_____________________
Чалавек з мноствам імёнаў.
Апавяданні
Гэтая публікацыя
апавяданняў
Георгія
Гаспадзінава –
вынік
перакладчыцкага
конкурсу,
праведзенага
сярод
студэнтаў
балгарыстыкі
Белдзярж-
універсітэту.
Тэксты
да публікацыі
падрыхтавалі
Вольга Коўш
і Сяргей
Сматрычэнка |
Півоні і незабудкі
Яны ведалі адно аднаго ўсяго некалькі гадзінаў. Яму было за трыццаць, ёй – нешта каля таго. Ён мусіў перадаць праз яе пакунак свайму знаёмаму за акіянам. Яна была толькі пасярэднікам. Справа на пяць хвілінаў, але ўжо другую гадзіну з тых трох, што заставаліся да самалёту, яны не маглі знайсці дастатковай нагоды, каб расстацца. І вось роўна за шэсцьдзясят хвілінаў да адлёту яны сядзелі ў куточку кавярні ў зале чакання, пілі па трэцім кубачку кавы і маўчалі. Яны вычарпалі ўсе тэмы, якімі можна падтрымаць размову паміж двума незнаёмцамі. Маўчанне пачынала ўжо рабіцца натужным. Іх столік быў застаўлены пустымі пластмасавымі кубачкамі, якія набылі самыя нечаканыя формы ад доўгага кручэння ў руках. Лыжачкі для размешвання кавы ўжо даўно былі раструшчаныя на драбнюткія кавалачкі, а з пустых пакуначкаў цукру былі саштукаваныя леечкі і мініяцюрныя караблікі.
Яму прыйшло да галавы, што з гэтага стала атрымаўся б добры ready-made, так званая інсталяцыя, якую б ён назваў “Апалогія няёмкасці” (пластмасавыя кубачкі, лыжачкі для мяшання кавы, пустыя пакуначкі цукру, белы столік). Потым гэта падалося яму глупствам, і ён вырашыў прамаўчаць.
– Тое, што замоўчваецца, ператвараецца ў струшчаныя лыжачкі і змятыя кубкі, – нечакана сказала яна.
Ён падумаў, што ўжо ніколі не стрэне другой такой жанчыны, якая б чытала ягоныя думкі і з якой яму хацелася б застацца ў гэтай кавярні да канца свайго жыцця. Ён здрыгануўся, зразумеўшы, што ўжыў – няхай сабе толькі ў думках – такія словы, як “да канца свайго жыцця”.
– Давайце паразмаўляем, – прапанавала яна, хоць яны не змаўкалі апошнія дзве гадзіны.
Тая гадзіна, што яшчэ заставалася да адлёту, была залішне кароткім часам, каб марнаваць яе на недамоўкі і майстраванне караблікаў. Але ён не наважваўся пачаць, і тады яна проста сказала:
– Трэба змірыцца з тым, што людзі іншы раз ніяк не могуць знайсці адно аднаго.
– Іронія ў тым, што яны разумеюць гэта, толькі калі нарэшце сустракаюцца, – сказаў ён.
– Пэўна, быў спосаб убачыцца і раней. Мы столькі часу жылі ў адным горадзе. Відаць, разышліся на якім-небудзь святлафоры.
– Я б цябе заўважыў, – сказаў ён.
– Ты кахаеш яе? – спытала яна.
– Ты кахаеш яго? – спытаў ён.
Яны хутка пагадзіліся, што гэта не мае ніякага значэння, і ніхто перад імі не вінаваты.
Пазней ён не змог бы прыгадаць, як яму прыйшла да галавы гэтая выратавальная (як тады падалося) ідэя: выдумаць агульныя ўспаміны, усё сваё жыццё – да сустрэчы і пасля яе. Слабая спроба адпомсціць лёсу, які так бязлітасна злучыў іх на кароткі час, каб ізноў развесці ў розныя бакі. У іх заставалася пяцьдзесят хвілінаў.
– Памятаеш, – пачаў ён, – мы былі школьнікамі і жылі на адной вуліцы. Кожны тыдзень я таемна кідаў у тваю паштовую скрынку пярсьцёнкі з фольгі ад цукерак “Лакта”.
– А! – сказала яна. – Значыць, гэта быў ты. Бацька заўсёды знаходзіў іх першым. Ён лічыў, што нейкі звар’яцелы залётнік з нашага кварталу дасылае заручальныя пярсцёнкі маёй маці. Выходзіць, яны былі для мяне.
– Так, яны былі для цябе, – сказаў ён.
– А памятаеш, – падхапіла яна, – на апошнім курсе універсітэту мы пайшлі ўдваіх у той манастыр? Гэта была нашая першая вандроўка разам. У гатэлі не знайшлося вольных пакояў і нам давялося спаць у нейкай манашскай келлі. Было вельмі халодна, ложак быў цвёрды… Я тады трошкі спалохалася і ўвесь час жагналася ўпотайкі. За тую ноч я перажагналася разоў пяць.
– Шэсць, – сказаў ён. – І мне было страшна. А памятаеш, калі ты пераехала жыць да мяне, твая маці абяцала адмовіцца ад цябе праз “Дзяржаўны веснік”, бо не хацела мець незаконнанароджаных унукаў?
– Памятаю, – сказала яна. – Але я ўсё адно не магла мець дзяцей.
На гэтых словах яна змоўкла. Ён сціснуў яе руку – першы раз з таго моманту, як яны пазнаёміліся, – вельмі асцярожна, суцяшальна.
– Нічога, – сказаў ён. – А памятаеш, як я зламаў сабе ногі? Мне было ўжо сорак восем. Я тады шмат працаваў, і той месяц дома падаўся мне сапраўдным раем. Ты таксама ўзяла адпачынак, нават прыстрашыла на працы, маўляў, зламаеш сабе руку, калі цябе не адпусцяць. І мы цалюткі месяц носа вонкі не паказалі.
