня ў інстытут.
Так яно і сталася. На гэты раз Рыгор пасягнуў нават на ўніверсітэт з гучнай назвай – БДУ імя Леніна. Як ніколі да гэтага, ён адчуў сябе шчасьлівым.
Гэтым разам набраныя ім балы былі надзейна “прахадныя”, таму дадому Рыгор вяртаўся як на крылах, ня толькі абнадзеяны, але і ўпэўнены, што ён амаль ужо студэнт беларускага аддзяленьня філфаку ды яшчэ такой ганаровай навучальнай установы. Гэта ж табе ні які-небудзь там Віцебскі педінстытуцік...
Пахадзіўшы пару тыдняў па Акунях амаль героем, з задраным носам, пасьпеўшы яшчэ ўволю насенавацца ды насьціртавацца калгаснай саломы, напрыканцы жніўня Рыгор атрымаў нарэшце выклік з універсітэту.
Спакаваўшы ў валізку сякія-такія хлапечыя транты, трохі вясковага харчу ды пару кніжак, Кацярына прытуліла да сябе сына, цмокнула ў абедзьве шчакі і блаславіла на дарогу:
– Глядзі, сынок, вучыся там. Можа з цябе і атрымаецца нешта путнае. Беражы сябе там, у горадзе, – сьвет, сам ведаеш, які...
Неспазнаныя Боскія шляхі. Непрадказальныя і нявызнаныя здаровым сэнсам геніяльныя чыноўніцкія ідэі... Нехта “мудры” ў міністэрстве адукацыі даўмеўся: усіх студэнтаў-першакурсьнікаў, якія ня маюць поўных двух год працоўнага стажу, залічыць на стацыянар, забясьпечыць інтэрнатам, але навучаць на вячэрнім аддзяленьні. Маўляў, хай яшчэ з годзік папрацуюць, набяруцца жыцьцёвага вопыту і фізічных сілаў, а то ці мала што дурное па маладосьці палезе ў іхнія галовы...
Паўладкаваліся на працу “установачнікі” – такое найменьне атрымалі ахвяры эксьперыменту – дзе хто мог і як мог.
Рыгор трапіў на Менскі камвольны камбінат у будаўнічую брыгаду. І выпаў яму гонар будаваць цагляны, на два паверхі, “сабачнік” – жытло для злых і зубастых ахоўнікаў “сацыялістычнай маёмасьці” ад сквапных памкненьняў будаўнікоў сьветлай будучыні...
На той жа камбінат, толькі ў так званы “гаспадарчы цэх”, трапілі і некаторыя вясковыя дзяўчаткі-першакурсьніцы. Па даўняй камбінатаўскай традыцыі ў гэты цэх на пэўны тэрмін начальства “ссылала” на перавыхаваньне працаўніц-няўдаліц, у якіх на прахадной пільныя вахцёркі намацвалі, часам у самых інтымных месьцечках, шпулькі з ніткамі. Гэта была нібыта штрафная жаночая рота, толькі на ўзбраеньні ў іх былі мётлы, рыдлёўкі ды граблі. Пажадлівыя мужыкі з іх ня толькі абразьліва кпілі, але і часта распускалі рукі, прыгаворваючы пры гэтым: “Што, заляцела?..”
З чыноўніцкай ласкі туды “заляцелі” і студэнтачкі-першакурсьніцы.
* * *
Будаўнічая брыгада, у якую так нечакана трапіў Рыгор, жыла па сваіх няпісаных законах і працавала з-пад палкі. Магчыма, гняло і тое, што будаваўся тут далёка не Шартрскі палац, а двухпавярховыя харомы для сабак. Тэхнікі, апроч зарослай тоўстым слоем раствору бетонамяшалкі, ніякай. Падсобныя рабочыя, а ім як раз і стаў Рыгор, штодня мелі справу з самымі дапатопнымі “механізмамі”: ломам, шуфлем ды рыдлёўкай. Трашчалі ў мужыкоў пупы ад акаронкаў з растворам ды ад насілак з цэглай. Па першым часе лопаліся і пяклі агнём крывавыя мазалі на нязвыклых да такой працы Рыгоравых далонях. Са сьпецадзеньня – гумовікі ды брызентавыя рукавіцы. Вечна не хапала то цэменту, то цэглы, то вапны, то пяску.
А ў Рыгора не хапала сілаў. Тое, што яму толькі-толькі “грукнула” сямнаццаць, мала каго хвалявала. Раздражняла брыгаднікаў іншае: як непаўнагадоваму, яму было афіцыйна дазволена працаваць на дзьве гадзіны менш. Відаць, праз гэта яго абразьліва называлі “малакасосам” і заўсёды амаль з коптурам навальвалі растворам акаронак, асабліва, калі трэба было несьці яго на другі паверх. Пры гэтым мелі за звычай ставіць Рыгора ззаду, каб раствор плюхаўся яму на ногі, на і так задубелыя порткі, нават у гумовікі.
Стыпендыі Рыгору, як і іншым “установачнікам”, не плацілі: спажывай тое, што заробіш. Заробак жа быў настолькі мізэрны, што Рыгору яго хапала крыху больш, як на паўмесяца, а там – зубы на паліцу. Бывала і такое: пад час абеду, калі брыгаднікі ўміналі свае хатнія “тармазкі” (часам пад таннае “Фруктовае віно”), Рыгор паціху забіваўся пад тую самую ненавісную лесьвіцу і хлюпаў там носам, баючыся, каб, крый Божа, ніхто ня бачыў ягоных сьлёз. Невядома, ад чаго больш – ад холаду, голаду ці ад крыўды і злосьці – яго падоўгу калацілі дрыжыкі. Сьвінцовым цяжарам навальвалася стома, і тады дрымотна зьліпаліся вочы. І мроілася Рыгору акунёўская новая хата, гарачы прыпек са стосікам круглых пульхных аладак і тужліва-пяшчотныя вочы мамы Кацярыны.
А яшчэ самі сабой складваліся вершаваныя радкі.
Я зьнямог. Я прамёрз да касьцей.
Я ўпаду ад зьнямогі хутка.
Пасьцялі мне, мама, пасьцель,
Цёплай коўдрай мяне ухутай.
Буду суткі я спаць навылёт –
Хоць над вухам страляйце з пушкі...
Будзе цёпла мурлыкаць кот
Ля пуховай маёй падушкі...
Сіл для ўзьлёту я мала прыпас,
Мушу, мама, прызнацца шчыра:
Маю крылы слабыя – ня час
Выпраўляцца было мне ў вырай.
Паляцеў бы я ў сонечны край!
Толькі дзе ён – адвечная тайна...
Дзе той край, той завоблачны рай?..
Вельмі проста ўсё тут і звычайна:
Вецер. Сьнег. Не мурлыкае кот.
Шчок ласкава ня лашчыць падушка...
Чуеш, мама? Не ўдаўся палёт –
Б’ецца ў шыбу скалелая птушка.
Нейкае адхланьне Рыгор меў, калі паводле ранішняй разнарадкі трапляў падсобным да тынкоўшчыц – Ірыны альбо Тамары (па-брыгаднаму– Ірка ды Томка). Яны спачувалі студэнту, павучалі, каб ня надта надрываўся, а то “ў войска не возьмуць”, каб ня вельмі браў да галавы брыгадзіравы прыдзіркі і нават, каб трохі агрызаўся, бо іначай кожны будзе верхам езьдзіць. Старэйшая – крыху за трыццаць – Ірка была замужам, і мо таму, ці па якой іншай прычыне, да яе ніхто з мужыкоў не чапляўся. Томка мела каля дваццаці пяці – даволі зграбная і вабная, асабліва калі скідала з сябе мешкаваты, ушчэнт заляпаны растворам камбінезон. Тады дзе браўся стройны і спакусьлівы дзявочы стан. Часам яна падманвалася з Рыгорам цёплай, лагоднай усьмешкай, і ў таго моцна і хутка пачынала лапатаць сэрца і ружавелі раптам шчокі. Дзяўчыне гэтая ягоная цнатлівасьць была відочна даспадобы, і ён усё часьцей лавіў амаль шчасьлівыя імгненьні – прыязныя Томкіны ўсьмешкі, усё больш пранікаўся да яе ўдзячнасьцю, павагай і нейкім іншым, незразумелым, але такім прыемным пачуцьцём. Вечарамі, на лекцыях, ён часам лавіў сябе на тым, што ўсьмешлівая Томка неяк незаўважна ўзьнікала ў ягонай паўдрымотнай сьвядомасьці, і тады голас выкладчыка гучаў недзе далёка-далёка, як бы нават не ў гэтай аўдыторыі, а ў нейкім іншым сьвеце. Рыгор разумеў, што ўсё гэта сьмешна, што Томка намнога старэйшая за яго і што яна проста забаўляецца. Аднак логіка некуды адступала, і не спатольвалася душа. У агульным сшытку замест кансьпекту лекцыі зноў пачалі зьяўляцца наіўныя вершаваныя радкі.
Мне – сямнаццаць, табе – дваццаць пяць.
Не сумежацца нашыя сьцежкі...
Я душу табе мог бы аддаць
За спагаду тваю і за ўсьмешку.
Гэткім станам і смольлю кос
Самы раз упрыгожваць эстраду...
Пэўна лёс цябе жартам занёс
У няскладную гэту брыгаду.
У сабачым халодным муры
Хоць бы й так – незнарок, для забавы –
Сум вачэй сваіх мне падары,
Падары мне свой позірк ласкавы...
Ня ведаў тады яшчэ наіўны Рыгор, да якога мярзоцьця можа дакаціцца чалавек, надзелены хоць нейкаю ўладаю над іншымі людзьмі, і як нізка можа пасьці ягоная ахвяра...
Напрыканцы апошняга пераднавагодняга месяцу брыгадзір Шэмель– былы вайсковы старшына, сьпісаны ў запас па ўзросьце, – сабраў у бытоўцы брыгаду, каб “падбіць бабкі” за месяц і за год, а заадно прыкінуць, як выгадней закрыць нарады, каб выгадаць у зарплаце. Апошняе пытаньне было асабліва балючае, бо заробкі хвалявалі ўсіх, а калі падысьці да справы з розумам, і калі паспрыяе брыгадзір, можна было спадзявацца і на гадавую прэмію. Перачакаўшы гармідар, Шэмель нарэшце ляпнуў даланёй па доўгай скрыні, якая служыла ў бытоўцы то сталом, то лежаком, і як абрэзаў:
– Ну, вось што. Годзе! Так скажу: калі на гэты раз Томка сходзіць са мной у бытоўку, – нарады закрыю па-людску. А не...
Што азначала гэтае “ а не...”, усім было зразумела. Як зразумела было і тое, што трэба было неяк уламаць незгаворлівую Томку. Падумаеш, корчыць з сябе невядома што. З Іркаю, з той куды было прасьцей...
Рыгор напачатку нават і не сумняваўся, што гэта звыклы хамскі Шэмелеў жарт. Аднак...
Аднак па абедзе наступнага дня ён выпадкова ўбачыў, як з бытоўкі крадком юркнула ў бок прахадной расчырванелая і нязвыкла раскудлачаная Томка. Крыху счакаўшы, сьледам ганарова заскрыгатаў дзьвярмі і навешаў на бытоўку замок брыгадзір. Па ягонай задаволенай мордзе і пераможным выглядзе, па юрлівай ухмылцы Рыгор зразумеў, што ў гэтым сьвеце нічога сьвятога няма і што ў ім пануюць нахабства, хлусьня і здрада. Было адчуваньне, што нешта выкралі з ягонай душы ці можа нават грэбліва цвыркнулі туды сьлінай. І не цяміў ён, плакаць яму ад гэтай нечаканай страты ці сьмяяцца над самім сабою, над сваёй наіўнай цнотай...
Напрыканцы мая наступнага году, перад пачаткам летняй сесіі закончыліся нарэшце Рыгоравы будаўнічыя пакуты. “Установачнікаў” вярталі на стацыянар. А Рыгораў агульны сшытак папоўніўся разьвітальнымі радкамі:
Бывай, сабачае жытло!
Ні шкадаваньня, ні спагады...
Дык выбірай –
жыцьцё ці тло:
Ці стань, як птушка, на крыло,
Ці век жыві паўзучым гадам...
* * *
Рыгору Аўласёнку не шанцавала на настаўнікаў гісторыі. Справядлівей было б сказаць, што з імі ён часам трапляў у нейкія непрыемныя гісторыі. Дырэктар Кузьмінкаўскай дзесяцігодкі Рошчын на сваіх уроках увогуле адмаўляў беларусам у праве “народам звацца”, што крыўдзіла Рыгора і памкнула яго аднойчы на хуліганскі ўчынак. З “ласкі” гісторыка-экзаменатара Аўласёнак незаслужана не дабраў аднаго балу пры першым паступленьні ў ВНУ. І вось нарэшце тут, ва універсітэце, лёс сутыкнуў яго з карыфеем беларускай гістарычнай навукі, выкладчыкам гісторыі БССР Лаўрэнціем Абэцэдарскім. Ён быў аўтарам адпаведнага падручніка і настойліва патрабаваў, каб студэнты бездакорна ведалі ня столькі гісторыю БССР, колькі гісторыю “заходніх зямель Русі”.
Гэта быў час так званай “хрушчоўскай адлігі”. Да студэнтаў, найчасьцей усё ж праз выпадковыя, нелегальныя каналы, прабівалася нарэшце праўда пра беларускую дзяржаўнасьць і яе вытокі, пра Полацкае княства і Вялікае княства Літоўскае, пра паўстаньні пад кіраўніцтвам Касьцюшкі і Каліноўскага, пра бітву пад Воршай і пра Слуцкі збройны чын... У маладых людзей прачыналася цікавасьць да сапраўднай, не скавэрканай абэцэдарскімі нацыянальнай гісторыі, прабівалася жаданьне адчуць сябе беларусамі, гаспадарамі на сваёй зямлі, дастойнымі славы сваіх продкаў.
Студэнты пасьпелі ўдыхнуць глыток сьвежага паветра ў атрутнай атмасферы татальнай ідэалагічнай дэзінфекцыі. Адліга, як гэта і заведзена ў прыродзе, хутка зьмянілася ўсеагульным пахаладаньнем, калі не сказаць абледзяненьнем... Адпаведныя органы, якія пільна сачылі за “ідэалагічным здароўем” савецкіх людзей, імпэтна паціралі рукі, аператыўна вышуквалі “іншадумцаў” і арганізоўвалі грамадскія судовыя працэсы, у тым ліку і ў ВНУ. Заражаных “бацыламі буржуазнага нацыяналізму” студэнтаў, якія “засьвяціліся” пад час “адлігі”, у лепшым выпадку адлучалі ад камсамолу ці раздавалі строгія камсамольскія вымовы з “занясеньнем”. У горшым – увогуле пазбаўлялі права на працяг вучобы.
Пад “раздачу” ці пад “гарачую руку” трапіў і Рыгор Аўласёнак.
Нахапаўшыся “крамольнай” гістарычнай інфармацыі, начытаўшыся Салжаніцынскага “Аднаго дня Івана Дзянісавіча”, Рыгор настолькі асьмялеў, што на заліку па гісторыі БССР заяршыўся перад самім прафесарам Абэцэдарскім:
– А скажыце, калі ласка, Лаўрэнцій Сымонавіч, чаму гэта ў сваім падручніку, калі Вы дасьледуеце нашу далёкую гісторыю, увесь час падкрэсьліваеце, што наша Радзіма – гэта “заходнія землі Русі”? Як бы не існавала на нашай зямлі магутных дзяржаўных утварэньняў, напрыклад, Полацкага княства, ня кажучы ўжо пра Вялікае княства Літоўскае?..
Рыгор здуру ляпнуў яшчэ нешта пра русіфікацыю ды паланізацыю, праз якія пачала выцясьняцца з ужытку беларуская мова і, увогуле, пачала размывацца беларуская нацыя. За гэтым бяздумным Рыгоравым учынкам падсьвядома таілася наіўнае жаданьне паразважаць, схіліць прафесара на маленькую дыскусію і ў выніку засьведчыць, што ён, Аўласёнак, мае належны імпэт у вывучэньні Абэцэдараўскай навукі.
Ведама, маладое – дурное... Рыгор не разьлічыў. Так і не разгарнуўшыся, дыскусія закончылася тым, чым і павінна была закончыцца. Саноўны “мэтр” беларускай гістарычнай навукі сярдзіта натапырыў магутныя чорныя вусы, прыцэльна наставіў на Рыгора адно вока і стрэліў коратка і зьнішчальна: “Вон!..”
Залік па гісторыі БССР Рыгор здаў толькі з пятага заходу. Ён ня быў адзінокай ахвярай той зьявы, якую значна пазьней сталі называць “абэцэдараўшчынай”. “Правільную” гісторыю ўбівалі ў студэнцкія галовы ня толькі выкладчыкі, але і органы дзяржаўнай бясьпекі, якія былі даўно закліканы партыяй “калёным железом выжигать любые проявления буржуазного национализма”.
Рыгора, як і некаторых іншых ягоных аднапакутнікаў па факультэту і інтэрнату, доўга цягалі ў адпаведную “кантору”, прыдзірліва распытвалі пра “нелегальныя” крыніцы інфармацыі, сурова папярэджвалі і ўрэшце прапаноўвалі патаемнае супрацоўніцтва “з органамі”. Як выявілася пазьней, той-сёй усё ж спакусіўся на дакляраваныя кадэбістамі выгоды і стаў так званым “стукачом”. Па заканчэньні ўніверсітэту яны, як правіла, заставаліся ў сталіцы і на спрадзіўленьне хутка і лёгка атрымлівалі даволі прэстыжныя пасады ў камсамольскіх і нават партыйных кіраўнічых структурах.
А тое сьмяхотнае, наіўнае Рыгорава “вольнадумства” адгукалася яму яшчэ шмат гадоў пасьля, часам ня лепшым чынам уплываючы на ягоны лёс. І не аднойчы з лёгкай іроніяй успамінаў ён ходкую студэнчкую лічылачку: “Стукалачкі-стукачы, як ад вас мне уцячы?..”
* * *
Студэнцкі інтэрнат на вуліцы Сьвярдлова жыў сваім маладым жыцьцём.
Раніцай на хаду, похапкам – шклянка гарбаты з самай таннай заваркай і, у лепшым выпадку, з такой жа таннай булачкай, у горшым – з лустай чорнага хлеба. Да трох, а то і да чатырох гадзінаў дня – лекцыі, семінарскія і нарэшце “поўнамаштабны” – з першым, другім і кісялём – абед у, дзякуй Богу, таннай студэнцкай сталоўцы. Сытыя не сытыя, а бэбахі набівалі поўныя. Хтосьці, часта ня маючы аніякага “рублёвага эквіваленту”, ігнараваў сталоўку і сьпяшаўся да валізкаў з салам, якіх нямала вісела за інтэрнацкімі вокнамі, і з якіх зімою заадно з іхнімі ўладальнікамі ласаваліся ўдзячныя сінічкі.
Затое вечарамі інтэрнат гуў, як пчаліны вулей. Мо і неўпатрап параўнаньне, бо пахла там, чым заўгодна, толькі ня мёдам: калі смажаным салам з цыбулькаю ды, вядома ж, з выратавальніцай-бульбачкай, а калі і “водарам” з агульных на кожным паверсе прыбіральняў. Затое гоману і весялосьці заўсёды хапала.
Няўежна, але і няўлежна. Адхлынуўшы ад навукі, крыху паваляўшыся апранутымі ў ложках і зьлёгку падвячэраўшы, будучыя сьвяцілы педагогікі і журналістыкі цягнуліся да танцаў і да любошчаў.
Рыгор ня быў ласы да дзяўчат. Аднак прывезены ім з дому гармонік ды яшчэ, мабыць, густая кучаравая чупрына паспрыялі, каб і ў яго неўзабаве прачнуўся кавалерскі зух. Вопыту ў гэтай маладой справе ў яго яшчэ не было, але затое быў гармонік. Калі Рыгор расьцягваў мяхі ў прасторным файе пры ўваходзе, у лічаныя хвіліны з усяго інтэрнату высыпалі хлопцы і дзяўчаты, каб у ахвоту станчыць полечкі, падыспані, каробачкі, вальсы ды факстроты. Адно што ня ўмеў Рыгор, дык гэта выпілінгаваць модныя тады гарадскія “бугі-вугі” ды “чарльстон”, але імі студэнты асабліва і не захапляліся, бо звышпільныя актывісты-камсамольцы маглі запісаць у так званыя “стылягі” і “накапаць” у дэканат. А гэта ўжо таіла ў сабе нядобрае...
Гарманіст-другакурсьнік не-не, дый лавіў на сабе прыхільныя позіркі дзяўчатак. Але ня кінеш гармонік і ня станчыш бяз музыкі. Іншая справа, калі побач з табою дабрахоць панадзілася пасядзець амаль усе танцулькі залішне сьціплае, яшчэ наскрозь вясковае дзяўчо. Ды калі яшчэ ў гэтай тваёй прыхільніцы такія вялікія, такія выразныя і па-дзіцячы наіўныя вочы, такі шчыры і даверлівы пагляд. Ды калі сьветлы дзявочы твар з нязвыклым сімпатычным авалам мае такія пекныя шчочкі ды вабную ямачку на падбародку. Калі такія пульхныя, відаць, нікім яшчэ не цалаваныя губы. Ды такая стройная, танклявая фігурка са спакусьліва-пругкімі бугарочкамі грудзей... Тады, лічы, прапала маладзецкая душа!
І яна прапала. Напярэдадні Дня Канстытуцыі, калі “увесь савецкі народ” толькі і дбаў, каб як “дастойна, новымі працоўнымі здзяйсьненьнямі” сустрэць “вялікі дзень, сьвяточны дзень”, Рыгор купіў два білеты і павёў сваю сімпатычную прыхільніцу Зоську ў цырк.
Толькі, які там цырк...
Мы сядзім –
да пляча плячо.
Лёгкі дотык далоняў гарачых.
Дарагое маё дзяўчо –
Мройны прывід са сноў юначых...
Твае рукі ў далонях маіх –
Дзьве маленькія кволыя птушкі.
Спалучыць бы навекі іх –
Нашы рукі і нашыя душы...
Гэтыя словы і вобразы мітусіліся ў Рыгоравай галаве, яшчэ не ўпакаваныя ў строфы і не аздобленыя рыфмай. Ён амаль ня бачыў, што робіцца на цыркавой арэне, ня чуў бадзёрай музыкі ды імпэтнага сьмеху пад высозным цыркавым купалам. Ён адчуваў неспазнаную да гэтага прыемна-мляўкую асалоду, якая нібы пазбаўляла яго і зроку, і слыху.
У антракце ён двойчы прыносіў Зосьцы марожанае “крэм-бруле”, нават не падазраючы, што яна на дух не пераносіць гэтае “бруле”. Далікатна, для прыліку, лізнуўшы яго колькі разоў, Зоська цішком, каб ня бачыў Рыгор, апускала ледзяны пакуначак на падлогу і падсоўвала яго нагою падалей пад крэсла, аж пакуль адтуль ня выплыла маленькая белая лужынка. Яна так і не наважылася сказаць Рыгору праўду...
Не сьмялейшым за яе аказаўся і кавалер. У гардэробе з рукава ягонага палітончыка высьлізнула шапка, і ў яго не хапіла рашучасьці сказаць аб гэтым гардэробшчыцы. Так і пайшоў ён бяз шапкі на сьцюдзёны сьнежаньскі вецер, балазе густая чупрына ратавала ад марозу вушы.
Затое па дарозе ў інтэрнат Рыгор насьмеліўся узяць Зоську пад руку. Яна не працівілася, а толькі шчыльней пры хадзе тулілася да Рыгора.
Яны доўга блукалі па аціхлых гарадскіх вуліцах, ня цямічы толкам, дзе яны, што з імі і куды яны ідуць. Апроч іх на гэтым засьнежаным сьвеце не было нікога. Толькі зіхатлівыя зоркі ды круглашчокая поўня былі маўклівымі сьведкамі іхняга нечаканага маладога шчасьця.
Праз некалькі тыдняў пасьля таго запамінальнага вечару, калі Рыгор і Зоська ўжо не ўяўлялі сябе адно без аднаго, ён “ашчасьлівіў” імяніньніцу вершаванай віншавальнай паштоўкай:
...Ты станеш жонкай,
станеш маці,
Ды помні ў сьне і наяву,
Што праз цябе я шапку страціў,
А потым страціў галаву...
Я ўдзячны вуліцы Сьвярдлова
І лёсу ўдзячны за мілосьць:
Жыць можна нават безгалова,
Калі ў душы каханьне ёсьць!
Хай не замружаць аблачынкі
Вачэй шчасьлівых прамяні...
Жыві сто год, мая дзяўчынка!
Хай Бог твае шчасьлівіць дні!
* * *
Пасьля другога курсу Рыгор застаўся летаваць у Менску. На той час ён пасьпеў надрукаваць некалькі сваіх вершаў у рэспубліканскіх газетах, і нават прынялі ягоную падборку ў паважаны літаратурны часопіс. Гэта абнадзейвала, надавала яму імпэту і надалей шукаць сябе ў прыгожым пісьменстве. Вабіла і журналістыка. Будучыя газетчыкі жылі ўпярэмешку з філолагамі ў адным інтэрнаце, часта нават ў адных пакоях, і Рыгору іхняя будучая прафесія падавалася больш значнай і рамантычнай, чым ягоная – настаўніка. А калі прыняць пад увагу не такія ўжо і бедныя па студэнцкіх мерках ганарары, то ўвогуле Рыгору закарцела пашукаць шчасьця на гэтай ніве. Яшчэ да вакацыяў ён напісаў некалькі матэрыялаў для піянерскай газеты, і галоўны рэдактар прапанаваў яму больш цеснае пазаштатнае супрацоўніцтва. Калі па праўдзе, Рыгор разьлічваў такім чынам нешта за лета і зарабіць. Аб чым ён і паведаміў лістом Кацярыне. Маці ня вельмі каб ухваліла Рыгораву ідэю, аднак усё ж пагадзілася.
Зарабіўшы крыху на камандзіровачных і атрымаўшы сякія-такія ганарарныя, Рыгор занудзіўся. Летам у інтэрнаце нікога з сяброў не было. А галоўнае – не было Зоські. Пацёршыся днём у рэдакцыі, дзе таксама апошнім часам не было на яго попыту, вечарамі ён, як непрыкаяны, бадзяўся па горадзе альбо валяўся з кніжкаю ў ложку. І тое і другое хутка абрыдзела, на душы было самотна і няўтульна. Ён пастаянна лавіў сябе на тым, як не хапае яму той слаўнай дзяўчынкі, побач з якой было заўсёды так лёгка і хораша.
Нарэшце рашэньне высьпела само сабой: трэба зьездзіць на Наваградчыну да Зоські. А каб заадно добра разьмяцца ды палюбавацца новымі краявідамі, даўмеўся ён дабірацца туды “на сваіх дваіх” ці, калі дакладней, на веласіпедзе. Ягоны добры знаёмец Барыс, гарадскі хлопец, займаўся ў веласекцыі, і Рыгор выпрасіў у яго на два-тры дні спартыўны “велік”...
Дарога на Зосьчыну радзіму ня здоўжылася, хоць шлях быў і не малы– сто сорак з гакам кіламетраў. Выехаўшы раненькім-рана з Менску і прыхапіўшы з сабою на ўсялякі выпадак перакус, бліжэй да поўдня Рыгор ужо круціў педалі па пыльнай палявой дарозе, папытваючы рэдкіх сустрэчных, як праехаць да канечнага пункту сваёй вандроўкі. Ён ведаў, што Зоська – хутарская гадаванка, хоць па ейных згадках іхнюю сядзібу на самой справе хутарам і не назавеш: яна месьцілася на невялікім, зарослым рэдкім хвойнічкам пагорку за метраў трыста ад вёскі.
Добра змэнчаны, у закасаным вышэй калена спартыўным трыко і ўзмакрэлай ад поту майцы, з ускудлачанай потарчкам чупрынай, ён не выклікаў асаблівага даверу ні ў сабакі, які пагрозьліва рваўся да яго з ланцуга, ні ў маленькай жвавенькай кабеты, якая вынырнула аднекуль на ўядлы сабачы брэх.
Абвёўшы прыдзірлівым позіркам нечаканага госьця і ягоны нязвыклы па ейным разуменьні “транспарт”, кабета адразу паставіла пытаньне рубам: “Хто Вы такія і чаго хочаце?”
Гэтае крыху нязвыклае “Вы” крыху дадало Рыгору сьмеласьці, і ён патлумачыў, што Зоська, калі ён правільна трапіў, – ягоная аднакурсьніца, злыгаў, што вандруе з сябрамі па сьцежках Адама Міцкевіча, якія пралягаюць і па іхніх мясьцінах, ды вось вырашыў заадно праведаць каляжанку.
Ён заўважыў, як прабегла па маршчыністым кабеціным твары нібыта знаёмая хітраватая ўсьмешка, па якой ён пазнаў, што гэта няйначай Зосьчына маці.
– Прабачце, ці не магу я пабачыць Зоську?
– Не-а. Ня можаце. Зьехала яна да брата, далёка Вам будзе адсюль. Так што вандруйце сабе...
І зноў хітравата пасьміхнулася.
Ушчэнт разгублены Рыгор не пацікавіўся нават, калі Зоська вернецца дадому і дзе жыве той брат, да якога яна паехала. Яго душылі стома і пякучая крыўда на Зоську, на ейную матку, а найперш – на самога сябе: трэба ж так уляпацца: пяцца такую дарогу, каб пацалаваць не сваю Зосечку, а, лічы, замок...
Ехаць назад Рыгору ўжо не ставала сілаў, і ён заначаваў у вёсцы, улагодзіўшы гаспадароў той самй легендай пра вандроўку. Паверылі ці не – невядома. Толькі пасьля Зоська расказвала, што вясковае “жаночае радыё” нейкі час перадавала чутку, нібыта да Ульянавай дачкі прыязджаў ні то малады вучоны, ці то “спарцмен”, ці то ўвогуле нейкі “чокнуты”, бо хто ж разумны паедзе з Менску за такі няблізкі сьвет на “дурацкім драндулеце”...
Ды не бывае худа без дабра. Менш, як праз паўгода пасьля той памятнай вандроўкі Рыгор і Зоська пажаніліся. “Камсамольскае” вясельле рабіць не было за што. Зосьчыны бацькі зладзілі яго на сваім хутарку, куды па глыбозным сьнезе літаральна прыпаўзьлі і многія аднакурсьнікі маладажонаў.
Рыгорава маці на вясельле не прыехала. Прыслала Рыгору ліст, у якім было старанна выпісана ўсяго некалькі словаў: “Лепшага, сынок, я ад цябе і не чакала. Плакала цяпер твая навука...”
Праз пэўны час хутараначка Зоська ашчасьлівіла Рыгора дачушкай Алінкай.
А цешча ўсё ж пасьля ўпадабала Рыгора і толькі многа пазьней прызналася, што Зоська тады ні ў якага брата не была, а хадзіла з меншай сястрычкай Верачкай у лес па чарніцы...
* * *
Дзіця каханьня – нованароджаную Алінку – маладзенькія бацькі прынесьлі ў агульны інтэрнацкі пакой, дзе жыла Зоська з сяброўкамі. Забіралі з радзільні цэлым студэнцкім хаўрусам, папярэдне аблаташыўшы некалькі гарадскіх кветнікаў з цюльпанамі і гладыёлусамі. Як-ніяк – першае дзіця на курсе...
