_____________________
“Пры святле адзінокай здагадкі”. Слова пра Уладзіміра Марука |
О, як мой слых здаўна казыча
Струна, якую не спыню.
Я для яе калісь пазычыў
Хірамантычнага агню.
І мой скрыпаль асветліў ноты,
На ўсе на іншыя забыў,
Зайграў мелодыю басоты,
Якою сам нядаўна быў.
І апантаных гукаў крозы
Маю аблытвалі юдоль.
А на смычку яго, як слёзы,
Блішчэла гойна каніфоль.“Скрыпаль”, Уладзімір Марук
Я не з тых, хто прэпаруе і раскладвае вершы па палічках і раздзелах – гэта грамадзянская лірыка, а гэта нацыянальна-патрыятычная, гэта творы пра прыроду, а гэта пра каханне, тут метрыка такая, а там рытміка гэткая, во рыфма мужчынская, а во жаночая, тут вершы класічна-традыцыйныя, а тут верлібры (пакінем усю гэтую пазатворчую матэматыку нашым руплівым літаратуразнаўцам). Сама ж паэзія, як даўно сказана, альбо ёсць, альбо яе няма. І калі яна ёсць, то пра яе сутнасць трэба гаварыць, хоць і наўзбочнымі, але яе ж катэгорыямі, шукаючы высокі чалавечы дух творцы ў яго спрадвечным прыземленым быцці. Прасцей кажучы, справа літаратурнага крытыка адкрываць (калі хочаце – прапагандаваць, рэкламаваць) чытачу Паэзію і Паэтаў, а не вершыкі і вершаскладальнікаў. Прынамсі, я разумею гэта так і такога падыходу пры рэцэнзаванні паэтычных кніг прытрымліваюся.
Нядаўняя пасмяротная кніжка Уладзіміра Марука (1954-2010) і ўся яго папярэдняя творчасць у гэтым шэрагу не выключэнне.
Не раз бывала, што пасля заўчаснай смерці паэта нешта змушала мяне прыглядзецца да яго творчасці з іншага ракурсу. І ўбачыць раней зацененыя рэчы. Гэтак сталася і з ім. Мы з Валодзем непадалёк адзін аднаго нарадзіліся, а ў апошні час поруч і працавалі. Не скажу, што мелі моцныя стасункі і нейкае неразлі-вада сяброўства. Хутчэй як землякі заўжды хораша і прыязна таварышавалі. Ён нават заспеў выпіць са мной пляшку чорнага “Вермута” на рэдакцыйным падваконні камуністычнай газеты “Звязда”, недзе ў сярэдзіне 80-х, якраз незадоўга да майго поўнага ацверажэння… Таму і вось гэтыя яго пранізлівыя радкі чытаюцца мною з церпкім настоем настальгіі па ўсім нашым былым-маладым:
Сокал б’ецца ў тваё акно
І не чуе твайго адказу:
“Да віно ж, віно зеляно
Не пілі мы з табою разам!..”