– А калі ў наступным годзе ў мяне знайшлі тую пухліну… Ты прачытаў недзе, што смехатэрапія лекуе рак і два тыдні няспынна распавядаў мне анекдоты, каб я смяялася. Дагэтуль дзіўлюся, дзе ты іх знаходзіў. Ты быў такі перапалоханы і мілы. Відаць, тады зусім пасівелі твае валасы. І кожны дзень ты прыносіў мне півоні і незабудкі.
– Дзякуй богу, ты акрыяла. Што б я рабіў без цябе?
І ў гэты момант усіх пасажыраў на Нью-Ёрк запрасілі да тэрміналу. Яны маўчалі не болей за хвіліну. Потым яна ўзнялася і сказала, што трэба ісці. Ён узяў яе валізу, і яны пайшлі. Перад стойкай пашпартнага кантролю яна павярнулася да яго. Іх пацалунак быў адчайна доўгім. “Быццам апошні раз,” – падумаў ён, хоць першага разу ніколі і не было.
Праз паўгадзіны ён павярнуўся і пайшоў прэч, пакутліва перасоўваючы ногі. Ён адчуваў сябе зусім састарэлым. Наўмысна заплюшчыў вочы, праходзячы праз люстраныя дзверы, каб не бачыць сваіх раптоўна ссівелых валасоў і згорбленых старэчых плячэй. З кожным крокам ён усё выразней разумеў, што не зможа вярнуцца дадому да сваёй неспасцігальна маладой жонкі. І ніколі не зможа ёй распавесці, што ён рабіў гэтыя пяцьдзясят гадоў, пакуль яго не было.
Муха ў пісуары
У адной нямецкай прыбіральні – маецца на ўвазе, у мужчынскай – пісуары выглядалі так: адпаліраваныя да бляску (ну, гэта зразумела) і ў сярэдзіне кожнага – муха. У першы момант ты гідліва адхістваешся, а потым бачыш, што муха намаляваная. Поўны рэалізм. Гэная муха выконвала, прынамсі, дзве функцыі. Па-першае, сваёй абсалютнай недарэчнасцю яна мусіла падкрэсліць агульную асептыку нямецкай прыбіральні, у прыватнасці, пісуара.
Другая функцыя, як я, задумаўшыся, зразумеў, была цалкам прагматычная. Мужчыну ля пісуара патрэбны нейкі аб’ект, у які можна было б цэліць. Муха – добрая мішэнь-раздражняльнік, цэль, у якую мужчына неўсвядомлена імкнецца патрапіць. І праз простую бінарную сістэму “мішэнь – пападанне ў мішэнь” верагоднасць непрыцэльнай стральбы міма пісуара змяншаецца ў некалькі разоў. Такім чынам, і муха падстрэленая, і прыбіральня чыстая. І мужчына задаволены.
Усё гэта можа здарыцца толькі ў нямецкай прыбіральні, дзе муха – намаляваная. Але калі мы ў прыбіральні на Балканах?! (Тут іх называюць клазетамі – і маюць рацыю.) Па-першае, мух болей за адну. Па-другое, яны жывыя. І па-трэцяе, яны не сядзяць на адным месцы.
Тут мы перапыняем гісторыю, бо грэблівым чытачам робіцца млосна, паненкі адчуваюць сябе пакінутымі без увагі, а аналогіі ператвараюцца ў алегорыі. У наш час не бывае бяскрыўдных гісторыяў. Пераклала Антаніна Пласкавіцкая.
Калядная душа парасяці
Адсюль, з тонкай галінкі слівы, я магу спакойна назіраць, як азвярэлыя куры прагна дзяўбуць маю яшчэ цёплую кроў, што пачала ўжо згусаць і чарнець. У іншых выпадках – лагодныя дваровыя куры, з якімі да гэтай раніцы мы дзялілі адну кучу гною. Сапраўдныя сцярвятнікі, пераўтвораныя люцыферы і хатнія вампіры. Мне б ужо мусіла быць усё роўна. Я ляжу (насамрэч не я, а маё цела, трэба ўжо прызвычайвацца да гэтай думкі) у брудным снезе каля свінарніку і мая кроў усмоктваецца ў яго белую масу. Кажуць, смерць можа быць прыгожай. Нож дагэтуль уваткнуты ў маё горла амаль да самых тронкаў – баяцца, каб я не ўстала. Адзін з маіх забойцаў цяпер расказвае, як летась гэткім жа чынам забівалі парася, і ў таго чалавека, які мусіў уваткнуць нож, рукі раслі са с…акі, ён не пацэліў дакладна ў патрэбнае месца на шыі, дык жывёліна як усхапілася ды як кінулася з двара прэч, куды вочы павялі, збіла з ног рэзнікаў, раскідала цесны свінарнік і разбурыла ўсё, что трапілася на яе шляху, нішто не магло яе спыніць. Так, нішто не можа спыніць парася, якое бяжыць насустрач смерці, пацвердзіў адзін з памагатых. Гаспадар у мітусні здолеў схапіць вілы і ўваткнуць іх некуды вышэй у шыю жывёлы. І бегала тое парася з віламі ў карку, выглядаючы пры гэтым даволі жудасна, быццам дракон.