Для Рыгора і Зоські пачыналася новае жыцьцё – непрадбачанае і неспадзяванае “блуканьне па пакутах”. Заява на асобны пакойчык, на маленькую “бакоўку”, абышла ўсё ўніверсітэтскае начальства ад старшыні студсавету да прарэктара па гаспадарцы. За станоўчымі рэзалюцыямі на ёй не было жывога месца. Як не было і жаданай “бакоўкі”. Калі якая і вызвалялася, яе тут жа гвалтоўна, без усялякіх рэзалюцыяў захоплівалі студэнцкія пары са старшакурсьнікаў, хоць у некаторых з іх дзеці былі яшчэ толькі ў праекце. Спасылаліся на таксікозы ці яшчэ на якія хваробы, падраблялі ключы і самачынна ўсяляліся. І ніякае начальства, ніякая іншая сіла не давалі рады іх адтуль вытурыць.
У дзявоцкім пакоі, дзе атабарылася Зоська з грудной дачушкай, эйфарыя з нагоды зьяўленьня малюпасенькай жыхаркі хутка прайшла. Абуджаныя было незапатрабаваныя мацярынскія інстынкты саступілі месца маўклівым і бурклівым скаргам на неўладкаванасьць пакаёвага быту. Была прычына для бубненьня і ў Зоські: пры адчыненай фортцы па пакоі гуляў скразьняк, і Алінка раз за разам прастужалася.
Нарэшце дачушка падхапіла запаленьне лёгкіх, і яе адну, без маці, паклалі ў дзіцячую бальніцу. Зоську падпускалі толькі на кармленьне. Трэба думаць, як шчымела матчына сэрцайка, калі яна бачыла хворую Алінку, абы як загорнутую ў грубыя, каляныя пялюшкі...
Гняло гэта ўсё і Рыгора. Асабліва раздражняла тое, што ў інтэрнаце пуставаў пакой, праўда, не “бакоўка”, а крыху большая па памерах. Ня так даўно там жыў несямейны асьпірант.
Камендантка інтэрната – сухая, чэрствая жанчына – і слухаць не хацела ні пра якія рэзалюцыі і ні пра якія пустыя пакоі. Адказ быў адзін: усе пакоі занятыя.
І тады першы раз у жыцьці Рыгор сьвядома пайшоў на злачынства, хоць злачынствам у поўным сэнсе гэта і не назавеш. Ён зразумеў, што прарваць гэтую зацятую чыноўніцкую блакаду можна толькі адным спосабам – даць камендантцы хабар. Такі ход падказваў яму чыйсьці чужы, але такі папулярны ў грамадстве досьвед, які даўно ўвасобіўся ў прыкрую, ды ўсё ж справядлівую показку: “не падмажаш – не паедзеш”. Рыгор з жахам думаў, як ён сумее гэта “падмазаньне” зрабіць, і ці зможа наогул. Аднак выбару не было. Як не было і грошай на той кляты хабар. Заставалася адно...
Употайкі ад усіх, у першую чаргу ад Зоські, Рыгор загарнуў у балоневы плашчык гармонік – свайго даўняга неразлучнага сябра – занёс на Юбілейны рынак і прадаў. Ён выручыў не такія ўжо і вялікія грошы, але пазбыўся чагосьці значна большага, чым гармонік. Ён здрадзіў самаму блізкаму сябру, растаптаў Тарасову памяць, прадаў ня проста дарагую яму рэч, а, здавалася, беззваротна страціў нейкую сьветлую часьцінку сваёй душы...
Ня трэба было асабліва доўга і мудрыць, як “падмазаць” камендантку. Падпільнаваўшы, калі яна нарэшце застанецца адна ў сваім кабінеце, ён неўпрыкметку шмыгнуў у дзьверы і моўчкі паклаў ёй на стол тую бездапаможную заяву з прымацаванай пад сподам дваццаціпяцірублёўкай. Апасьліва зыркнуўшы на дзьверы, яна хуценька прыбрала грошы і на вачах у Рыгора ў адно імгненьне пераўвасобілася з грознай мегеры ў лагодную і рахманую фею.
– Так бы даўно, а то носішся са сваімі рэзалюцыямі, як з пісанай торбай. Што-небудзь прыдумаем...
Літаральна на другі дзень бацькі-маладзёны па парадзе старой санітаркі скралі з бальніцы сваё дзіця і пачалі абжывацца ў тым самым сто саракавым пакоі, дзе яшчэ нядаўна жыў асьпірант.
Не было ўжо толькі з імі слаўнага сябра гармоніка, які некалі іх пазнаёміў, зьвёў у дружную сямейку і пасяліў у гэты пакойчык. Коштам Рыгоравай здрады...
* * *
Усё пакрысе ўладкавалася: хоць дэканат і не дазволіў маладой маці вольнае наведваньне лекцый, яны злаўчыліся недзе на сярэдзіне заняткаў, на хаду, подбегам, мяняцца – хто да Алінкі, хто на лекцыі. Дачка акрыяла пасьля хваробаў і яшчэ да года пачала радаваць бацькоў першымі слоўцамі і першымі нясьмелымі крокамі. Рыгор крыху падрабляў – калі ў газеце, калі на таварнай станцыі. Ачомалася і Кацярына, даравала Рыгору ягоную раньнюю жаніцьбу. Так што была ўжо нейкая падтрымка ня толькі з Зосьчынага хутару, але і з Акунёў. Нават пачалі вымяркоўвацца сякія-такія планы на недалёкае будучае, бо не за гарамі педагагічная практыка і разьмеркаваньне.
Аднак чалавек мяркуе, а чыноўнік вырашае ягоны лёс...
Ня думалі, не гадалі Рыгор і Зоська, што будзе такім караценькім іхняе шчасьце і што так хутка і надоўга яно мінецца.
Яшчэ калі яны былі на другім курсе, ва ўніверсітэце зьліквідавалі ваенную кафедру. Што і як паслужыла таму прычынаю, вядома было толькі тым жа чыноўнікам. А хлопцы-студэнты былі радыя: ня трэба вучыць усялякую, на іхні погляд, лухту, накшталт вайсковых статутаў, тапаграфіі ды рознай артылерыйскай мудрагельні, тым больш, што ўсё гэта ня лепшым чынам уплывала на стыпендыю.
Праз два гады гэтая радасьць вылезла Рыгору і ягоным сябрам бокам. Першую позву ў ваенкамат ён успрыняў, як недарэчны жарт ці нечую памылку. Аднак дасьведчаныя людзі яму патлумачылі, што вельмі мала хлопцаў-прызыўнікоў 1945-га году нараджэньня, у арміі вялікі недабор, і таму доўг радзіме мусяць аддаць усе, хто па нейкай прычыне у войску яшчэ не служыў.
А такіх толькі на філфаку набралася ажно сем хлопцаў. Як ні вылузваўся Рыгор, як ні даводзіў, што ў яго сям’я, гадавалая дачка, што ў яго ў дадатак да ўсяго гастрыт, як ні прасіў, каб далі адтэрміноўку да заканчэньня вучобы, – у ваенкаматаўскіх чыноўнікаў на ўсе ягоныя довады адказ быў адзін: “на общих основаниях”.
І загрымеў Рыгор на гэтых самых “общих основаниях” у “непобедимую и легендарную” ажно на тры гады...
Праз лічаныя дні ён ужо стаяў у армейскай лазьні пад самай Масквою – стрыжаны “пад нулёўку”, голы, яшчэ па дарозе ў Маскву і ў гэтую самую лазню амаль да ніткі абабраны “дзядамі”. Нібыта ў недарэчным кашмарным сьне ён нацягваў на сябе хэбэшнае салдацкае галіфэ, якое было яўна большае, чым трэба, і мяшком вісела на ўчарашнім, ня надта ўкормленым студэнце. Не па памеры вялікімі дасталіся яму і кірзачы. На Рыгоравы далікатныя нараканьні старшына крывіў морду і адмахваўся, як ад надакучлівай мухі: “С большого не вывалишься”.
Ён трапіў у ваенную вучэльню, дзе рыхтавалі малодшых авіяцыйных сьпецыялістаў ці, як жартавалі “дзяды”, вучылі “закручваць самалётам хвасты”. На агульным пастраеньні з нагоды “прибытия нового пополнения” камандзір вучэльні павіншаваў маладых воінаў з вялікім гонарам, які выпаў на іхні лёс – бараніць Радзіму ад “зубастых и алчных империалистических акул”. Таму кожны салдат павінен лічыць сябе “надёжным боевым патроном”...
Патрыятычная прамова палкоўніка амаль не даходзіла да Рыгоравай сьвядомасьці. Думкі блыталіся, усе яны былі там, у студэнцкім інтэрнаце, дзе на доўгія тры гады засталася без мужа дарагая Зоська і без бацькі – любая дачушка Алінка...
– Рота, равнясь-сь-сь! Смир-р-ра! Правое плечо вперёд, шаго-о-ом арш!
Нібыта чыясьці нябачная рука ўладна запіхнула Рыгора ў салдацкія шыхты, як запіхаюць патрон у кулямётную ленту…
З Божай ласкі
ці з волі халоднай людской
апранулі ў шынель
нашы сьветлыя мары і будні...
Без цябе мне няўтульна –
здаецца, змарнею душой
і ўпаду у самоту,
нібыта у мёртвую студню...
Веру:
наша каханьне
разлукаю не патушыць,
злая воля людская
ніколі яго не задушыць!
Прагукай да мяне,
прашапчы,
напішы –
можа так мы з табой
уратуем збалелыя душы...
Адзіным адхланьнем для Рыгора ў аднастайна-шэрых салдацкіх буднях былі Зосьчыны лісты...
* * *
Першая рота, ў якой выпаў гонар служыць курсанту Рыгору Аўласёнку, традыцыйна лічылася лепшай у вучэльні. Традыцыя гэтая ўзьнікла даўно і доўжылася ня столькі з-за асаблівых посьпехаў курсантаў у “вучобе, баявой і палітычнай падрыхтоўцы”, колькі з-за прыязных, можа нават сяброўскіх адносінаў камандзіра роты маёра Зелянова, старшыны роты Кузьняцова і начальніка ўсёй вучэльні палкоўніка Барадзіна. Усе трое жылі ў адным ДОСе (доме афіцэрскага саставу) і сябравалі сем’ямі. “Беспрацоўныя” жонкі бавілі час на кухнях ды ў пошуку модных убораў, а іхнія мужы ў выхадныя дні скідалі пагоны і ехалі на прыроду – паляваць альбо рыбачыць. Пра гэта ведалі ня толькі афіцэры часьці, але і курсанты, ды і сама “тройца” не рабіла з гэтага сакрэту.
Пад “страхой” самога начальніка вучэльні, вядома ж, пачуваецца вальней. І гэта добра ўсьвядоміў старшына Кузьняцоў. Былы ўдзельнік вайны, ён быў чалавекам настрою, несправядлівым, а часам нават бязьлітасным да курсантаў, да тых, за каго ў свой час клаў на плаху жыцьцё. Штораніцы ён падымаў роту амаль па трывозе, шыхтаваў паўсонных салдацікаў у калідоры насупраць спальнага памяшканьня і наводзіў паказальны “шмон” у іхніх прыложкавых тумбачках. І ня дай Бог знайсьці там штосьці, на ягоны погляд, лішняе! Ён шпурляў гэтыя “знаходкі” на калідор з такой злосьцю і з такой сілай, што толькі лаўчыся ўхіляцца... Шчодра раздаваў курсантам пазачарговыя нарады з абавязковым мыцьцём лесьвіцы на трэці паверх вынайдзеным ім самім спосабам – зьверху ўніз і зьнізу ўверх. Дзівацкім фантазіям старшыны Кузьняцова не было мяжы...
Але найбольшы клопат меў Рыгор ад камандзіра роты маёра Зелянова і ягонага намесьніка па тэхнічнай частцы – нампатэха – капітана Падольскага. Апошні карыстаўся заслужанай непавагай курсантаў, так што тыя “перахрысьцілі” яго ў капітана Падонскага. Як выявілася, абодва яны завочна навучаліся ў Маскоўскім авіяцыйным інстытуце, былі на розных курсах, але мелі адну і тую ж “тактычную” задачу: каму з курсантаў даручыць чарговую кантрольную работу. Балазе што з ВУЗаў падчысьцілі не аднаго Рыгора. Як на зьдзек, Аўласёнку “даверылі” кантрольныя па нямецкай мове, канешне ж ведаючы, што ў яго ўжо здадзены па ёй дзяржаўны экзамен.
І трапіў Рыгор у нерат – ні ўзад, ні ўперад... Адмовіць было немагчыма. Але ні адзін, ні другі ня мелі слоўнікаў, і яму даводзілася перакладаць з нямецкай і на нямецкую, карыстаючыся сваімі ня дужа вялікімі слоўнікавымі набыткамі. І ўсё ж неяк перакладаў: трохі выратоўвала тое, што тэксты былі, як правіла, на тэхнічную тэматыку, ды недзе дапамагала інтуіцыя.
Кожны раз Рыгор напамінаў пра слоўнікі, тлумачыў, што ён не настолькі добра валодае нямецкай мовай, каб рабіць кантрольныя бяз іх. Нібыта гэта было пільнай патрэбай ня ім, а яму самому. Але худа-бедна кантрольныя залічвалі, а слоўнікаў як не было, так і не было.
Нарэшце высьпеў канфлікт, які істотна паўплываў на ягоны далейшы салдацкі лёс.
Бліжэй да лета служба ў вучэльні заканчвалася, і курсантам належала здаць экзамены ня толькі па сьпецыяльнасьці, але і па страявой падрыхтоўцы. У адсутнасьць камандзіра роты, які нечакана зьлёг у шпіталь, “страявую” прымаў нампатэх Падольскі. Напярэдадні “капітан-завочнік”, не зважаючы на чарговы Рыгораў напамін аб слоўніках, у загаднай форме запатрабаваў, каб кантрольная была гатова не пазьней, як да заўтрашняга экзамену па “страявой”.
І Рыгор ня справіўся. Не сказаць, каб ён схібіў і не зрабіў знарок. Але ўсё ж тлеў у душы і нейкі ўнутраны пратэст. Відаць, рана ці позна гэта павінна было здарыцца... І як на тое ліха, здарылася вельмі недарэчы.
Калі дайшла чарга Рыгору паказаць сваю салдацкую выпраўку, капітана Падольскага нібы “заклініла”. Са зласьлівай усьмешкай на твары ён пачаў ганяць Рыгора на страявым плацы перад строем, нібыта “салагу” з каранціну. Адну і тую ж каманду ён змушаў выконваць яшчэ і яшчэ, каментуючы кожны Аўласёнкаў рух зьедлівымі, нават абразьлівымі заўвагамі. За ўсім гэтым бачыўся непрыхаваны зьдзек, помста за ня выкананы ў адведзены тэрмін загад.
Хай бы яна гарэла сінім полымем тая кантрольная!..
Аднак згарэла не кантрольная. Згарэў Рыгораў “дзесяцідзённы без дарогі” адпачынак, на які ён так спадзяваўся, якога так чакалі і ён, і Зоська, і які належаў яму за посьпехі ў “вучобе, баявой і палітычнай падрыхтоўцы”. Згарэла і кволая надзея на тое, што таварышы камандзіры пранікнуцца разуменьнем і спачуваньнем да ягонага статуса “жанаціка” і пасьля вучэльні, як абяцаў маёр Зеляноў, накіруюць на службу ў родную Беларусь...
Праз некалькі дзён нампатэх капітан Падольскі – нядбайны студэнт-завочнік і самазадаволены чыньнік салдацкіх лёсаў – падкрэсьлена ўрачыста працягнуў Рыгору Аўласёнку заштампаваны армейскай пячаткай пакет з дакументамі:
– Ну, вот Авласёнок. Завтра же тебе надлежит отбыть на новое место службы. Оно, конечно, лучше бы в отпуск, к семье. Но что поделаешь – Родина зовёт!.. Езжай. Покорми комаров в Горьковских болотах…
* * *
Горьковская обл.
П/о Истомино. В/ч №…
Дарагі, любы наш муж і татка!
…Усё згадваю той момант, калі ўжо ня стала відно цягніка, нашы сябры пазіралі на мяне з асьцярогай і шкадаваньнем, а я тады падумала: няўжо калі настане той дзень і той момант, калі закончацца гэтыя праклятыя тры гады, і буду я сустракаць, а не праводзіць са сьлязьмі цягнік з табою...
Ведаеш, чаму людзі, народжаныя ў сорак пятым, прыгожыя? Таму што пад час доўгай і страшнай разлукі жылі згадкамі пра сваё каханьне, летуценьнямі пра свае першыя сустрэчы з каханымі пасьля вайны...
...Перабіраю ў памяці ўсё па парадку. Згадваецца толькі нешта сьветлае і радаснае. Ці памяняліся мы з табой больш як за год разлукі? Яна многаму нас навучыла. Ты стаў мне ў стокроць даражэй...
Як мы і дамовіліся з табою, ды і з бацькамі я параілася, – па заканчэньні нашай ВУЗы еду працаваць на радзіму, у сваю родную Альхоўскую школку. Дырэктар дакляраваў, што гадзіны для “салдаткі” знойдуцца. Можа і правільна: там усе свае, усе мяне ведаюць, дапамогуць. Ды і бацькі за пяць кіламетраў, дапамогуць Аліначку прыгледзець...
БССР. Гродзенская вобл.
п/а Альхоўка.
Дарагая мая Зосечка!
Ня так часта ў жыцьці мне шанцавала, дык, можа, хоць на гэты раз мне пасьміхнецца лёс...
Даруй, што так доўга не пісаў. Сёньня роўна месяц, як я ў шпіталі...
Атакуюць мяне дактары,
Марна ловяць хваробы прычыну...
Што з табой, маё сэрца?
Ці мо без пары
Мне зямныя гады адлічыла?
Ці стамілася ты
ад бяскрылых надзей,
Ад халоднай самоты чаканьня,
Ад бяссоньня у мроях каханьня?
Чуеш сэрца?
Займаецца толькі на дзень –
Так далёка яшчэ да зьмярканьня...
Ты вярні свой былы неспакой,
Ты вярні мне шалёныя будні –
Мо спатолюся доляй зямной,
Ці пашчасьціцца лёс мой аблудны...
...Матор мой не так хутка, але ўсё ж набірае абароты. Доктар-кардыёлаг усьцешыў, што з такой хваробай жывуць па сто гадоў, а на менш я і не разьлічваю... Яшчэ казаў, каб паменей прыслухоўваўся да сваіх “экстрасісталаў”, а паболей “спажываў” станоўчых эмоцый. Так што назапашвай гыныя эмоцыі, каб хапіла на дваіх...
Па заканчэньні курса лячэньня медкамісія вызначыць адзін з двух варыянтаў: альбо “камісацыя”, альбо да 60-ці сутак адпачынку па хваробе. Не было б шчасьця ды няшчасьце можа нам паспрыяць. Калі адпачынак па хваробе даецца пасьля 1 ліпеня, то салдата звальняюць у запас. Так ці інакш, дзе-небудзь у жніўні месяцы я магу быць з вамі, мае дарагія...
г. Горький. В/ч №…
Госпиталь.
Дарагі наш муж і татка!
...Чакаем – у гэтым увесь сэнс нашага існаваньня. І Аліначка вельмі чакае. Учора так наіўна, па-дзіцячы, суцяшала мяне, а потым і сама расплакалася...
...Як ты там? Ці спытаўся ў доктара, як я прасіла, а раптам яны дазволяць мне быць пры табе? Дазваляюць жа часам у нашых бальніцах... Хіба што нельга ў ваенным шпіталі. І ўсё ж запытайся. Я пакутую ад думкі, што нічым не магу табе дапамагчы. Неяк уладкавалася б у гэтым няшчасным Горкім. Вось ужо сапраўды “горкі”...
...Было б цудоўна, каб выпісалі са шпіталю і адразу адпусьцілі дадому. У любым выпадку, Рыгорка, у цябе адна задача: усе сілы на тое, каб паправіцца, паздаравець, вычухацца з гэтае хваробы...
...Пытаюся ў Алінкі, як жа яна сустрэне татку. Кажа: “Спачатку ўцяку, а потым буду падманвацца і хавацца, а як знойдзе ды пасадзіць на плечы, то і пацалую...”
...Мяне не пакідае дзіўнае адчуваньне, што вось-вось адчыняцца дзьверы і ў хату зойдзеш ты. Лаўлю сябе на тым, што выглядваю ў акно і чакаю, чакаю, чакаю...
БССР.Гродзенская вобл.
П/а Альхоўка.
5 жніўня быў на камісіі.
Няма слоў!!!
Мне даюць адпачынак па хваробе на 60 сутак!
А гэта азначае, што праз які тыдзень – Я ВЯРНУСЯ ДА ВАС!
Разумееш, любая? Не пішы мне больш ні на шпіталь, ні на часьць, ні ўвогуле ў войска…
НЕ ПІШЫ МНЕ БОЛЬШ ЛІСТОЎ У АРМІЮ!!!
* * *
Незнаёмая дагэтуль Рыгору Аўласёнку вёска Альхоўка – новае ягонае прыстайнішча – жыла сваімі штодзённымі рабоча-сялянскімі клопатамі. Рабоча-сялянскімі яны былі з тае прычыны, што, апроч калгасьнікаў, тут жылі і рабочыя мясцовага сьпіртзаводу. Альхоўка адразу і не заўважыла зьяўленьня свайго новага жыхара.
Доўгачаканым і жаданым ён быў толькі для любай Зоські і маленькай Аліначкі. З радаснымі воклічамі яны павісьлі на Рыгоравай шыі, матлашылі і цалавалі яго, а шчабятунка-дачка спачатку ўзьдзябурылася на бацькавы плечы, а потым пакацілася па вёсцы, апавяшчаючы ўсіх сустрэчных: “Ага! А ў нас татка прыехаў!..”
Ні да таго, ні праз шмат гадоў пасьля ня мела Рыгорава душа такога вялікага, хоць і мімалётнага шчасьця. Хіба толькі як нараджаліся іхнія дзеткі ды як вярнуўся некалі з Афгану іхні сын Алесь...
Сьвята траіх было сьветлым і радасным. Такім жаданым, але такім нядоўгім. Пачыналіся будні...
Як і абяцаў дырэктар Альхоўскай дзесяцігодкі Аляксей Міхайлавіч Зайцаў, Аўласёнку “нашкрэблі” ажно дваццаць гадзінаў – усяго патроху: сьпеваў, працоўнага навучаньня і крыху беларускай мовы і літаратуры ў малодшых класах. Апроч таго, паставілі ўмову, каб арганізаваў вучнёўскую мастацкую самадзейнасьць.
Да пачатку новага навучальнага году Рыгор зьезьдзіў у Акуні. За тры гады ягонае службы Кацярына ня тое каб надта пастарэла, але зморшчынак на ейным твары стала значна больш, магчыма, і з-за ягонай хваробы таксама. Падрасьлі і пайшлі ўжо ў Міхалёўскую школу Алесік і Натка. Айчым за “доблестный труд” атрымаў узнагароду – ордэн “Знак Почёта”. Відаць, ня толькі за сумленную працу трактарыстам ды камбайнёрам, але і за тое, што, ня ў прыклад іншым механізатарам, так і не навучыўся красьці калгаснае...
4 верасьня, па зьяўленьні на сьвет Загаду Міністра абароны СССР аб звальненьні ў запас вайскоўцаў тэрміновай службы, сьвежасьпечаны настаўнік Рыгор Іванавіч Аўласёнак паўстаў перад раённым ваенкомам падпалкоўнікам Авечкіным. Як яму тлумачылі тады ў войску, выпраўляючы ў доўгатэрміновы адпачынак па хваробе, ягонае звальненьне ў запас па месцы жыхарства было “справай тэхнікі”.
Аднак чамусьці зусім па-іншаму разважыў райваенком Авечкін...
Зьмерыўшы прыдзірлівым вокам “цывільнага” Аўласёнка і выслухаўшы ягоны клопат, падпалкоўнік Авечкін раптам зароў зусім не авечым голасам:
– В запас его, видите ли… У тебя что, на лбу написано, что ты военнослужащий? Почему не в форме? Выйди и зайди, как положено по Уставу!
Рыгор пяўся яшчэ нешта патлумачыць, што згодна з законам яго павінны звольніць у запас і што ён ужо прыняты на працу настаўнікам, ёсьць на гэты конт загад па РайАНА. Аднак перад ім была глухая сьцяна, якую не прабіць і танкам…
– Кру-гом! Шагом марш! И чтоб я больше не видел тебя в своём кабинете! Младший сержант он, видите ли…
Даруй, Божа, цяжкі грэх!.. Але ці па Сваёй волі, ці з лепшых памкненьняў плодзіш Ты на зямлі стварэньні, увасобіўшы іх у цялесную абалонку, але не ўдыхнуўшы ў іх жывую душу? Ці гэта вычварная прыдумка адвечнага ворага Твайго – сатаны, які насуперак Твайму чалавекалюбству падсунуў нам чыноўніка па вобразу свайму і падабенству? Ці ёсьць на сьвеце чын, чыноўнік, які чыніў бы людзям дабро?..
Навучальны год у Альхоўскай школе пачаўся фактычна без Аўласёнка. Дастаўшы з дэмбельскага куфэрку свой сержанцкі мундзір, адпрасаваўшы яго і падшыўшы сьвежы падкаўнерык, падаўся ні то салдат, ні то настаўнік у абласны ваенкамат за дзьвесьце кілометраў ад Альхоўкі. Праз два дні чыноўніцкай цягамоціны ён быў нарэшце звольнены ў запас і па вяртаньні адрапартаваў сваёй зьбянтэжана-насьцярожанай Зосьцы:
– Двойчы звольнены ў запас сержант-настаўнік Аўласёнак зьявіўся для далейшага выкананьня сямейных абавязкаў!...
* * *
Настаўніцкая праца як бы заўсёды лічылася справай нялёгкай, але пачэснай. Альхоўскія старажылы ўспаміналі, што “за Польшчай” пры сустрэчы з настаўнікам вяскоўцы віталіся з лёгкім паклонам, а мужчыны найчасьцей нават здымалі шапкі. Адзін стары патомны паляк, які нейкім чынам даўно атабарыўся ў Альхоўцы, вітаючыся з настаўнікам, лісьліва прыгаворваў: “Здрастуйте, пан-таварыш наставнік! Пачот Вам і ўважэньне...” Пры гэтым ветліва прыпаднімаў за казырок сваю шапку. Таго паляка так і празвалі ў вёсцы “Пачот і ўважэньне”. Хто пайшоў? – “Пачот і ўважэньне”...
Што датычыцца “савецкага” настаўніка, то тут пра гонар і павагу да яго – асобная гаворка. На словах чынавенства ўсіх рангаў – ад старшыняў сельсавету і калгасу да першых асобаў партыі і дзяржавы – выказвалі настаўнікам “почёт и уважение”, не раўнуючы, як той альхоўскі паляк. На справе ж усё было інакш. Сейбіты “разумнага, добрага, вечнага” цярпліва несьлі свае “сявенькі”, згорбіўшыся пад цяжарам бесталковых метадычных эксьперыментаў ды чужых сумніўных досьведаў, скукожаныя ад страху перад бясконцымі праверкамі – ад пажарнікаў да высокіх і нізкіх чыноў так званай “народнай асьветы”. Што ўжо казаць пра неўладкаванасьць настаўніцкага быту, пра мноства грамадскіх абавязкаў і бяскрайняе папяровае мора. Планы паўрочныя, каляндарныя, выхаваўчыя, штодзённыя і персьпектыўныя, планы на ўсе выпадкі школьнага і няшкольнага жыцьця. Падпіскі на дзяржаўную пазыку, палітінфармацыі для вучняў і насельніцтва, так званая “палітмасавая работа”. Нават “кантрактацыя цялят”... Усё, што “страляла” ў маразматычныя галовы ўшчэнт састарэлых партыйных і дзяржаўных лідэраў, так ці інакш, прама ці рыкашэтам трапляла ў бедных настаўнікаў. Не абыходзіла іх бокам і такая “адказная” сельскагаспадарчая кампанія, як праполка буракоў. Была ў іх затое на ўсё пра ўсё адна радасьць – па словах аднаго першага сакратара райкаму – “цялячыя” адпачынкі...
У свой час усё гэта добра зьведала на сабе Рыгорава маці, сьведкам чаго ў дзяцінстве быў сам Рыгор. Да скону дзён запомніцца яму, як млела ад страху і курчылася ад сардэчнага прыступу Кацярына пад час чарговай праверкі. Як ратавалі яе добрыя людзі, а потым дактары, калі цяжарная на блізьнят, з нязвыкла вялікім “жыватом” яна хадзіла па суседніх вёсках “па займу” і на яе напаў залётны пчаліны рой...
За два дзясяткі гадоў, што мінулі з тае пары, нічога ў лепшы бок не зьмянілася. Зоська – Соф’я Ульянаўна – сталася здольнай настаўніцай і ўжо набыла такі-сякі досьвед. Яна, як магла, дапамагала Рыгору намацаць сябе на педагагічнай ніве, аднак у таго ня надта “клеіліся” стасункі са школьным і райаноўскім начальствам.
Неўзабаве ён зразумеў, што навучаньне сьпевам і “працы” без належнай падрыхтоўкі і пры адсутнасьці адпаведнай базы ня толькі не дае аніякай карысьці дзецям, але зьневажальнае і для самога настаўніка. А часам тоіць у сабе і пэўную небясьпеку...
Яшчэ ў войску Рыгор крыху пасябраваў з баянам, а ў школе дастаткова хутка асвоіў “Самоучитель игры на баяне”, авалодаўшы такім прымітыўным чынам азамі нотнай граматы. Сам ён меў ня надта “сьпеўны” голас, але выручаў добры музычны слых. Да таго ж Мінасьветаўская праграма па сьпевах рэкамендавала для развучваньня даўно знаёмыя Рыгору песенькі. Горш было з Дзяржаўнымі гімнамі СССР і БССР, якія належала выконваць на кожным уроку сьпеваў у кожным класе. І хорам, і сольна, і проста паўтараць словы. Як на зьдзек, чатырох-пяцікласьнікам ніяк не давалася запомніць “дзяржаўныя” тэксты.
Аднойчы гэта прывяло да інцыдэнту. Пад час “франтальнай” праверкі РайАНА ўрок сьпеваў у пятым класе пажадаў наведаць сам загадчык усёй раённай адукацыі Мікалай Кузьміч Холадаў. Вядома ж, крыху разгублены ад прысутнасьці на ўроку высокай асобы, Рыгор Іванавіч неабачліва выклікаў паўтарыць словы гімну СССР вучня, які меў істотныя хібы ў маўленьні: замест гука “л” у яго атрымоўваўся гук “р”... Калі дайшло да прыпеву, прагучала нешта зусім несуразнае: “Сравься Отечество наше срободное...” Мікалай Кузьміч быў шакаваны пачутым і пры аналізе ўроку абвінаваціў настаўніка ня толькі ў няўважлівасьці, але нават у “палітычнай некарэктнасьці і блізарукасьці”...