Але ж пілі ўсё-ткі… На здароўе ці не? – пытанне безадказнае, аднак факт, што хоць ненадоўга, а знаходзілі праз яго хмель і мужчынскую дзёрзкасць, і паэтычнае натхненне…
Я памятаю яго першы цёмна-сіні зборнічак вершаў “Зоркі ў кронах” (1982 год). Памятаю, як быў уражаны да ўсяго і тым, што малады паэт аказаўся яшчэ і маім равеснікам-земляком, родам з недалёкай вёскі Гута (за пятнаццаць кіламетраў ад майго Вароніна). На той час на сваёй хатняй этажэрцы я меў на пашэве такі ж танюткі і лірычна выглянцаваны зборнік рускага паэта Анатоля Жыгуліна “Прозрачные дни”, з якім яшчэ вельмі доўга не разлучаўся. Але то была руская душа (не тое што “потемки”, але ўсё ж), а тут свая, родная, ва ўсіх сэнсах блізкая. Да таго ж, я ганарыўся, што і мы ў сваёй глыбокай лясной правінцыі маем адмысловага таленавітага паэта. Па-другое, я натуральна ў яго вучыўся, хоць і быў старэйшы на чатыры гады, мове і майстэрству версіфікацыі, бо пэўны час у арміі і колькі часу пасля яе спрабаваў пісаць па-руску... Гэтыя два зборнічкі і па сёння падаюцца мне выбітнымі. У іх няма лішніцы, а ўсе нешматлікія вершы гарманічна, ідэйна і “сюжэтна” спалучаны адной прыцягальнай музыкай творчай душы... Вось толькі некалькі помных цытацый з той кніжачкі: “Дубы кладуць гады// Ў камлі і карнявішчы”; “Рэчку, змялелую ў чэрвені,// Ліпень напоўніць не змог”; “Цемры вусце. Сліў аскома.// І нічога акрамя.// Толькі нехта кліча: “Тома!”// А яе нідзе няма”; “Палахлівыя плечыкі,// Пацалунак, як госць”; “А я, такі малы,// У ночы на парозе”; “Чырванагрывы ранак гоніцца// За чарнабровай ноччу ўслед”; “Калі дзівішся ціхаму слову,// Калі звонкія словы маўчаць”…
Не сказаць, што дэбют паэта быў незаўважным, але і не зацвердзіўся ў строгім “памінальніку” маладой паэтычнай абоймы, якія тадышняя крытыка цягала паўсюль, як кулямётчыкі патранташ з патронамі на абмуляных плячах. Дарма.
Не выклікаў шырокага розгаласу ў прэсе і другі яго зборнік “Ліст рабіне”, але ў камерным літаратурным асяроддзі пра яго былі цікавыя гаворкі і разрозненыя меркаванні. Гэта ўжо была не спроба асцярожлівага чыстапісання, а самастойнае сачыненне. Можа не на зусім яшчэ вольную тэму, але з адкрыта заяўленым пожадам на яе. Працытую хоць бы вось гэты верш:
У позні час і позняя каса
З апошніх сіл дакошвае атаву.
Пагладжвае туман па валасах
І студзіць думкі пра чужую славу.
І хай бы хто са мной загаварыў,
І неспадзеў перакурыць паклікаў,
Каб я, крый Бог, сябе не адарыў
Кавалкам славы, хоць і невялікім.
Каб я адчуў, што трэба панасіць
І мазалі па сціплых вулках вёскі,
Што трэба ўсё жыццё касіць, касіць...
А дбаць пра славу – гэта ўжо дакоскі.
Альбо вось яшчэ адна з вызначальных строф:
І ў сябе на дзядзінцы,
І ў старонцы чужой –
Пакланюся былінцы.
Хто ж паклоніцца ёй?!
Ці ўрэшце гэтыя характэрныя для Валодзі радкі:
Я з тых, хто не вякуе,
Хто сее і хто жне.
Прашу, пакуль жыву я,
Не дбайце пра мяне.
А хто дбаў?! Ну, а ў самога, як бачым і ведаем, творчага эгаізму і прэтэнзій на літаратурнае прызнанне, – ані каліва. Усе вершы яго пераважна для ўнутранняга карыстання, глыбока душэўныя, праніклівыя. У іх паўставала сама асоба паэта як паднебнага творцы і простага зямнога чалавека адначасна. Характэрнасць яго метафар, эпітэтаў і параўнанняў адпавядала яго ўласнаму светаўспрыманню, паводзінам і ўчынкам. Вершы былі жывыя, нервовыя і балючыя, але без напускных жэстаў, са слабым імунітэтам да праяў грамадскага жыцця і непрадказальнай рэфлексіяй ад сутыкненняў з тымі праявамі.