У гэтым месцы яны глядзяць на мяне, дакладней, на маё цела, якое, па ўсім відаць, не збіраецца паўтараць толькі што распаведзенае гісторыі. Тут з’яўляецца жанчына, тая, што цэлы год мяне карміла. Па коле ідзе збанок з віном, першым з яго каштуе галоўны рэзнік, далей пасудзіна трапляе да астатніх, даволі моцна запэцканая крывёй. Гоман, жарты, гісторыі…
Ніколі мне не верылася, што смерць можа прынесці столькі асалоды. Зараз мне адрэжуць вушы, каб спячы іх на вуголлі. “Гэта першая і таму самая смачная закуска”. Потым зарохкаюць бензінавыя лямпы, скура мая пачарнее, нібыта вялікі казан у той хаце, дзе мяне цэлы год кармілі. Пасля мяне абатруць снегам, наваляць зверху колькі мяхоў, каб трохі з’явіўся душок, праз нейкі час саскрабуць шчацінне вялікім нажом, затым зноў маё цела памыюць ды намажуць воцатам і соллю (калі б я, душа, не была цяпер тут, на сліве, я, безумоўна, адчула б, як пякельна шчыпле), пачнуць рэзаць скуру на вузкія палоскі і шумна жаваць. Ведаю ўсё так, быццам гэта здаралася са мной тысячы разоў, гэтае адчуванне ў мяне… не ведаю, як сказаць… мабыць, у крыві, хоць у душы не можа быць крыві. Нас калолі столькі зімаў! Не можа быць, каб увесь гэты жах і ўся тая кроў вось так проста зніклі пасля ўсяго, што здарылася. Так недзе прадвызначана.
Га! Я трохі спалохалася адной вароны, якая апусцілася на сліву, відавочна, пачуўшы маю кроў унізе, згуслыя кавалкі якой ужо астылі і выкачаліся ў снезе. Я падумала, што яна можа дзеўбануць і мяне, маленькую свіную душу, якая схавалася тут. Уявіла сабе такую істоту – варону са свіной душой. Дарэчы, вельмі добра, што ў мяне ёсць гэтыя некалькі гадзінаў на зямлі. Магу спакойна сачыць усяго на адлегласці некалькіх свіных хвосцікаў, як рэзнік мяне, дакладней, яго, пачынае павольна разразаць. Божухна, у мяне сапраўды выдатныя вантробы. Якая грудзіна, якая селязёнка, а якія тонкія, кручаныя, бы серпанцін, кішкі… Ніколі не падазравала, што знутры я такая прыгожая. Упэўненая, што і той, хто мяне ў гэты момант разбірае на кавалкі, таксама задаволены. Зрэшты, ці дапушчальна нейкай душы прыходзіць у захапленьне ад тлену? А, усё роўна я душа ўсяго некалькі гадзінаў. Для такой маладой душы, як я, усё вельмі незразумела і цікава. Так, проста цікава. Даволі дзіўна, што я не адчуваю гневу на гэтых людзей унізе, якія распараджаюцца маімі вантробамі. Яны толькі вызвалілі маю душу… праз тую дзірку ў горле. Не ведаю нават, дабро ці зло – тое, што яны робяць. Любая душа, асабліва свіная, ужо безумоўна па-за ўсім гэтым. Часам мне іх нават шкада. Я ведаю, што ў іх ёсць нейкае пекла – думаю, дакладна так яго і называюць, – праз якое праходзяць усе, хто зграшыў тут, на зямлі. А забойства парасяці, бясспрэчна, грэх. Нягледзячы на тое, што такія пытанні вырашае нехта іншы.
Мяркую, што знаходжанне ў пекле працягваецца роўна столькі, каб хапіла на нейкія ачышчальныя працэдуры па выкупленні чалавечых грахоў, каб людзі выйшлі адтуль чыстымі, не раўнуючы, як нованароджаныя парасяты. Мажліва, таксама, што ў пекле з імі здараецца менавіта тое, што яны ўчынілі на зямлі. Мабыць, мой забойца будзе заколаты. Яму адрэжуць вушы, спякуць іх на вуголлі, тушу яго асмаляць, разрэжуць, ну і досыць для пачатку. Не ведаю, ці будуць ягоныя вантробы такімі ж прыгожымі. Нямногія ведаюць: не так ужо гэта й жахліва, бо баліць, толькі калі першы раз пырнуць нажом. Але ўсёроўна мне іх шкада. Людзям, мусіць, баліць мацней. Каля свінарніку я чула, як расказвалі адну гісторыю (не ведаю, чаму яны думаюць, быццам парасяты нічога не чуюць, прытым што нашыя вушы ў некалькі разоў большыя за іхнія). Гэта была гісторыя пра тое, як аднойчы першы з іх роду памылкова з’еў нейкі яблык, які ні ў якім разе нельга было есці. Навокал чаго толькі ні было, сапраўдны рай, але гэты небарака ўзяў ды з’еў менавіта той яблык. Па дурасці – ніводнае парася ніколі б не зрабіла такога. І з таго часу ўвесь іх род напаткала ліха. Праз яблык. Па-мойму, гэтая гісторыя не вартая і выскваркі. Яна вельмі неверагодная, калі толькі не маецца на ўвазе куча яблыкаў, хутчэй за ўсё гнілых, падобных да тых, што я з’ела за ўсё сваё бесклапотнае свінячае жыццё. З той пары рай прызначаны выключна для жывёлаў. Так, толькі для жывёлаў. Інакш было б занадта многа разні і крыві.
Я адчуваю сябе такой лёгкай, здаецца, адарвуся зараз ад слівы – і абавязкова палячу. Пераклала Ірына Пінхасік.
Л. (Крымінальная гісторыя)
Грошы ў кішэні, цыгарэты, запальнічка… Ён агледзеўся яшчэ раз навокал, рупліва надзеў кацялок, узяў партфель, адчыніў яго трэці раз за раніцу і трэці раз пераканаўся, што шэсць густа ўсыпаных тэкстам аркушаў ляжаць на месцы, пакруціўся яшчэ колькі секундаў у калідоры, зазірнуў на кухню, кінуў: “Бывай, барбі,” – хоць там відавочна нікога не было, адчыніў дзверы і выйшаў.