Усю зіму на ўроках працоўнага навучаньня, зноў жа згодна з Мінасьветаўскай праграмай, Рыгор Іванавіч “глыбока“ вывучаў з вучнямі будову такарнага станка з усімі ягонымі “прыбамбасамі”. Вучыў нават, як на ім выточваць дэталі. Вядома, усё гэта па плакатах ці, як кажуць, на пальцах, бо аніякіх станкоў, апроч драўляных старых варштатаў, у школе не было.
Затое малады настаўнік Рыгор Іванавіч Аўласёнак на сваім горкім вопыце, часам нават на сваёй скуры, зьведаў і зразумеў, чаго вартыя гучныя заклінаньні партыйных і дзяржаўных дзеячаў, што савецкая сістэма адукацыі, бадай, ці ня самая лепшая і перадавая ў сьвеце...
* * *
Яшчэ да таго, як падступіўся да настаўніцкай працы, Рыгор зьезьдзіў у сталіцу і перавёўся на завочнае аддзяленьне БДУ. Апроч трох армейскіх, страціў яшчэ адзін год: завочная вучоба разьлічаная на шэсьць гадоў, а яго перавялі з чацьвёртага курсу стацыянару на чацьвёрты завочны, бо ў сувязі з прызывам у войска не была здадзеная зімовая сесія. Як ні дамагаўся ён, каб дазволілі даздаць усяго некалькі прадметаў і перавялі адразу на пяты курс – усё было марна. Як заўсёды, дзейнічала формула: “на общих основаниях”... Такім чынам, Аўласёнак не па сваёй волі трапіў у ганебны разрад “вечных” студэнтаў.
Завочная вучоба, як “рэзюміравала” мама Кацярына, – гэта “не вучоба, а нешта так сабе, шалтай-балтай, абы сесію здаць”...
У гэтым ён не аднойчы меў магчымасьць пераканацца сам. Справа даходзіла да таго, што іхняя сімпатычная, у спакусьлівым целе, аднакурсьніца Люся час ад часу абвяшчала:
– Ну, вось што. Зьбірайце па “пятаку” на рэстарацыю, і хай стараста зьбярэ заліковыя кніжкі. Астатняе – ня вашая справа...
Адзін з элементаў лепшай у сьвеце сістэмы адукацыі звычайна дзейні-чаў надзейна і спраўна. Шчасьлівыя завочнікі ня тое што з радасьцю “скідаліся” па пяць рублёў, але гатовы былі насіць сваю Люсю на руках. Як потым выявілася, Люся у той час ужо працавала дырэктарам васьмігодкі у Менскім раёне... Пры абароне дыпломнай, прысьвечанай творчасьці Янкі Купалы, на пытаньне камісіі, чаму абрала менавіта класіка, Люся, не міргнуўшы вокам, адказала, што даўно ўлюбёная у ягоныя цудоўныя вершы і паэмы. На просьбу працытаваць нешта напамяць выдала: “Між алешын-кустоў, дзе пяе салавей...” Ну, ды Бог ёй суддзя...
Нарэшце-такі ён закончыў сваю шматпакутную і шматгадовую вучобу ў БДУ. Дыпломную абараніў на “выдатна”, а вось на дзяржаўным экзамене па так званаму “навуковаму камунізму” напачатку ледзьве не “засыпаўся”. Ну, ня верыў ён – і ўсё тут – у перамогу камунізму ня толькі на ўсёй планеце, але і ў “асобна ўзятай краіне”. Ня верыў, што можна збудаваць шчасьлівую грамадскую супольнасьць, папярэдне вынішчыўшы фізічна і нават генетычна сапраўднага гаспадара, тым больш у краіне, якою здольна кіраваць кухарка ці нейкі там “гегемон”. Не магла пагадзіцца ягоная душа і з тым, што нехта ў ясным розуме здольны паверыць у казку, пазбаўленую здаровага сэнсу. Наўрад ці верылі ў яе нават самыя ярыя бальшавікі з той жа самай кірючай эліты. Відаць, фанатызм іхні быў замешаны зусім на іншым... Можа нават і з гэтае прычыны ён набраўся нахабства пайсьці на дзяржэкзамен па гэтай хітрай “навуцы”, адно пагартаўшы “галопам па яўропам” нейкі дапаможнік. Экзаменатар, выслухаўшы адказ на білет і задаўшы пару дадатковых пытаньняў, цяжка ўздыхнуў: “В коммунистической философии, Авласёнок, Вы мелко плаваете, но язык у Вас подвешен неплохо”...
Другая падзея сталася самай чаканай і самай жаданай за ўсе пасьляармейскія гады: Зоська нарадзіла сына Алесіка. Ці трэба казаць, колькі было ў сям’і радасьці, хоць, вядома, шчасьлівых клопатаў “падваліла” кожнаму. Алінка не адыходзілася ад браціка, за ёй трэба было вока ды вока, бо на патрабавальнае Алесікава “у-а” наравіла падсілкаваць яго нечым смачным...
Нечакана для іх саміх найлепшым чынам вырашылася жыльлёвая праблема. Вялікімі высілкамі калгас пабудаваў у “персьпектыўнай” Альхоўцы двухпавярховы васьмікватэрны дом. На першым паверсе разьмясьцілася калгасная кантора і сельсавет, а другі разьмеркавалі паміж калгаснымі сьпецыялістамі, адну з чатырох кватэр выдзелілі школе. Аўласёнкам пашэнціла, бо на той час іхняя маладая сям’я жыла ў маленькім пакойчыку “на падсуседзях” у альхоўскага механізатара Альбіна Вераб’я. Верабей то ён Верабей, але гарэліцу ці прадукцыю мясцовага сьпіртзаводу жлукціў напоўніцу і часта “пад газам” па сваім п’яным разуменьні “выхоўваў” сямейнікаў. Перападала вэрхалу і кватарантам...
У новым жытле і зажылося па-новаму. Трохпакаёўка была даволі вялікая па плошчы, але бесталковая па планіроўцы і кепска прыстасаваная для жыльля. Ацяпленьне пячное і ня вельмі ўдалае. Усе “выгоды” на вуліцы. Апроч таго, вечна п’яныя будаўнікі пераблыталі вапну з аміячнай сялітрай і змуравалі такім растворам амаль палову другога паверху – з гэтай прычыны вясной і восеньню сьцены літаральна “плакалі” ад вільгаці. На вялікім падворку – галоўны аб’ект агульнага карыстаньня – цагляная прыбіральня на дзьве асобы. А паколькі жадаючых “асобаў” было значна больш – апроч жыхароў дому ды “канторскіх” шмат “хадакоў” да старшыняў калгасу і сельсавету – то неўзабаве ў прыбіральню было не зайсьці. Як сказаў адзін зьедлівы наведвальнік, “не дзіўлюся, што так многа, але каб так высока!..”
Але бадай найгоршы клопат жыхары двухпавярховіка мелі ад суседства з калгаснай канторай. Кожную раніцу, пачынаючы з вясны і да глыбокай восені старшыня калгасу Мікалай Аляксеевіч Санько ладзіў так званую “разнарадку”, на якой, апроч галоўных сьпецыялістаў, мусілі прысутнічаць брыгадзіры і нават шараговыя механізатары і будаўнікі. Гэта было нешта падобнае на Садом і Гамору ці на сканчэньне сьвету. “Найясьнейшы” гаспадар калгасу называў сваю ранішнюю нараду “закручваньнем гаек”. А закручваў ён іх гадзіны тры запар – з сямі да дзесяці. Набор “гаечных ключоў” у яго быў невялікі: аштрафую, перавяду ў паляводства, абрэжу соткі, ня дам каня, ня дам сенакосу... Усё гэта густа “аздаблялася” брыдкай лаянкай, груканьнем кулаком па стале, бясконцым бразганьнем і рыпеньнем знадворкавых і кабінетных дзьвярэй, абуранымі воклічамі заслужана і незаслужана пакрыўджаных мужчынаў. Уражаньне такое, нібыта ўнізе нехта неабачлівы парушыў асінае гняздо, альбо там кожную раніцу прачынаецца і пагрозьліва дыхае вулкан. Гадзінаў у дзесяць дня, калі людзі на вёсцы ўжо добра напрацуюцца, “падбадзёраныя” і “блаславёныя” “найясьнейшым” на новыя працоўныя зьдзяйсьненьні сьпецыялісты разьязджаюцца па брыгадах і фермах. Старшыня, выслабаніўшы на нейкі час свой стамлёны ўшчэнт арганізм ад адмоўнай энергетыкі, з пачуцьцём сумленна выкананага кіраўнічага абавязку ехаў у райцэнтр, каб там, у сваю чаргу, атрымаць добрую “нахлабучку” ад партыйнага і савецкага начальства. Назаўтра раніцай усё паўтаралася. Круг замыкаўся...
Усё гэта штодзённа бачылася, чулася, сьвідравала Рыгораву сьвядомасьць, змушала нейкім чынам шукаць адхланьня ў закінутым на нейкі час пісьменстве. Урэшце, думалася маладому настаўніку, так і павінна быць: каб на забывалася, у якой краіне жывеш...
Відаць, сапраўды, у гэтым жыцьці, як кажуць мужчыны, існуе-такі закон цяльняшкі: сьветлая паласа заўсёды суседнічае з цёмнай...
* * *
Сам Рыгор Аўласёнак да сваіх літаратурных практыкаваньняў ставіўся не сказаць, каб абыякава, але, у адрозьненьне ад многіх іншых “пачаткоўцаў”, даволі самакрытычна. Ён разумеў, што ў паэтычнай творчасьці мала навучыцца спраўна рыфмаваць, можна “набіць руку” у тэхніцы вершаскладаньня і зарыфмаваць нават чарговую прамову чарговага правадыра, але душы, вядома ж, у такім “творы” ня будзе. Ды і сьвежае, незацяганае слоўка, якое так аздабляе верш, выпырхне з-пад пюрка, калі мова ўсмактаная яшчэ немаўляткам, з матчыным малачком. Тут, як выявілася, мала бацькавых “ушацкіх генаў”. Словам, не дадаў Бог таленту, то і ня пніся... Аднак Рыгорава цяга пісаць вершы была падобная на хранічную хваробу: то заціхне, затоіцца на нейкі час, то раптам абвострыцца і возьме за горла...
Урэшце сякія-такія посьпехі у пачаткоўца-літаратара Рыгора Аўласёнка ўсё ж былі. Разы два-тры ў год зьяўляліся ягоныя вершаваныя падборкі ў рэспубліканскіх часопісах, даволі часта публікавалі вершы абласная і асабліва раённая газеты, так што яго сьмела можна было залічваць ў “раённыя класікі”. І няйначай залічылі, бо неўзабаве даверылі кіраваць літаратурным аб’яднаньнем пры “раёнцы”.
Заўважыла Рыгора Аўласёнка і раённае камсамольскае начальства.
Аднаго вечара напрыканцы вясны прыкаціў на дабітым “козьліку” па ягоную душу сам першы сакратар райкаму камсамолу Міхась Родзька. Ды не адзін – чамусьці з загадчыкам аддзелу прапаганды і агітацыі РК КПБ Мікалаем Швяцовым.
Нямала зьдзіўлены нечаканым візітам, Рыгор запрасіў высокае начальства ў сьціплую настаўніцкую кватэру. Зоська накрыла на стол.
Сустрэча “афіцыйных” асобаў з “неафіцыйнымі” пачалася з канфузу. За тым, як незнаёмы дзядзька раскручваў блішчастую галоўку велькай бутэльчыны, уважліва сачыў, запхнуўшы палец у рот, двухгадовы Алесік. Калі зьнячэўку грымнуў стрэл і корак з шампанскага, адскочыўшы ад невысокай столі, пацэліў Алесіку прама ў лоб, той скрывіўся ад болю ці мо больш ад сполаху і плаксівым галаском выдаў сакраментальную фразу:
– П’ёпкай п’яма ў ёп!.. Дзядзя, бось так не ябі...
Колькі пасьля таго Рыгор не сустракаўся з Родзькам ці Швяцовым, тыя заўсёды цікавіліся: “А як там пажывае “п’ёпкай п’яма ў ёп”?..
Падбадзёрыўшыся шампанскім, Швяцоў засьведчыў мэту іхняга візіту: як ён, Рыгор Аўласёнак, паглядзіць на тое, каб адразу па завяршэньні навучальнага года заняць пасаду другога сакратара райкаму камсамолу? Менавіта часова. З разьлікам на тое, што восеньню на раённай камсамольскай канферэнцыі яго абяруць на пасаду першага (мудрае чынавенства заўсёды дакладна бачыць далёка наперад...).
– Не сумнявайся, Рыгор Іванавіч, будзе рэкамендацыя райкаму партыі, то абяруць абавязкова. Ты зарэкамендаваў сябе як неблагі настаўнік, арганізатар калгаснай і вучнёўскай моладзі ў Альхоўцы, наладзіў мастацкую самадзейнасьць. Зноў жа – паэт... Ведаем, кніжачку прынялі ў выдавецтва. Падумай! Выгоды відавочныя: кватэра ў новым доме ў райцэнтры – не век жа табе векаваць у Альхоўцы. Хоць не ахці якая, але ўсё ж службовая машына. Ды і ўвогуле – трэба расьці. А Міхась... Яму дарожка выпадае ў партшколу, а там, сам разумееш, іншыя персьпектывы. Маладым, як у той песьні сьпяваецца, кругом у нас дарога... Словам, сёньня чацьвер, абмазгуй з гаспадыняй нашу прапанову і заўтра ў першай палове дня тэлефануй камсамолу сваё рашэньне. Калі даеш згоду, у панядзелак з самай раніцы – да Родзькі ў кабінет за “суправадзілаўкай, паедзеш у абкам камсамолу на зацьвярджэньне.
Ці варта казаць, наколькі нечаканай і спакусьлівай была прапанова і з якімі пакутамі прымалася тое рашэньне... Пасьля амаль бяссонай ночы і ўшчэнт разбэрсанай раніцы наступнага дня Аўласёнак згадзіўся “прадаць душу д’яблу”. Было брыдка перад Зоськай і крыўдна за самога сябе: дагэтуль ён ня толькі ня меў вока на чыноўнікаў ды розных там ідэалагічных функцыянераў, але ўвогуле лічыў іх амаль што сваімі ворагамі. А тут, на табе – паклікалі пальчыкам, і Рыгор, нібы той аблавухі трусік, гатовы скочыць у пашчу ўдава...
У панядзелак раніцай Аўласёнак быў у кабінеце першага сакратара райкаму камсамолу. Па тым, як сустрэў яго Міхась Родзька, можна было заўважыць: нешта памянялася ў пазіцыі камсамольскага важака. Унурыўшыся ў нейкую паперчыну на сваім стале, ён нешта доўга мямліў пра складанае становішча з жыльлём у райцэнтры, што дом, у якім меліся выдзеліць кватэру Аўласёнкам, яшчэ ня здадзены, будаўніцтва зацягваецца з-за недахопу матэрыялаў. І ўвогуле на кватэру ў гэтым доме прэтэндуе шмат хто з райкаму партыі, так што персьпектыва з жыльлём ня вельмі выразная, калі не сказаць горш. Ды і ўзрост у яго, Аўласёнка, крытычны для камсамольскага работніка...
Рыгор не вытрымаў:
– Я ўжо ня хлопчык, Міхась Лявонавіч, і ня трэба са мною гуляць у хованкі. Не вадзі за нос, а кажы як ёсьць: што здарылася за гэтыя пару дзён? А то – кватэра, узрост... Можна падумаць, за тры дні мой узрост раптам стаў крытычным. Дарэчы, я не набіваўся, не напрошваўся, самі прапанавалі...
Родзькавы вочы блукалі з паперчыны на тэлефонны апарат, на ўрачыстую галерэю партрэтаў членаў палітбюро, нібыта баючыся сустрэцца позіркам з Рыгорам, пазьбягаючы прамога і чэснага тлумачэньня.
– Разумееш... Ёсьць сігнал... Давай лепш выйдзем на вуліцу, душна...
Прыпыніліся на плошчы перад “пентагонам” (так у народзе празвалі галоўны “партыйны” гмах раёну), акурат побач з помнікам правадыру сусьветнага пралетарыяту, які з застыглай бадзёрай усьмешкай паказваў імкліва выцягнутай рукой дакладны накірунак у “сьветлае заўтра”, у загадкавую камуністычную далячынь...
– Разумееш, Рыгор... Я не хацеў... ня мог табе там, у кабінеце. Ну, ты сам ведаеш, часам і сьцены вушы маюць. У гэтыя выхадныя я пабываў у вёсцы ў бацькоў. Сустрэў там земляка, былога твайго аднакурсьніка Валодзю Быхаўца. Ён цяпер загадвае аддзелам у Менскім абкаме камсамолу. Дык вось, ён ня толькі мне сёе-тое пра цябе расказаў, але нават на паперы засьведчыў. Што ж ты не сказаў, што пад час вучобы на стацыянары вадзіўся з іншадумцамі, што табою нават цікавіліся адпаведныя органы і што толькі армія ўратавала цябе ад выключэньня? Зразумей мяне правільна, Рыгор. Я не магу рызыкаваць...
Дзякуй, Міхась, што хоць праўду сказаў.
Рыгор самотна пазіраў у той бок, куды упарта паказвала рука усьмешлівага правадыра. У бліжэйшай прасторавай персьпектыве там праглядваліся яшчэ ня зьнесеныя новым часам былыя местачковыя гандлёвыя будынінкі, а крыху далей – макаўкі занядбанай царквы, якая тымчасове служыла нейкім складам.
Цікава, а можа Ільліч акурат і паказваў местачкоўцам, а заадно партыі і камсамолу, шлях да Храма?..
* * *
У Альхоўскі калгас, а тое значыла і на ўвесь Альхоўскі сельсавет, прыслалі новага “камісара”. Так здавён тут называлі намесьніка старшыні калгасу, а дакладней сказаць, вызваленага парторга. Ранейшы, мясцовага заводу, урэшце-такі сьпіўся і аддаў сваю ушчэнт грэшную душу не на партыйны, а ўжо на Божы Суд.
Новы партыйны лідэр меў за плячыма некалькі класаў польскай школы, крыху пасьмяшыў людзей у завочнай савецкай і нарэшце займеў дыплом нейкай партыйнай вучэльні для так званага “сярэдняга кіруючага зьвяна”. Словам, якая ні ёсьць, а ўсё ж адукацыя...
Ніхто толкам ня ведаў, што ўваходзіла ў абавязкі баявога намесьніка-парторга, бо ў нейкіх канкрэтных калгасных справах, апроч партыйных сходаў і абавязковай прысутнасьці на ранішніх разнарадках, ён, як і ягоны папярэднік, ня быў заўважаны.
Як і ў далёкія гераічныя часы, “камісар” Васіль Марцінавіч Камляк меў падпольную мянушку – Гблас. Чаму менавіта Гблас – загадка. Аднак мянушка гэтая нейкім хітрым чынам прыехала за ім сьледам, хоць на лобе ягоным і не была прапісана. Так яго ахрысьцілі на ранейшым месцы працы, на такой жа пасадзе, адно на другім канцы раёну. Зямля, як вядома, чуткамі поўніцца. А пазьней яно і пацьвердзілася, што мяно тое было вельмі трапнае, надзвычай добра і ёмка стасавалася да “неардынарнай” асобы Васіля Марцінавіча.
Як і належала партыйнаму важаку, найпершым для яго стаў клопат аб росьце партыйных радоў. Уражаньне было такое, што ён паставіў за мэту зрабіць камуністамі ўсіх Альхоўцаў. Агітацыя была надзвычай простая і зразумелая. Чарговая “ашчасьліўленая” прапановай ахвяра ставілася перад выбарам: не напішаш заяву ў партыю – будзеш касіць сена сабакам, а не сваёй карміцельцы рагулі. Ды і сотак у таго ці не замнога... А ўрэшце, што зробіш – “камісару” райкам таксама даводзіў план па росьце, толькі ўжо не па надоях і ўраджайнасьці, а па колькасьці камуністаў. А там заўсёды выключна добра ведалі, колькі ў партыі павінна быць адсоткаў рабочага класу, колькі калгасьнікаў і колькі “гнілой інтэлігенцыі”...
Пад “галасаўскі прызыў” трапіў і Аўласёнак. Паколькі каровы ў яго не было і соткамі асабліва не напалохаеш, ня кажучы ўжо пра “сабачае сена”, то і аргумент быў адмысловы: ня ўступіш – выкурым з кватэры. Яна, маўляў, усё ж ведамасная, калгасная, а да нас едуць маладыя сьпецыялісты з сем’ямі, ім таксама жытло патрэбна. Тыя ж райкамаўцы – былы дырэктар Альхоўскай школы Зайчук і “шапачны” знаёмы Швяцоў – параілі Рыгору: уступай, бо не дасі рады адбіцца, а так, калі што, заступімся. І... Як любіў казаць адзін знаёмы Рыгораў пісьменьнік, – “тамбу-лямбу і сьпёкся папуас”. Рыгор Аўласёнак неўзабаве стаў кандыдатам у члены КПСС, адным словам, уступіў... Пакуль што адной нагою...
Што тычыцца Галаса, то поле ягонай дзейнасьці значна пашырылася пасьля пленума ЦК па атэістычнай прапагандзе. У выкананьне чарговых “эпахальных” рашэньняў ён з баявым запалам пачаў выкарчоўваць культавыя крыжы, што спрадвеку стаялі ў вёсках, аздобленыя вернікамі вышытымі ручнікамі. Тыя самыя крыжы, ля якіх вяскоўцы разьвітваліся з нябожчыкамі. За лічаныя дні пад “мудрым” кіраўніцтвам Галаса крыжы былі павыкарчаваны, зьвезены ў глыбокі роў за Альхоўкай і там спалены. Нехта з рызыкоўных вяскоўцаў крыжы патаемна, ноччу, аднаўляў, аднак вока ў Галаса на злачынныя дзеяньні супраць палітыкі партыі было пільнае...
Нарэшце дайшла чарга і да былога касьцёлу. “Камісара” акрыліла магутная ідэя: на месцы напаўразбуранага “сімвалу цемрашальства” збудаваць – ня важна, за якія “шышы” – калі ня “сьветлы, сонечны палац”, то хоць Дом культуры, дзе можна было б праводзіць партыйныя і непартыйныя сходы, і дзе падпітая мясцовая моладзь магла б ладзіць танцулькі, на казённай мове – “ладзіць культурны дасуг”.
Аднак продкі Альхоўцаў, ня ў прыклад калгасным “майстрам кельмы”, будавалі адмыслова, на вякі. А можа і сам Езус Хрыстас заступіўся за вернікаў і ня даў зруйнаваць і паглуміць сьвятое месца. Як ні ўпіналіся два гусенічныя трактары С-100, яшчэ даволі высокія рэшткі касьцельных сьценаў вытрымалі сатанінскі штурм, не парушылася зарослае маладымі бярозкамі скляпеньне, ацалелі нават пустыя аконныя праёмы. Трактары раўлі з апошніх сілаў, лопаліся трасы, а сьцены стаялі непахісна. Ай ды продкі!...
На нейкі час калякасьцельныя баталіі прыпыніліся. Аднак неўзабаве ў Альхоўку прыехала група падрыўнікоў-вайскоўцаў ажно з самой Гародні. Яны ўжо насьвідравалі ў сьценах дзюркі для закладкі трацілу, і толькі потым нейкі афіцэрскі чын падлічыў: выбух мае быць такой сілы, што ня толькі павылятаюць шыбы ў бліжэйшых да касьцёлу хатах, але хаця каб ацалеў знакаміты двухпавярховік, дзе па-ранейшаму месьціліся калгасная кантора і сельсавет. Бо, як усім было вядома, некалі “змыслыя” калгасныя будаўнікі замест вапны бабахнулі ў раствор аміячнай селітры...
Гбласу – Гбласава, а Богу – Богава.
Праз шмат гадоў, калі разваліўся Саюз непарушны і выпусьціла нарэшце руль “кіруючая і накіроўваючая”, паважаная ўсімі загадчыца Альхоўскага фельдшарска-акушэрскага пункту, дакторачка Божай ласкай і шчырая верніца Часлава Аляксандраўна ўзваліла на свае кволыя жаночыя плечы сьвяты клопат. Яна сабрала з парафіян сякія-такія ахвяраваньні, дапяла да Варшавы, нават да найсьвяцейшага Папы Рымскага Іаана Паўла Другога, і неймавернымі высілкамі Альхоўскі касьцёл быў нарэшце адноўлены. Тым самым Божая душа Часлава сьцьвердзіла сваё сьветлае імя і насамрэч заслужыла ў людзей Чэсьць і Славу.
А Галас так і застаўся ў памяці Альхоўцаў Галасам. Можа ўсё ж мянушка ягоная пайшла ад вясковага выслоўя: сабакі ўшчалі гблас, тое значыць – зайшліся брэхам. І канешне ж, ня ў гонар Васіля Марцінавіча Камляка сёй-той з вяскоўцаў называў сваіх чацьвераногіх сяброў гэтай ганебнай мянушкай – Гблас...
* * *
На котлішчы спаленага самшытавага палацу пана Варанецкага пагнездаваўся новы пан. Дакладней, ня пан, а з нядаўняга часу таварыш дырэктар саўгасу “Альхоўка” Мікалай Аляксеевіч Санько. Улада пакутліва шукала выйсьце з тупіку, у які загнала сельскую гаспадарку: раздрабняла, узбуйняла, аб’ядноўвала і разьядноўвала, ператварала калгасы ў саўгасы і наадварот. Так урэшце калгас імя расейскага генералісімуса Суворава аднойчы стаў саўгасам “Альхоўка”, а таварыш старшыня стаў таварышам дырэктарам. Вядома, для каго таварыш, а для каго і пан. Чаму б урэшце і не нагадаць альхоўцам, хто тут быў некалі і хто ёсьць гаспадаром цяпер. А які ж гаспадар без панскага двара? Новы маёнтак быў ужо не з экзатычнага самшытавага дрэва, а са звычайнай беларускай хвоі, але паўстаў надзіва хутка на самым што ні на ёсьць ганаровым месцы. І ўсім сваім велічным выглядам засьведчыў: гусь сьвіньні не таварыш...
Розная вясковая дробязь – ад шараговых калгасьнікаў да дырэктара школы – хадзілі са сваімі просьбамі ў кантору “на прыём”, амаль як хадакі да Леніна, папярэдне выведваючы, які настрой ў Самога. Заходзілі, як ня ўкленчыўшы. Праўда ці не, але хадзіла пагудка, нібыта нейкі небарака з “хутарскіх”, пераступіўшы парог кабінеу, укленчыў і тройчы перажагнаўся на “пераходны чырвоны сьцяг”, які ганарова стаяў на покуці, не раўнуючы як царкоўная харугва. Ну, ды можа і пляткарылі. Але не на пустым месцы...
“Таварышавала” з таварышам дырэктарам галоўным чынам раённае начальства. І ня толькі раённае. Здаралася, прывозілі ў Альхоўку “расслабіцца”, адхалануць ад непамерна цяжкіх чыноўніцкіх клопатаў выбітных сталічных кіраўнікоў ад сельскай гаспадаркі. І тады доўга гаманіла ўрочышча за былым панскім, а цяпер дырэктарскім дваром. Зноў жа пляткарылі, што часам туды дастаўлялі высокаму начальству “на дэсерт” маладых дзяўчатак з цэху пластмасавых цацак, што завёўся ў суседнім калгасе.
Нечакана паймеў з гэтага клопат і Рыгор Аўласёнак.
Аднойчы прыляцеў да іх на кватэру сам Мікалай Аляксеевіч і закамандаваў Рыгору:
– Хуценька бяры баян – і ў “казла”! Па дарозе патлумачу, што да чаго...
Па тым, як зухавата-весела выглядаў дырэктар, як за кіламетр патыхала ад яго сьпіртным, Рыгор зразумеў: ва ўрочышчы засумавалі без музыкі. Начальства пацягнула на сьпевы. А якая ж песьня без баяна?..
– Што стаіш, як слуп? Там старшыня райвыканкаму Зімёнак чакае, госьці з Менску... Табе давер, так сказаць. Бяры баян!..
Магчыма, акурат адсюль узяла пачатак новая чорная паласа ў Рыгоравым жыцьці.
Яшчэ не ўяўляючы толкам, што творыць і што пацягне за сабою ягоная адмова, не даўмеўшыся прыдумаць на хаду нейкую адгаворку, Рыгор літаральна выціснуў з сябе рашучае “не”. І няўцям тады было маладому яршыстаму настаўніку, што гэтае кароценькае “не” стане той кропкай апоры, якую зусім не па закону фізікі, а па даўно знаёмаму закону подласьці скарыстае пан-таварыш дырэктар. А рычаг заўсёды знойдзецца...
– Ну, ты ў мяне яшчэ папомніш!..
Доўга чакаць помсты за сваё непаслушэнства Аўласёнку не давялося.
Хтосьці з калегаў паклікаў Рыгора Іванавіча з уроку да тэлефону. Знаёмы ўладны голас на тым канцы дроту ўрачыста-радасна паведаміў, што ў саўгас прыязджае новы галоўны аграном з сям’ёю, так што настаўніку трэба паклапаціцца пра іншае жыльлё.
– У шыю, Аўласёнак, не ганю, хоць і варта было б, але праз месяц каб кватэра была вызвалена. Са скаргамі ня рыпайся, бо раённае начальства ў курсе. Адзінае, што магу прапанаваць, – выкупляй, калі хочаш ці можаш, фінскі домік, які па разнарадцы выдзелілі саўгасу. За ўсё пра ўсё – дзьве тысячы з хвосьцікам. Падумай. Чакаю пятнаццаць хвілінаў, ня болей...
Вядома, Рыгор разумеў: які б ён ні быў “фінскі-перафінскі” той домік, а за месяц не пабудуешся. А самае галоўнае – за няшчасныя трыста рублёў, што завяліся на той час у сямейным бюджэце, можна купіць хіба толькі прыбіральню. І ўвогуле, яму яшчэ з дзяцінства помнілася, што значыць на вёсцы будавацца, ды яшчэ пры настаўніцкіх заробках. І гэта наводзіла на яго жах.
З іншага боку, нарэшце прыбіўся б да нейкага берагу, займеў бы свой куток на гэтай зямлі. Кажуць жа, што чалавек, каб спраўдзіць Боскае наканаваньне, павінен нарадзіць дзіця, пасадзіць дрэва і пабудаваць хату. Дзяцей яны з Зоськай нарадзілі двое, гадуюць, дзякуй Богу, сабе замену на гэтым сьвеце. Дрэваў за свой яшчэ не такі доўгі век толькі ў Альхоўцы панасаджвалі багата. А вось хату пабудаваць... Гэта ня дрэва пасадзіць і не дзіця нарадзіць...
Усё гэта ліхаманкава пранеслася ў беднай Рыгоравай галаве. Аднак раіцца не было часу і не было з кім: Зоська была на раённым метадычным аб’яднаньні. Здрадлівы ўнутраны голас падбухторваў: бяры, неяк будзе, выкруцішся, пазычыш, людзі дапамогуць – не ў лесе жывеш...
Праз пятнаццаць хвілінаў ён узяў тэлефонную трубку.
* * *
Як ні пяліся Аўласёнкі з будаўніцтвам, за адпушчаны дырэктарам саўгасу месячны тэрмін усяліцца ў сваю хату ім не ўдалося. Праўда, пан дырэктар усё ж меў літасьць і ня выселіў іх, як пагражаў, аж да таго шчасьлівага моманту, калі яны ўсьлед за кошкай Маняй усім “вывадкам” увабраліся ў новыя, ужо самыя што ні на ёсьць свае “харомы”. На пачатку новага навучальнага году справілі ўлбзіны.