Ці не таму даволі часта напрыканцы зборніка з’яўлялася слова “апошні”. Ды і пераважала ў тых вершах тэматыка восені і роздуму, смерці і развітання... Такімі на той час былі танальна-мінорныя матывы яго паэзіі, ды і самога жыцця паэта таксама…
Перакананы, што С. Дубавец у сваім артыкуле “Схема” неапраўдана і, можа, нават наўмысна ўвёў У. Марука ў адзін шэраг з версіфікатарамі, чым негатыўна і незаслужана заценіў станоўчую рэпутацыю таленавітага паэта. Хутчэй за ўсё ў той перабудоўчы “бурапенны час” (1987) Сяргея Іванавіча раздражняла праца Валодзі літкансультантам у партыйнай газеце “Звязда”, яго заўважныя ўзаемаадносіны са згаданымі ў тым жа артыкуле вершаскладальнікамі (Мятліцкім, Мазго, Хвалеем, Камароўскім ды інш.), а да ўсяго яшчэ і з’яўленне тых “зорак” у назве яго першага зборніка. Я не магу памысліць, каб С. Дубавец, прачытаўшы сёння ўсё напісанае У. Маруком, мог застацца пры тых жа сваіх колішніх крытычных перакананнях адносна яго паэзіі і не адчуў сваю памылку перад таленавітым ва ўсіх адносінах чалавекам.
Хоць сапраўднымі яго сябрамі былі аднакурснікі па ўніверсітэцкім філфаку, на жаль рана адышоўшыя, выбітныя паэты Алесь Пісьмянкоў і Віктар Стрыжак ды, бадай, яшчэ Кастусь Жук. У звязку з апошнім коратка распавяду пачутую ад самога Марука гісторыю чатырохгадовай даўнасці. Патэлефанавала яму аднойчы ўстрывожаная жонка Кастуся і папрасіла, каб зайшоў неяк, пагаварыў, бо муж упаў у глыбокую пахмельную дэпрэсію. Валодзя прыйшоў у той жа вечар. Пры жонцы злёгку паўсчуваў “заняпалага” сябрука, хоць сам быў у не менш прыкрым псіхалагічным стане, а калі тая выйшла, таямніча спытаў: “Вершы-то пішаш яшчэ, халера?..” “Пішу, бляха, зрэдку”, – мляўка адказаў Кастусь. “Тады давай мне, надрукуем у “Полымі”, хоць які ганарар будзеш мець”, – папрасіў-запэўніў Марук. “Ведаю я ваш ганарар, ссівееш чакаючы, гані папярэдне аванс, тады й вершаў дам…” – з хітрым разлікам упёрся Жук. “Як гэта?!” – не зусім разумеючы падтэксту пакрыўджана спытаўся Валодзя. “А так, стаў пляшку – і па руках”, – коратка і безапеляцыйна выпаліў Кастусь. І Валодзя загадкава, але ўпэўнена палез у свой падазрона адтапыраны партфель... Што праўда, неўзабаве пасля гэтага даволі прыстойная падборка вершаў Кастуся Жука была выдрукавана. Пэўна ж з часам і нейкі ганарар аўтару быў сплочаны.Такая вось сумна-пацешная гісторыя.
Але найбольшая дружба (менавіта на гэтым слове, а не на сяброўстве, часта настойваў Алесь) была ў яго з Пісьмянковым. Нездарма пасля заўчаснай смерці сябра Валодзю можна было штогод сустрэць на Радаўніцу ля магілы Алеся на Кальварыйскіх могілках. Цяпер рэдка каго з паэтаў сустрэнеш ля магілы Пісьмянкова, а ля свежай аддаленай магілы Марука – тым болей…
Трэцяя кніжка Уладзіміра Антонавіча выйшла ў 1991 годзе і, як памятаю, яе вельмі высока цаніў рана адышоўшы ад нас арыгінальны пісьменнік і драматург Алесь Асташонак. Ён хросны маёй дачкі, таму нярэдка бываючы ў нас на добрым падпітку, заводзячы бясконцыя жарстлівыя размовы пра літаратуру, не раз і не два ўзнёсла да слёзнасці цытаваў радкі і строфы менавіта з гэтай кніжкі Валодзі. Асташонак быў інтэлектуалам і знаўцам еўрапейскай літаратуры (валодаў французскай, перакладаў і з іншых моў), таму творам не многіх беларускіх паэтаў выпадала патрапляць на яго вусны.
У адвечныя строі і сёння душу прыбіраю,
Час па кроплі збягае – бы кроў з вастрыя...
Як паклікалі жыць – дасюль за жыццё не пытаюць,
Бо гатовы адказ не ўмяшчае прырода мая.