Варыянтаў было два.
Першы. Нічога дзіўнага: адна газета абвясціла конкурс апавяданняў. Апавяданне павінна быць крымінальным і гаворка ў ім мусіла весціся пра забойства, учыненае праз каханне. Газета тлумачыла: “Тэма “Забойства праз каханне” падказаная аднайменным конкурсам, праведзеным нядаўна ў ЗША з ідэі Ота Пэнцлера”. Лагічна, што ён, як штатны супрацоўнік газеты (дзякуючы якой ён зрабіў сабе – хоць і вядомае толькі цеснаму колу – імя, дый рэдактары яго хвалілі), удзельнічае ў конкурсе. Ну так, ягоны няўдзел падаўся б нават падазроным. Гэтая думка займала яго не меней за сто крокаў. Логіка вымагала, каб ён пайшоў і аддаў сваё апавяданне. Тут Г. Г. спыніўся, дастаў адну цыгарэту “Жытан” (ён звычайна паліў танны “Мельнік” ці “Срэдэц”, але сённяшні дзень заслугоўваў выключэння), захінуўся далонню і запаліў. Востры моцны дым паклаў канец гэтай першай, ружовай версіі. Ён запаволіў хаду, каб спакойна выкурыць цыгарэту, і вырашыў абдумаць другі варыянт.
Конкурс быў абвешчаны праз тры тыдні пасля таго выпадку. Штодзённыя газеты ўхапіліся за гэтае забойства, “самае жахлівае за апошнія 20 гадоў”, яны поўніліся чуткамі і ўсё новымі ды новымі версіямі. Іх наклады відавочна падскочылі. Нават сёння, праз два месяцы, падзея не сыходзіла з першых палосаў. Людзі прагнулі трылеру, нечага сапраўды нечуванага. Не тое, каб двух стандартных забойстваў на тыдзень было мала, але яны былі банальныя: забойства касіраў у абменніках, стрэл у галаву, крыху мазгоў, знесеная пярэдняя частка чэрапа – і ўсё. А гэта сапраўды было нешта іншае. Дванаццацігадовая дзяўчынка, “прыгожая, быццам Барбі”, як напісала адна сталічная газета, жыўцом укінутая ў кіпячую сумесь са смалы, воску, вальфрамавых нітак ды алавяна-срэбнай стружкі. “Як для музею мадам Цісо” – гэта была ўжо іншая газета. Майстэрская адліўка ў серабрыстым колеры. Велізарны паветраны шар быў прывязаны да яе левай рукі, а паміж правай рукой і тулавам прасунуты пакунак поп-корну. Самым жахлівым у гэтым выпадку было тое, што “лялька” прастаяла шэсць дзён: з 29 снежня, калі была заўважаная першы раз, да 5 студзеня, першага працоўнага дня пасля доўгіх навагодніх святаў, калі яе скінулі як незаконна ўсталяваны рэкламны аб’ект ці яшчэ якую-небудзь дурасць такога ж кшталту. Прастаяла шэсць дзён на даху аднаго са шматпавярховікаў на Арловым Мосце, перад вачыма цэлага гораду, каля стракатага рэкламнага шчыта “Lucky Strike”.
Яна эфектна стаяла наверсе з бліскучымі алавяна-срэбнымі ніткамі, з велічэзным паветраным шарам у руцэ і доўгай расцяжкай пад нагамі з крыху дзіўным надпісам: “Вясёлых Калядаў, продкі!” І, як усё новае, уражвала. Людзі падымалі галовы і радаваліся, хоць ніхто не мог сказаць, каго дакладна віншавала ці рэкламавала лялька. Калі рабочыя скінулі яе з даху, адліўка разбілася і ўнутры паказалася цела дзяўчынкі, якое пачало ўжо раскладацца. Праз некалькі дзён паліцыя надрукавала ва ўсіх газетах партрэт меркаванага забойцы, які, нібыта, быў заўважаны адной старой, калі падымаў ляльку на дах. Г. Г. з задавальненнем адзначыў, што партрэт не мае нічога агульнага з ім і болей падобны да краманьёнца, з нізкім лобам, густымі бровамі, злымі глыбокімі вачыма і вялікай ніжняй сківіцай. Відавочна выкапаны з нейкага старога падручніка па крыміналістыцы. Неўзабаве паблізу японскай амбасады застрэлілі вартаўніка і сфатаграфаваны там забойца з грубым тварам і доўгімі валасамі (між іншым, вельмі падобны да “краманьёнца”) некаторы час палохаў чытачоў, пакуль урэшце не былі спайманыя два 17-гадовыя хлопцы, каротка стрыжаныя, якія сыходзілі крывёй у нейкім цягніку да Мездры. Танныя мянтоўскія нумары.
Такім чынам, Г. Г. запаліў другую цыгарэту. Праз тры тыдні пасля выпадку з “жывой лялькай” літаратурная газета, з якой ён стала супрацоўнічаў, абвясціла конкурс на крымінальнае апавяданне. Узнагароды ў конкурсе былі сумнеўна вялікімі для кволага фінансавага становішча штотыднёвіка. Абяцалася і выданне найлепшых апавяданняў у кнізе. Чарвяк на кручку быў занадта тлустым. Конкурс спансараваўся нейкім “Таварыствам аматараў крымінальных апавяданняў”, пра якое раней ніхто не чуў. Ён уявіў сабе гэтае таварыства як хутка сфармаваную прынагодную групу – цывільныя, гладка паголеныя паліцэйскія чынушы ў пінжаках, трохі прыпухлых злева. Журы абвешчана не было, але гаварылася пра некалькіх універсітэцкіх выкладчыкаў. Вельмі верагодна, што, калі конкурс інсцэраваны, журы і рэдактары газеты не падазраюць, што забойцам можа быць чалавек унутры літаратуры або маньяк, які любіць апісваць уласныя злачынствы.