А пад самую весну наступнага году іхняга “вывадку” ў новай хаце прыбавілася: Зоська, як і абяцала, нарадзіла “мацакб”, не выканаўшы Рыгораў заказ на дачку. Ахрысьцілі нованароджанага Юркам, Юрасём, Юрасікам. Ня надта жвавы, але затое галасісты – на ўсю хату. Сямейнікі дружна выраклі – будзе артыстам. І як у ваду глядзелі
Будоўля веку, як ахрысьцілі яе калегі-настаўнікі, для Аўласёнкаў з большага завяршылася, хоць і шмат яшчэ заставалася праблем з прысядзібным упарадкаваньнем. Трэба было зьляпіць які-ніякі хляўчук, хоць якую лазенку, здабыць ваду, паставіць плот, ну, і іншае бясконцае “трэба”.
Аднак тое “трэба” ня мела належнага разуменьня ні ў школьнага, ні, тым больш, у раённага ці яшчэ вышэйшага начальства. Партыйнага і непартыйнага ( хоць, праўда, непартыйнага начальства ў савецкай сістэме не існавала). Па-ранейшаму самай адказнай, самай актуальнай, як, прынамсі, і самай незразумелай заставалася звышзадача – будаўніцтва загадкавага камунізму. Вось ужо дзе сапраўды будоўля веку...
І апынуўся неўзабаве Рыгор Аўласёнак – бачыць Бог, не па сваім жаданьні, а па зьбегу абставінаў – калі не сярод заўзятых будаўнікоў таго “сьветлага” і бясконца далёкага Заўтра, то сярод ня самых апошніх падсобных рабочых. Яго зноў “заўважылі”, нягледзячы на пэўныя “дробнаўласьніцкія” памкненьні. Па-першае, яго прызначылі “арганізатарам пазакласнай і пазашкольнай выхаваўчай работы”, бо папярэдніца “пайшла ў дэкрэт”. Па-другое, даручылі кіраваць школьнымі камуністамі, бо астатнія былі старэйшыя, а таму разумнейшыя – павыкруціліся. Па-трэцяе, даверылі выкладаць так званую “марксістска-ленінскую” этыку, бо некаму ў высокіх вярхах прысьпічыла начыніць галовы шкаляроў камуністычнай схаластыкай. Нарэшце, так бы мовіць, “абралі” кандыдатам у члены райкаму КПБ, бо акурат падышоў па нейкіх там, аднаму партыйнаму начальству вядомых параметрах. Вось так – адразу і шмат!.. Як пажартаваў падбылы настаўнік гісторыі, “пайшлі нашыя ўгору – аднаго павесілі”...
Была і сапраўдная радасьць.
Нарэшце “пабачыла сьвет” першая Аўласёнкава паэтычная кніжачка, у выдавецкі план паставілі другую, “дзіцячую”. І, як ні дзіўна – можа таму, што з перыферыі, – з першага заходу Рыгора прынялі ў Саюз пісьменьнікаў БССР. Усё гэта ня толькі радавала, але і выклікала насьцярогу, нават затоеную трывогу: так не бывае ў нашым жыцьці, каб нешта значнае і прыемнае паваліла касяко, каб усё ішло роўна, гладка і, галоўнае, доўга. Так і чакай, што рана ці позна парвецца тоненькая павуцінка часовага шчасьця, і ўшчэміць цябе ў бухматыя лапы чорны павук нечаканай бяды і будзе прагна высмоктваць з цябе апошнія твае сілы... А калі прасьцей – зноў аглавушыць цябе лёс даўбнёю па галаве і нагадае табе, хто ты ці што ты ёсьць на самой справе і дзе тваё сапраўднае месца на гэтым сьвеце...
Меў рацыю і настаўнік гісторыі. Вешаць ня вешалі, аднак пытлю задавалі рэгулярна, з самых розных бакоў і інстанцыяў, з прычыны, а найчасьцей і без прычыны. Часам Аўласёнку здавалася, ці не прысьнілася яму ўсё гэта, ці не гуляюць дарослыя дзядзькі і цёткі ў нейкія незразумелыя, наіўныя дзіцячыя гульні? Не, не прысьнілася. “Гарэлі” нервы, і сьпеў пратэст...
Новы загадчык РайАНА пад час інсьпектарскай праверкі школы:
– Итак, Григорий Иванович, в целом справляетесь. Классные руководители с планами, в журналах темы бесед и воспитательных часов более-менее записываются, их тематика соответствует требованиям времени. Судя по наличию протоколов, комсомольская и пионерская организации худо-бедно работают. Однако… Соизвольте подойти сюда. Сюда, сюда – к окну. Видите, между рамами – муха? Она, бедняжка, видимо, ещё с осени копытки отбросила. А вы её никак похоронить не можете. Может вам оркестр нанять? Устроили бы торжественные похороны...
Рыгор зразумеў зьедлівы загадчыкаў гумар. Ну, што ж – гумар на гумар...
– Мы гэта, Мікалай Васільевіч, пастараемся, выправім недахоп. Толькі адна просьба: паколькі ў нас нават настаўнікаў хаваюць пакуль што без аркестру, бо няма яго тут повідам, то, каб надаць большай вагі такому адказнаму мерапрыемству, дазвольце запрасіць Вас узначаліць жалобную працэсію...
– Что Вы себе позволяете, Авласёнок? Разьвели тут, понимаете, антисанитарию...
“Нагарэла” дырэктару школы.
– Далася табе, Аўласёнак, гэтая муха...
Ня мне. Ды і сапраўды, нібыта муха тут крайняя...
Пажарнік у сержанцкім званьні правярае супрацьпажарны інвентар, план эвакуацыі на выпадак пажару, шукае, да чаго яшчэ прычапіцца, а інакш, што ж гэта будзе за праверка...
– А как в школе работает ЮДПД?
Калі ласка: вось план, вось пратаколы.
– Хорошо. Посмотрим, как дети владеют знаниями по технике противопожарной безопасности. А ведь Вы знаете, что такое ЮДПД?!.
ЮДПД – гэта так званая “юная дабраахвотная пажарная дружына”,, прадукт нездаровага ўяўленьня нейкага чыноўніка.
– Ведаю, таварыш сержант. А вось ці ведаеце Вы, што такое ЁПРСТ?..
Дайшло. Дырэктар школы атрымаў 10 рублёў штрафу.
– Аўласёнак, ну, хто цябе цягне за язык?
Старшыня райкаму прафсаюзу работнікаў асьветы. Ні слова пра тое, як жыве на вёсцы настаўнік. Галоўнае:
– Григорий Иванович! Вот у вас в школе, в класьсе, стоит фортепьян(!) Кто на нём играет? Что это – мебель, декорация? Не можете научить детей, так хоть сами осваивайте. Владеете же однако бояном. Могли бы разучить фугу там какую или баху...
Божа прамілы! Уратуй школу ад мудрых невукаў...
– Прымем да ўвагі Вашыя заўвагі, Сьцяпан Сьцяпанавіч. Будзем рады скарыстаць парады. Да наступнага Вашага зьяўленьня развучым ня толькі “фугу” з “бахай”, але і “бугу-вугу” з “шапэнай”...
– То-то же...
На ўроку “марксістска-ленінскай” этыкі тэма: “Маральны кодэкс будаўніка камунізму”. У аснове – добрасумленна зьлізаныя камуністычнымі ідэолагамі дзесяць біблейскіх запаветаў, сярод якіх запавет “не ўкрадзі”. Падымае руку васьмікласьнік:
– Рыгор Іванавіч! Як тут разабрацца? Паўлік Марозаў “залажыў” роднага бацьку. Гэта як, Вы лічыце, добра? У мяне бацька кармачом на ферме працуе... Камбікорму ў нас дома – заваліся! То, можа, мне таксама бацьку “залажыць” ці што?
Сьмех у класе.
А ў душы “шкрабуцца кошкі”.
Гэтыя “кошкі” даўно пасяліліся ў Рыгоравай душы. Шкрабуцца, пнуцца на волю, нечага прагнуць. А выпусьці – хутчэй за ўсё падціснуць хвасты, завуркочуць і будуць лашчыцца і лагодна церціся аб гаспадарову халяву...
* * *
Рыгор Аўласёнак не лічыў сябе інтэлігентам ні ў першым, ні ў якім іншым калене. Хоць ягоная маці Кацярына і была настаўніцай, але ейныя продкі, дый яна сама, адвеку пеклаваліся на зямельцы, гнулі сьпіну то на пана, то няведама на каго ў калгасе, так што да “гнілой праслойкі” грамадства ня мелі ніякага дачыненьня. Праўда, Рыгору пашэнціла: ён трапіў у асяроддзе “панямонскай” інтэлігенцыі (балазе слынны бацька Нёман і сапраўды плыў ня так ўжо і далёка ад Альхоўкі). Таму і пяўся ён сябе адпаведна паводзіць, асабліва на людзях, ня кажучы ўжо перад вучнямі. І ўсё ж – гены пальцам не размажаш... Не-не, дый прарывалася праз ягоную напускную інтэлігенцкую абалонку прастакаватае, а часам і грубавата-хамскае сялянскае нутро. Здаралася гэта ня так часта, калі не сказаць, зусім рэдка, але, зноў жа па закону подласьці, у самы непатрэбны момант. Мала таго, што выглядала тое недарэчна, а то і брыдка, дык мела яшчэ, як правіла, дужа непажаданыя наступствы.
Аднойчы той нахабны ген высунуўся так нечакана і так недарэчна, што запачаткаваў новую чорную паласу ў жыцьці Рыгора, найперш на педагагічнай ніве.
Здарылася тое падчас так званай “франтальнай” праверкі школаў раёнуа абласным аддзелам народнай асьветы (АблАНА, а ў настаўніцкім зьедлівым прамаўленьні – Абалвана). У Альхоўскую школу на цэлыя тры дні ўваліўся натоўп чыноўнікаў ад адукацыі начале з метадысткай, куратаркай беларускай мовы і літаратуры Клаўдзяй Аляксееўнай. З выгляду гжэчная, выпешчаная высокай увагай дама (як-ніяк, муж – намесьнік старшыні аблвыканкаму!..), паводзіла яна сябе адэкватна сваёй і мужавай пасадзе – прынцыпова, нахабна, нават агрэсіўна (хоць, казалі, ніводнага дня ў школе настаўнікам не працавала). Бедалагі настаўнікі, звычайна такія бадзёрыя і гаманкія, прыціхлі, затаіліся, як мышы пад венікам. Перамаўляліся паміж сабою шэптам, хадзілі па настаўніцкай амаль на пальчыках, каб, крый Божа, не зьвярнуць на сябе ўвагу якога чыноўніка, бо акурат той памкнецца да цябе на ўрок. А гэта – амаль што катастрофа...
Катастрофа не абмінула-ткі і Рыгора Іванавіча. На ўрок беларускай літаратуры ў 4 класе да яго “папрасілася” сама Клаўдзя Аляксееўна. Трэба сказаць, настаўнік Аўласёнак ня вельмі выспаведваў часам дзіўнаватыя, калі не сказаць недарэчныя, так званыя “новые веяния” ў методыцы і практыцы навучаньня. Ён ніяк ня мог дапяць, на які такі ляд трэба вывешваць перад пачаткам уроку зьлева (абавязкова – зьлева!) ад дошкі саматужна выраблены настаўнікам плакат “Сёньня на ўроку”, а справа (абавязкова – справа!) “Заўтра на ўроку”. Не лічыў мэтазгодным цягнуць у клас пераносную дошку, калі ў ёй не было аніякай патрэбы. Ня стаў ён “вырабляцца” і перад абласной асобай. Вытрымаўшы належным чынам усе этапы ўроку і даўшы дзецям невялічкую самастойную работу, Рыгор Іванавіч запісаў на дошцы хатняе заданьне: два пытаньні, на якія вучні павінны былі дома даць кароценькія пісьмовыя адказы...
Аналіз і ацэнка ўроку, як паведаміла Клаўдзя Аляксееўна, – на заключным педсавеце.
Пад вечар таго ж дня Рыгор Івангавіч на правах намесьніка дырэктара па выхаваўчай працы быў “уганараваны” запросінамі на “тайную вячэру” з высокім чынавенствам у школьнай сталоўцы. Вядома, была там і чарка, якая, як водзіцца, крыху паслабіла напругу і разьвязала языкі. Сербануўшы крыху лішняга, спраўны на анекдоты падбылы завуч Антон Паўлавіч распавёў ня вельмі прыстойную пабасёнку пра тое, як змыслы грузін арганізаваў курсы ўдасканаленьня для асобаў прыгожага полу, якім нарыхцела навучыцца спакусьліва круціць задам васьмёрку, каб найлепей завабліваць кавалераў. Ён уторкваў ім у задняе месьцечка кавалачак крэйды і застаўляў на дошцы выпісваць неверагодным чынам лічбу 8. Цікавае месьцечка і павінна было запомніць той зваблівы рух...
На трэці дзень, аналізуючы на заключным педсавеце Аўласёнкаў урок літаратуры ў 4 класе, Клаўдзя Аляксееўна напрыканцы прамовы з трагічнай мінаю на твары раптам ускінула ўгору рукі:
– Вы представляете, товарищи педагоги, Григорий Иванович полностью игнорирует новейшие методические рекомендации. Во-первых, никакой связи с современностью. Ведь само собой напрашивалось сравнение невероятно трудных условий учёбы детей в «Зелёной школе» Янки Брыля с нынешними достижениями в народном образовании. Да и цитаты из «Малой земли» Леонида Ильича Брежнева, которые были бы как нельзя кстати, не нашли своего места на уроке. Далее. Почему-то отсутствовали плакаты «Сегодня на уроке» и «Завтра на уроке»! А в конце – учитель поворачивается к классу задом и пишет на доске домашнее задание. Это уже, вообще, ни в какие рамки не лезет! Ему, наверное, невдомёк, что для этого существует переносная доска. Ведь это расточительство, ничем не оправданная трата драгоценного учебного времени!..
Што яшчэ горш узяло Рыгора за жывое, дык гэта тое, што ўся гэтая трагічная тырада была прамоўленая на рускай мове. Дарэчы, як і ўвесь аналіз уроку беларускай літаратуры.
Куды падзелася тая самая “панямонская” інтэлігентнасьць... Ашаломлены Рыгор Іванавіч нібы задыхнуўся ад крыўды і ваяўнічай нахрапістасьці гжэчнай дамы. І ён не стрымаўся. Подлы сялянскі ген узяў сваё...
– Даруйце, шаноўная Клаўдзя Аляксееўна, мой неджэнтльменскі ўчынак. Але я не праходзіў курсы ў грузіна і не вучыўся пісаць на дошцы задам, як ў тым анекдоце. Ну, ня ўмею я так, не навучаны...
Гэта было нешта!.. Чыноўніца выбухнула гневам:
– Как Вы себя ведёте, Авласёнок!?. Что Вы себе позволяете!?. Постыдитесь! Какой же Вы учитель, если не придерживаетесь элементарного?..
– А Вы, Клаўдзя Аляксееўна, што сабе дазваляеце? Мала таго, што аналізуеце урок роднай літаратуры на рускай мове, дык яшчэ намагаецеся выцерці ногі аб настаўніка…
Рыгор Іванавіч сярдзіта грукнуў вечкам парты і вылецеў з класу. Як у таго класіка – “хоць раз ды добра агрызнуўся!..”
Ён разумеў, што на гэтым ягоная педагагічная дзейнасьць павінна скончыцца. Так нечакана і так ганебна. Аднак ён задушыў у сабе нясьцерпнае жаданьне адразу напісаць заяву на звальненьне і вырашыў дачакацца канца педсавету.
Відаць, каб неяк вылузнуць з непрыемнай сітуацыі, дырэктар школы ўвёў у вушы Клаўдзі Аляксееўне, што Рыгор Аўласёнак, апроч усяго, сябра Саюзу пісьменьнікаў. З паблажлівай, роблена-прабачальнай усьмешкай на твары яна, нібыта нічога ня здарылася, запрасіла Рыгора Іванавіча на абласную вучнёўскую алімпіяду па беларускай мове і літаратуры.
– Как мне стало известно, Вы совмещаете педагогическую и писательскую деятельность. Я приглашаю Вас принять участие в областной олимпиаде в последнем качестве. Думаю, Вас тоже заинтересует моё предложение.
– Дзякуй, Клаўдзя Аляксееўна, але Вы самі бачыце, які з мяне педагог… А што тычыцца майго пісьменьніцтва, дык у нашай вобласьці ёсьць яшчэ адзін настаўнік, аўтар ужо чатырох паэтычных кніжак. Куды лепшы за мяне паэт. Запрасіце лепш яго, ён больш гэтага варты.
Рыгор Іванавіч назваў прозьвішча паэта, які стала жыў на раёне, працаваў настаўнікам, і апошнюю кнігу якога вылучылі на літаратурную прэмію імя Аркадзя Куляшова.
– Как, как Вы назвали поэта? Что-то я не слышала такого…
Подлы ген не вытрымаў зноў:
– Клаўдзя Аляксееўна! І Вам ня сорамна? Вы курыруеце беларускую літаратуру і ўпершыню чуеце прозьвішча такога паэта-земляка...
Рыгор Іванавіч зразумеў, што абламалася і тая кволая саломінка, якую яму, як тапельцу, працягнула гэтая гжэчная абласная дама.
З дзёньнікавых нататак настаўніка Альхоўскай школы Аўласёнка Р.І.
Божа! Як дзіўна ўладкаваў Ты гэты сьвет! І самае незразумелае Тваё тварэньне не гэтым сьвеце – чалавек. Любой іншай жывой істоце, дрэву ці нават самай дробненькай расьлінцы, каб прыстасавацца да зьменлівых зямных рэалій, патрэбны вунь які час – гады, тысячагоддзі, нават мільёны гадоў. А тут... За тое, што не дагадзіў нейкаму чыноўніку, не па-ягонаму зрабіў, сказаў, ступіў, глянуў ці проста спудлаваў – ты ўжо, лічы, адшчапенец, маральны мутант. Калі не па зубах заглынуць цябе жыўцом і адразу, то па магчымасьці трэба пакараць, абняславіць, аддаць на пасьмяяньне – гэта па чыноўніцкай лініі. А твае калегі, нават нядаўнія твае сябры-таварышы ў лепшым выпадку прысаромлена адводзяць убок вочы, а то і ўчыняюць абструкцыю, каб не “засьвяціцца” прыязнымі адносінамі з “дзіваком”. Бо ты ўжо не такі, як яны. Бо ты дазволіў сабе не пагадзіцца з начальствам, ня меў розуму змаўчаць, ня даў плюнуць у тваю душу, насьмеліўся абараніць свой гонар...
Пасьля сутычкі з Клаўдзяй Аляксееўнай дырэктар школы стаў пазіраць на мяне як на ворага народу. З непрыхаванай радасьцю задаволіў маю заяву аб звальненьні з пасады намесьніка па выхаваўчай. Даслужыўся Рыгор Іванавіч! Застаўся на дванаццаці гадзінах... А сям’я, дзеці... Алінка закончыла школу, ужо студэнтка, на другім курсе медінстытуту, на правізарку вучыцца...
Да заканчэньня навучальнага году яшчэ больш як дзьве чвэрці.
А што потым?
Сьцішна, холадна, няўтульна...
Поўнач.
Маўклівая поўня.
Што ж ты, мой лёс, затаіўся,
нястрымны ў сваёй хадзе?..
Голас каб чый!
Ці то крык выратоўны,
раптоўны...
Поўня на небе.
І поўня ў застылай вадзе.
Сьцішна.
Я – я раб паняверкі.
Хіба дзьве медныя поўні
Млечны акрэсьляць мой шлях?..
Поўнач,
Ды грымні ты ўрэшце ў талеркі! –
Можа ачнецца
Сэрца ў збалелых грудзях...
Ня ведаю, з чые ласкі, але атрымаў позву на семінар літаратурнай моладзі у Доме творчасьці Саюзу пісьменьнікаў. Дырэктар адпусьціў – абы з вачэй...
Увогуле было цікава.
Быў паміж небам і зямлёй: ад пачаткоўцаў адарваўся, бо як-ніяк – сябра СП, аўтар ужо дзьвюх кніжачак, а да сур’ёзных пісьменьнікаў не дапяў. Тым ня менш, у спрэчкі лез, заступаўся за таленавітых хлапцоў А.П. і М.М., якіх папракалі, што ідуць не ад жыцьця, а ад літаратуры. Вынайшлі для іх нават нейкае хітрае вызначэньне: “філалагічнае пакаленьне”. Нібыта, каб стаць здольным літаратарам, трэба намахацца касою, ломам ці кайлом...
Меў карысьць ня столькі з тае вучобы, колькі ад знаёмства з “маладымі” і з “масьцітымі”. Упершыню ўведаў, што пры СП ёсьць нейкае “Бюро прапаганды мастацкай літаратуры”, якое ладзіць сустрэчы пісьменьнікаў з чытачамі, і дзе можна часам зарабіць неблагую капейчыну. Напісаў адпаведную заяву.
Па вяртаньні з семінару выхваляўся перад Зоськай, што бачыў Крапіву, Лынькова, Броўку, Шамякіна, іншых жывых “класікаў” і “падкласікаў”. Ды яшчэ тым, як смачна кармілі.
Пасьля “афіцыйнага” застольля з удзелам арганізатараў семінару хлопцы – дзе, хто, як – паспулкаваліся пры “вогненнай вадзе” неафіцыйна. У выніку два паэты – І.Л. і М.Г. – не падзялілі погляды на метад сацыялістычнага рэалізму. Каб канчаткова пераканаць апанента, І.Л. шпурнуў у М.Г. радыёдынамікам. Пацэліў акурат па галаве...
Дзівакі. Няўжо не зразумела, што ўсё нашае жыцьцё – спрэс “сацыялістычны рэалізм”. І сядзім мы ў ім па самыя вушы...
Нарэшце-такі “меў аўдыенцыю” ў загадчыка РайАНА. Загадзя ведаў, чым пахне выклік да “самога”, аднак не чакаў, што вымову Мікалай Васільевіч мне паднясе нібы на талерачцы з блакітным беражочкам: ветліва, культурна, далікатна. Не раўнуючы – падзяку. Было гэта надта нязвыкла, нават дзіўна. І толькі на выхадзе з кабінету, у дзьвярах, атрымаў “стрэл” у сьпіну:
– А ещё коммунист!
У чатырохпавярховым “пентагоне”, бітком напханым партыйным і непартыйным чынавенствам, у тым ліку і райАНАўскім, натыкнуўся на аднаногага старога, па ўсяму відно, ветэрана. Заместа другой нагі – здаравенная кульбака, ад самага бядра. Ён сядзеў на халоднай цэментовай прыступцы лесьвічнага пралёту і спалохана-вінавата пазіраў то на ладны струменьчык, што віўся з ягонай хітрай валізкі, то на даволі прыкметную лужынку, якая зьбіралася ўнізе на лесьвічнай пляцоўцы.
У паветры вітаў знаёмы водар самагонкі...
Даўно няголены твар старога скрывіўся ў мой бок вінавата-роспачнай усьмешкай:
– Во ўляпаўся стары дурань. Карбунак ведае, як яе выперла з тае пляшкі. Пагнала мяне ліхое з гэтай згарай! Гэта ж кажуць – пэнсію павялічаць віціранам, дык я думаў з ёй спарчэй справа пойдзе ў тым сабесі. Ажно выкусі... Заганялі па сваіх кабінетах, сілоў маіх няма. Падсабі ты мне ўстаць, чалавеча. Хай яны ўдушацца разам з гэтай пэнсіяй! Тут каб хоць міліцыянты не забралі...
Падняў і завёў старога ў прыёмную першага сакратара райкаму. Першы акурат выйшаў з нейкім клопатам да сакратаркі, выслухаў мяне і зьбянтэжанага ўшчэнт старога і грозна насупіў бровы:
– Авласёнок! Вы что здесь устраиваете богодельню?! От вас обоих за версту несёт самогоном! Отведите старика в отдел соцобеспечения, а потом зайдите ко мне.
Згодна з загадам вярнуў бедалагу старога “на кругі свае”. Затым у кабінеце Першага атрымаў добрага прачуханца і за Клаўдзю Аляксееўну, і за старога з самагонкай, і за ўсе мінулыя, нават – авансам – за будучыя грахі...
Па выхадзе з шыкоўнага кабінету чамусьці цюкнула ў галаву нядаўна чутая ў іншых дзьвярах гняўлівая фраза:
– А ещё коммунист!
Па гарачых сьлядах зблазнаваў вершам.
НЕОМІСТЭРЫЯ,
Альбо сучасная драма на біблейскую тэму.
Толькі паслухайце –
хочаце верце, ня верце –
сон незвычайны
прысьніўся надоечы мне...
Хоць і ня з пекла,
а толькі, здаецца мне,
чэрці
аж на Алімп
за патрэбай паслалі мяне.
Спалі, відаць,
ля падножжа анёлкі-халеры:
ліфтам дапяў да вяршыні –
такое бяды.
Божухны мілыя!
Дзе тут патрэбныя дзьверы?
Бачу: “ПРЫЁМНАЯ” –
значыць, патрапіў туды.
Клямкаю бразнуў –
і праўда:
сядзіць Афрадыта.
Ну, прыгажуня, скажу вам,
такіх пашукаць...
З ценяў нябесных
прабліснулі вочкі сярдзіта:
– Вы на прыём?
Не загадана сёньня пушчаць!
– Слухай, багіня,
паладзім давай па парадку.
Чэрці ж мяне засьмяюць,
і кабета скляне...
На, прыгажуня, табе –
пагрызі шакаладку,
зьлітуйся ўсё ж,
прапусьці да Самога мяне.
...Праведны Божа
адкінуўся ў крэсьле шыкоўным.
Надта ж сярдзіты,
бо грэшнікаў бачыць ня звык.
– Сама...шаноўны,
ці як там?..
Таварыш чыноўнік!..
(Чорт мяне тузаў, ці што, за язык,
а чарцяняты, напэўна,
ад сьмеху куляліся...)
Бог зашыпеў,
кулакамі пагрозна затрос...
Бачу –
не Бог за сталом,
а зьмяя-акулярніца!
Тут мяне, людцы,
як вецер з Алімпа панёс...
Жонка збудзіла:
– Крычыш, чалавеча, нядобра!
Буркнула сонна
і зноў задала храпака…
Дзе ўжо ёй знаць,
як пасьля кабінетная кобра
доўга і страшна
душыла яе мужыка...
Бюро прапаганды мастацкай літаратуры (БПМЛ) ашчасьлівіла камандзіроўкай у суседні раён. За тыдзень зрабілі цэлых шаснаццаць сустрэч у школах і працоўных калектывах. Выступалі нават перад вясковымі бабулькамі каля бульбяных сховішчаў-капцоў.
Увогуле ўражаньне невясёлае. Адчуваеш сябе двурушнікам. У людзей нібыта шчырая прыхільнасьць да цябе, павага, давер. Разумееш, што гэтыя людзі ведаюць жыцьцё знутры, якое яно ёсьць на самой справе, ведаюць ня горш, а можа нават лепш за цябе. А што ты ім можаш сказаць? Праўду? Уся нашая “праўда” ў цэнтральнай партыйнай газеце з адпаведнай назвай. (Абнясі, Божа, каб гэты мой патаемны сшытачак трапіў на вочы стукачу...) Сорамна!... Ухіляешся, як можаш, ад сур’ёзнай, шчырай гаворкі і зьбіваешся на нейкія гумарыстычныя дрындушкі.
Саўдзельніца ў гэтым “прапагандысцкім злачынстве” – паэтка са стольнага Менску Л. Г. (Сьвядома хаваю імёны і прозьвішчы пісьменьнікаў рознага калібру пад ініцыялы, бо – беражонага Бог беражэ!) Мілавідная “піітка” ўсё дапытвалася, як гэта я, сябар Саюза пісьменьнікаў, магу жыць у такой глыбінцы, працаваць у школе, гадаваць сьвіней і курэй ды яшчэ і вершы пісаць. А што рабіць, калі ў вясковай краме апроч рыбных кансерваў нічога ня купіш? Ахрысьціла мяне “самаахвярным дурнем”, ня здольным толкам уладкаваць сваё жыцьцё. А можа яно і так... Патаемна пахвалілася, што яна сама – нейкага там шляхецкага заводу і таму вельмі далёкая ад спраконвечных вясковых праблемаў. Што ня ведае ды і ня хоча ведаць, на якім такім дрэве расьце хлеб. Затое добра ведае ці ня ўсе зоркі ды планеты на небе і як каторая называецца. Цьвялілася, што я ў гэтай астраноміі “тупы, як сібірскі валёнак”.
Распавёў ёй пра Альхоўку, не шкадуючы адмысловых эпітэтаў і фарбаў. Зацікавілася. Напрасілася ў госьці.
Уражаньне маё ад камандзіроўкі крыху павесялела, калі неўзабаве з таго самага БПМЛ атрымаў грашовы перавод ажно на 288 рублёў. За тыдзень! Гэта табе ня тыя месячныя 130 рэ, якія маеш за свае аблізаныя 12 гадзінаў у школе...
А што тут дзіўнага? Геніяльны Францішак Багушэвіч яшчэ каля ста гадоў назад сьцьвердзіў: “Бог няроўна дзеле”... Як дзяліў тады, так і сёньня дзеле... Толькі дзяльбу тую сёньня ладзіць у нас ня Бог, а слугі народу...
Прыйшоў да высновы: пры любой сістэме і ў любой дзяржаве былі, ёсьць і будуць гаспадары і паслугачы. Розьніца толькі ў тым, хто мае быць гаспадаром і хто ягоны паслугач. У нашай краіне, вядома ж, гаспадар – народ. А чыноўнік – усяго толькі ягоны чыньнік, выканаўца, прыслужнік. Нездарма ж яго называюць слугой народу...
Па маім разуменьні – і я, і маці мая Кацярына, і Зоська, і дзеці нашыя– самы што ні на ёсьць народ. Не кажучы ўжо пра тую бедалагу Юрэніху, якая “ўпусьцілася ў порткі” ад страху перад дырэктарам саўгасу, які, па ўсім, павінен быў слугаваць ёй верай і праўдай.
Такім чынам, падсумуем і пасумуем, Вынікі маёй неабачлівай выхілкі пад умоўнай назвай ”Як гаспадар краіны пакрыўдзіў слугу народу”:
Першае. Настаўніку Аўласёнку Р. І. за нетактоўныя паводзіны на педагагічным савеце школы аб’яўленая вымова.
Другое. АблАНА заблакавала ранейшае прадстаўленьне настаўніцы Альхоўскай школы Аўласёнак С. У. (даруй мне, Зоська!) на званьне “Выдатнік народнай асьветы”.
Трэцяе. У класным журнале за 10 клас на старонцы “Фізічная культура” нейкім неверагодным чынам супраць прозьвішча Аўласёнак Аліна зьявілася “двойка” (хоць яна не аднойчы брала ўдзел нават у абласных спаборніцтвах па лёгкай атлетыцы). Плакала Алінка, і плакаў ейны залаты медаль.