Эзатэрычны падтэкст яго твораў не адстароньваў іх ад чытача, а прыцягваў сваімі патаемнымі знакамі і намёкамі. Сапраўдная паэзія ўзвышае нас над наігранай мастацкай дэкларацыяй. Паэт павінен не проста напісаць сцілом, як ён любіць усім сваім сэрцам Айчыну ці дзяўчыну, але і абавязаны тым жа сэрцам любіць іх насамрэч, каб бескарысна прыгнятаць яго (уласнае сэрца) да канчатковай перанапружанасці і стомы ад гэтай выпалай на яго долю нялёгкай зямной любові.
Як жа магло так стацца, што паэт такога даравання застаўся, можна сказаць, малавядомым і не “вхожим” у эліту сучаснага краснага пісьменства? На мой погляд, яму не хапала знешняй (прылюдна-паказной) і біяграфічнай асабовасці (вылучнасці), а таксама адпаведных неардынарных чалавечых учынкаў дзеля больш шырокага грамадскага розгаласу, чым той, які існуе ў той вузкай літаратурнай тусоўцы, да якой ён збегам жыццёвых абставін быў умоўна прыпісаны, што было парадаксальным і ніяк не адпавядае яго таленту. Таму ён так балюча перажываў усе акалічнасці свайго ўласнага і грамадскага жыцця ўнутры сябе, амаль не выносячы яго калізій на людзі...
Я вашыя вяршыні не чытаў,
За вашы мне не сорамна вяршыні,
Як небу за высокі колер сіні,
Якога аніхто не патаптаў.
Паэзія – гэта тое, што нельга патлумачыць прозаю. Аднак улічваючы выказванне вядомага француза – “усё, што не алфавіт, паэзія” – можна зрабіць пра яе нелагічную выснову як пра згарманізаваныя творцам хаос і невымоўнасць чалавечага духу... Пры тым, маючы на ўвазе адно істотнае ўдакладненне, што Паэт адпавядае абранаму ім слову, а Слова спагадлівае да абранага Ім паэта...
Можна таксама беспамылкова сказаць, што вершы У. Марука ў сваёй пераважнай большасці інтымна-спавядальныя. Маючы ў аснове ірацыянальнае мысленне, падсвядомаснае і касмічна-бязважкае светаўспрыманне, яны тым не менш трымаліся на заземленых тропах, на карэнных зломах якіх Нечай няўвіднай рукой загадзя раскладваўся пасьянс лёсу самога паэта і ўся яго перадгісторыя... Аднак жыццесцвярджальная паляшуцкая натура трывала ў ім да апошніх дзён… Паэт, які на працягу ўсёй сваёй паэтычнай творчасці намагаўся ўтаймаваць сваю жарстлівую натуру і дарэшты разгадаць уласную чалавечую сутнасць, заслугоўвае у рэшце рэшт права быць намі зразуметым...
Калі каноны пойдуць на спачын
І застанецца толькі лёс адзін
Прад спавядальным светам вечаровым,
Угледжу, як ляцяць між аблачын
Адрынутыя некалі высновы.
Прыціхлым сонцам голас наталю,
Адгалашу крывёй сваё “люблю”,
І перайду апошнюю дарогу,
І самую гаротную зямлю
Вазьму навек сабе за абярогу.
Такім вершам заканчвалася кніжка “Інкрустацыя голасам”... каб ім жа – тым жа словам абярог, што на мясцовым дыялекце гучыць як КУДМЕНЬ, азагаловіць сваю новую (на жаль, ужо пасмяротную) кніжку...
За год да свайго сыходу Валодзя распавёў мне пра згублены ім у грамадскім транспарце нататнік, у якім было каля сарака новых вершаў, што мала-памалу складваліся для чарговай паэтычнай кніжкі. І, як мне падалося, я бедаваў па гэтай страце больш, чым ён... Ажно пакуль яго дачка Вераніка, якая, дарэчы, таксама піша беларускія вершы і ўжо выступала з імі ў “ЛіМе”, не вырашыла паехаць у тралейбуснае дэпо, дзе бацькоўскі рукапіс і быў знойдзены.