Ці маюць мянты наогул уяўленне пра фікцыю або яны чытаюць усё як самапрызнанне, як чыстыя паказанні? Ці чулі яны наогул пра Гумберта Гумберта?
Г. Г. спыніўся перад рэдакцыяй. Уявіў сабе (трэцяя цыгарэта), як тыя выхопліваюць з рук журы, якое нічога не падазрае, якраз ягонае апавяданне. Як здарэнне перажоўваецца ў прэсе насуперак прынятым захадам, як рэдактары газеты разам з журы абмяркоўваюць, ці дапушчальныя такія сродкі, паглыбляюцца ў пытанне фікцыі як судовага доказу. Медыі грымяць. Імя Г. Г. круціцца ў шалёных накладах. Прадпрымальныя выдаўцы збіраюць усе яго надрукаваныя ў перыёдыцы апавяданні. Акцыі пратэсту перад пастарункам. Міжнародны суд у Гаазе… Салман Рушдзі лістуе... Г. Г. злавіў сябе на тым, што пачынае думаць загалоўкамі. Велізарныя літары, шчыльны кегель, строгі шрыфт – і ўсё на першай паласе. Адчуў у сябе за спінай усю сусветную літаратуру, усю фіктыўнасць гэтага свету, перад якой мянты, следства, суд, дзяржава з усімі сваімі інстытутамі выглядалі нікчэмна, як цынавыя жаўнерыкі. Не, як мітуслівыя жукі. Метамарфоза мусіла ажыццявіцца. Ён дастаў з партфеля шэсць аркушаў і яшчэ раз перачытаў канец апавядання:
…мяккасардэчны, хваравіта чуллівы, бязмежна прадбачлівы. Помста за ўсіх мяккасардэчных, хваравіта чуллівых і бязмежна прадбачлівых.
Вясёлых Калядаў, продкі!
І ён адчыніў дзверы рэдакцыі.
І ён адчыніў дзверы рэдакцыі. Пераклала Таццяна Анікіенка.
Чалавек з мноствам імёнаў
Толькі пустыя хады могуць перамагчы
Гаўсцін.
Ніхто ў мястэчку не ведаў, адкуль ён і якое з ягоных імёнаў можна назваць сапраўдным. Ён выбіраў сабе імёны ў залежнасці ад таго, чым у той момант займаўся. З таго дня, калі на золку ён упершыню з’явіўся ў мястэчку, мінула гадоў дваццаць. Некаторыя сцвярджалі, што спачатку чулі, як ён сам, яшчэ не страціўшы розум, казаў, быццам дадзенае яму пры нараджэнні імя – Гаўсцін. “Гаўсцін” для тутэйшых людзей зусім нічога не значыла, і таму яны самі яго перайменавалі ў Гошу, Гошу Цэнтр. У цэнтры яго можна было бачыць заўсёды. Ён быў з тых гарадскіх вар’ятаў, лагодных ды незласлівых, якіх у той час можна было знайсці ў кожным мястэчку. Хадзілі чуткі, што ён з’ехаў з глузду ў маладосці дзякуючы празмернаму чытанню (для ўсіх гэта здавалася досыць грунтоўнай прычынай, каб звар’яцець). Ён ведаў грэцкую і лацінскую мовы і быццам бы прачытаў усё, што калі на гэтых мовах было напісана. Так казалі ў мястэчку, і гэтая чутка дапамагала людзям вытлумачваць сваё выдатнае здароўе і некранутыя здольнасці.
Гаўсцін, ці Гоша Цэнтр, любіў, акрамя плошчы, бадзяцца па кірмашах (сам ён называў кірмашы “торжышчам”) і філасофстваваць на ўсялякія тэмы. Часта каля яго можна было пабачыць невялікія групкі людзей, якія пацяшаліся, слухаючы ягоныя дзіўныя байкі. Местачкоўцы яго любілі, частавалі чым-небудзь, а ён плаціў за пачастунак новай гутаркай. Дзякуючы гэтаму і жыў сабе ды не баяўся застацца галодным. Яшчэ нядаўна памяталі ў мястэчку ягоную гутарку пра муху і чарвяка, якія былі насамрэч двума нябеснымі анёламі несмяротнасці і адвечнага кругавароту. Бо іх няўдзячная праца зводзілася да вяртання ўсялякага ападу назад у зямлю, каб раскладаць арганічнае ў неарганічнае, а вядома ж, што толькі неарганічнае ёсць нятленным.
Памяталі і ягоную гутарку пра ружу, што невыпадкова вырастала ніжэй за рост чалавека, дзеля таго, каб чалавек, які жадаў удыхнуть яе водар, павінен быў нахіліцца і зрабіць паклон. Ці ведаеце, пытаўся ён, каму кланяецца чалавек, кланяючыся ружы? І калі нехта спяшаўся адказаць: “Дык вядома ж каму, ружы,” – ён зноў запытваўся, ці толькі гэтай самай ружы ён кланяецца, або наогул усім ружам у садзе, а можа, ён кланяецца нейкай ідэальнай ружы, якая існуе дзесьці ў свеце? І калі тыя зусім вар’яцелі, ён прызнаваўся, што і сам не ведае слушнага адказу, бо яго трэба доўга шукаць. І можа стацца так, што, нахіліўшыся, каб панюхаць ружу, чалавек кланяецца таксама садоўніку, што даглядае гэтую ружу, і нават Таму Садоўніку, што клапоціцца і пра ружу, і пра садоўніка.