І апошняе. Пад час “незабыўнай сустрэчы” ў кабінеце першага сакратара РК КПБ “слуга народу” найвышэйшага ў раёне рангу выказаў свайму “гаспадару” далікатнае пажаданьне:
– И вообще, товарищ Авласёнок, Вам надлежит подумать, стоит ли и дальше продолжать свою педагогическую деятельность…
Дык хто ўсё ж у нас гаспадар? І хто слуга народу?
Чамусьці згадваецца матчына самае роспачнае лаянкавае слова: “ізуіты”...
Не праз малітвы,
праз сумненьні
Я зразумець нарэшце змог,
Што ёсьць адзіны Бог –
Сумленьне –
Найсправядлівы,
вечны Бог.
Ён доўга быў ізгоем клятым
І адрачэньняў зьведаў жах.
Яго душылі бюракраты
І расьпіналі на крыжах.
Яго куплялі,
прадавалі,
Мянялі на андаракі
І індульгенцыі давалі
На ўсе наступныя грахі...
Ён ёсьць.
Мой Бог – маё сумленьне.
Цьвіль раўнадушша не кране,
Пакуль
і сьветлыя памкненьні,
І чыйсьці боль жыве ў ва мне.
Судзі, мой Бог,
высокай мерай!
Я рады:
ў тлумнай мітусьні
Ня страціў я ў Сумленьне веры
Пад чорнай магіяй хлусьні.
Я – схімнік твой.
І твой заступнік.
Табой жыву.
На тым стаю
Учора,
сёньня
і ў наступным.
Я веру –
значыць існую!
Яшчэ адзін, сямнаццаты па ліку год у Альхоўскай школе. Душа сквырчыць, бо цяжка, вельмі цяжка жыць і працаваць у душнай атмасферы тайнага і яўнага недаверу, падазронасьці, нават прыхаванага перасьледу. Ты не такі, як усе, ты выдаеш сябе нейкім там змагаром за справядлівасьць, амаль іншадумцам? А на самой справе, хто ты такі ёсьць? Ні з цябе сапраўдны настаўнік, ні пісьменьнік... А што проста чалавек, які хоча нармальна, чэсна, нарэшце дастойна пражыць адпушчанае Богам – гэта справа дзесятая. Усе хацелі б так: спакойна, справядліва, без нікому непатрэбнага нерваваньня, без усеагульнага згодніцтва і маўклівага паслушэнства, без татальнай хлусьні і ашуканства. Усе так хацелі б. Ды толькі – дудкі...
Не задоўжылася з абяцаным візітам сталічная паэтка Л. Г.
У беднай Зоські ад зьдзіўленьня палезьлі на лоб вочы, калі ў мяне на шыі павісла незнаёмая маладзіца з дужа падазроным воклічам: “Ой, Рыгорка, як я радая цябе бачыць!..” Можна падумаць, што паміж намі было штосьці такое... Зоська нейкі час хадзіла “надутая”, то зацята-маўклівая, то бурклівая, пакуль не расшалопала, што да чаго.
А што тут да чаго? Скуль ёй, маёй Зосьцы, ведаць, што Л. Г., як і большасьць нашых сьпешчаных увагай паэтак, – арыгінальная, можа нават крыху дзівакаватая, калі не сказаць, шалапутная асоба. Хоць яно, здаецца, усе “пісакі” з крыху “скасабочанай страхой”...
Л. Г. патлумачыла, што прыехала яна да нас у Альхоўку ня проста пагасьцяваць, а па важнай справе. На рэспубліканскім тэлебачаньні, з якім яна даўно супрацоўнічае, папрасілі зрабіць сцэнар для чарговага відэафільму з цыклу “Жыве на сяле інтэлігент”.
Ужо сама назва цыклу падаецца мне дзіўнай: няўжо ў нашай “сьветлай вясковай яве” так згалела на інтэлігентаў, што пра гэта трэба распавядаць у сьпецыяльных перадачах? Нібыта гэта немаведама якое адкрыцьцё, не раўнуючы, карысны выкапень. А можа яно і сапраўды так? Відаць згалела, калі нават мяне прымаюць за інтэлігента...
За тры дні Л. Г. адурыла мне галаву сваімі пытаньнямі пра жыцьцё-быцьцё вясковага настаўніка, часам брала, што называецца, “за жывое”, цаляла ў самае балючае. Даверыўся аднак, ведаючы, што там, на тэлебачаньні, ня дурні сядзяць, усё роўна “лішняе” не прапусьцяць у эфір. Там таксама сістэма “ніпель”: туды пампуй любую (вядома, толькі “правільную”) лухту, а вось адтуль... “Ніпель” – на тое і ніпель.
На трэці дзень, чамусьці ўступіўшыся ў разматляханыя брудныя чаравікі, у якіх Зоська ходзіць у хляўчук да сьвіней, Л. Г. падалася “ў народ”. Вядома ж з распытамі пра мяне, пра нашую сям’ю, а заадно слухала і пра іншае, набалелае ў вяскоўцаў.
Арыгіналка! Няўжо яна сапраўды спадзяецца, што пра ўсе нашыя вясковыя болькі можна будзе падзівіцца з экрану? Ды і каму гэта цікава? Тым жа вяскоўцам, якія варацца ў гэтым самым сагане? Ці можа начальству? Усё яно і так ведае.
Не на Месяцы жыве...
Гэта жахліва.
Такога стрэсу альхоўцы не перажывалі, мабыць, з часоў мінулай вайны.
У Афгане загінуў Сярожка Сакольчык.
Запаянае ў цынкавую скрыню цела Сярожкі даставілі ў Альхоўку вайскоўцы – ягоныя аднапакутнікі па Афгану начале з афіцэрам. Менавіта ад іх прасачылася інфармацыя, што ў той скрыні невядома чые косткі ды ашхамёткі цела: муджахедская ракета разьнесла ўшчэнт хліпкую, амаль фанерную казарму, і ад хлопчыкаў засталося адно крывавае месіва...
На пахаваньне зьехаліся ваенкаматаўцы, шмат міліцыянтаў, раённае і сваё мясцовае начальства. Папрыходзілі людзі з навакольных вёсак. Было нешта падобнае на жалобны мітынг. Вайскоўцы і цывільныя начальнікі штосьці плялі пра “інтэрнацыянальны доўг”...
Божа літасьцівы! Калі і колькі так пасьпеў запазычыцца афганскаму народу наш бедны Сярожка, што мусіў сплаціць той доўг сваім маладым жыцьцём!?.
Жахліва!
Страхатлівая ў сваім нялюдскім горы, раскудлачаная, пасінелая ад сьлёз Сакольчыха, Сярожкіна маці, безупынку галасіла, ірвала на сабе валасы. Укленчвала перад афіцэрам-“афганцам”, маліла напрамілы Бог, каб у апошні разок зірнуць на сына...
Ніхто так і не насьмеліўся сказаць ёй праўду. Шмат гаварылі пра тое, што “младший сержант Сергей Сакольчик геройски погиб при исполнении интернационального долга, остался до конца верен воинской присяге и что Родина никогда его не забудет”.
«Забудет»... Як таго аднаногага старога на прыступках раённага храму ўлады, а па-народнаму – “пентагону”...
Плакалі жанкі. Мужчыны да хрусту сьціскалі кулакі.
Зусім яшчэ нядаўна ён быў вучнем нашай школы. Ня вельмі здатны да вучобы, але спакойны, паслухмяны і вельмі заўзяты працаўнічок.
Ён быў аднакласьнікам нашай Алінкі.
Ён быў адзіным сынам у бацькоў.
Як страшна гэта гучыць – ён быў...
* * *
Ці то сон, ці то ява...
А можа проста збалелая Рыгорава душа зноў запрасілася на волю...
Ён заблудзіў у непрагляднай лясной глухамані...
Нікога побач. І невядома, у які бок прадзірацца праз гушчар, праз гнілыя лаўжы. А той гушчар і тыя гнілыя лаўжы драпежна чапляюцца за яго, да крыві драпаюць ягонае цела, наводмаш б’юць па твары. Ногі патанаюць у бруднай балотнай твані. Ён задыхаецца ад зьнямогі... Ён складвае рупарам далоні і гукае на ўсю моц, на ўвесь бясконцы лясны абшар: –А-у-у-у!.. Але голасу не чуваць. Ні свайго, ні чужога. Толькі нібыта з ніадкуль, з бязьмежнай касьмічнай прасторы раптам чуецца выратоўчае:
– Я тут! Я тая, каго ты гукаеш... Я – Праўда. Пагавары са мною...
Дыялог з Праўдай.
–Ты прыйшла?..
Ты так доўга маўчала...
Яснавокая, сьветлая,
ты вярнулася зноў...
– Я шукала.
Я ў цёмным бары заблукала.
Я гукала –
чаму па мяне не ішоў?
– Ты даруй мне.
Журбе і адчаю
я скарыўся,
зьнясілеў у смутку,
зьнямог.
– Ты ня змог!
Астатняе я выключаю.
Баязьлівы твой цень
змрокам лёг
на нялёгкую долю дарог.
– Я чакаў.
Так чакаюць збавеньня.
Так чакаюць зьяўленьня
у сьвятле бліскавіц...
– Ты стаіўся,
на крук зашчапіўшы сумленьне.
Ты мяне выглядаў
з-пад павекаў глухіх аканіц.
– Я жадаў табе шчасьця.
Я верыў.
Я начамі цябе, мая любая,
сьніў...
– Гналі ў нетры мяне
і цкавалі, як лютага зьвера,
аблажыўшы вакольле
сьцяжкамі хлусьні.
– За цябе я баяўся,
калі,
па-над борам трубіў
паляўнічага рог...
– Страх –
ня лепшы дарадца
на гэтай зямлі.
Бор мяне ўратаваў
і надзею зьбярог
для дарог.
– Ты прыйшла!
Як я, любая, рады!
Са збаўленьнем цябе
ад хлусьні,
ад пакут!...
– Я ўзыйду па-над борам –
сьвятая,
адзіная Праўда...
Расчыні аканіцы.
Праветры закут!
Пагрозьліва цёмныя, цяжкія хмары даўно пачалі зьбірацца над галавою Рыгора Аўласёнка. Ён адчуваў нутром, што вось-вось навальніца будзе, але грымнула яна, як заўсёды, – раптоўна і неспадзявана...
У чарговым нумары часопіса “Ніва” пад рубрыкай “Наш сучасьнік” зьявіўся даволі вялікі – на сем старонак – нарыс паэткі Людмілы Ганчарук “Чалавек на зямлі”. Як пазьней стала вядома, у аснову гэтага нарысу лёг адхілены на тэлебачаньні сцэнар перадачы “Жыве на сяле інтэлігент”. Там мелі свой розум на гэты конт...
Пасьля першага ж, беглага прачытаньня Рыгор зразумеў: быць бядзе...
Па форме нарыс меў выгляд маналогу “шчасьлівага чалавека” Рыгора Аўласёнка, “энергіі якога можна зьдзіўляцца, але падобная энергія дадзена ня ўсім”. Вось так – ні больш, ні менш. Людміла Ганчарук добрасумленна ўклала ў Аўласёнкавы вусны усё тое, аб чым яны шчыра гутарылі падчас іхніх нядаўніх сустрэч, нават тое, што ніяк не падлягала такому агалошаньню. Вось табе і “булкі на дрэве”!.. Далёкая ад жыцьця сталічная паэтка напэўна і думаць ня думала, што гэтым нарысам разварушыць калі не асінае гняздо ці нават гадзюшнік, то самы нізкі, але такі ўстойлівы і зразумелы жывёльны і чалавечы інстынкт – інстынкт самазахаваньня.
Апроч прыхарошанай, гладка прычэсанай, ідэалізаванай фігуры Аўласёнка, у нарысе з ягоных вуснаў гучала горкая праўда пра быт і “дабрабыт” вясковага настаўніка. Але самае галоўнае – амаль на цэлую старонку разважае дамарослы “народны заступнік” (не раўнуючы – някрасаўскі Грыша Дабрасклонаў...) пра, далікатна кажучы, непачцівыя адносіны дырэктара саўгасу “Альхоўскі” ня толькі да настаўнікаў, а і да сваіх жа працаўнікоў – рабочых і сьпецыялістаў, увогуле да чалавека. Што “няма ў яго шырыні мысьленьня, неабходнага кіраўніку”, што ў яго “замест сапраўднага кіраўніцтва атрымліваецца нейкая дробязная валтузьня”. Што ён “з людзьмі размаўляць ня можа, ледзь што – крычыць, сварыцца”. Што “не прыслухоўваецца да патрэбаў народу” і таму не карыстаецца ў таго аўтарытэтам. І шмат яшчэ такога, што сьведчыць пра заганны стыль кіраўніцтва. Нават пра тое, што ў саўгасе мінулай восеньню дванаццаць гектараў бульбянога палетку нячэпаным пайшло пад сьнег. Людзі ледзь ня плакалі, прасілі: дазвольце хоць з дзесятай долі, мы ўручную выкапаем. Дзе там...
Нарэшце, хоць і намёкамі, але вінаваціў у гэтым усім Аўласёнак і кіраўніцтва раёну.
Была ў гэтай крытыцы чыстая праўда. Але ён, Аўласёнак, трывожыўся ня без прычыны. На апошнім пленуме РК КПБ абмяркоўвалася пытаньне, як у раёне пастаўленая работа з кіруючымі кадрамі, з іх “падборам і расстаноўкай”. Гучала там і пэўная крытыка, але “ў цэлым”, як заўсёды, дзейнасьць раённай партыйнай арганізацыі ў гэтым накірунку была ўхваленая. Аб чым Першы не прамінуў засьведчыць артыкулам у часопісе “Камуніст Беларусі”. У кулуарах амаль ужо ня шэптам, але яшчэ напаўголасу гаварылі пра тое, што і гэты пленум, і артыкул – добра прадуманыя хады, якія вельмі хораша ўкладваюцца ў запланаванае “там” павышэньне Першага. Пры слове “там” дасьведчаныя паказвалі пальцам на столь (можна падумаць, што гэтае павышэньне планавалася на нябёсах...). На нябёсах ці не, але ўсе добра ведалі, што ягоны папярэднік, а да таго ж яшчэ і сябра, шчасьліва скочыў з гэтай пасады адразу ў крэсла загадчыка аддзелу ЦК КПБ. Амаль за вушы цягне за сабою наступніка. І тут раптам такое... Хай сабе і ў органе ЦК ЛКСМБ, але разьбірайся потым – ты скраў капялюш ці ў цябе яго скралі...
Хутка Аўласёнак даведаўся, што нейкі змыслы альховец падклаў у дырэктарскі “казёл” часопіс “Ніва”, адгорнуты на патрэбнай старонцы. Відаць, не разьлічваючы, што ў Мікалая Аляксеевіча хопіць духу прачытаць увесь нарыс, той “змыслы” самае важнае падкрэсьліў чырвоным алоўкам.
Рыгор затаіўся. Можа з вялікай хмары?..
А неўзабаве дырэктарава сакратарка па тэлефоне “запрасіла” Рыгора Іванавіча наведаць кабінет Мікалая Аляксеевіча.
Дыялогу ў саўгаснай канторы не атрымалася. Затое які быў маналог!.. Дырэктар тыцкаў рукой у падкрэсьленыя чырвоным алоўкам часопісныя радкі, часта запінаючыся, зачытваў іх, пырскаў сьлінай і безупынку паўтараў:
– А это что? А это как понимать?
Пад канец гняўлівага маналогу моцна ляпнуў часопісам па стале і выплюхнуў на Рыгораву галаву набор такіх адмыслова брыдкіх словаў, што хоць вушы затыкай. Ад усяго самай прыстойнай была пагроза:
–Ишь ты его!.. Кто ты такой – меня критиковать?.. Сопляк! Учителишка сраный! Видал я таких писак!.. Да я тебя в баранний рог скручу!..
Праз некалькі дзён парторга школы Рыгора Іванавіча Аўласёнка проста з уроку запрасіла да тэлефону сакратар РК КПБ па ідэалогіі Яніна Браніславаўна:
– Товарищ Авласёнок! Объявите, пожалуйста, коммунистам Вашей школы партийное собрание на завтра, желательно на 15.00.
– А парадак дня, Яніна Браніславаўна? Які парадак дня?
– Персональное дело коммуниста Авласёнка. Имейте ввиду – со всеми вытекающими последствиями…
Рыгор Іванавіч даволі выразна ўявіў, якія такія “последствия” яго чакаюць і адкуль-куды яны будуць “вытекать”...
Аднак ня мог ён тады прадбачыць, што нейкая няшчасная часопісная публікацыя так крута паверне ягоны лёс. І не толькі ягоны, але і лёс ягонай сям’і.
Ну, ды што ж? Для таго і рог у барана, каб бараніцца. А як прысьпічыць – то і нападаць...
* * *
Як гэта ні дзіўна, але партыйны сход у Альхоўскай школе ня спраўдзіў намераў райкаму.
На пачатку ўсё ішло гладка.
Яніна Браніславаўна, якая прыхапіла з сабою на сход загадчыка аддзелу прапаганды Швяцова і “незаслужана пакрыўджанага” гаспадара саўгасу, павяла рэй звыкла і рашуча. Кораценька “ашчасьлівіўшы” партыйцаў інфармацыяй пра посьпехі “сацыялістычнага будаўніцтва” ў краіне, раёне і ў асобна ўзятым саўгасе “Альхоўка”, перайшла да галоўнага.
– И вот в то время, товарищи, когда весь советский народ успешно трудится над претворением в жизнь исторических решений съезда и последующих постановлений пленумов ЦК КПСС, коммунист Авласёнок Григорий Иванович, ваш коллега, считает позволительным очернять нашу советскую действительность…
І гэтак далей.
Сьледам выступіў “незаслужана пакрыўджаны”. Мікалай Аляксеевіч, гэтым разам надзіва рахманы, нават лагодны, нагадваў маладое, кволае ягнятка, якое так груба штурхануў пад дыхаўку нейкі прыблудны баран. Здавалася, ён вось-вось пачне жаласна бляяць...
Калі ж дайшла справа да выступленьняў камуністаў, сцэнар сходу нечакана парушыўся. Яніна Браніславаўна падымала ўсіх па чарзе, як нашкодзіўшых шкаляроў, але ніяк не магла “выдавіць” з выступоўцаў такога неабходнага “всеобщего осуждения”. Выкладчык гісторыі ўвогуле дазволіў сабе пагадзіцца з некаторымі “крытычнымі выпадамі” Аўласёнка супраць дырэктара саўгасу. Больш таго, ён усумніўся ў справядлівасьці прапановы Яніны Браніславаўны аб’явіць Аўласёнку “строгий выговор с занесением в учётную карточку”:
– Ну, дык што? Можа давайце лепш адразу расстраляем Аўласёнка? Я разумею, што наклікаю на сябе праведны гнеў Мікалая Аляксеевіча, тым больш, што магчыма ўжо заўтра мне давядзецца ўкленчыўшы прасіць у яго саломы. Але і так нельга. Рыгор Іванавіч – наш калега. І не ягоная віна, што сёе-тое ў нарысе пераблытана ці, лепей сказаць, не зусім так пададзена, як цяпер гэта прынята. Урэшце і ня ён аўтар. А ўвогуле, праўда рана ці позна ды павінна прабіцца на сьвет. Прапаную паставіць Аўласёнку на від.
“Паставіць на від” – гэта хітрая прыдумка партакратаў. Яно нібыта і не пакараньне, а хутчэй пагорозьлівы паківок указальным пярстом: “Помні, сукін сын!..”
Насуперак райкамаўскай прапанове амаль аднагалосна “паставілі на від”. Гэта ўжо было нешта падобнае на бунт.
Моцна расчараваная, не задаволеная вынікамі сходу, узрушана-злая ідэалагіня на разьвітаньне аглавушыла Рыгора новай пагрозай:
– Это ещё не всё, не радуйтесь. Так это дело Вам с рук не сойдёт! Потрудитесь завтра же явиться в райком партии. Мы этого так не оставим! Ваше дело на контроле самого Александра Ивановича!
Аляксандр Іванавіч Блажэвіч – гэта Першы. Бог, цар і вайсковы начальнік у раёне. А апошнім часам – кандыдат на высокую пасаду “там”, мала што ні на нябёсах...
...У сваім шыкоўным кабінеце (кажуць, адзін цікаўны мужычок, прыадчыніўшы дзьверы ў гэты кабінет, на поўным сур’ёзе пытаўся, ці праўда, што менавіта тут зьдзіраюць шкуру) у прысутнасьці “ідэалагіні” і загадчыка аддзелу прапаганды Аляксандр Іванавіч доўга і занудна расьпякаў “неблагодарного выкормыша советской системы”. А яна ж, сістэма, дала яму, Аўласёнку, усё – шчасьлівае дзяцінства, бясплатную вучобу ў школе і ў інстытуце, бясплатнае лячэньне, нарэшце, даверыла яму выхаваньне падрастаючага пакаленьня... Партыя аказала яму высокі давер і гонар, прыняўшы ў “свои ряды”! А ён, як той хіжы воўк, – колькі ні кармі, усё ў лес глядзіць...
–Так вот, товарищ Авласёнок. Насколько мне известно, коммунисты школы пошли у Вас на поводу. Хотя Вы заслуживаете не просто порицания, а самого строгого партийного взыскания. И не хорохортесь. Союз писателей Вам не поможет, не надейтесь. Единственно правильный выход из этой, мягко говоря, некрасивой ситуации – это опровержение в самой массовой нашей газете «Советская Белоруссия». Мы пригласили в район корреспондента этой газеты, он Вам поможет. А пока – идите в кабинет заведующего отделом пропаганды, берите бумагу и опровергайте тот бред, который Вы себе позволили. Опозорили, понимаете ли, на всю республику…
Відаць, той самы непрадказальны ген зноў варухнуўся ў Рыгоравым арганізьме. Крыўда на яўную несправядлівасьць засьціла яму вочы, туманіла сьвядомасьць.
– Я ня буду пісаць ніякага абвяржэньня. Усё, што напісана ў нарысе, – праўда. Гэта могуць пацьвердзіць людзі ў Альхоўцы. Прышліце каго з райкаму ці райвыканкаму. Хай аб’ектыўна разьбярэцца. А я нічога пісаць ня буду.
Гэта ўжо быў выклік багам.
– Будете, как миленький! А нет – пойдёте в жёлтый дом. Там Вам вправят мозги, а то они у Вас, похоже, съехали набекрень.
– Няўжо Вы і гэта можаце, Аляксандр Іванавіч? Я краем вуха чуў пра такое, але думаў, што гэта “вражеская пропаганда”. А, выходзіць, Вы сапраўды можаце?..
– Можем! Идите и пишите!
…Загадчык аддзелу прапаганды Швяцоў урачыста пасадзіў Рыгора Іванавіча за свой стол, падсунуў пад нос некалькі аркушаў паперы, модную шарыкавую ручку і амаль што папрасіў:
– Пішы, Рыгор Іванавіч. Такімі рэчамі не жартуюць. Першы ўзьвінчаны, што хочаш можа быць… Ты яму ўсе карты блытаеш…
І закрыў за сабою дзьверы на ключ, пакінуўшы Рыгора аднаго.
Агаломшаны ад усяго толькі што чутага ў свой адрас, Рыгор нейкі час сядзеў, тупа пазіраючы на чысты аркуш паперы. А можа ў яго і сапраўды “страха паехала”? Хто ён ёсьць у гэтым вар’яцкім сьвеце? Малекула. Мікроб. Але, урэшце, мікроб таксама не бяскрыўдны. Можа такога нарабіць!.. Ці можа ён і праўда хіжы воўк, які пазірае толькі ў лес і бачыць толькі падлу ды гнілыя лаўжы?...
У кабінеце на бакавіне кніжнай шафы – каляровы плакат: на тле распрамененага сонца красуецца радасна-адухоўленае аблічча чарговага савецкага правадыра. І сакраментальнае: “Партия – Ум, Честь и Совесть нашей эпохи”. Дзякуй, падказалі, што такое ёсьць наша родная партыя...
І Рыгор Іванавіч размашыста вывеў на чыстым аркушы:
“Гэтым даводжу да ведама, што мае Розум, Гонар і Сумленьне не дазваляюць мне жыць не па праўдзе, суладна існаваць з “Умом, Честью и Совестью нашей эпохи”. Таму я лічу найлепшым пакінуць гэты сьвет. У сьмерці маёй прашу вініць райкам партыі...”
Калі абнадзеяны Швяцоў вярнуўся ў кабінет за Аўласёнкавым абвяржэньнем, ён доўга моўчкі таропіўся ў напісанае. Нарэшце выразна пакруціў пальцам ля сваёй скроні і на дробныя ашхамёткі парваў ці не апошні “твор” незразумела ўпартага, непрадказальнага літаратара-”учителишки”...
І ўжо дома, у Альхоўцы, згадалася Рыгору Аўласёнку ягонае далёкае дзяцінства, захмаранае і засмужанае бязбацькаўшчынай, нішчымніцай, галотай, высмактанае клапамі ды рабакамі. Але асьветленае надзеяй на штосьці лепшае, ацепленае прадчуваньнем, што некалі ў сьвеце запануюць дабрыня і справядлівасьць. З гадамі сталеючы, ягоная душа мітусілася, кідалася, ірвалася з грудзей, прагла таго сьвятла, пакутвала ад сваёй бездапаможнасьці. Аднак усё ж жыла надзеяй...
І прыгадаў ён чамусьці задрыпаную калгасную малатарню з хударэбрым конікам, прывязаным да доўгага драўлянага дышаля. Конь хадзіў адным і тым жа кругам, і дышаль круціў хітры жалезны механізм. І ўявілася Рыгору ўсё ягонае жыцьцё малатарняй. Толькі замест снапоў малаціла яно Рыгораву душу...
ЗГАДКА ДЗЯЦІНСТВА
Згадаліся дзяцінства дні:
Снапы
і грукат малатарні,
І я па крузе
на кані
Гарцую горды і ўладарны.
Душа жадае:
мне б сядло –
Падцісну я тужэй падпругу.
Гайда, скакун мой,
за сяло! –
А конь зьнямоглы
ходзіць кругам.
Бадзёру пяткамі ў бакі
І матлашу яго за грыву.
– Гайда, скакун мой,
напрасткі,
Цераз аблогі і абрывы!
З табой паскачам вольна мы
У край нязьведаны,
няблізкі...
Быў круг.
І конскі ўхмыл нямы.
І быў зубоў зацяты выскал.
Быў круг.
Адзіная з дарог.
Мой бедны конь з яго ня выйшаў...
Пасьля я ўцяміць толькі змог,
Што быў яшчэ –
драўляны дышаль.
Быў конь прыкуты да яго
Намёртва, туга,
аж да скону...
...А дзесьці ў казцы –
конь-агонь
Біў капытом у дол шалёна...
Я веру ў казку.
І ў дабро.
Мой лёс-скакун імчыць імкліва.
Ды гэты вольны бег
зласьліва
Цікуе хіжае нутро.
Надзеяй цешыцца:
ўпаду,
Як сон-зьнямога закалыша.
А не – гукне наўсьцяж:
– А-ту!
Вяжы шалёнага на дышаль!
На круг свавольніка,
на круг!–
Надзейна дышаль утрымае!..
Яна нялёгкая –
прамая...
Ды ў вольным полі –
вольны дух!
* * *
Вядома, разьвітвацца з жыцьцём, як гэта ён пагражаў райкаму, Рыгор Аўласёнак не зьбіраўся. Тады на яго напаў нейкі зух, жаданьне хоць так дасадзіць “руплівым захавальнікам камуністычнай маралі”. Гэта была бравада.
Аднак тое, што яму маглі дапамагчы заўчасна пакінуць гэты сьвет альбо акунуцца ў віртуальнае жыцьцё ў псіхушцы, – пра гэта Рыгор задумваўся ўсур’ёз. І гэта змушала яго насьцярожвацца.
Пэўныя падставы для такой насьцярогі былі. Асабісты шафёр дырэктара саўгасу, былы Зосьчын аднакласьнік, па сакрэту выдаў нядаўні эпізод. Даганяючы на гравейцы адзінокага мужчыну з партфелем, акурат каля школы, Мікалай Аляксеевіч, як гусак, выцягнуў шыю і пільна паўзіраўся ў постаць наперадзе. Пазнаўшы, не ўтрымаў у сабе злосьць і зашыпеў:
– Это кто? Авласёнок? Дави этого гада!..
“Даві – не даві”, а якая выпадковая цагліна на Рыгораву галаву магла ўпасьці...
У Альхоўку зачасьцілі візіцёры з самых розных інстанцыяў: з раённых, абласных і нават сталічных.
Першым, як і абяцаў “гаспадар раёну”, зьявіўся карэспандэнт “Советской Белоруссии” Леў Салавейчык. Пазьней Рыгор прыйшоў да высновы, што імя і прозьвішча журналіста, хоць даволі недарэчна выглядалі ў цесным суседстве адно з адным, але найлепшым чынам стасаваліся з яго асобай. З бяскрыўднымі ахвярамі ён распраўляўся па-ільвінаму крута і бязьлітасна. Затое перад “гаспадарамі жыцьця” заліваўся салавейкам. Гэткім сьцьвердзіў ён сябе і ў Альхоўцы. Уволю і ўсмак нагуляўшыся з саўгасным, сельсавецкім і сьпіртзавадскім начальствам у Альхоўскім урочышчы (і ня толькі), напакаваўшы ёмісты “жыгулёўскі” багажнік саўгаснай ялавічанай і сьпіртзавадской прадукцыяй, нават не пабачыўшы ўвачавідкі сваёй “ахвяры”, Леў праз пару дзён вярнуўся ў свой рэдакцыйны прайд. А яшчэ праз нейкі час салавейкам прасьпяваў у сваёй газеце, як дбайна працуе і клапоціцца аб людзях дырэктар саўгасу “Альхоўка”, вядома ж, у цеснай зьвязцы з кіраўнікамі сельскага Савету і мясцовага сьпіртзаводу (што праўда, то праўда, бо час ад часу альхоўскае ўрочышча аж разьлягалася ад іхняга “цеснага супрацоўніцтва”). Не прамінуў пры гэтым згадаць, што ня так даўно адна далёкая ад жыцьця сталічная літаратарка ўзьвяла напрасьліну на “талковага” дырэктара саўгасу Мікалая Аляксеевіча Санько і тым самым незаслужана яго пакрыўдзіла...
Адзін за адным Альхоўку наведалі інструктары абкаму партыі, ЦК КПБ, ЦК ЛКСМБ, галоўны рэдактар камсамольскай газеты “Сьцяг юнацтва”. Вядома ж, іх суправаджала райкамаўская “сьвіта”. Як правіла, усе гэтыя візіты пачыналіся ў кабінеце дырэктара саўгасу і заканчваліся патаемным гульбішчам зноў жа ў гасьцінным альхоўскім урочышчы. Ніхто з іх не сустрэўся і не пагутарыў з вяскоўцамі, не зазірнуў у школу і не пацікавіўся, якімі клопатамі жыве сельскі настаўнік. Ня кажучы ўжо пра тое, каб выслухаць “яршыстага” настаўніка Аўласёнка.