Памятаю, я адабраў тады для публікацыі ў “ЛіМе” блізу пятнаццаці яго вершаў, якія ўразілі мяне сваёй неаднамернасцю, аддалена-эзатэрычным вычуваннем і непрыхаваным душэўным небажыхарствам самога аўтара.
А што да самой згубы, то творы сапраўдных паэтаў заўжды знаходзяцца (у абодвух значэннях гэтага слова) – у сметніцах, тралейбусных дэпо, на гарышчах і на вугольным тле мінулага часу...
Рукапіс апошняй (пасмяротнай) кніжкі “Кудмень” праляжаў у выдавецтве “Мастацкая літаратура” з 1996 года – пятнаццаць гадоў. Цікава, што У. Марук нейкі час у гэтым прамежку якраз і працаваў галоўным рэдактарам гэтай канторы, і, каб меў нораў сённяшніх дзяржаўных чыноўнікаў, то, напэўна, знайшоў бы магчымасць выдаць даўно запылены там уласны рукапіс. Але – не. А ўсё, на што спадобіўся цяперашні галоўрэд, – гэта (па ўласнай ініцыятыве ці па просьбе зацікаўленых людзей) прынесці Валодзеў рукапіс у РВУ “Літаратура і Мастацтва” А. Карлюкевічу, дзе яго нарэшце і выдалі кніжкай, бо і маральная сітуацыя вымагала (тут У. Марук працаваў і адсюль пайшоў з жыцця на той свет). Валодзя назваў яе, як я ўжо казаў, дзіўна – “Кудмень” (прабачаюся, але нават не ведаю, на якім складзе трэба ставіць націск). Гэта прызабытае дыялектнае слова палешукоў піншчыны (азначэнне яго я тлумачыў вышэй). Нарадзіўшыся непадалёк, я не памятаю, каб яно ўжывалася ў нас на клеччыне. Можа і з такой вось прычыны:
Па залатых валоках жыта
Залётны вецер коціць звон.
Якая памяць не пражыта,
Якія дні ідуць на скон?
Здавалася б, далёкі ад палітыканства, раптам піша тое, што нярэдка абмінаюць нашы вядомыя паэты-трыбуны:
Ды спяшацца дарма
Перахоўваць пралікі, –
Выкрывае зіма
Нашы цёмныя лікі.
І ўжо зусім сентыментальна даводзіць нам сваім уласным духоўным досведам пра надзённае і вечнае, пра славу і сябелюбства, прыўладнае і прарочае, штучнае і натуральнае. Без надрыву, сцёбу і пафасу. Проста і паэтычна:
Ўвасланы рыдзелямі схілы
Тае міфічнае гары,
Якою трызняць да магілы,
Аж не заснуць правадыры.
..............................................
А на вяршыні свеціць сонца,
І добра бачыцца здалёк,
Што на яе, як абаронца,
Садзіцца звабны матылёк.
Мушу адцеміць, аднак (прабач, Валодзя, што кажу гэта за вочы), што нярэдка паэт так перанагружае свае вершы тропамі, што чытач губляецца, заблытваючыся ў марыве мінорна-мройных асацыяцый… Шматзначная вобразнасць, празмерная метафарычнасць, перанасычанасць дыялектычнымі словамі часам замінаюць выявіцца сэнсу і міжволі раздражняюць чытача… Як сам ён напісаў:
А словы курчацца і круцяцца,
Як хвост скалечанае яшчаркі,
Да непрызнання не прывучаны,
Нібы распешчаныя падчаркі.
Трэба сказаць, у мяне складвалася такое ўражанне, што і сам ён нібыта вёў падвойнае жыццё: фізічна-быццёвае і творча-мастацкае... Унутраная заглыбленасць (пастаянны одум, літаратурнае манаства) не заўсёды дазвалялі яму выйсці з сябе вонкі, перадолеўшы бар’еры фізічнай і душэўнай закансерваванасці... (Не будзем забывацца і на выдаткі рэдактуры гэтай яго кніжкі.) Але хіба па гэтых вось радках нельга зразумець яго таемна-стоены душэўны стан?
І ноч прылашчыцца наўлечкаю,
І анікога не ахае.