Вось так ён гаварыў. І хапіла б дробязі накшталт нейкай кветачкі, каб ён улез у немаведама якія нетры. Людзі не турбаваліся пра тое, каб уважліва яго паслухаць, і нават калі разумелі не ўсё, адчувалі, што гаворыць ён зусім не глупства і не лухту.
Калі б у яго запыталі, ці сапраўды яго завуць Гаўсцінам, ён адказаў бы, што час ад часу, у кірмашовыя дні, ягонае імя Сакрат. І добразычліва патлумачыў бы, што нейкі Кратыл сцвярджаў, быццам імёны набываюць сваю правільнасць ад прыроды, але ж той Кратыл не ведаў, што прырода зусім не адзіная, і з той нагоды, што прыродаў насамрэч вялікая колькасць, кожная рэч мае шмат імёнаў. Ці нешта накшталт таго. Ніхто не быў здольны запомніць і дакладна перадаць ягоныя словы.
Бывала, Гаўсцін, Гоша Цэнтр або Сакрат, седзячы на бардзюры перад рынкам, выцягваў скамечаны сшытачак і пагрызены хімічны аловак, слініў яго, пакуль язык не сінеў, і нешта чыркаў у сшытачку. І калі нехта пытаўся ў яго: “Гэй, Сакрат, ты што там пішаш?” – ён адказваў, не ўзняўшы галавы: “Калі я пішу, я ўжо не Сакрат, а Платон”.
Вось такія рэчы казаў Гаўсцін. Для местачкоўцаў іх сэнс заставаўся цмяным. Платон быў для іх нечым зусім няўцямным і бязглуздым, і больш-менш адукаваныя жыхары звязвалі з ягоным імем выключна платанічнае каханне, нешта такое, што бясспрэчна не ўхвалялася.
Калі б хтосьці застаў Гаўсціна каля ракі, калі ён вудзіў рыбу, гледзячы ў павольныя мутныя воды Тунджы, і запытаўся ў яго: “Гэй, Гаўсцін, Гоша Цэнтр, Сакрат ці Платон, ну як там, ці бярэцца рыба?” – ён адказаў бы спакойна: “Калі я на рацэ, у мяне не можа быць іншага імя, акрамя Геракліта”. І дадаў бы, што немагчыма выцягнуць дзве рыбіны з адной і той жа ракі.
Гэты чалавек, бясспрэчна, мяняў імёны часцей за адзенне, бо адзін і той жа пуловер ён насіў улетку і ўзімку і заўсёды хадзіў басанож. Добра, што зімы тут былі мяккія. Ягоная барада, усё яшчэ чорная, расла вольна, хоць міліцыянеры колькі разоў яе састрыгалі, кажучы нешта пра парушэнне грамадскай прыстойнасці, але хутка і яны махнулі на яго рукой. Уначы ён не спаў, а працягваў бясконца абыходзіць плошчу, спускаўся да садовага моста, блукаў ля ракі, і, калі не было з кім паразмаўляць, апавядаў нешта жабам.
На Новы год ён быў нязменным Дзедам Марозам (а трошкі пазней, калі настаў час вяртання спрадвечных назваў, – і старым добрым Дзедам Калядой). Гарадская ўправа апранала яго ў такі ж нязменны чырвоны падшываны касцюм, нацягвала на яго абутак, сыпала вотруб’е на бараду, і дзеці беглі навыперадкі да яго, каб з ім сфатаграфавацца. Ён некалькі дзён мог насіць свой новы касцюм ды новае імя, і ўсмешка не сыходзіла з ягонае барады. Апавядальнік гэтай гісторыі таксама ганарыцца наяўнасцю ў сябе такога дзіцячага фотаздымку. Гэты фотаздымак быў зроблены ў год, калі чалавек з мноствам імёнаў апошні раз быў Дзедам Калядой. Праз тыдзень яго знайшлі нежывога ў халодных студзеньскіх водах Тунджы. Але пра гэта напрыканцы. Некалькі гадоў таму адзін сябар сям’і, доктар Асызаў, расказаў мне наступную гісторыю, у якой фігураваў і чалавек з мноствам імёнаў. Тут я перадаю аповед дактара (таксама ўдзельніка падзеяў) у тым выглядзе, у якім я пачуў яго і запісаў тым надвячоркам.
Мы сабраліся ўвечары першага студзеня ў Гамера, каб пахмяліцца. Гамер меў гараж, які абзываў “Іліядай” і ля ўваходу ў які стаяў стары ацынкаваны шчыт Ахіла з тэатральнага рэквізіту. Той шчыт быў болей падобны да накрыўкі ад катла, у якім вараць кампот, але гэта ўжо іншая гісторыя. Гамер быў лірычная натура, вось яму й дасталося такое імя. Было позна, і нас у гаражы засталося трое – я, Гамер і адзін прыяцель, рэдактар гумарыстычнай рубрыкі ў мясцовай газеце і сам эпіграміст. Дык вось, п’ём мы сабе няспешна, размаўляем, і толькі я пачаў распавядаць нейкую гісторыю, як у гаражы з’явіўся Сакрат. Так ён вырашыў звацца тым вечарам, так мы яго і называлі. Адразу ж запрасілі яго да нашага стала, налілі чырвонага віна, уручылі яму відэльчык, і ён прапанаваў нам правесці сімпозіум, калі ўжо мы тут сабраліся ўчатырох. Гамер пачаў быў пярэчыць, што ён не выносіць камуністаў, а разам з імі і іх кангрэсы ды сімпозіумы, але Сакрат растлумачыў, што сімпозіум – грэцкае слова, і што яно абазначае тое, калі некалькі чалавек збіраюцца разам, каб выпіць і паразмаўляць, таму яго можна разумець і як бяседу. Мы адразу ж пагадзіліся і пачалі сваю бяседу, пасля чаго Сакрат кожнаму з нас прыдумаў імя. “Ты будзеш Эрыксімахам,” – вызначыў ён, паказаўшы на мяне. “Хто такі Эрыксімах, Сакрат?” – спытаў я. “Лекар, як і ты,” – адказаў ён коратка. Пасля нашаму прыяцелю сатырыку ён даў імя Арыстафан, якое таму сапраўды пасавала, а Гамеру, як гаспадару, ад яго дасталося абсалютна незнаёмае таму імя Агатон, бо так звалі нейкага там гаспадара ў Платона.
