Архіў нумароў:

Андрэй Федарэнка

_____________________ Сечка-13	1. Пасля выхаду першай часткі майго рамана “Мяжа” па “сапсаваным тэлефоне” да мяне даляцела першае рэха: – Колькі ён яшчэ будзе выварочваць сваю дробную душонку? Гэта так мяне ўразіла, так спадабалася, так нагадала сёе-тое, што не магу не падзяліцца цытатай. “В этой повести автор выворачивает наизнанку свою пошлую и низкую душонку, делая это с наслаждением, со смакованием, с желанием показать всем: – смотрите, вот какой я хулиган. Трудно подыскать в нашей литературе что-либо более отвратительное, чем та “мораль”, которую проповедует автор в своей повести, изображая людей и самого себя как гнусных похотливых зверей, у которых нет ни стыда, ни совести”... Можна падумаць, што гаворка як мінімум пра яко­га-небудзь сучаснага Сарокіна. А між тым гэта цытата з даклада А. Жда­нава, 1946 год; маецца на ўвазе савецкі пісьменнік Міхаіл Зошчанка і яго аповесць “Перад узыходам сонца”. Канечне, само па сабе дзіка, як за бязвінны тэкст, – а аповесць абсалютна бязвінная, як бязвінны любы шэдэўр, – можна было страціць не толькі членства ў Саюзе пісьменнікаў, прадуктовыя карткі і магчымасць друкавацца, а і ўласна галаву. Уражвае іншае: поўнае неразуменне Андрэем Аляксандравічам Жданавым, 1-м Начальнікам Упраўлення прапаганды і агітацыі ЦК ВКП (б), што такое “отвратительная мораль”, якой яна бывае ў сапраўднасці і ў літаратуры. 2. Вось апавяданне аднаго сталага беларускага аўтара пра вайну. У Берліне ідуць апошнія баі. Савецкі салдат Іван заглядае ў падвал (“не інакш, як там схаваліся гансікі, падумаў ён”) і бачыць на доўгай лаўцы немаладых жанчын у чорных апратках. Пад шырокай спадніцай адной з немак схавалася дзяўчына. Нядоўга думаючы, Іван бярэ яе за руку і цягне за сабой у ацалелую пабудову. “Хоць яна і малодзенькая (націскае на “о” аўтар), а такая ж галодная, як і я, – паспеў падумаць ён, лежачы побач з гарачым, поўным жадання целам дзяўчыны”. Зрабіўшы сваю работу, Іван на руках адносіць дзяўчыну назад у падвал, і калі яна “зноў апынулася пад спадніцай сваёй маці, Іван узяў халодную руку фраў, пацалаваў яе і сказаў ёй “данке”. Замілаванаму “красівай карцінкай” аўтару і ў галаву не прыйшло, што вось гэтае, пасля ўсяго, гжэчнае цалаванне ручкі і гуллівая падзяка – самы што ні на ёсць яскравы прыклад амаральнасці, цынізму, апафеоз пошласці; не – наш дзівак-аўтар усур’ёз лічыць, што ягоны персанаж – герой не толькі ў літаратурным, пераносным значэнні, але і ў прамым, чалавечым – гуманны, выхаваны савецкі Герой, варты пераймання. 3. Вернемся, аднак, да сапраўднай літаратуры, да Зошчанкі. Што ж гэта быў за такі чалавек і пісьменнік? Якога любіў чытаць уголас Сталін; аднойчы смяяўся ледзь не да слёз, потым сказаў: “А тут т. Зошчанка ўспомніў пра ГПУ і змяніў канцоўку”. Якога часцей за ўсіх савецкіх пісьменнікаў згадвае Набокаў – ажно тройчы, у той час як, напрыклад, Шолахава, Пастэрнака, Салжаніцына – па адным разе, Булгакава – зусім ні разу... З якім за гонар лічыў выпіць Ясенін і пагутарыць Маякоўскі. Славутасць якога была такой, што часта ён вымушаны быў спыняцца ў гатэлях пад чужым прозвішчам, у той час як па бяскрайніх эсэсэраўскіх дарогах бадзяліся адразу