А свет паветра невылечнае
Праз нашы лёгкія ўдыхае.
Вядома, за гэтыя шаснаццаць гадоў ад дня здачы рукапісу зборніка “Кудмень” у выдавецтва “Мастацкая літаратура” ў паэта напісалася шмат новых твораў. Многія з іх друкаваліся ў дзяржаўных і незалежных перыядычных выданнях (да прыкладу, вялікі пасмяротны цыкл “Намоўленае” ў мінулым годзе ў “Дзеяслове”), іншая літаратурная спадчына засталася ў чарнавіках… (Не будзем забываць, што ён выдаў і некалькі цікавых кніжак для дзяцей). Калі б знайшоўся чалавек (нехта з яго дзяцей?), які б сабраў і прывёў да ладу яго творчую спадчыну, то гэта выглядала б вельмі годна перад памяццю паэта. Праўда, пакручасты жыццёвы лёс Уладзіміра Антонавіча не дае пэўнасці гэтаму, бо апошнія дзесяцігоддзі ён падоўгу не жыў на адным месцы, ды і жыў балюча-нервова, нераўнуючы як на вуголлях... Шмат што, як я ўжо зазначаў, згублена, параскідана, а некаторыя агульныя сшыткі з запісамі, вершамі і накідамі, як ён мне сам казаў, іншым разам знарочыста выкідваліся на сметніцу неспагадлівымі да яго людзьмі... Ды і нязбытная хранічная хвароба не дазваляла адкрывацца шырокай перспектыве заўтрашняга жыцця.
Што казаць, ён быў АДЗІНОКІМ, ціхім, слухмяным, дысцыплінаваным, руплівым, працавітым... Дзяржаўныя начальнікі-бюракраты, не баючыся пралічыцца, заўжды прызначалі яго сваім намеснікам...
Валодзя першым, на досвітку, прыходзіў на працу, апошнім, надвячоркам, сыходзіў адтуль. Днямі сядзеў за сваім рабочым сталом унурыста і амаль безвылазна, рэгулярна вяртаючы сябе ў першапачатковы тонус пяццюдзесяццю, а то і ста грамамі дабротнага напою, часцей за ўсё каньяку… Усе, хто заходзіў да яго, заўсёды адчувалі той палынова-церпкі пах хмельна-паэтычнага ўзвышэння. Адкаснуўшыся ад абрыдлых, пераважна пустапарожніх рукапісаў, ён прачытваў куплены свежы нумар “Прессбола” (быў заўзятарам футбола і сам вельмі добра гуляў у настольны тэніс). Шмат часу нэндзіўся, абцяўшы галаву рукамі, гледзячы ў стол ці ў прызанавешанае на вуліцу акно… Думаў. І відаць, “намаўляў” тыя самыя, не даведзеныя да кандыцыі, вершы…
Ні з кім не сварыўся, нікога не зачэпваў сам, але мог стыхійна ўспыхнуць з цяжкімі для апанента паследкамі, калі раптам той адважваўся вывесці яго з сябе… Праўда, такое рэдка здаралася. Жыццё цякло аднастайна і прадказальна. Трэба было самому мысліць і дадумваць яго сутнасць… Нехта змагаўся з уладай. Хтосьці з ёй супрацоўнічаў. А ён дужаўся з самім сабой (прычым бесперспектыўна: без перамог і паразаў). Паўставаў супраць самім жа створанага ўнутранага свету – зміраўся, любіў і ненавідзеў. Айчына і мова былі апошнімі фарпостамі, за якімі холадна зеўрыла нежыць…
Туды ён раптоўна і нечакана для ўсіх, ціха і незаваўжна праваліўся два гады таму (пахавалі яго чамусьці не на родных гуценскіх могілках поруч з бацькам, а ў малазнаёмых яму халодных Калодзішчах). Як ні горка і парадаксальна казаць, але і абярог яго не ўбярог. Пакінуў жа ён тут толькі тое, што магло выжыць і застацца. Сваю паэзію. Нам. Калі прымем, канечне. Я ўсяго толькі напамінаю пра гэта па абавязку земляка, калегі і таварыша. Бо не за гарамі і наша неба…
|