Відаць, “там”, “на самым версе” нарэшце дасталі і галоўнага рэдактара “Нівы”, бо бліжэй да вясны ён прыслаў у Альхоўку свайго намесьніка, пісьменьніка Янку Даніловіча. Дні два то на саўгаснай ферме, то на мехдвары, то на капцах, дзе жанчыны наразалі насенную бульбу, аб’яўляўся нейкі падазроны чалавек, які вельмі хораша гаварыў па-беларуску і ўсё дапытваўся, як тут жывецца люду. Ня надта каб ахвотна, але сёй-той, самы сьмелы ці неасьцярожны, гаварыў і пра набалелае. У хату да Аўласёнкаў рэдактарскі пасланец не зайшоў, але і з ім, і з іншымі настаўнікамі пагутарыў у школе.
Хутчэй за ўсё дырэктар школы, хоць і ня вельмі хаўрусаваў з Мікалаем Аляксеевічам, а ўсё ж давёў да “высокага” ведама, што пад яго “капае”, яўна зьбірае кампрамат карэспандэнт таго самага часопісу...
Пад вечар саўгасны “камісар”, ён жа намесьнік дырэктара, вылавіў-такі гэтага “варага” – “няправільнага” карэспандэнта – і даставіў яго ў кантору.
На гэты раз Мікалай Аляксеевіч быў “сама ветлівасьць”. Ён ня лаяўся і ня пырскаў сьлінай. Адно выказваў “шчырае” шкадаваньне:
– Как же так? Такой уважаемый товарищ уже два дня работает в совхозе, без транспорта, добирается на ночлег в райцентр. А я ничего не знаю. Зашли бы, представились. Мы бы выделили Вам машину, подключили бы моего боевого зама. Словом, создали бы Вам необходимые условия для работы. А вечером могли бы ближе познакомиться с нашей чудесной природой, с нашеей маленькой «швейцарией». В любом случае, вот Вам ключ от комнаты для приезжих. Она у нас здесь же, в конторе. Располагайтесь у нас и чувствуйте себя, как дома. Если что, – обращайтесь прямо ко мне. А завтра вместе поездим по хозяйству.
Ад ключа Я. Д. не адмовіўся. Аднак бліжэй да ночы, калі натомлены за дзень “карэспандэнт” ужо зьбіраўся ўваліцца ў ложак, у дзьверы выдзеленага яму пакою настойліва пагрукалі. На парозе стаялі тры вясковыя маладзёны ладнага пакрою і на добрым падпітку. Яны нахабна лыбіліся і са словамі “ты чаго сюды прыехаў?” і “што ты тут забыўся?” узялі Даніловіча за грудзі...
Уратавала яго бутэлька “Белавежскай горкай”, якую прадбачліва прыхапіў з сабою ў камандзіроўку. Як у ваду глядзеў, што спатрэбіцца. Маладзёны не адмовіліся ўзяць чарку-другую са сваёй “дзівакаватай” ахвярай, а захмялеўшы яшчэ больш, палезьлі з абдымкамі, пераконвалі, як яны “уважаюць харошага чалавека”, доўга і шчыра дзівіліся, навошта ”шэфу” спатрэбілася такога “дубасіць”...
Бойкі не атрымалася. Аднак было зразумела, што гэтая правакацыя павінна была закончыцца ў лепшым выпадку ў райаддзеле міліцыі, у горшым – у раённай лякарні. А ў канчатковым варыяньце – разборкай у ЦК ЛКСМБ адносна маральнага аблічча супрацоўніка паважанага маладзёжнага часопісу.
Назаўтра рана ранічкай апуджаны начным візітам Янка Даніловіч – “лахі пад пахі” і сігануў на перакладных у райцэнтр, а з яго – у сталіцу...
А недзе праз паўмесяца, упарадкаваўшы і аформіўшы належным чынам матэрыял, сабраны ў Альхоўцы сваім “гераічным” намесьнікам, галоўны рэдактар часопісу паклаў акуратную папачку на стол Аляксандра Іванавіча Блажэвіча. Пры гэтым ня вельмі далікатна папярэдзіў:
– Цяпер мы выйдзем з хадайніцтвам у ЦК КПБ, каб больш пільна прыгледзеліся да метадаў работы з кіруючымі кадрамі ў вашым раёне...
Падзейнічала. Страсьці ўлягліся.
Адгрымела, адбушавала навальніца...
Звычайна пасьля яе радасна ажывае прырода, паветра насычаецца азонам. Навальніца прыносіць прахалоду і сьвежасьць. Усяму існаму вальней дыхаецца, хочацца жыць і жыць...
Рыгору Аўласёнку ні дыхацца, ні жыць ня стала лягчэй. Душа ягоная замёрла, скукожылася, аглухла, нібыта ў яе пацэліў пярун. Ні табе азону, ні прахалоды, ні сьвежасьці. Душу запаланіў едкі туман бязьвер’я, хоць недзе глыбока на дне яшчэ слаба тлеў вугельчык пратэсту. Як жа так? Чаму такое нязводнае, такое жывучае з часоў паганства імкненьне людзей мець над сабою процьму бажкоў, пакланяцца жывым ідалам – ад тутэшага пана-гаспадара да амаль незямных крамлёўскіх ідалаў? Як жа тады з біблейскім запаветам “не сотвори кумира”? А калі ўсё ж стварылі, то ці ня час выдавіць з сябе рабоў, каб не задыхнуцца рана ці позна ў душнай, сьмярдзючай атмасферы ўсеагульнага ідалапаклонства і рабалепства?
Камень аб камень –
аж іскры ўразьлёт!
З дзікім натхненьнем,
а можа з агідаю
Продкі мае –
паўсьвядомы народ –
Высеклі з каменю першага ідала.
Быў раўнадушна-халодны пагляд,
Колькі ахвяр яму продкі ня кідалі, –
Несьлі дарослых
і немаўлят...
Моўчкі глыталі іх змрочныя ідалы.
Толькі ня ведаю,
як і калі
Адушавілі і пашпарт ім выдалі,
Бо на пакутніцы нашай Зямлі
Ёсьць і сягоньня ўладарныя ідалы.
Хопіць нязначнага руху рукі –
Зойдуцца вусны ялейнай малітваю...
Людзі!
Няўжо прадалі на вякі
Вы свае душы на капішча ідалам?
Сьмерць –
не страшнейшая ў сьвеце з пакут.
Горш бездухоўнымі жыць інвалідамі!..
Сьвет рабалепства не згіне,
пакуль
Будуць над намі
бяздушныя ідалы!
...Літаральна праз лічаныя месяцы ў гонар 65-годдзя Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі дырэктар саўгасу Альхоўскі Санько Мікалай Аляксеевіч быў узнагароджаны Ганаровай граматай райкаму КПБ.
Крыху пазьней Блажэвіч Аляксандр Іванавіч быў пераведзены на работу ў ЦК. Вядома, з прычыны асаблівых заслуг перад партыяй і народам.
А на скроні “звышэнергічнага” настаўніка Альхоўскай сярэдняй школы, саракагадовага Аўласёнка Рыгора Іванавіча лёгкай парошай нечакана выпала сівізна..
* * *
Напрыканцы навучальнага году дырэктар школы паклікаў Рыгора Іванавіча ў свой кабінет.
– Ты толькі не яршыся, Рыгор Іванавіч, зразумей мяне правільна. Я тут прыкідваю папярэднюю тарыфікацыю на наступны год. І, як ні б’юся, не набіраецца табе гадзінаў да стаўкі. Адно з дзесятак нашкроб...
Рыгор Іванавіч усё добра разумеў. Ён не вінаваціў дырэктара школы, бо быў упэўнены, што ініцыятыва зыходзіла “зьверху”, бадай з чацьвёртага паверху “пентагону”. А ўжо адтуль пайшла па інстанцыі ўніз.
І прыгадалася яму ня так даўно чутая, ня вельмі прыемная на пах прымха, расказаная яму кімсьці акурат у зьвязку з ягонай сітуацыяй.
“Холад, слата... На полі дрыжыць скукожаны верабей. І тут – карова. Прысьпічыла ж ёй спаражніцца акурат на беднага вераб’я. А ён у гэтай сьвежай кучы, глядзіш, і сагрэўся. Павесялеў, высунуў галаву і чырыкае. Такім і зжэр вераб’я выпадковы нахабны кот. Адсюль – ажно тры мудрых высновы. Першая. Не абавязкова твой вораг той, хто пасадзіў цябе ў дзярмо. Другая. Не абавязкова твой сябар той, хто выцягнуў цябе з дзярма. І трэцяя (на жаль, вызначальная ў нашым жыцьці): а калі ўжо трапіў у дзярмо, то не высоўвайся – сядзі і не чырыкай...”
Выходзіць, “начырыкаў” Рыгор Іванавіч на сваю галаву...
І падаўся амаль што ўжо “экспедагог” Аўласёнак за парадай ці за спагадай, а як пашанцуе, то і за падтрымкай да стольнага Менску, у пісьменьніцкую “кантору”.
Прыняў “перыферыйнага” літаратара адзін з сакратароў СП, выбітны пісьменьнік Гаўрыла Іванавіч Борскі. Выслухаў, паспагадаў. Як параду зразумеў Рыгор глыбакадумную развагу мэтра:
– А ці варта яно грукацца ілбом у бетонную сьцяну? Усё роўна не праламаеш. Толькі сабе бальней...
Прыкрыўшы даланёю лоб, Гаўрыла Іванавіч на нейкі час застыў у позе вялікага мысьляра. Потым схамянуўся і рашуча пляснуў той жа даланёю па стале.
– Вось што, Рыгор. Бяры-ка ты, браце, пару бутэльчын, і выедзем мы з табою на прыроду. Там лепей мысьліцца. Прыхопім з сабою каго з “бюроўскіх”, бо не абыдземся бяз іхняга транспарту. Мо ўсе разам нешта і скумекаем.
Сакратар-пісьменьнік акурат і курырываў тое самае Бюро прапаганды мастацкай літаратуры, дзякуючы якому Рыгор Аўласёнак меў ня так даўно амаль што лёсавызначальнае знаёмства з паэткай Людмілай Ганчарук.
“Прыхапілі” на прыроду намесьніка дырэктара Бюро, паэта Максіма Акрайчыка. На ўзьлеску за горадам “накрылі” стол – стары, трухлявы пень. Зьбіралася на дождж, парыла. Прапусьціўшы пару папяровых кілішкаў, Гаўрыла Іванавіч распрануўся да трусоў і прыняў велічную позу. Пацепваючы рукою то па калматай грудзіне, то па багатаму бэбаху, што мяшком навісаў над “сямейнымі” трусамі, ён раптам заладзіў адно і тое ж:
– Пакрыўдзіў мяне, хлопцы, Бог. Ой, як пакрыўдзіў...
“Бюровец” хітра пасьміхаўся, а Рыгор ніяк ня мог уцяміць, шть так даняло “масьцітага” пісьменьніка і велькага саюзаўскага начальніка. Можа што кепскае ў сям’і здарылася...
Нарэшце ён пачуў адказ на сваё нямое запытаньне:
– Пакрыўдзіў Бог... А тым, хлопцы, пакрыўдзіў, што надзяліў мяне магутным талентам!..
Амаль па Грыбаедаву – гора ад розуму...
За нецьвярозай, але, вядома ж, вельмі “разумнай” гутаркай нарэшце выявілася, што ня так даўно ў Бюро прапаганды выслабанілася месца няштатнага карэспандэнта-арганізатара, акурат па Гарадзеншчыне. Праца ня з лёгкіх, аплата не гарантаваная, залежыць ад колькасьці праведзеных пісьменьніцкіх сустрэчаў у розных арганізацыях і працоўных калектывах. Але калі з жаданьнем ды з розумам, то можна і няблага зарабіць. Тым больш, што і самому можна сяды-тады выступіць. А гэта ўжо някепскі прыварак да асноўнага заробку. Праўда, за пісьменьніцкія выступленьні трэба здымаць невялікія грошы, але кіраўнікі, як правіла, у гэтым не адмаўляюць, бо ім таксама трэбаць неяк зрасходваць сродкі, закладзеныя планам на культурна-масавую работу.
Вечарам таго ж дня Рыгор патэлефанаваў у Альхоўку. Не сказаць, каб Зоська была надта ўсьцешаная такому павароту падзеяў. Цэлых два тыдні на месяц мужу сьвяцілі камандзіроўкі. Аднак жа не абы з кім – з пісьменьнікамі. Ды і сям’ю неяк цягнуць трэба. Алінка хутка скончыць інстытут, а там, глядзі, і вясельле не за гарамі. Алесь вось-вось закончыць школу. Хлопец з мазгамі, трэба пра інстытут думаць. З Юрасём клопат пакуль малы, але ж і ён падрастае. Не ісьці ж, нарэшце, Рыгору паляводам у саўгас. Ото ж была б радасьць Саньку...
Назаўтра Рыгор Аўласёнак падпісаў дамову з Бюро прапаганды.
А яшчэ праз тыдзень у кабінеце сакратара па ідэалогіі суседняга раёну новасьпечаны карэспандэнт-арганізатар прадстаўляў двух падбылых пісьменьнікаў. Абодва камуністы, абодва ўдзельнікі вайны. Ні Рыгор, ні бедалагі ветэраны і ў дурным сьне не маглі прысьніць, што менавіта ў такой установе маладая, начапураная асоба сустрэне іх у штыкі:
– Я так, понимаю, уважаемые, Союз писателей опять с протянутой рукой к нам? Опять район обирать приехали?..
Нават не патлумачыла, што там крыецца за гэтым словам “опять”...
Ну, што ж? Як казалі старажытныя, “nullus enim lokus sine genio est”– у кожнага месца ёсьць свой дух...
* * *
Сёе-тое кур’ёзнае з літпрапагандысцкай практыкі.
У актавай зале на трыкатажнай фабрыцы амаль адны жанчыны. Канец працоўнага дня. Наперадзе ў стомленых працаўніц вунь яшчэ колькі надзённых сямейных клопатаў. А іх сілком сагналі сюды...
Выступае пісьменьнік С. К. Пераказвае габраўскія анекдоты, нібыта ім самім перакладзеныя на беларускую мову. Жанчыны стрымана пасьміхаюцца, а сам “выканаўца” заходзіцца ад сьмеху.
– Выбачце, даражэнькія, што так рагачу. Але ж калі ня вытрываць!
Ізноў – “га-га-га...” Нарэшце пачалі ўголас рагатаць і ў зале. Не з анекдотаў – з бедалагі пісьменьніка.
У “партаргіні” фабрыкі павылазілі на лоб вочы...
Бяда, дый годзе, з “літаксакаламі”. Такое ўражаньне, што старыя сьпяшаюцца ўволю нагаварыцца перш чым выправіцца ў краіну вечнага маўчаньня.
Пісьменьнік А. І. амаль сорак хвілінаў чытае даволі прымітыўную паэму, напісаную ім яшчэ “за Польшчай”. Выбірае час, адпушчаны на ўсё пра ўсё. У слухачоў лопаецца цярпеньне. На нейкае імгненьне А. І. замаўкае. Радасныя апладысьменты: нарэшце... Абвёўшы пільным позіркам ушчэнт змарнелую, але раптам ажыўшую аўдыторыю, усьцешаны аўтар урачыста абвяшчае:
– Бачу, вам цікава. Тады паслухайце другую частку маёй паэмы...
Пісьменьнік А. Д., які перажыў фашысцкую акупацыю ў Менску, звыш усялякай меры доўга расказвае, як пасьля вайны адбудоўвалася сталіца, як яна зараз шырыцца і прыгажэе. Употайкі, каб бачыў адно толькі “аксакал”, пальцам выпісваю ў паветры кругі, маўляў, закругляйцеся, шаноўны, пара-перапара. Заўважыўшы нарэшце мой красамоўны жэст, А. Д. схамянуўся:
– Чакайце, паважаныя! Тут мне наш арганізатар нагадвае: гэта ж я вам яшчэ не расказаў пра кальцавую дзіцячую чыгунку ў Менску...
Аддалены ад абласнога цэнтру невялікі пушчанскі раён. Апошняя сустрэча двух сімпатычных паэтаў Ю. Г. і К. К. з чытачамі ладзілася ў цэнтральнай раённай бальніцы. Як выявілася, у новым з іголачкі бальнічным комплексе ёсьць саўна і ўсё неабходнае для “рэлаксацыі” раённых чыноўнікаў пасьля такіх цяжкіх працоўных будняў. (Чаго ня зробіць народная ўлада для свайго працоўнага люду!..)
Узяўшы папярэдне па сьціплай чарачцы і падвёўшы вынікі “ўдарнай пісьменьніцкай працы на ідэалагічным фронце”, мужчыны на чале з галоўным ідэолагам раёну рушылі ў парылку. Якое ж было зьдзіўленьне, калі сьледам у парылку ўшмыгнулі маладзенькія сястрычкі. Вядома ж, ня ў белых халатах, а ў чым мамка нарадзіла. Яны надта пацяшаліся, як недацёпы пісьменьнікі пасьпяшаліся прыкрыць свой ажыўшы раптам мужчынскі гонар...
Ю. Г. і я, як ашпараныя, пад агульны сьмех вырваліся на волю, зганьбіўшы, бадай, увесь мужчынскі род, пакінуўшы на невядома якія “пакуты” ідэолага, галоўнага ўрача і ня надта пужлівага ад кабет К. К.
Мабыць, “рэлаксацыя” працягвалася ўсю ноч, бо К. К. прыплёўся ў гасьцініцу толькі пад раніцу. Выгляд меў такі, нібыта яго пераехаў самазвал...
* * *
Больш як тры гады Рыгор Аўласёнак нібыта вісеў паміж небам і зямлёй. Адарваўшыся ад школы, ён як бы страціў апірышча пад нагамі. Мудрая маці Кацярына неяк вызначыла: “Хто ты цяпер ёсьць, сынок? Ні ты настаўнік, ні ты нейкі там пісака. Так – пустальга, шалтай-балтай”... І мела рацыю. Праца настаўніка пры ўсёй сваёй нярвовай і фізічнай напружанасьці, пры ўсёй залежнасьці ад капрызаў амбітных каляадукацыйных чыноўнікаў, усё ж давала нейкі грунт. Было ўсьведамленьне, што ён таксама нечага варты ў гэтым жыцьці, бо як-ніяк прыкладае руку да богаўгоднай справы ці, як сказалі б тыя самыя чыноўнікі, “принимал участие в формировании нового человека”.
Іншая справа – арганізатарская праца ў Бюро прапаганды СП. Яно нібыта і ганарова быць побач з “інжынерамі чалавечых душ”, нават крыху адчуваць сябе адным з іх, амаль што выбраньнікам лёсу. Прыемна сустракацца кожны раз з новымі людзьмі, лавіць, у тым ліку і на сабе, іхнія паважлівыя позіркі. Просты люд заўсёды лічыў пісьменьнікаў асобамі выбітнымі, як бы не тутэйшымі ў гэтым сьвеце. Аднак Рыгора не пакідала ўражаньне, што ён саўдзельнічае ў нейкім падмане, за які да таго ж яму плоцяць грошы. Грызла сумленьне. Ён быў перакананы, што літпрапаганда не павінна быць сродкам дадатковых, хай сабе і не ахці якіх, пісьменьніцкіх заробкаў. Што значна большую карысьць і тым, і другім далі б літаратурныя вечары ў асяродках культуры – клубах, бібліятэках – з удзелам вядомых аўтараў, кнігі якіх не залежваюцца на паліцах, і іхніх зацікаўленых чытачоў. Сродкі на такія вечары маглі б акумулявацца ў раённых аддзелах культуры. І тады літпрапаганда не выглядала б “абіралаўкай”, як абазвала яе некалі наваградская партыйная дама. Бо, урэшце, што толку ад мусовых сустрэч з пісьменьнікамі затурканых вясковых кабет, галовы якіх забіты надзённымі хатнімі клопатамі і якія даўно ўжо не трымалі ў сваіх спрацаваных руках ніякай кніжкі, апроч, хіба, небагатай ашчаднай...
Рыгор Аўласёнак не аднойчы дзяліўся такімі сваімі думкамі і з самімі пісьменьнікамі, і з іхнім саюзаўскім начальствам. У адказ – паблажлівыя ўсьмешкі, маўляў, наіўны ты чалавек і шмат яшчэ чаго ня цяміш. Рыгор жа цяміў адно: такая форма літпрапаганды прыдумана не выпадкова. Часы бізуна, ці яшчэ горш – стрэлаў у патыліцу – як надоўга, але канулі ў Лету. Сёньня Бюро прапаганды – гэта салодкі пернік, які прапанавалі бальшавікі літаратурным творцам. А калі дакладней,– аброць з укладзенымі ў іхнія раты цуглямі. Каб помнілі, каму слугуюць, і што яны – усяго толькі “колёсики и винтики пролетарского механизма”. Словам, закілзалі…
Усё часьцей і часьцей маршчыніў Аўласёнак лоб у пошуках варыянтаў далейшага свайго існаваньня. Надзеі на іншую працу ў Альхоўцы ніякай, хіба што да Санька ў паляводства. Выйсьце бачылася адно: шукаць “шчасьця” ў сталіцы. Тым больш, што цяпер для гэтага былі пэўныя падставы. Дачка Аліна нарэшце атрымала дыплом правізара і выйшла замуж за мянчука. Акурат у год чарнобыльскай аварыі нарадзіла Аўласёнкам унучку Кацю. Сын Алесь паступіў на хімфак БДУ, хоць з маленства трызьніў “ваенкай”, нават памкнуўся быў паступаць у вайсковую вучэльню, аднак прыхварэў акурат пад час уступных экзаменаў. Усё ж лягчэй, калі студэнт пры боку. Юрасік яшчэ школьнік, з ім пакуль праблемаў няма. Самому ж працу ў вялікім горадзе знайсьці значна прасьцей.
А тут нечакана надарылася нагода.
Паміж штатнымі супрацоўнікамі Бюро прапаганды даўно пачаліся звадкі, якія паступова перарасьлі ў сапраўдную вайну: справа даходзіла да суда. Як і павялося ў такіх выпадках у краіне сацыялістычнай дэмакратыі, перамогу сьвяткаваў дырэктар. А баявы намесьнік склаў нарэшце зброю, у выніку вызвалілася ягонае штатнае месца. Менавіта гэтую пасаду і прапанавала Рыгору Аўласёнку кіраўніцтва СП, улічваючы ягоны ўжо немалы арганізатарскі вопыт. Праўда, наконт жыльля нічога не абяцалі. Параілі прадаць альхоўскую хату і купіць што-небудзь больш-менш прыдатнае ў межах прысталічнага раёну, бо ў самой сталіцы за выручаныя грошы тую ж прыбіральню не набудзеш...
І збылася нарэшце “мара ідыёта”. Атабарыліся Аўласёнкі ў вялікім селішчы Калоднікі, зусім недалёка ад гораду. Прамянялі даволі прыстойную альхоўскую хату на амаль што развалюху, затое ў прысталічным пасёлку. Зоська ўладкавалася ў тамтэйшую школу, а Рыгор неўзабаве прымаў ад сяброў віншаваньні з новай пасадай.
Здавалася б, усё складваецца як найлепей: годная пасада, не шыкоўнае, але ўсё ж жыльлё за нейкія паўгадзіны язды ад гораду, побач дзеці. Аднак шчымела Рыгорава душа толкам не зразумела па чым, але па нечым беззваротна страчаным, пакінутым назаўсёды ў любай яму Альхоўцы. Зразумеў пасьля: недзе там, у альхоўскіх ваколіцах, засталася, заблукала і прапала іхняя з Зоськай маладосьць.
А па завугольлі да іхняга новага прыстанішча ізноў падкрадвалася бяда...
* * *
Пасьля першай жа, пасьпяхова здадзенай сесіі Алесь нечакана заявіў бацькам, што расчараваўся ў хіміі і патаемна ад іх праз ваенкамат падаў дакументы ў Благавешчанскую ваенную вучэльню марской пяхоты. Гэта быў сярод зімы гром з яснага неба. Маці моўчкі плакала. Рыгор напачатку псіхаваў, спрабаваў адгаварыць сына, засьцерагчы, бо добра ведаў, што тое значыла. Даводзіў, што гэта адна з найбольш небясьпечных вайсковых прафесіяў, што ў сьвеце ня так шмат “гарачых кропак”, дзе б абышлося без савецкага салдата, так званага “інтэрнацыяналіста”. Ня кажучы ўжо пра Афганістан, дзе хутка ўжо дзесяць год, як нізавошта кладуць свае і чужыя галовы маладыя хлопцы. Калі ўжо так карціць, то пасьля заканчэньня універсітэту ідзі і служы, колькі хочаш, а спадабаецца вельмі – можаш і афіцэрскія пагоны начапіць...
Угаворы ня дзейнічалі. Алесь не хацеў і слухаць.
І тады Рыгор прыняў, магчыма, ня самае разумнае ў гэтай сітуацыі рашэньне: хай сын паслужыць тэрміновую. Хай пакаштуе той “кірзавай” кашы, якую ён, Рыгор, каўтаў у свой час цэлыя тры гады, хай адчуе на сваёй скуры, што ёсьць такое Армія і якое яно армейскае жыцьцё. Не іначай нейкі нячысьцік засьціў яму розум, бо, нягледзячы на жончын пратэст, ён зьвярнуўся ў райваенкамат з вар’яцкай просьбай: забярыце сына ў войска.
У ваенкома ад зьдзіўленьня палезьлі на лоб вочы: маўляў, упершыню ў сваёй практыцы бачу бацьку, які зьвяртаецца да нас з такой дзіўнай просьбай. Звычайна бывае наадварот: бацькі дабіваюцца адтэрміноўкі ці ўвогуле робяць захады, каб уратаваць сынка ад службы. А тут... Але ж мы ня можам. Неўзабаве пачнецца чарговы прызыў, а дакументы на Аляксандра Аўласёнка ўжо ў Благавешчанску.
У нейкім ачмурэньні Рыгор ужыў прыём, добра вядомы яму са студэнцкіх часоў, калі ён ваяваў за пакой у інтэрнаце. Бутэлька з “гаручай сумесьсю”, як вядома, падрывала ня толькі танкі, а часам нават дзяржаўныя асновы. Што ўжо казаць пра чыноўніка... Адно напрамілы Бог прасіў, каб ня трапіў сын у Афганістан...
Напрыканцы лета Алесь ужо слаў лісты з падмаскоўнага гарадка Нахабіна, дзе ў сьпецыяльнай школе набываў прафесію мінёра. Да таго часу Рыгор крыху ачомаўся, на зьмену ачмурэньню прыйшла трывога. А што калі Афган?.. Да яго нарэшце дайшло, што ваенкомаўскія абяцаньні трацілі сілу за прыступкамі агульнага вагону, бітком набітага стрыжанымі навабранцамі. Там іншыя варункі, іншае вайсковае начальства. І хто там будзе пытацца ў бацькоў, пасылаць іхніх сыноў на “інтэрнацыянальную” бойню ці не. На тое ёсьць прысяга...
Беражонага Бог беражэ... Візіт у Нахабіна незадоўга да чарговага выпуска мінёраў крыху супакоіў Рыгора. Камандзір роты, з якім удалося сустрэцца, хваліў Алеся, запэўніў, што пакідаюць яго інструктарам у вучэльні. Нават падзякаваў бацьку за “талковага” салдата. На тым і паразумеліся.
А праз пару месяцаў прыляцела ад Алеся першая вестачка з новага месца службы. На канверце быў пазначаны адваротны адрас: п/п. 40 385-Б. А ў канцы ліста – “ГСВ ВНР. Р-н воз. Балатон”. Са зьместу ліста вынікала, што абрэвіятура ГСВ ВНР – ня што іншае, як Група савецкіх войск у Венгерскай Народнай Рэспубліцы. Алесь паведамляў, што служыць ён трапіў у Венгрыю, служба спакойная, вельмі дагледжаныя тамтэйшыя вёсачкі, ня ў прыклад нашым. Шкада толькі, што да гэтага часу яшчэ не пабачыў возера Балатон.
Ну, Венгрыя дык Венгрыя. Ня самы горшы варыянт. Насьцярожвала трохі ўпамінаньне пра Балатон: відавочна, гэта толькі тое, што мог сын запомніць пра гэтую краіну са школьнага курсу геаграфіі.
Насьцярога перарасла ў трывогу, калі выпадкова на вочы Рыгору трапіўся ліст ад Алеся, адрасаваны Юрасю. Як магнітам прыцягнулі да сябе ўвагу радкі: “...Ты цікавішся, браток, якая цяпер у нашай арміі самая лепшая зброя? Дык вось, самая лепшая – гэта наш “калаш”. І перагрэецца ён, і пяском яго заб’е, а ён страляе безадказна, не падводзіць...” Рыгора абдало жарам. Божа праведны, дзе ўжо там, у Венгрыі, перагрэцца таму аўтамату і пазабівацца пяском? Ці можа Алесь толькі выстаўляецца перад братам, дурыць, каб хлопец пазайздросьціў?.. Ліст быў напісаны на стандартнай паперы для вайскоўцаў. У левым верхнім кутку аркуша – каляровая выява: на фоне разгорнутага чырвонага штандара і муаравай стужкі праменілася чырвоная зорка. Крыху ніжэй дробнымі літаркамі – надпіс “Мы – интернационалисты”. Гэтым разам ганаровы надпіс ня быў старанна затушаваны, як гэта рабіў Алесь на ўсіх сваіх папярэдніх лістах.
Прыхапіўшы з сабою канверт з нумарам палявой пошты, Аўласёнак цішком ад Зоські падаўся да таго ж знаёмага ваенкома. Вырак быў адназначны і бязьлітасны:
– Не буду Вас утешать, Григорий Иванович. И ни в чём не вините меня. Я сделал в своё время всё, от меня зависящее. Вы сами виноваты. Зачем Вам всё это надо было? Будьте мужчиной! Ваш сын – в Афганистане…
* * *
Толькі цяпер, на сорак пятым годзе жыцьця, нарэшце адназначна зразумеў Рыгор Аўласёнак, што ў гэтым сьвеце далёка ня ўсё так дасканала ўладкавана. Нават такія адвечныя антыподы, як праўда і хлусьня, часам скажаюцца, перакручваюцца, трацяць сваю першародную сутнасьць і выяўляюцца ў зусім процілеглых якасьцях. І тады праўда патурае злу, а хлусьня тоіць у сабе дабро...
Як мог ўтойваў Рыгор ад Зоські сапраўднае месца службы сына. Пасьля гаворкі з ваенкомам ён не прызнаўся і Алесю, што ведае горкую праўду, па-ранейшаму падтрымліваў ягоную “венгерскую” версію. Пра службу той пісаў мала і неахвотна. Паведамляў толькі, што часта ходзіць у каравул, што мае бясконцыя нарады на кухню, чысьціць бульбу і мые посуд, што афіцэры без патрэбы вымуштроўваюць іх на пляцы. Што прывыклі яны там да “строгай венгерскай прыроды, чысьціні, акуратнасьці, дагледжанасьці іхніх двароў”.
Такое доўжылася амаль паўгода. Зоська, відаць, чула сэрцам нешта нядобрае, бо стала нейкая халаднавата-задумлівая, усё часьцей Рыгор лавіў на сабе ейныя падазроныя позіркі. Мусіў пераконваць яе, што армія ёсьць армія, што гэта ня мёд, што сапраўдны мужчына павінен праз усё гэта прайсьці. На тое ён і мужык. Рыгор ніяк не мог сабе ўявіць, калі і як ён скажа Зосьцы праўду, і як яна вытрымае гэтае нялюдскае выпрабаваньне.