некалькі, як дзяцей Шмідта, фальшывых Зошчанкаў. Чаго яму не хапала? Чаму не жылося? Што ён усё шукаў? Навошта ў 1942 годзе напісаў тую злашчасную аповесць, а ў 1943-м вырашыў друкаваць яе? Пра што яна? Ды ўсё пра тое ж. Вечныя пытанні, якія рана ці позна, так ці інакш паўстануць перад любым – без выключэння – творцам, і кожнаму (як кажа Мікола Мятліцкі, “у меру свайго таленту”) давядзецца вырашаць іх. Рэальнасць ці адлюстраванне? Фантазіі на тэмы жыцця – ці проста жыццё? Творчасць – ці нармальнае існаванне здаровага чалавека? Зошчанка вельмі пільна ўгледзеў і хутка разабраўся, што розум, звязаны з мастацтвам, з творчасцю, часцей церпіць пакуты, беды, хваробы, у прынцыпе невядомыя чалавеку “сярэдняму, звычайнаму”. Арганізм у стадыі творчасці – гэта гарэнне свечкі, запаленай з двух канцоў, гэта высмоктванне здароўя, мардаванне сябе, знясільванне, неўрозы, псіхозы, хуткая старасць, ранняя смерць. Вось чаму немагчыма радавацца жыццю, захлынацца простым шчасцем існавання, як у маленстве. Творчасць, літаратура – “варварскі занятак, не ўласцівы мужчыну і чалавеку”. “Я ж арганізую сваю асобу для нармальнага жыцця, – казаў Зошчанка яшчэ ў 1927 годзе Чукоўскаму (такому ж неўрастэніку, як сам). – Трэба быць чалавекам добрага трэцяга гатунку. Я цяпер, калі кепскае апавяданне напішу, усё роўна друкую. І гарэлку п’ю...” Але тут новая праблема. Калі стаць “трэцім гатункам” (яшчэ паспрабуй ім стаць), г.зн. абсалютна здаровым чалавекам – зусім адпадзе патрэба ў любой творчасці. Здаровы нармальны чалавек, канечне ж, выбярэ рэальнае жыццё замест бясплодных фантазій, яму проста не будзе часу забіваць галаву прыдуманымі персанажамі, калі вакол поўна рэальных людзей з сапраўднымі, жывымі пачуццямі. Тады не напішаш нават кепскага апавядання, і гарэлкі не будзе на што купіць. Запаведная мара кожнага творчага чалавека – навучыцца сумяшчаць несумяшчальнае. Як бы гэта ў першай палове дня “ствараць шэдэўры”, а пасля абеду памяняць псіхіку, як кашулю ці шкарпэткі, і стаць звычайным, “як усе”? Зошчанка неўзабаве на “трэці гатунак” забываецца і адным абзацам, катэгарычна сумяшчае несумяшчальнае: “Абсалютнае здароўе зусім не пазбаўляе магчымасці быць творцам, мастаком. Наадварот, абсалютнае здароўе – гэта ідэал для мастацтва. Толькі тады яно можа быць высокім, сапраўдным...” і да т. п. Сказана – зроблена. Па сутнасці, лепшыя гады жыцця пісьменнік паклаў на змаганне... з уласным талентам. І атрымалася! І ўдалося! Ад неўрозаў, псіхозаў, ад цэлага букету фізічных хвароб Зошчанка пазбавіўся без усялякіх дактароў. Практычна здзейсніўшы подзвіг. Перамог, як бы там ні было. І калі, ужо здаровым, “як усе”, чалавекам ён расправіў плечы, пацёр рукі і паспрабаваў пісаць так, як раней, калі быў хворы, аказалася, паводле дакладной гэбэшнікаў (менавіта – тады яго ўжо “курыравала” не ГПУ, а Міністэрства дзяржаўнай бяспекі), што “творчасць Зошчанкі ў апошні перыяд мастацкай каштоўнасці не ўяўляе”. Які трагічны прысуд! Як жорстка адпомсціла жыццё непаўторнаму мастаку за ўсяго толькі жаданне крышку пасядзець адразу на двух крэслах... 