Якраз перад прыходам Сакрата я пачаў распавядаць гісторыю са свайго маленства, як трапіў у вельмі няёмкае становішча, і таму мы вырашылі, што трэба яе скончыць і што кожны з нас павінен расказаць гісторыю свайго першага перажытага канфузу, ці асабістую гісторыю першай катастрофы, па вызначэнні Сакрата. Я папярэдзіў, што гісторыя мая вельмі паскудная і не вельмі прыдатная для таго, каб слухаць яе за сталом. Але астатнія настойвалі, і я пачаў расказваць.
У дзяцінстве я люта ненавідзеў салёныя агуркі. І ненавідзеў іх за тое, што кожны раз, калі прыходзілі госці, бацька пасылаў мяне ў падвал прынесці вялізны бідон салёных агуркоў да ракіі. Які жах авалодваў мною тады, вядома толькі мне.
І вось аднойчы нашую сям’ю запрасілі на вячэру да нейкіх людзей, вельмі важных тады ў горадзе, як па партыйнай, так і па ўсіх іншых лініях. Памятаю, што бацькі пачалі рыхтавацца да той вячэры яшчэ з абеду. Маці змяніла тры сукенкі, спрабуючы падабраць самую прыдатную да нейкай брошкі, бацька паспеў двойчы пагаліцца, парэзаўся пад носам і доўга лаяўся ў ваннай, а на мяне нацягнулі касцюмчык, у якім я іграў у аркестры на школьныя святы. Яшчэ крыху – і спазніліся б. Нарэшце мы дабраліся, пазванілі ў дзверы, званок прайграў да паловы “Кацюшу” і мы ўвайшлі. Не буду апісваць унутраную абстаноўку і вялізныя скураныя фатэлі. Я заўважыў, што і бацькі саромеюцца. Але я забыўся на ўсё навокал, калі пабачыў іх дачку. Незвычайна русая – ледзь не сказаў руская – істота, якую ўсе дарослыя звалі Зінаідай. Для нас таксама падрыхтавалі месца каля дарослых у канцы стала, паставілі перад намі па талерачцы салёных агуркоў і вішнёвага соку і Зінчына маці сказала, каб мы забаўлялі адно аднаго самастойна. Я быў такі сарамлівы, што словы не лезлі ў горла, і я толькі механічна пхаў у рот агуркі, каб неяк апраўдаць сваю зацятую маўклівасць. Я ведаў, што не прынята размаўляць з набітым ротам. Я наогул не адчуваў смаку гэтых брыдкіх салёных агуркоў. У адзін момант я ачысціў талерку. Мяне спыталі, ці хочацца мне яшчэ, і я толькі моўчкі заківаў галавой. Ужо не памятаю, як я спустошыў другую, а потым і трэцюю талерку. Зіна пазірала на мяне спалохана і была, як мне падалося, вельмі ўражаная маімі здольнасцямі. Бацька некалькі разоў дзіўна паглядзеў на мяне, маці паспрабавала сказаць, што я ніколі дагэтуль не любіў салёныя агуркі, але нічога не дапамагала. Добра, што маці дзяўчынкі прапанавала нам пайсці пагуляць у дзіцячым пакоі. Я быў зусім не супраць, але як толькі зачыніліся дзверы, я адчуў такі востры боль у страўніку, што паспеў толькі сагнуцца напалам і… прашу прабачэння, тут жа абас…аўся. Толькі секунду я глядзеў, як ідыёт, на дзяўчынку, якая ў жаху ўтаропілася на мяне, і кінуўся ў прыбіральню. Я замкнуўся знутры, пусціў ваду з крана і разрыдаўся. Праз некаторы час мае бацькі звонку пачалі рассыпацца ў просьбах, угаворваць мяне адчыніць дзверы, але я толькі мацней зацягнуў шпінгалет і не пагаджаўся выйсці ні за што на свеце. У тую хвіліну я жадаў памерці, там, у прыбіральні, проста залезці цалкам ва ўнітаз, самому спусціць ваду і патануць назаўсёды. Праз паўтары гадзіны я загаварыў плаксівым голасам і паставіў свае ўмовы, на якіх пагаджаўся пакінуць сховішча. Я прымусіў усіх вызваліць тэрыторыю і пагасіць лямпы. Як толькі ў калідоры ўсталявалася цішыня, я рэзка адчыніў дзверы, за некалькі скачкоў дасягнуў выхаду і знік у цемры кварталу. Але, гэта была гісторыя дык гісторыя, такі сорам – зняславіцца, так сказаць, перад першай у жыцці жанчынай.