Усё вырашылася нечакана проста, без аніякіх адпаведных захадаў. У адным з чарговых лістоў з “ГСВ ВНР” Алесь паведамляў, што ўсё ж здаў дакументы на паступленьне ў вайсковую вучэльню, і што ўсіх вайскоўцаў-абітурыентаў камандзіруюць ажно на трыццаць сутак у Саюз на зборы, нібыта ў Туркменію. Чаму ў Туркменію? Бо, як патлумачыў ім ротны камандзір, “Венгрыя належыць да Паўднёвай групы войскаў”.
Не пасьпеў Рыгор разабрацца, што да чаго, як з туркменскага Самарканду прыляцела тэлеграма:
“Шлите телеграмму на переговоры Мой адрес Самарканд 56 СВВАКУ Сборы – 3 703056 = Сын”
Неверагодны цяжар зваліўся з Рыгоравай душы. Ён не сумняваўся, што Алесь паступіць. Дзіўна толькі, што амаль год службы ў войску нічому яго не навучыў. Ну, што ж, значыць, гэта лёс, і нікуды ад яго ня дзенешся. Хвала Богу, што хоць нарэшце вылузнуў сын з тае афганскай малатарні...
На перагаворны пункт прыйшлі з прыкметна павесялелай Зоськай. Пасьля доўгага чаканьня ўбіліся нарэшце ў цесную перагаворную кабінку, і першае пытаньне, якое Рыгор неабачліва задаў свайму салдату было прамым і бязьлітасным:
– Ну, што, сынок, пасьля Афгану табе ў Самаркандзе ўжо ня так горача? Адаптавацца ня трэба?..
Хвіліну ці дзьве, а можа ўсяго нейкае імгненьне паміж Менскам і Самаркандам панавала гнятлівая цішыня. Нарэшце аглавушаная гэтай цішынёю Зоська выхапіла з Рыгоравых рук тэлефонную трубку.
– Сынок! Што такое бацька кажа? Ці гэта праўда? Чаму я нічога не ведаю? Скажы ты яму, што ты быў у Венгрыі, разумееш, у Вен-гры-і!..
Рыгор ня чуў, што гаварыў Алесь, толькі бачыў вырачаныя жончыны вочы, поўныя жаху і сьлёз, бачыў, як трымцела ейная рука з тэлефоннай трубкай, як хістанулася і папаўзла долу ейнае абмярцвьелае раптам цела. Ён падхапіў Зоську пад рукі і неяк давёў да бліжэйшага крэсла.
У расчыненай насьцеж кабінцы маўкліва матлялася тэлефонная трубка...
* * *
Амаль месяц Рыгор і Зоська чакалі вестак з Самарканду. Шкадавалі, што так недарэчна перапынілася тады тэлефонная размова, нават не даведаліся, у якую вучэльню нацэліўся паступаць іхні “афганец”. Недзе цеплілася кволая надзея на тое, што пасьля экзаменаў – а ён абавязкова паступіць – сын хоць на некалькі дзён вырвецца да іх у Калоднікі.
Аднак надзея ня спраўдзілася.
Аднаго дня радасны Юраська ўляцеў у хату, трымаючы над галавой доўгачаканы армейскі ліст. Зваротны адрас на канверце маланкай паласнуў па Рыгоравых вачах: “п/п 40 385 – Б”. Гэта быў адрас той самай вайсковай часьці, з якой нядаўна і, думалася, назаўсёды вырваўся іхні Алесь. Гэта быў афганскі адрас... Рыгор яшчэ з нейкай патаемнай надзеяй ліхаманкава ўскрыў канверт.
“Дарагія мама, тата і Юрка!
Ня ведаю нават, з чаго пачаць сваю вельмі сумную споведзь. Загадзя прашу не перажываць, нічога асаблівага ня здарылася.
Але аб усім па парадку.
Адным “цудоўным” днём наша трэцяя рота абітурыентаў праходзіла медкамісію. Дактары катэгарычна заявілі, што дарога ў вучылішча пагранвойскаў, куды я меўся паступаць, як і ў любую іншую вайсковую вучэльню, для мяне закрыта: ім вельмі не спадабалася другая прыпухлая “макушка” на маёй беднай галаве. Праз два дні мяне выклікалі да начальніка збораў і азнаёмілі з загадам аб маім (і яшчэ двух нашых хлопцаў) выключэньні з ліку абітурыентаў...
Тата! Мама! Паверце – я зрабіў усё, што мог, і нават тое, чаго ня мог. Аднак такі ўжо мой лёс – не наканавана мне быць ваенным. Ня думайце, я не перажываю асабліва з гэтай прычыны. Адзінае, што найбольш мяне гняце – гэта вы. Мне страшна за вас, але і хлусіць ужо больш нельга. Думаю, вам лягчэй будзе цяпер чытаць праўду, ведаючы, што ўсё яно так і ёсьць.
Нас вярнулі ў РА ў свае часьці выконваць інтэрнацыянальны доўг.
У Ташкенце на перасыльным пункце мужыкі прапаноўвалі розныя хітрыкі, як можна выкруціцца ад Афгану. Я ні на хвіліну не забываў пра вас. Але, добра падумаўшы, зразумеў, што ўсе гэтыя хітрыкі пахнуць нязмыўнай ганьбай, здрадай сябрам ці ўвогуле дысбатам. Так што лепей выканаць гэты доўг чэсна і да канца.
Мне вельмі цяжка пісаць вам гэта, сьлёзы наварочваюцца, калі падумаю, як вы будзеце перажываць. Буду пісаць вам кожны дзень...”
Ваш Алесь.
г. Чарыкар. ОК СВА.
І пацягнуліся аднастайна шэрыя, нібы ў непраглядным тумане, дні трывожнага чаканьня. Тлела кволае цяпельца надзеі, што ўсё будзе добра, што лёс будзе спагадлівым да іхняга сына. Страшнае слова “вайна”, якое да гэтага мела для іх нейкі амаль абстрактны сэнс, уварвалася ў іхнія душы рэальна, пагрозьліва і страхатліва. У кожным нумары “Известий” журналісты навыперадкі расьпісвалі ня толькі гераічныя будні савецкіх “воінаў-інтэрнацыяналістаў”, але, здавалася, нават смакавалі тыя нечалавечыя зьдзекі, якія ўчынялі муджахеды паланёным “шураві”. Не чытаць усё гэта было немагчыма, але і ад прачытанага заходзіліся ад жаху сэрцы. Зоська замкнулася ў сабе, на вачах чэзла і чарнела. Было няўцямна, як так: вакол безьліч маладых, здаровых хлопцаў, якія жывуць сваімі маладымі клопатамі, радуюцца гэтаму жыцьцю, ніхто на яго не пасягае, а іхні сын кожны дзень, кожную хвіліну рызыкуе сваім жыцьцём? І дзеля чаго? І чаму менавіта на іхнюю долю выпалі гэтыя пакуты?..
Каб неяк заглушыць непазбыўную трывогу і страх, Рыгор усё часьцей стаў прыкладвацца да чаркі. Зноў забарахліла сэрца, засмактала грудная жаба. Начамі, каб ня чуць бясконцых прыглушаных жончыных усхліпаў, ён выходзіў на ганак, выкурваў безьліч цыгарак, і здавалася яму, што вось-вось, як воўк-адзінец, ён працягла і скрушна завые на абыякава-бяздушную поўню. Ён амаль фізічна адчуваў, як жыцьцё ўсё тужэй і тужэй зацягвае пятлю на ягонай шыі. Нехта нябачны стужае гэтую пятлю і зларадна-зьдзекліва шыпіць адно і тое ж: “Ты сам гэтага хацеў!.. Ты сам яго здаў туды!.. Ты штурхнуў яго на сьмерць сваімі рукамі!..”
У страху вочы вялікія, а закон подласьці падсоўвае ўсё новыя выпрабаваньні. Ідучы неяк разам з Зоськай дадому, Рыгор яшчэ здалёк заўважыў ля іхняй хаты вайсковы “уазік”. Ён дакладна ведаў, як ведала гэта і Зоська, што пахаванкі з Афгана дастаўлялі ў сем’і ваенкаматаўцы. Ногі раптам здранцьвелі, сталі нібыта ватнія, не хацелі слухацца. Рыгор ня ведаў, як быць далей, як адвесьці ад гэтае бяды Зоську. Ён пяўся нешта ёй гаварыць, нёс нейкую несусьвеціцу, так што тая спынілася і трывожна зазірнула яму ў твар.
– Што з табою, Рыгорка? Што здарылася? Чаму ты не ідзеш?
У Рыгоравых грудзях ажыла, заварушылася жаба. Відаць, па ягоным напружаным позірку, па тым, як ён упіўся вачыма ў нейкую кропку наперадзе, яна сарыентавалася, кінула погляд на іхнюю хатку напрыканцы вуліцы. Нарэшце і яна ўбачыла прычыну Рыгоравага здранцьвеньня – вайсковы “уазік” побач з іхнім жытлом. Зрабіўшы па інерцыі яшчэ некалькі парыўных крокаў наперад, яна раптам спынілася і тут жа абсунулася на пажоўклую прыдарожную траву...
Як потым выявілася, нейкі ласы да кабет прапаршчык даставіў на тым “уазіку” іхняй суседцы – ня так даўно разьведзенай з мужам маладзіцы – клункі з сухарамі на корм хатняй жывёле. І, вядома ж, меў ад тае прыемную падзяку...
“Афганская вайна”, пра якую шмат і з задавальненьнем пісалі савецкія газеты, ня толькі калечыла “голеных рушнікамі” салдацікаў, але кусала, грызла і абглодвала душы іхніх спакутаваных бацькоў. Бязглуздая, пазбаўленая ўсялякага здаровага сэнсу, яна даставала іх у самых розных кутках краіны-монстра, велізарнай імперыі “рабочых і сялян”, якая распасьцірала свае “клапатлівыя” шчупальцы на ўвесь сусьветны абсяг. Чарговая, амаль дзесяцігадовая “гарачая кропка” цаляла ня толькі ў сэрцы салдат – “воінаў-інтэрнацыяналістаў”. Яна рыкашэтам трапляла ў мірныя беларускія хаты, часта забіваючы напавал іхніх насельнікаў так званым “грузам 200”. І цяжка сказаць, белымі галубкамі ці гарачымі асколкамі каля скроняў пасівелых бацькоў праляталі салдацкія лісты з Афгану. Лісты ад дзяцей, якіх, на вялікае шчасьце, яшчэ ашчаджала гэтая вайна...
* * *
І Рыгор і Зоська разумелі, што Алесь у сваіх лістах як мага стараецца згладзіць тую небясьпеку, якую тоіць у сабе здратаваная савецкімі танкамі дэ “бэтээрамі”, пераараная снарадамі ды мінамі чужая зямля. Нібыта цяжка было здагадацца, чаму на гэтай спакутаванай зямлі тубыльцы ладзяць не радаснае “Сьвята вызваленьня”, а грознае і бязьлітаснае “Сьвята помсты”. Нібыта не кідалася некалі на іхніх вачах амаль звар’яцелая Сакольчыха на жахлівы “груз 200” з невядома чыімі парэшткамі, калі на альхоўскіх кладах хавалі яе беднага Сярожку. Нібыта ня бачылі яны ў Менскім парку імя Горкага ў так званы “Дзень ВДВ” пакалечаных фізічна і адурманеных сьпіртным ды наркотыкамі маладых хлапцоў у паласатых цельніках, з адзіным на ўсіх ганаровым афганскім найменьнем “бача”.
Усё гэта яны адчувалі ня толькі сваёй скурай, але кожнай сваёй клетачкай, кожным сваім нервам, кожным трывожным ударам сэрца. Ні спачувальныя словы і позіркі новых сяброў і калегаў па працы, ні суцяшальныя паведамленьні сына, што нарэшце пачаўся вывад савецкіх салдатаў з Афгану, ні аптымістычныя тэлесюжэты пра “трыумфальнае” зьяўленьне на мосьце праз Амудар’ю першых калонаў нашых вайскоўцаў – нішто не супакойвала, ні на хвіліну не прытупляла бацькоўскія боль і страх. Да таго ж гэты боль і страх падагравала цэнтральная прэса: Ахмад шах “асядлаў” горную дарогу праз Саланг, падбіваў першую і апошнюю машыну ў калоне і беспакарана, са злараднай асалодай помсьціў, расстрэльваў над бяздоннай прорвай усё жывое, выпраўляючы абнадзеяных было маладых хлопцаў з гэтага на той сьвет...
Адна з рэспубліканскіх газет надрукавала верш Рыгора Аўласёнка “На мінным полі” з прысьвячэньнем: “Алесю Аўласёнку – воіну-інтэрнацыяналісту, мінёру”.
Асколак лета –
белы матылёк
Так бесклапотна пырхае над полем...
Суціш свой крок,
і пот змахні, сынок.
У кожнага свая на сьвеце доля.
“Жыцьцё пражыць –
ня поле перайсьці”...
Твая ж –
праз поле міннае дарога...
Чужых абсягаў здрадніцкая ціш
І злых вачэй нямая насьцярога,
Чужой зямлі замглёны далягляд,
Чужых людзей нягоды і пакуты...
Ды ёсьць загад.
Ты да яго прыкуты.
Ідзі, сынок.
Прайдзі жывым, салдат!..
Даўгоў уяўных жорсткая мана...
А сьмерць сваю ладуе калыханку.
Вайна...
І не твая у тым віна,
Што ў родны край прыходзяць пахаванкі...
На мінным полі –
цішыні набат.
Тут кожны крок –
нібы апошні самы!..
З усіх дарог
цябе чакае мама...
Ідзі, сынок.
Прайдзі жывым, салдат!..
Зязюлі зычаць безьліч вам гадоў,
Ды кропкі раўнадушна ставяць кулі...
І праклінаюць некага матулі
Над цынкавымі трунамі сыноў!..
Сухія лічбы горкіх страт і дат
Гісторыя ўнясе ў свае аналы...
Хай будзе крок твой
верны і трывалы!
Ідзі, сынок.
Прайдзі жывым, салдат!
“Жыцьцё пражыць –
ня поле перайсьці”...
Нам ісьцін прапісных ці не даволі?
Вар’ятам ставяць помнік пры жыцьці...
А чыйсьці маладзенькі лёс трымціць,
Як белы матылёк
над мінным полем...
Пасьля некаторых крытычных заўвагаў і адпаведных ідэалагічных сентэнцый апошняя страфа з вершу была ўсё ж зьнятая...
* * *
Мабыць, пастаянна скрушны Аўласёнкаў выгляд, ягоная зацыкленасьць на балючай сямейнай праблеме не пакінулі абыякавым пісьменьніцкае начальства. Яно не вярэдзіла Рыгораву душу надакучлівымі спачуваньнямі і суцяшэньнямі, ня лезла з лішнімі распытамі пра тое, як ваюецца ягонаму сыну. Аднак пры першай нагодзе падсоўвалі яму нейкія бягучыя клопаты, лагічна разважаючы, што ў працы ня так будзе ныць і мэнчыцца бацькава душа.
Так аднойчы намесьніку дэрэктара Бюро прапаганды СП даверылі арганізаваць юбілейны творчы вечар пяцідзесяцігадоваму генералу міліцыі, аўтару некалькіх дэтэктыўных кніг, пісьменьніку Мікалаю Чыркунову. Даручылі менавіта Аўласёнку, магчыма, яшчэ і таму, што генерал усяго пару гадоў назад вярнуўся з Афганістану, дзе служыў нібыта пры асобым аддзеле. Па вяртаньні напісаў цэлы раман пра сумнавядомую вайну савецкай імперыі “за вызваленьне афганскага народу ад імперыялістычнага ярма”.
Узгадніўшы папярэдне з юбілярам сцэнар вечару, Рыгор Аўласёнак, ня маючы належнага досьведу ў арганізацыі такіх масавых мерапрыемстваў, не надаў належнай увагі рэкламе. Перад самым пачаткам вечару ён раптам зразумеў, што выйшаў “пралёт” з аўдыторыяй: зала была запоўненая хіба што толькі на палову. Генерал-пісьменьнік незадаволена супіў бровы, нярвова хадзіў па сцэне, час ад часу патаемна з-за кулісаў зазіраючы ў залу.
Нарэшце вядучая – дыктарка рэспубліканскага тэлебачаньня – распачала ўрачыстасьць.
Згодна са сцэнарам гераічныя расказы саноўнага “эксінтэрнацыяналіста” перамяжаліся выступленьнямі вядомых сьпевакоў, чытаньнем урыўкаў з кніг юбіляра, сьпевамі пад гітару “афганскіх” песень у выкананьні маладых ветэранаў афганскай вайны.
На першых радах партэру сядзелі запрошаныя Аўласёнкам бацькі загінуўшых і яшчэ, на шчасьце, жывых воінаў-інтэрнацыяналістаў. Магчыма, менавіта прымітыўныя, але балюча-шчымлівыя песьні нядаўніх “афганцаў” найбольш кранулі, узялі за жывое спакутаваных мацярок. І яны самахоць, што ніяк не прадугледжвалася праграмай вечара, хто са сцэны, а хто проста з залы, пачалі браць слова. Перапыніць стыхійны мітынг было ўжо немагчыма. Генералу, седзячы на сцэне, нічога не заставалася, як толькі ўдакладняць прозьвішчы выступоўцаў...
Першай узяла слова жанчына, якая – пра гэта ўрачыста абвясьціў генерал – узначальвала згуртаваньне мацярок загінуўшых воінаў-інтэрнацыяналістаў. Яе сын назаўсёды застаўся там, на суровай афганскай зямлі, яна не дачакалася нават таго жахлівага “груза 200”. І Рыгор, і анямелая ад здзіўленьня аўдыторыя не маглі ўцяміць, як у гэтай падбылай, з белымі, як сьнег, валасамі жанчыны-маці ўжываюцца ў душы пякучы боль ад найвялікшай жыцьцёвай трагедыі, ад невымернай страты і ўбітае ў гэтую сівую галаву афіцыйнай прапагандай патрыятычнае словаблуддзе. Што гэта: памарачэньне, псіхічнае зрушэньне, своеасаблівы спосаб заглушыць незагойную рану? Адгарадзіцца ад пажыцьцёвага гора ўкладзеным у ейныя вусны ахоўным шчытом: “Мой сын – патрыёт! Інтэрнацыяналіст! Ён загінуў, выконваючы інтэрнацыянальны доўг!” Як прыгожа гучыць!.. Дайце рады... Які доўг? Чый доўг і каму? За чые даўгі плацяць нашы маладыя хлопцы сваімі жыцьцямі?..
Праз колькі выступоўцаў, якія, хоць і стрымана, але ўсё ж ганілі гэтую вайну, на сцэну з цяжкасьцю падняўся мужчына на мыліцах – аднаногі інвалід. Не хаваючы і ніколькі не саромячыся сваіх сьлёз, ён распавёў жудасную гісторыю. У яго былі жонка і двое сыноў. Першы, старэйшы сын, загінуў у Афганістане літаральна на другім годзе вайны. Не пасьпелі перажыць адну трагедыю, як атрымаў позву ў ваекамат малодшы. Бацька поўзаў у нагах, маліў ваенкома, каб не забіралі апошняга. Паспачувалі, “пайшлі насустрач” – забралі сына ажно на тры гады ў марфлот. А яшчэ праз два гады назаўсёды заглынула мора-акіян і апошнюю іхнюю надзею. Другая бяда дабіла маці – яе разьбіў паралюш, і яна неўзабаве пайшла да сваіх сыночкаў... Цукровы дыябет не пашкадаваў і бацьку. І цяпер у яго не паварочваецца язык дзякаваць Богу за тое, што, хоць і без нагі, але яшчэ жывы. Лепш бы зараз быць там, разам з імі...
Сцэнар вечару пайшоў наперакасяк, і гэта магло мець для Аўласёнка не самыя лепшыя наступствы. Ён чакаў добрага прачуханца ад юбіляра і адпаведных высноваў свайго начальства.
Генерал-пісьменьнік маўчаў. Змоўчала і начальства.
Даўно запаў у Рыгораву душу сумніў: ці ж рукі Стваральніка нашага, міласэрнага Госпада, заносяць над нашай галавою караючы меч, лязо гільяціны ці проста сякеру?.. Няўжо тыя, хто на зямлі чыніць нашыя лёсы, вырашае, жыць нам альбо не, няўжо яны бязгрэшныя праведнікі, чыстыя перад Богам і людзьмі? І хто надзяліў іх такім правам?..
У прашчура майго хапала спраў.
Ды ўсё ж без чарцяжоў,
не на паперы,
Наш геніяльны продак змайстраваў
Тады яшчэ каменную сякеру.
Рабіў усё ён змысла,
на вякі
(Бо планаў не даводзілі “па валу”) –
Так вычасаў надзейна і трывала,
Што праз стагодзі
нашы мужыкі
Сякеру тую адлілі з металу...
Валіла лес.
Хадзіла на зьвяр’ё.
Турботаў гаспадарскіх не лічыла.
І хіжае стальное вастрыё
Аб камяні гісторыі тачыла.
Пракляцьцем стаў сякеры зорны міг,
Як першы раз над плахаю ўзьляцела:
Ахвярамі рабіла нас саміх,
Галовы адлучаючы ад цела...
І можа разабрацца нам пара,
Узважыўшы набыткі ўсе і страты,
Чаму абралі ў суддзі махляра:
Сякера – у далонях цесьляра.
Сякера – ў лапах ката...
І ці ёсьць, а калі ёсьць, то дзе яны тыя тры “янгелы”, што апякуюцца грэшнымі душамі, некуды іх вядуць? А калі вядуць, то чаму ўсё “міма раю”, як пяецца ў той песьні? Чым жа так правініліся нашыя душы?..
Даруй, Божа, нам нашыя грахі... Бо сказана Табою: “Так будзе пры сканчэньні веку: выйдуць Ангелы і аддзеляць ліхіх з асяроддзя праведных, і ўкінуць іх у печ вогненную: там будзе плач і скрыгат зубоў.”
* * *
Амаль у кожным сваім лісьце Алесь суцяшаў Рыгора і Зоську, што вось-вось скончыцца “афганская эпапея”, што яны ўжо перасталі мініраваць і што хутка надыдзе чарга вываду іхняй часьці. Аднак мінаў месяц, і другі, і трэці, а ён усё яшчэ пеклаваўся на спакутаванай, зьнявечанай вайною чужой зямлі.
Пеклаваліся і Рыгор з Зоськай. Крыху лягчэй было на працы. Зоська з галавой акуналася ў школьнае жыцьцё, дадаткова брала на сябе шмат “не сваіх” клопатаў, не зьвязаных непасрэдна з вучэбна-выхаваўчым працэсам. Яе “заўважала” школьнае і раённае начальства, запрашалі нават на працу ў Рэспубліканскі інстытут удасканаленьня настаўнікаў. Сыпаліся граматы – ганаровыя і ня вельмі. Не было толькі доўгачаканай, найвышэйшай узнагароды – вяртаньня з вайны сына.
Нельга сказаць, што праца стала адзіным адхланьнем і для Рыгора. Пасьля таго, як дырэктар Бюро прапаганды “выйшла на пенсію”, а ён заняў яе месца, клопатаў і адказнасьці дабавілася, але ўсё ж у яго не было такой штодзённай напругі, як у жонкі. Не было той мітусьні і вэрхалу, якія штодня зацягвалі ў свой вір школьную настаўніцу, хоць на нейкі час прыглушалі матчын душэўны боль. Затое ў Рыгора была іншая бяда, ці можа іншы спосаб спатоліць свае перажываньні. Амаль што ці ня кожным днём, а то і па некалькі разоў на дні, відаць, па старой завядзёнцы, да “сьвежага” дырэктара Бюро прыходзілі “заўзятары літпрапаганды”, настойліва прапаноўваючы свае паслугі ў такой “адказнай дзяржаўнай справе”. Персьпектыва не ахці якога цяжкога заробку вабіла, змушала іх на “падрыўную акцыю”: усё часьцей і часьцей пад Рыгора Аўласёнка падкладвалі “міну запаволенага дзеяньня” – чарку. Ён жыў нібыта на мінным полі. Сын у Афгане – на сваім, а ён тут, у сталіцы, – на сваім. Ён стараўся, як мог, абмінуць, пераступіць, не зачапіцца за тую “міну”. Часам “выклікаў агонь на сябе”, выручаў падначалены супрацоўнік, ня вельмі раўнадушны да “д’яблавага зельля”. Ды ўсё ж раз за разам “міны” ўзрываліся, і кожны такі “выбух” асколкамі раніў Зоську. Пакідаў ён адмеціны і на Рыгоравым сэрцы...
...Сонечным студзеньскім днём Рыгор і Зоська, як гэта нярэдка здаралася і раней, пасьля працы выпадкова зьехаліся разам на аўтобусным прыпынку ў Калодніках, што насупраць невялікай чыгуначнай станцыі на дзесятак рэйкавых каляінаў. На гэты раз па каляінах то ў адзін, то ў другі бок грукацелі цягнікі: амаль разам сышліся электрычка і некалькі таварнякоў з доўгімі нізкімі платформамі і вялізнымі чорнымі цыстэрнамі. Праз гэты бясконцы металічны грукат і мільгаценьне заўважылі яны раптам свайго Юрася, які, падалося, залішне весела падскокваў на высокім вакзальным ганку. Ён бачыў іх і з радасным галёканьнем размахваў над галавою нейкай паперчынай. Рыгор чэпка ўхапіў Зоську за руку, бо яна была гатовая ў любы момант сігануць да сына насуперак усяму гэтаму вэрхалу...
У Юрасёвых руках была тэлеграма:
“Мама Я уже дома Пока во Львове =Алесь=
А яшчэ праз некалькі дзён у Калоднікі прыйшоў ліст з Жытоміру:
“Дарагія мае мама, тата і Юрка!
Вось і ўсё. Скончыліся вашыя пакуты. Мы перасеклі граніцу СССР па мосьце праз Амудар’ю. Суткі кантаваліся ў Тэрмезе, усё чакалі, што будзе далей. Як выявілася, у Чарджоу на дэмбель зьехалі адзінкі. Астатніх нас перакінулі самалётам у Жытомір, даслужваць. Заўтра зьезьдзім у Ізяслаў, там будзем чакаць разьмеркаваньня па вайсковых часьцях у Прыкарпацкай вайсковай акрузе...
Ну, што яшчэ? Жывы. Здаровы. Кормяць тут, як у лепшых дамах стольнага Менску. Штосьці ня верыцца, што ўсё так будзе і надалей.
Выбачайце, што ліст атрымаўся такі кароценькі. З новага месца службы напішу больш.
Прывітаньне ўсім родным, блізкім і знаёмым.
Загадзя прымаю віншаваньні з пасьпяховым вяртаньнем!
Ваш Алесь.”
Рэдка, вельмі рэдка ў жыцьці Рыгора і Зоські здараліся па-сапраўднаму шчасьлівыя хвіліны. Тады ахаладзелыя, застыглыя ад вечнай напругі, ад клопатаў і трывог іхнія душы на нейкі час адаграваліся, набіраліся імпэту жыць і, хоць нядоўга, радавацца гэтаму жыцьцю. Такое было амаль што толькі пад час нараджэньня Алінкі, Алеся і Юрася. Матчыну радасьць нараджэньня дзіцяці ніякімі, нават самымі прыгожымі словамі перадаць немагчыма. Але добры кавалачак гэтага шчасьця перападаў тады і бацьку. Зьяўленьне на Божы сьвет новага чалавечка заўсёды прыносіла ў сям’ю сьветлую радасьць і весялосьць.
На гэты раз Рыгор і Зоська плакалі. Першы раз у жыцьці плакалі ад шчасьця...
* * *
Нарэшце для Аўласёнкаў настаў час, калі, бадай упершыню ў іхнім сумесным жыцьці, можна было перавесьці дых. Рыгора не пакідала ўражаньне, што ён і Зоська да гэтага стрымгалоў беглі навыперадкі з лёсам, нібыта яны маглі яго перагнаць, перамагчы, і там, на фінішы, іх чакала невядома якая ўзнагарода. Аднак на гэтай дыстанцыі даўжынёй у жыцьцё нейкі зламысьнік нарабіў столькі перашкодаў, накапаў столькі ямаў і калдобінаў, напараскідваў столькі камянёў, што паабівалі ды паабдзіралі Аўласёнкі ня толькі свае рукі-ногі, але і душы. Адзін Бог ведаў, як далёка яшчэ да фінішу, але раптам прыйшло другое дыханьне.
На самым пачатку лета, калі пад вокнамі іхняга калодніцкага прытулку расьцьвіў бэз і на падворку белай квеценьню закіпела адзінокая старая вішня, вярнуўся з войска сын Алесь. Па першым часе ён, як непрыкаяны, сноўдаўся па Калодніках, нібыта нешта згубіў, нібыта шукаў нейкага адхланьня для сваёй спустошанай вайною душы. Потым зачасьціў у Менск да сяброў-“афганцаў”. Часам і яны наязджалі да Аўласёнкаў, і тады заходзіліся ад жалю сэрцы Алесевых бацькоў, і дзякавалі яны Богу за тое, што быў спагадлівым да іхняга сына... А яму начамі зноў і зноў трызьнілася вайна. Ён кідаўся ў сьне, стагнаў, усхопліваўся, уключаў сьвятло і доўга моўчкі асалавелымі вачыма ўзіраўся ў столь. Смылела, не давала спаць памяць. І слухаць не хацеў, каб вярнуцца на хімфак. Нібыта ад няма чаго рабіць пачаў нешта ціснуць на паперы, нават зрабіў некалькі публікацыяў у маладзёжных газетах. У жніўні, пад час уступных экзаменаў, начапіў на грудзі медалі і падаўся ў БДУ на факультэт журналістыкі. Вядома ж, паступіў. А праз год пабраўся з былой аднакурсьніцай па хімфаку Алёнай.
Сям’я разраслася, і кіраўніцтва СП ашчасьлівіла Аўласёнкаў трохпакаёвай кватэрай у Менску.
Здараецца такое ў прыродзе. Раптам на нейкі час перапыняецца непагадзь, з-пад густых цёмных хмараў выгляне сонца і азорыць сваім мімалётным сьвятлом ня ўсё навакольле адразу, а нейкую яго частку, падзяліўшы ўсё існае на сьветлае і цёмнае. Зірнеш у адзін бок – пахмурна, панура, няўтульна... І парываецца душа туды, дзе толькі што так абнадзейна высьвеціла сонейка...
На той сьветлай, сонечнай палавіне нечакана-негадана апынуліся і Рыгор з Зоськай.
Малады, самаўпэўнены генсек не ўтрымаў дзяржаўны штурвал. Моцна заштарміла, і паржавелы карабель пад назовам “СССР” хваля перабудовы з усяго маху ўскінула на вострыя рыфы. Карабель разьбіўся, і ў моры-акіяне загайдалася паўтары дзесятка абломкаў – “пятнаццаць рэспублік – пятнаццаць сясьцёр”...
А над Беларусьсю ўзыходзіла сонца Адраджэньня. Яно расьсеяла волкі туман татальнай хлусьні, маўклівай пакорлівасьці і бяспамяцтва. У гэтым сьвятле нарэшце растаў, растварыўся “прывід камунізму”, які доўга бадзяўся па Еўропе, высьцілаючы свой шлях чалавечымі ахвярамі, гвалтам заганяючы мільёны людзей – нібы бараноў ў хлеў – у “сьветлае камуністычнае заўтра”...