4. Тым не менш пытанне ставілася правільна, і яно надзвычай важнае. Давайце паглядзім, колькі гадоў усім гэтым геніям-паэтам-філосафам? Цытатамі з якіх нас нашпігоўвалі са школьных гадоў? Дваццаць сем... Трыццаць пяць... А таму? Сорак. А іншаму? Трыццаць восем. Дваццаць пяць. Трыццаць тры. “Философом в осьмнадцать лет...” Міжволі банальнае “калі ты такі разумны, чаму не багаты?” ператворыцца ў – “калі ты такі таленавіты і мудры, чаму так мала і, у прынцыпе, так нецікава пражыў? Чаму не ўсё, што можна было, ад жыцця ўзяў? Чаму не пастараўся паставіць свой розум на службу сабе, свайму здароўю, целу, псіхіцы? Чаму не выкарыстаў свой талент на проста ўменне жыць, даўжэй, паўней, прыгажэй, з большай карысцю для сябе, для сваіх блізкіх, а ў ідэальным варыянце – і для дальніх”? 5. Праўда, дзеля справядлівасці трэба сказаць, што некаторымі творцамі такія глабальныя праблемы вырашаюцца з геніяльнай лёгкасцю. Вось маленькая рэальная гісторыйка. Я куру. Многа. І, відаць, збоку гэта выглядае неяк непрывабна, ненатуральна (“малы, худы і кашляе”), словам, не так, як у іншых, бо не магу прыгадаць пісьменніка, за выключэннем хіба што Быкава, які не рабіў бы мне мімаходзь заўвагі: – А вось курыць не варта. – Я не ў зацяжку, – спачатку аджартоўваўся я. – Гэта яшчэ горш. – Я дамскія, з фільтрам, толькі супер-лайт, амерыканскія... – Амерыканскія самыя шкодныя. Тады я паспрабаваў ускладніць жарты: – Я толькі калі вып’ю куру. – Вось бачыш! Адна гадасць другую цягне. Ніколі, ніводнай усмешкі ні на адным твары мне выціснуць не ўдалося. Затое лішні раз пераканаўся, што гумар і беларускія пісьменнікі – асобная тэма. Аляксей Слесарэнка, славуты тым, што здымаўся ў ролі падпаска ў фільме “Вясёлыя хлопцы” (“легко на сердце от песни веселой”), а таксама сыграў Мірона ў “Палескіх рабінзонах”, – Слесарэнка нарэшце коратка і ясна ўсё растлумачыў. – Не куры. У яго нядаўна памерла жонка, якую ён вельмі любіў, і розныя жарцікі тут былі б недарэчы. – Дзядзька Ляксей. Я б з радасцю не курыў. Але ўжо ўмоўны рэфлекс: цыгарэта ў роце – мазгі ў рабоце. Калі я кіну, я не змагу пісаць. Так што маленькая мадэль вечнага выбару: або – або; ці літаратура, ці свядомае забойства здароўя. – Ну-у, калі так стаіць пытанне... Тады трэба ахвяраваць гэтай, як яе, літаратураю. 6. Пакуль пісаў гэтыя шэсць старонак (з перапынамі паўтара гады), па­трапіла на вочы яшчэ апавяданне, ужо не сталага, а добра старога аўтара. Таксама сімпатычны, у тэму прыклад: чалавек і пражыў многа, і па-ранейшаму займаецца творчасцю... Апавяданне пра сучасную вёску. Хоць яна і сучасная, але герой стары, той самы, што ўсё пускае хітрую ўсмешку ў пшанічныя вусы; вясковы, мудры, бессмяротны дзед, які ведае пра ўсё на свеце. Хіба што ва ўнутраную палітыку цяпер абачліва не лезе. Ды яшчэ лексіка яго змянілася. Не, ён не каверкае ні смартфоны, ні мабілы, ні вінду, ні кампы, – ён проста пачаў казаць так: “Эх-ма”, “то-біш”... “Ей-права”, “знам-дзела”... “Дзе-скаць”, “та-скаць”... “Сядай, мілок”... “А вось мы лучку, агурчыкаў”... “Няма дзе рабяткам галубоў паганяць”... (Якіх у Беларусі зроду ніхто ніколі не ганяў.) “Была і ў мяне зазноба”... “Назваўся груздом – лезь у кузаў”... Пажадана – самазвальны. А мы тут пра нейкія высокія матэрыі – што з чым сумясціць, ды як гарманізаваць... Дзівакі, ей-права! 2010 г.