З майго аповеду ўсе рагаталі да слёз, і гучней за ўсіх – Сакрат. Потым настала чарга Гамера, пардон, Агатона, пачаць сваю гісторыю. Тут варта адзначыць, што ён папісваў, але ўпотай. Гэта значыць, што пра гэты ягоны занятак ведала значна болей людзей, чым калі б ён недзе публікаваўся. Але, як бы там ні было, ён быў наймалодшы сярод нас, толькі што дэмабілізаваны з войска, і расказаў пра тое, як быў вучнем у пачатковым класе і як аднойчы, на дні нараджэння кагосьці з класа, паласаваўшыся хлебам з лютэніцай і кураб’е, яны вырашылі згуляць у бутэлечку. Смелая гульня для іх веку, і Агатон прызнаўся, што дзякуючы ёй у той вечар ён упершыню пацалаваў дзяўчынку. Гэты першы пацалунак ператварыўся ў першы канфуз ці першую катастрофу перад супрацьлеглым полам. Патушылі, значыцца, лямпы, Агатон пацягнуўся, каб пацалаваць дзяўчынку, сяк-так яе знайшоў, дакрануўся вуснамі да ейнай шчакі, і як толькі зноў запалілі святло, усе ў пакоі палеглі ад рогату, бо тлустая лютэніца з Агатонавых вуснаў засталася на шчочцы тае дзяўчынкі. Пасля гэтага выпадку наш сябар толькі праз восем гадоў адважыўся зрабіць наступную спробу. Мы ўхвалілі гісторыю Агатона і заклікалі Арыстафана пачынаць. Наколькі я памятаю, асабіста для мяне той аповед прагучаў хутчэй як анекдот, але Арыстафан бажыўся, што ўсё гэта з ім здарылася насамрэч, а калі б яно і ператварылася ў анекдот, дык ён гэтым толькі ганарыўся б. Карацей кажучы, тая гісторыя здарылася ў тыя часы, калі Арыстафан некалькі гадоў працаваў кухарам у гатэльным рэстаране. Аднойчы ўвечары туды зайшоў нейкі фанабэрысты сафіец, выклікаў кухара асабіста і спытаў яго, што той можа згатаваць яму на вячэру. Арыстафан саманадзейна адказаў, што можа зрабіць яму ўсё, што той пажадае. Без доўгіх роздумаў сафіец сказаў, быццам бы жартам: “Тады хачу вярблюджае вока з цыбуляй”. Арыстафан на імгненне задумаўся і адказаў, што праз дзве гадзіны страва будзе гатовая. Сафіец вылупіў вочы і сказаў, што калі сапраўды праз дзве гадзіны атрымае вярблюджае вока з цыбуляй, то адразу ж сваімі ўласнымі рукамі адлічыць Арыстафану 100 леваў, а калі не – Арыстафан будзе цэлы вечар прасіць у яго прабачэння ў аркестравы мікрафон. Ударылі па руках, і госць выйшаў прагуляцца па горадзе, пакуль будзе гатавацца вока. Вярнуўшыся праз гадзіну, уражаны сафіец убачыў вярблюда, які рахмана жаваў фіялкі перад гатэлем, і адно вока ў яго было завязанае чорнай анучкай. Засмучаны, сафіец увайшоў у рэстаран і выцягнуў грошы. Аднак Арыстафан, які сустрэў яго ля ўваходу, быў засмучаны яшчэ болей і прапанаваў яму схаваць грошы, бо, маўляў, хоць яму і ўдалося знайсці вярблюда, але ў той час у раёне быў такі дэфіцыт цыбулі, што ён не здолеў знайсці ніводнай галоўкі.
Вось так, прамовіў Арыстафан, я страціў 100 леваў праз адну-адзіную галоўку цыбулі і павінен быў афіцыйна прасіць прабачэння ў аркестравы мікрафон. Добра хоць, што я не знявечыў вярблюда з цырку, які прыехаў тады ў мястэчка, а толькі павязаў яму анучыну, каб надурыць таго ідыёта.
Такую гісторыю распавёў Арыстафан, але я і дагэтуль лічу, што яна выдуманая. Як бы там ні было, прыйшла чарга і Сакрату расказаць сваю аповесць. Ён памаўчаў адну-дзве хвіліны і, калі ўсе ўжо чакалі пачатку, раптам разрыдаўся. Разрыдаўся як малое дзіця, слёзы цяклі з ягоных вачэй, а мы не маглі даўмецца, што рабіць. Неўзабаве ён супакоіўся, выцер рукавом слёзы і сказаў, што ён адзіны не мае ніякай асабістай гісторыі. Сказаў, што ён можа пераказаць гісторыі з усіх прачытаных ім кніг, можа размаўляць да світанку і распавядаць пра аднекуль пачутыя здарэнні, але колькі б ні шукаў у сваёй памяці, ніводнай уласнай гісторыі знайсці ён не ў стане.
А тым часам нашыя ўласныя гісторыі – гэта адзіныя хады, так ён сказаў, адзіныя хады, якімі мы здольныя крыху адкласці партыю з вядомым наперад канцом. І нягледзячы на тое, што стратэгічна мы гульню прайгралі, пустыя хады нашай гісторыі заўсёды будуць адцягваць канец. Нават калі гэта гісторыі пра катастрофы, сказаў Сакрат і ўсміхнуўся, а ягоныя вочы былі яшчэ вільготныя. І ніхто з нас тады не ведаў, што гэта будзе наша апошняя з ім сустрэча.
Вось такую гісторыю пра той страшны сімпозіум расказаў мне доктар. Праз некалькі дзён чалавека з мноствам імёнаў знайшлі ў рацэ. Ягонае цела заблыталася ў чароце непадалёк ад садовага мосту. Казалі, што падчас сваіх бясконцых начных чуйнаванняў ён мог стацца непажаданым сведкам рабунку або забойства, якія ў мястэчку былі не рэдкасцю. А можа, ён проста паспрабаваў зрабіць апераджальны ход і цяпер вудзіць рыбу разам з Гераклітам у якой-небудзь нябеснай Тунджы. На наступны дзень у горадзе з’явіўся некралог, які паведамляў пра смерць
Гаўсціна,
Гошы Цэнтра,
Сакрата,
Платона,
Геракліта,
Дзеда Мароза
І
Дзеда Каляды.Пераклала Ганна Папраўкіна.
|