Над Беларусьсю залунаў бел-чырвона-белы сьцяг – сімвал колішняй дзяржаўнай велічы. Адраджалася пракаветнае жаданьне беларусаў “людзьмі звацца”. Адраджалася родная мова. Гэта было нешта падобнае на раптоўнае галавакружэньне ў вязьня, якога толькі што выпусьцілі на волю з душнай, сьмярдзючай турэмнай камеры...
Кружыліся галовы і ў Рыгора з Зоськай.
На сцэне Дому літаратара сьпяваў Данчык. І можа ня толькі, нават ня столькі, вабіў прысутных ягоны мяккі, аксамітны голас. Родная мова ў вуснах гэтага надзіва прыгожага маладога чалавека, які нарадзіўся і вырас далёка за акіянам, які ніколі дагэтуль ня быў на сваёй гістарычнай Радзіме, гучала сьпеўна, велічна, годна:
Аксамітны летні вечар...
...Песьня салаўя.
Я адной табе належу,
Беларусь мая...
Гэта была эйфарыя. Бітком набітая зала дружнымі воплескамі, а то і бурнымі авацыямі сустракала кожную песьню дагэтуль мала каму вядомага беларускага сьпевака. Многія жанчыны не хавалі сьлёз замілаваньня. Круціліся яны і на вачах мужчынаў. Салодкія сьлёзы радасьці...
Прыродай ці Боскім клопатам усталёвана на зямлі адвечнае змаганьне Дабра і Зла, Сьвятла і Цемры. Сьвежы вецер пераменаў гнаў цёмныя хмары за небакрай, аднак да перамогі было яшчэ ой, як далёка...
За кароткі тэрмін немалымі высілкамі новых, маладых палітыкаў былі прынятыя Канстытуцыя незалежнай, вольнай Рэспублікі Беларусь і Закон аб дзяржаўным статусе беларускай мовы, зацьверджаны як дзяржаўныя гістарычны герб “Пагоня” і бел-чырвона-белы сьцяг. Родная мова запанавала ня толькі ў школах, але і ў дзіцячых садочках. Зоська радасна выхвалялася, што ў іхняй школе дзеткі-чацверакласьнікі нават паміж сабою пачалі размаўляць па-беларуску. Усё часьцей беларускае слоўка выціскалі са сваіх вуснаў даўно зманкуртаваныя чыноўнікі.
Нарэшце загадала доўга жыць КПСС – нядаўні “Гонар, Розум і Сумленьне эпохі”...
Вечарамі народ наталяўся нязвыклым, але захапляльным відовішчам: тэлебачаньне ў прамым эфіры выстаўляла напаказ бурныя парламенцкія баталіі. Там браліся ўзагрудкі шматлікія былыя камуністы з новай, мужнай і сапраўды сумленнай генерацыяй палітыкаў. На зьмену старым, заскарузлым камуністычным прыкарытнікам і падліпалам ішлі новыя людзі – маладыя, энергічныя, відушчыя, не абцяжараныя марксіцка-ленінска-сталінскімі догмамі. Ішлі будаваць новую Беларусь. Здавалася б – жыві і радуйся!..
Аднак ня доўга цёплыя промні надзеі лагодзілі акрылёныя сэрцы і душы беларусаў. Насоўваліся волкія хмары, засьцілі і паглыналі сонечнае сьвятло. Цемра прагнула рэваншу...
Прагнула “рэваншу” і задаўненая Рыгорава хвароба – “грудная жаба”. Нарэшце-ткі яна аглавушыла яго цяжкім “абшырным” інфарктам...
* * *
І на гэты раз зьлітаваўся Бог: не прыняў бедную Рыгораву душу, пакінуў яе павекаваць на гэтым сьвеце. Магчыма, каб яна яшчэ больш наталілася зямным – добрапрыстойным ці грэшным. Ці можа даў ёй яшчэ нейкі час азірнуцца, узважыць пражытае, а з гэтым – нешта ўсьвядоміць і пакаяцца...
Доўга і цяжка вычухваў Рыгор Аўласёнак сваю хваробу, але ўсё ж неяк вышкрабся з яе. Скалечаны, але, дзякаваць Богу, ацалелы. Хоць і падзяліў тым часам грозны інфаркт усё ягонае існаваньне на дзьве няроўныя палавіны – на “да” і “пасьля”.
Гэтае “пасьля” сталася для яго яшчэ больш змрочным і безнадзейным, а можа нават і больш жорсткім...
І сказаў Сын Божы вучням сваім: “...бо хто мае, таму дадзена будзе і памножыцца; а хто ня мае, у таго адымецца і тое, што мае;
...і збываецца над імі прароцтва Ісаіі, якое кажа: “слыхам пачуеце і не ўразумееце; і вачыма глядзець будзеце, і ня ўбачыце;
агрубела бо сэрца ў людзей гэтых, і вушыма цяжка чуюць, і вочы свае зьмежылі, каб ня ўгледзець вачыма, і вушыма не пачуць, і сэрцам не ўразумець, і не зьвернуцца, каб Я ацаліў іх”.
Пра тое засьведчана ў Сьвятым Дабравесьці паводле Матфея. Сказана было Ісусам Хрыстом пра народ ізраілевы амаль два тысячагоддзі назад. А нібыта сёньня – пра гаротнікаў-беларусаў...
Не пачулі асьвяжальнага подыху часу, не акрыялі духам, не разгледзелі выйсьця з гнілога балота, не ўразумелі дадзенага Богам свайго ўратаваньня. Бо сапраўды агрубелі людскія душы і сэрцы ў татальнай хлусьні і жабрацтве...
Была б рахманая, жылістая шыя, а хамут на яе заўсёды знойдзецца...
І прыйшоў новы правіцель, і накінуў на гэтую шыю стары хамут, і закілзаў пысу старой аброцьцю, і запрог у старую калымагу, і ўссадзіў на воз паганятага ў старой адзежыне, і загуляў над усім новы бізун... Народ зноў пазбавіўся права называцца народам. Народ страціў сваю мову. Народ зноў стаў насельніцтвам...
Сказана: “... а хто ня мае, у таго адымецца і тое, што мае”.
За час Аўласёнкавай хваробы “загадала доўга жыць” Бюро прапаганды СП. Стала не да пісьменьнікаў, бо над усім існым запанаваў інстынкт самазахаваньня, запанаваў страх. У простага люду – страх страціць працу і зноў, як некалі перад вайной і ў першыя пасьляваенныя гады, абрынуцца ў беспрасьветную галоту. У чыноўнікаў – страх не дагадзіць тым, хто над імі, і праз гэта страціць сваю перавагу над іншымі ды магчымасьць яшчэ болей узвысіцца над падобнымі да сябе. Галоўным жа пастухам заўсёды быў уласьцівы паталагічны, жывёльны страх страціць уладу над безгалосым, але патэнцыяльна збрадлівым статкам.
“...і вушыма цяжка чуюць, і вочы свае зьмежылі, каб не ўгледзець вачыма, і вушыма не пачуць, і сэрцам не ўразумець”...
Ні душой, ні сэрцам ня мог уразумець Рыгор Аўласёнак, як так сталася, што адымаецца ў людства Богам дадзенае. Ці ў гэтым ёсьць промысел Божы, ці кара Ягоная? Ці сатана сьвяткуе сваё вяршэнства на гэтым кавалачку зямлі? Ці можа існуе нейкая іншая сіла, якая час ад часу напускае на ўсіх памарачэньне, засьціць розум чалавечы, зьбівае людзей з панталыку? Дык дзе тады той бязьлітасны “панталык”? Ці чорным анёлам лётае над нашымі істотамі, ці затаіўся ў душах нашых прывіднай пачварай?..
Законы моўныя няўмольны:
На ўсім на сьвеце –
свой ярлык...
І ўсё ж у лексіцы
крамольна
Бытуе слова “панталык”.
О, дзіўная уяўнасьць слова!
Яна нібы зямная вось:
Няма значэньня –
ёсьць выснова,
Не зразумець, а ўсё-ткі ёсьць.
Ён ёсьць –
і ў малым і ў вялікім –
Той “панталык”.
І ўвесь тут сказ.
Бо вечна нехта з “панталыку”,
Нібы з каня, зьбівае нас.
І ўжо мы курчымся ад болю,
І крыўда нам шугае ў твар...
А конь далей імчыць па полі,
З наіўных цешыцца ахвяр.
І хоць зайдзіся немым крыкам,–
Не ўцяміш, грэшны:
як, калі
Народ скарыўся “панталыку”
На Богам дадзенай зямлі...
Вы скажаце:
“Наплёў тут лыка –
Як ёсьць мянташка, твой язык!..”
Даруйце!
Зьбіўся з панталыку...
Ды дзе ён – гэты “панталык”?
Так ці гэтак – “панталык” той паўплываў ці звычайная шкадоба да пакамечанага цяжкой хваробай свайго супрацоўніка – але прызначыла абнаўлёнае пісьменьніцкае начальства Рыгора Аўласёнка літкансультантам. Ня ў тым сэнсе, каб ён кансультаваў ці павучаў некага, як найлепей пакарыстацца мастацкім словам, а каб арганізоўваў ён пры СП работу секцыі паэзіі і апекаваўся прыёмнай камісіяй. Каб зьбіраў патрэбныя дакументы ад маладых літаратараў, якія, як ні дзіўна, па-ранейшаму імпэтна тварылі і не цураліся жаданьня ўступіць у Саюз пісьменьнікаў.
І, мажліва, усё было б нічога, каб скарыліся лёсу, а дакладней, новаму правіцелю “інжынеры чалавечых душ” і таксама ўвабраліся ў свае звыклыя старыя адзежыны. Ну і што, калі новыя чаляднікі ўчынілі замах на родную мову і пачалі імпэтна пілаваць сук, на якім сядзелі сапраўдныя, шчырыя беларусы? Ну і што, калі іх, амаль “апошніх з магікан”, пачалі папікаць прыхільнасьцю ня толькі да сваёй мовы, але і да сваёй гісторыі і нацыянальнай культуры? Ну і што, калі такім салодкім у вуснах дамарослых манкуртаў стала абразьлівае ў іхнім уяўленьні слова ”нацыяналіст“? Ну і што, калі паўсюдна пачалі зьнікаць беларускія школы? Ну і што? Былі б толькі гарантаваныя “чарка і шкварка”, было б усё тое, што насычае цела, але точыць і спустошвае душу...
Хоць сказана ў Сьвятым Пісаньні: “бо якая карысьць чалавеку, калі ён увесь сьвет здабудзе, а душу сваю змарнуе? Альбо які выкуп дасьць чалавек за душу сваю?”
І яшчэ сказана там жа: “Не давайце сьвятога сабакам і ня кідайце перлаў вашых перад сьвіньнямі, каб яны ня стапталі іх нагамі сваімі і, абярнуўшыся, не разарвалі вас”.
Беларускія літаратары не знайшлі паразуменьня з новай уладай. Над імі надоўга навісла няміласьць самага высокага чынавенства, а з ёю і пагроза самога існаваньня прыдуманай некалі бальшавікамі творчай супольнасьці.
* * *
Неспадзявана для яго самога і на спрадзіўленьне супрацоўнікам па пісьменьніцкай канторы Рыгор Аўласёнак атрымаў запрашэньне на працу ў паважаны літаратурна-мастацкі і грамадска-палітычны часопіс “Агмень”.
Гэта быў выратавальны круг, які падаваў надзею нейкі час пацялёпкацца “на плыву”, не захлынуцца ў каламутных хвалях так званай “перабудовы”. Справа была нават ня ў тым, што штатным супрацоўнікам СП даўно не выплочваўся заробак. Хоць і на няпоўную стаўку, але яшчэ настаўнічала Зоська: гадзінаў у школе хапала, але ў выкладчыцы беларускай мовы і літаратуры яўна бракавала ідэалагічнай памяркоўнасьці, ад яе за вярсту патыхала “буржуазным нацыяналізмам”. Давер такой выхаваньне вучнёўскай моладзі!.. Ці ж папоўняць ейныя выхаванцы стройныя шыхты Беларускага рэспубліканскага саюзу моладзі з яго неадольным жаданьнем верай і праўдай служыць новай уладзе, з яго “інтэрнацыянальнымі” памкненьнямі? Мала-памалу Соф’я Ульянаўна станавілася ізгоем у сваёй школе, бо, да ўсяго, катэгарычна адмовілася ад татальнай агітацыі бацькоў за вяртаньне школе статусу рускамоўнай, як гэта рабілі амаль усе яе калегі.
Мала таго, галоўны рэдактар “Агменю” прапанаваў Аўласёнку заняць пасаду свайго намесьніка, бо ранейшы пайшоў на падвышэньне. Чым кіраваўся ў сваім выбары Сяргей Іванавіч Злотнікаў – невядома. Як літаратар, Рыгор Аўласёнак яўна не заслужыў належнай для такой адказнай пасады ўвагі – ні колькасьцю, ні якасьцю напісанага ім. Хіба што праз ня вельмі частыя і ня надта працяглыя дзелавыя сустрэчы ў Доме літаратара яны адчулі ўзаемную прыязнасьць. Ды яшчэ, магчыма, паўплывала тое, што Аўласёнак пасьля перанесенага інфаркту даўно не ўжываў сьпіртнога. А гэта ўжо само па сабе апошнім часам стала ня надта звыклай зьявай у грамадстве, якое страціла хісткае апірышча пад нагамі, надоўга пазбавілася надзеі на людскае існаваньне.
Новая праца, хоць і была ў адрозьненьне ад папярэдняй больш напружанай і адказнай, затое мела канкрэтны, нават асязальны вынік. Рыгору прыемна было трымаць у руках чарговы нумар часопісу, выпеставаны творчымі пакутамі аўтарскага і ўсяго рэдакцыйнага калектыву, у якім панавалі дзелавая атмасфера, лад і ўзаемаразуменьне. Яшчэ больш падабалася тое, што намаганьнямі галоўнага рэдактара, дзякуючы яго сьмелай і прынцыповай пазіцыі, часопіс заставаўся амаль што адзіным вольным астраўком, які яшчэ не захліснула, не падтапіла каламутная хваля новай ідэалогіі, замешанай на ўладных амбіцыях, гістарычным цемрашальстве і хлусьні. “Агмень” усё яшчэ друкаваў творы аўтараў, якія ніяк ня ўпісваліся ў хваласьпеўны хор падліпалаў ад літаратуры, навукі і журналістыкі. Бо яны, бачыце, “мелі нахабства” па-ранейшаму выспаведваць у сваёй творчасьці і ў жыцьці агульначалавечыя ідэалы. Ідэалы Праўды і Сумленьня. За сваю мужную і чэсную пазіцыю яны былі гвалтоўна адрынуты ўладай ад сродкаў масавай інфармацыі, пазбаўлены магчымасьці друкавацца ў дзяржаўных літаратурна-мастацкіх выданьнях. Строга забаранялася ўладай нават упамінаць у станоўчым кантэксьце іхнія прозьвішчы...
Такая пазіцыя часопісу і яго галоўнага рэдактара радавала Рыгора Аўласёнка, адпавядала ягонаму сумленьню, дабаўляла імпэту працаваць, натхняла і захапляла. Ён адчуваў сваю, хоць і маленькую, прыналежнасьць да сьвятой справы нацыянальнага Адраджэньня. Зноў акрыяла і ацеплілася ягоная душа. Ён цешыўся ўсьведамленьнем, што нарэшце і яму пашчасьціла знайсьці тое сваё, да чаго ён упарта прадзіраўся ўсё жыцьцё...
Час ад часу з “высокіх” кабінетаў пагрозьліва ківалі ўказальнымі пальцамі свавольнаму рэдактару, уразалі фінансаваньне часопіса, не прапускалі магчымасьці “ўбрыкнуць” у дзяржаўным друку за некаторыя мастацкія творы і навукова-публіцыстычныя артыкулы, нават абвінаваціць усё ў тым жа славутым “нацыяналізьме”. З падачы самога правіцеля ў чыноўніцкім лексіконе ў дачыненьні да непрыхільнікаў улады трывала замацавалася азначэньне “сьведамыя”, што ў падтэксьце азначала ня так даўно забытае – “ворагі народу”. Дамарослыя праўладныя філосафы прадвызначалі і новую ролю літаратуры: яна павінна зноў стаць не іначай, як “колцам і вінцікам”, але ўжо не “пралетарскага”, а, па-ўсім, – “аўтакратычнага” механізму...
Нарэшце расьперазаліся і далі волю смуроднаму духу тыя, хто ў свой час недаатрымаў ад улады, не задаволіў свае амбіцыі ні ў той, “савецкай сацыялістычнай”, ні ў гэтай, “сацыяльна арыентаванай” сістэме. Настаў іх “зорны” час. У сваіх публікацыях і гучных выказваньнях яны навыперадкі бэсьцілі “Агмень” і яго рэдактара. Галоўны дырыжор гэтага пацучынага віску – новаяўлены “філосаф” і мала каму вядомы літаратар Марцін Скабёлкін дагаварыўся да таго, што часопіс даўно пара закрыць ці, у краўнім выпадку, разагнаць “банду замшэлых нацыяналістаў”. А што тычыцца галоўнага рэдактара “Агменю”, дык яго ня шкодзіла б увогуле “ізаляваць ад грамадства” (лічы – “паставіць да сьценкі”). У адным са сваіх шматлікіх інтэрв’ю Марцін амаль што вынес суровы і подлы вырак: “Да они там проворовались совсем! Прокуратура там ещё такого накопает!..”
У антычным сьвеце “вакханалія” – сьвята ў гонар бога віна і весялосьці Вакха. Тая зласьлівая вакханалія, якая ўсчалася вакол часопіса “Агмень”, хутчэй нагадвала сьвята ў гонар злога духа – сатаны...
* * *
Вынырнулі на імгненьне на паверхню, хапянулі вольнага паветра, каўтнулі гаючы глыток праўды – і годзе! Назад, у балотную твань хлусьні! Балотныя людзі – і месца вашае там!..
Няўжо такое наканавана нам, беларусам, на вякі вечныя?..
...Кампанія вынішчэньня вальнадумства і ўсталяваньня ўсеагульнага згодніцтва і тупога, маўклівага паслушэнства набірала сілу. З блаславеньня новага правіцеля не толькі саноўныя чаляднікі, а і асобы “халопскага званьня” – прыслужнікі і памагатыя – шчыравалі на інфармацыйнай ніве. Яны з усіх сілаў прычэсвалі і прыхарошвалі змардаваную краіну, накладвалі на яе такі хлусьлівы макіяж, што часам у вачах шараговага тубыльца чыталася нямое пытаньне: “А ці ня сон усё гэта? Ці ж я ня тут жыву? Ці вы, даражэнькія, лепш за мяне ведаеце, як мне жывецца на маёй зямлі?..”
Нарэшце на той самай ніве пачалася сапраўдная праполка. Выкарчоўвалі не дзядоўнік: з коранем выдзіралі ўсё тое, што расло не па ўсталяваных дзіваком-аграномам правілах. Па розных, найчасьцей надуманых прычынах ліквідоўваліся недзяржаўныя выданьні, якія яшчэ мелі сьмеласьць данесьці да людзей праўдзівае слова.
У “Агмень” адна за адной зачасьцілі праверкі. Спачатку звышпільныя кантралёры з Міністэрства фінансаў і падатковай інсьпекцыі амаль што на прасьвет вывучалі-дасьледвалі ўсю часопісную дакументацыю. Поркаліся ў паперах, гатовыя ўзяць на зуб – нібыта тыя ўсім вядомыя калматыя чалавечыя суродзічы – кожную, нават самую маленькую блыху. Важная міністэрская дама, якая даўно налаўчылася бачыць амаль у кожным чалавеку злодзея, гатовага ўшчэнт абабраць “квітнеючую краіну”, аглавушыла Аўласёнка пытаньнем у лоб:
– Вот Вы, как заместитель главного редактора, в том числе визируете в печать материалы и участвуете в распределении гонораров. У меня есть сомнение: не ставите ли Вы автору условие, что примете его материал к печати при условии, что он потом поделится с Вами своим гонораром? Или что, скажаете, такого не может быть?..
Да якой ступені маральнага калецтва трэба дажыцца, каб нават у галаву прыйшло такое! А гэта ж ня проста галава, а Кіруючая і Кантралюючая! Але чаму дзівіцца? Людзі, надзеленыя аднаасобным правам вінаваціць, судзіць і мілаваць, заўсёды мелі пільнае вока і шырока адтапыраную для сваіх патэнцыяльных ахвяр уласную кішэню...
Было такое ўражаньне, што супрацоўнікі часопісу “Агмень” – не раўнуючы дзяржаўныя злачынцы, як мінімум, гандлявалі зброяй, што засталася ім у спадчыну ад разбуранай імперыі...
Як і абяцаў Марцін Скабёлкін, надышла пара заняцца “раскопкамі” і Генеральнай пракуратуры, бо папярэднія інстанцыі не “накапалі” ніякага кампрамату. Хіба што з рэдакцыйнай шафы бяссьледна зьнікла ажно восем своечасова не сьпісаных старых нумароў часопісу (якія, дарэчы, былі – гэта ж трэба! – не прададзены, а бясплатна запрэзентаваны аўтарам). Якая страта нанесена дзяржаве!..
Пракуратура – арганізацыя сур’ёзная, асабліва, калі яе, Генеральную, узначальвае чалавек без юрыдычнай адукацыі. З ёю, як вядома, жарты кепскія. А Рыгор Аўласёнак у прыпадку шчырысьці вазьмі дый пажартуй з пракурорам, да таго ж амаль на бандыцкім слэнзе:
– Вам не здаецца, паважаны, што нас “заказалі”?..
Рэакцыя выканаўцы “заказу” была адпаведнай. Калі пакрыўджаны пракурор ня вельмі далікатна намякнуў на сумнавядомую “Валадарку”, Аўласёнак скрушна ўздыхнуў:
– “Валадаркі” вашай не баюся, бо ўсё роўна па дарозе ў яе памру ад страху...
На тым і паразумеліся. Пракурорскія “раскопкі” таксама не далі такіх патрэбных вынікаў.
І тады грымнула “цяжкая артылерыя”...
У кабінет галоўнага рэдактара ўваліліся адразу тры няўтомныя змагары за чысьціню інфармацыйнай нівы начале з дэпутатам парламенту, ваяўнічым прапаведнікам “ўсепераможных” ідэй марксізму-ленінізму і славянскага адзінства. У сьвіце – нядаўні апазіцыянер без пэўнай пазіцыі, а цяпер “абаронца” невядома чыіх правоў і падбылая літаратарка, майстрыца на ўсе жанры, у тым ліку і на хваласьпеўны. Мэта чарговай атакі была відавочная: канчаткова збэсьціць кіраўніцтва часопісу. А дзеля гэтай задачы пераканаць калектыў, што:
– из-за недальновидной политики главного редактора журнал потерял своё лицо;
– журнал не только литературно-художественный, но и общественно-политический. Однако вы не считаете нужным отражать в публикуемых материалах титанические усилия нашего народа и его Руководителя, направленные на созидание процветающего, социально ориентированного государства;
– наш народ на референдуме однозначно высказался за двуязычие, а на страницах вашего журнала до сих пор не находят места публикации на русском языке. А ведь в других изданиях мирно соседствуют материалы на обоих языках. И в этом тоже усматривается проявление махрового национализма…
І чым далей, тым болей бруду. Дэпутат і “праваабаронца” доўга па чарзе загіналі пальцы, імпэтна пералічваючы прыдуманыя самімі ці падказаныя зьверху парушэньні, упушчэньні, прамашкі, недахопы і іншыя хібы. Тыцкалі носам у “нацыяналізм”. А недапушчальнае вольнадумства? А нездаровае захапленьне Вялікім княствам Літоўскім? А яўныя перакосы ў асьвятленьні гістарычнай еднасьці беларускага і рускага народаў?..
І так далей, і так далей. Ажно пакуль хапала пальцаў на ўсіх чатырох руках. Вядома ж, усё пералічанае, у цэлым, супярэчыць інтарэсам дзяржавы і можа мець непрадказальныя наступствы.
Наступствы ж аказаліся на дзіва прадказальнымі.
Спрактыкаваная ня толькі ў літаратурных справах, але і ў стасунках з чыноўнікамі розных ідэалагічных ведамстваў, літаратарка ўвесь час маўчала. На ейным твары, нібы на карнавальнай масцы, застыла пагардлівая ўсьмешка. Калі нарэшце два разьятраныя, ідэалагічна заклапочаныя мужчыны вычарпалі свае “зьнішчальныя” аргументы і закончылі свае выкрывальніцкія прамовы, дасьведчаная літаратарка выказалася лаканічна і пераканаўча:
– А што вы хацелі, шаноўныя? Выдаваць часопіс на дзяржаўныя грошы і ня быць удзячнымі ўладзе, якая худа-бедна выдзяляе вам гэтыя сродкі – гэта, вы лічыце, нармальна? Вас панясло ня ў той бок. Настаў час пакінуць карабель! І ня будзем болей тлуміць вам галовы. Там, наверсе, прынятае рашэньне ліквідаваць часопіс “Агмень” як юрыдычную асобу. Будуць аб’яднаны ўсе дзяржаўныя літаратурна-мастацкія выданьні. Да вашага ведама: мяне прызначылі кіраваць гэтым аб’яднаньнем. Так што чакаю ад вас заяваў на звальненьне ў сувязі з ліквідацыяй...
На працягу трох месяцаў “юрыдычную асобу” зьліквідавалі.
Засталося падзякаваць тым, хто ўзваліў на сябе амаль што Боскі клопат вяршыць на зямлі чалавечыя лёсы: “фізічныя асобы” на гэты раз ацалелі...
* * *
І паклікалі Рыгораву душу Ангелы Гасподні, і вярнулася яна з агледзінаў, і закружылася над усё яшчэ нерухомым целам свайго гаспадара...
І як бы пачало займацца цьмянае сьвятло ў ягоных яшчэ не расплюшчаных вачах, і штосьці зварухнулася ў сьвядомасьці...
І нібыта ў далёкім-далёкім дзяцінстве, калі ён з сябрукамі глядзеў “нямое” кіно, маўкліва паплылі перад ім ня вельмі выразныя, але да болю знаёмыя малюнкі...
...Вось ён асьцярожна трымае ў сваіх руках падбітую птушачку з акрываўленай белай грудкай, адхуквае яе сваім дыханьнем. Нарэшце ён падкідае яе ўгору, і яна, страпянуўшыся, пырхае ўсё вышэй і вышэй, і раптам маленькім мёртвым камячком зноў падае на зямлю...
...А вунь, за Маркіянішыным гародам, ляжыць акрываўлены Алік, і над ім нечалавечым крыкам крычыць-галосіць, заломвае сабе рукі ашалелая ад жаху Лаўрэніха...
...На прыдарожным адхоне старшыня Віхроў матлашыць, таўчэ нагамі бездапаможную Моцю, а тая абедзьвюмя рукамі абшчапервае жывот, баронячы яшчэ не народжанае на сьвет сваё дзіця...
...А гэта дзядзька Тарас па-заліхвацку расьцягвае мяхі свайго сябра-гармоніка, і яму з грузавіка гарэзна ўсьміхаецца праставалосая русалка...
...А вунь ён сам, Рыгор, малады і шчасьлівы, прыціскае да грудзей ружовы пакуначак, у якім варушыцца маленькі жывы камячок – ён нясе з радзільні іхняе з Зоськай дзіцятка...
...То раптам у гэтым цьмяным сьвятле ён бачыць распластаную ля ног афіцэра-вайскоўца напаўпрытомную Сакольчыху, якая напрамілы Бог просіць адчыніць ёй труну, каб у апошні раз зірнуць на свайго любага сыночка Сярожку...
Малюнкі мільгацяць, мяняюцца, нібы ў казачным калейдаскопе, які некалі падаравала яму маці Кацярына і на які знарок ці выпадкова наступіў у сенцах Лаўрэнішын Бутанчык. Рыгорка доўга тады дзіваваўся, якое ўсё навакол казачна-прыгожае, калі глядзець на сьвет праз маленькія каляровыя шкельцы, што павысыпаліся з той раструшчанай цацкі.
...Вось ён плюхаецца ля самага берага акунёўскай копанкі. Вада яшчэ ня надта цёплая з вясны і крыху каламутная. Але то там, то сям ужо плаваюць прытопленыя купінкі жабінага “квоктаньня”. З кожнай драбнюткай кропачкі гэтай сьлізкай, як бабафенін аўсяны жур, купінкі неўзабаве вылузьнецца маленькі чорны “апалонік” і нейкім неверагодным чынам ператворыцца ў кволае жабянятка. І дзівуецца Рыгорка: ніяк не ўхапіць таго “квоктаньня” ў прыгаршчы, вылузваецца яно, высьлізгвае праз пальцы і зноў плюхаецца ў ваду... А пры самым беразе з апошніх сілаў тузаецца вірлавокая жабіна. Яна ўсё радзей і павольней дрыгае сваімі даўгімі лапкамі, падкурчвае і выпроствае іх, нібы парываецца плыць ці то да свайго “квоктаньня”-жабурыньня, ці да нечага іншага, недасягальнага... Нарэшце яна бясьсільна заціхае і пруцянее ў недарэчна-бездапаможнай позе...
Сьвятло шырыцца, і ўсё больш ясьнее ў Рыгоравых вачах. Ён ужо нібыта пачынае адчуваць сваё цела, сіліцца змусіць яго варухнуцца. Але яно ўсё яшчэ непадуладнае. Бо ён ляжыць на нейкім вялізным валуне, у які амаль напалову ўмураванае ягонае цела. І гэты камень не выпускае яго са сваіх халодных абдымкаў...
А вакол, у нейкай абмежаванай прасторы, тоўпяцца, цягнуць да Рыгора кастлявыя рукі звыродлівыя пачвары з надзіва знаёмымі абліччамі. Рыгор пазнае іх. Нібы ў жахлівым запаволеным танцы перад ім праплываюць старшыня Віхроў і брыгадзір Шэмель, прафесар Абэцэдарскі і капітан Падольскі, дырэктар саўгасу Санько са сваім намесьнікам Галасам, ганарлівая Клаўдзя Аляксееўна і раённы бажок Блажэвіч, суровы дэпутат Касьцюк са сваімі хаўрусьнікамі і яшчэ шмат знаёмых і незнаёмых Рыгору вурдалакаў. Яны нібыта вырваліся з апраметнай, шчэрыліся клыкастымі ратамі і шыпелі працягла і пагрозьліва: “Ты – наш-ш-ш... Ты – наш-ш-ш... Раптам яны зьвіліся ў адзін зьмяіны клубок, зьмізарнелі і заціхлі. Нейкая невядомая магутная сіла засмактала іх і пацягнула ў бясконцы цёмны тунель...
Бо сказана:
“Так будзе пры сканчэньні веку: выйдуць Ангелы і аддзеляць ліхіх з асяроддзя праведных, і ўкінуць іх у печ вогненную: там будзе плач і скрыгат зубоў.”
Над нерухомым целам усё яшчэ лунала-кружылася непрыкаяная Рыгорава душа. Халодны валун трымаў, не выпускаў на волю паланёнае цела ейнага гаспадара...
А недзе з-за нябёснай прасторы гукаў, прабіваўся ў Рыгораву затуманеную сьвядомасьць такі далёкі, але настойлівы голас Кацярыны:
– Устань, сынок... Адштурхніся ад каменю... Ідзі да Боскага сьвятла...
|
