Архіў нумароў:

Ніл Гілевіч

_____________________ "Пры крыніцах гаючае вады". Старонкі кнігі пра творцаў	Вялікі беларус-крывіч У пачатку ХХ-га стагоддзя ў беларускую літаратуру і мастацтва, навуку і асьвету прыйшла — амаль адначасова — цэлая кагорта магутных творцаў і абаронцаў роднага слова, волатаў нацыянальнага духу, апосталаў культурнага і дзяржаўнага адраджэньня Краіны. Натуральна задацца пытаньнем: адкуль раптам узяліся і чаму адразу ж такой сапраўды магутнай кагортай? Адказ на гэтае пытаньне ёсьць. Рэч у тым, што надта ж доўга, неміласэрна доўга ў нетрах народу, у генах пакаленьняў накаплівалася творчая энергія. Таму яна і выбухнула нарэшце з небывалай сілай. Таму і забуяла імгненна нашае краснае пісьменства такім дзівосным цьветам — як імгненна зацьвітае пасьля аднае цёплае ночы сад або кветнік. У каго, у якога народа быў такі бурны пачатак адраджэньня нацыянальнай літаратуры — каб адразу ж столькі вялікіх імёнаў, столькі яркіх зьнічоў-сьветачаў? У ліку тых волатаў – пісьменьнік і навуковец Вацлаў Ластоўскі, будучы правадзейны член Беларускай Акадэміі Навук, яе неадменны сакратар. Да самага апошняга часу неацэнная творчая спадчына Ластоўскага заставалася схаванай ад народу, а яго імя калі і ўспаміналася — дык толькі як пракляцьце, як нейкі знак злабы і варожасьці, які трэба адрынуць, абмінуць, абысьці бокам, а калі ўжо гэта немагчыма — дык зьняважыць, абразіць, сплюндрыць. Яго чалавечы і пісьменьніцкі лёс ёсьць яскравым увасабленьнем трагічнага лёсу Беларусі. Зрэшты, хіба толькі яго? Сёньня, можа, мы яшчэ і не гатовы па-сапраўднаму дасьведчана гаварыць аб яго літаратурнай і навуковай творчасьці, як і аб яго грамадска-патрыятычнай чыннасьці. Бо, па-першае, яго творчая спадчына вельмі маштабная, па-другое — шматгранная і рознажанравая, па-трэцяе — няпростая ў філасофска-эстэтычных адносінах. Не адналінейна простым быў і яго шлях служэньня Бацькаўшчыне ў якасьці палітычна-дзяржаўнага дзеяча — шлях, акрылены мроямі пра свабодную, дэмакратычную, незалежную Беларусь. Часта думаю: як было яму жыць і дыхаць, калі на яго вачах такое тварылася. Як магло вытрываць яго збалелае сэрца, калі зноў і зноў рэжуць па жывому яго Беларусь, яго запаветную Крывію. Крояць-перакройваюць межы яго любай Бацькаўшчыны, распараджаюцца ёю як хочуць, аб’ядноўваюць і разьядноўваюць, то ўтвараюць БССР, то праз паўтары месяцы — нейкую хімеру Літ-Бел, бяз Віцебшчыны, Магілёўшчыны, Гомельшчыны, то Летуве аддаюць амаль усю Віленшчыну і Гара­дзеншчыну, а нарэшце — аддаюць Польшчы палавіну Краіны, пакінуўшы ў складзе БССР шэсьць паветаў Менскай губерні з адной дзясятай насельніцтва Беларусі. Часта думаю: чаму ён, Ластоўскі, і яны (М.Гарэцкі, А.Цьвікевіч, Ф.Аляхновіч, Б.Тарашкевіч і інш.) паверылі бальшавіцкім уладам і вярнуліся ў Беларусь, дакладней — пераехалі ў БССР? Па-першае, гэта былі сумленныя, культурныя, інтэлігентныя людзі, для іх нешта значыла «слова гонару», якое ім дала бальшавіцкая ўлада: прыязджайце, працуйце, не зачэпім. Ня так лёгка было падумаць, што маеш справу з дзікунамі, з палітычнымі махлярамі, прайдзісьветамі, бандытамі. Па-другое, і гэта галоўнае, яны купіліся тымі посьпехамі нацыянальнага адраджэньня Беларусі, якія сапраўды мелі месца ў сярэдзіне І920-х гадоў. Бачылі рэчаіснасьць і былі перакананыя, што гэта не падман. Усё гэта праўда: і тысячы беларускіх школаў, і беларускія педтэхнікумы, беларускі універсітэт, Інстытут беларускай культуры, беларускія кнігі, часопісы і газеты, беларускія літаратурныя арганізацыі, беларускія драматычныя тэатры (Першы і Другі), беларуская мова ўва ўсіх дзяржаўных установах, нават у Арміі, і многае-многае іншае. Асабліва важкім аргументам, каб паверыць бальшавікам, было вяртаньне ў склад БССР Віцебшчыны (1924) і Гомельшчыны (1926). Зрэшты, у Савецкай Беларусі жылі і працавалі Янка Купала, Якуб Колас, Язэп Лёсік, Усевалад Ігнатоўскі... Вось і хацелася ім, вельмі хацелася далучыцца да вялікай працы будаўнікоў новай, вольнай Беларусі. I яны далучыліся... У І930-м годзе, першым годзе масавага пагрому беларускага «нацыяналізму», ужо ніхто б з іх і не падумаў бы перабірацца з эміграцыі ў Менск. Колькі разоў ні разгорнеш «Гісторыю Беларускай (Крыўскай) кнігі» Ластоўскага — столькі разоў нямееш перад веліччу гэтага яго навукова-літаратурнага і грамадзянскага подзьвігу. А яго арыгінальная, наватарская паэзія і такая ж самабытная проза! А яго «Расійска-Крыўскі (Беларускі) слоўнік»! Якая ж была моц творчага гарэньня, каб за няпоўных дваццаць гадоў столькі зрабіць! Ды гэтай працы ягонай хапіла б на дзесяцярых! Таму — і тытан, таму — і волат духу. Што можна зрабіць-зьдзейсьніць, калі таленавіты творца апантаны ідэяй Вольнай Бацькаўшчыны, акрылены верай, што збудзецца ягоная мара, зьдзейсьніцца мара яго народу! Дарэчы, наконт Крывіі. Трагічны недагляд Госпада Бога (даруй, Госпадзе!). Трагічная памылка лёсу. Ужо ж было абазначана – і Янам Чачотам, і Адамам Міцкевічам (яшчэ ў 30-х гадах мінулага стагоддзя), што мы — крывічы і нашая мова — крыўская. На вялікі жаль, мела ў нашай гісторыі месца і трагічная недадуманасьць нашых вялікіх пачынальнікаў. Асабліва, пасьля Францішка Багушэвіча, пасьля яго знакамітай «Прадмовы», калі працэс замацаваньня тэрмінаў «Беларусь» і «беларускі» стаў незваротным. Цікава прасачыць разважаньні на гэтую тэму самога Вацлава Ластоўскага. У прадмове да «Слоўніка» ён піша: «Назваў я гэты слоўнік «Расійска-Крыўскім, бо як гісторыя сьведчыць, нашае запраўднае племянное і нацыянальнае найменьне ёсьць Крывічы. Зьмены імён народаў цесна зьвязаны з гістарычнымі рэвалюцыямі, перажыванымі народамі. У нашым гістарычным жыцьці напрацягу тысячалецьця было некалькі такіх рэвалюцый, якія складаюць перыёды нашай гісторыі». Ластоўскі вылучае чатыры такія перыяды. Першы перыяд пачаўся з рэвалюцыйнай замены нашай старой праславянскай веры хрысьціянствам, і трываў ён, пад назвай Кіеўска-Рускі, ад X да XIII стагоддзя. Другі перыяд пачаўся ў XIII стагоддзі, калі старую крыўска-рускую дынастыю замяніла дынастыя літоўская, і трываў ён да канца ХУІІІ стагоддзя, мы ў ім фігуравалі пад найменьнем Літва-Русь. «Дзяржаўна — Літва, па веравызнаньню — Русь». Трэці перыяд пачаўся ад уніі з Польшчай у 1386 годзе і быў перарваны толькі падзелам Рэчы Паспалітай. Гэты перыяд «кіраваўся да ператварэньня нашага народу ў палякаў» і можа быць названы Літоўска-Польскім. «Прыходзіць урэшце расійскае панаваньне, і наступае чацьверты перыёд расійска-беларускі. Гэты перыёд замацаваў яшчэ адно найменьне — Беларусы». Далейшыя разважаньні аўтара прадмовы дазволю сабе працытаваць больш поўна, — мне думаецца, яны заслугоўваюць гэтага. «Цяперашняе нацыянальнае адраджэньне нашае пачалося не са старых абсохшых галінаў, а з каранёў народных. Пачалося і будуецца не дынастыяй, не рэлігіяй, ня шляхтай, а самім крыўскім народам. I дзеля гэтага, шануючы перажытую гісторыю, не выракаючыся культурных здабыткаў, прыдбаных у нашу нацыянальную скарбніцу пад найменньнем «Русь», «Літва», ці іншым якім, мы, хочучы быць самаістым славянскім народам, выносім з гісторыі нашай і з нашага народу на сьвет прастарае племянное і нацыянальнае сваё найменьне — Крывічы. Мы Крывічы па крыві, па роду племені... Мы Крывічы, а ня Русь Літоўская, Варажская ці Маскоўская, Белая ці Чорная; мы асобны славянскі народ, не правінцыянальная чыясь адмена. Мы Крывічы, славянскае асобнае племя, са сваей асобнай мовай, гісторыяй, народным характарам, звычаямі і абычаямі; племя, якое тысячу з лішнім лет засяляе сваю крывічанскую зямлю. Мы Крывічы, гэта знача, што мы па доўгім, цяжкім сьне прабуджаемся вольнымі душой, як вольнымі пачувалі сябе нашы прашчуры на вечах старэтных. Наша мінуўшчына, гэта блуканьне па раздарожах і муках, а мы цяпер ізноў пры крыніцах гаючае і жывучае вады, пры сваім народзе Крывічанскім, і, разам з ім, адбудовываемо вольную Крывію!» Ня ведаю, наколькі ўвесь гэты крывічанскі патрыятызм Ластоўскага быў і тады (1924) і ёсьць цяпер, сёньня — рацыянальны і персьпектыўны. Ня ведаю. А чаму з такім хваляваньнем чытаю і перачытваго гэтыя радкі? Чаму? Прыкідвацца, што ня ведаю, не магу. Ведаю. Так ведаю, што аж сэрца ад болю сьціскаецца... Адзін з мудрых урокаў Ластоўскага: вывучаць мову, літаратуру, мастацтва трэба толькі ў адзінстве з вывучэньнем гісторыі Беларусі — вялікай, тысячагадовай гісторыі. Калі ў літаратуру і навуку ўваходзіў ён — тады яшчэ не было дзяржаўнага прадпісаньня і для навукоўцаў, і для пісьменьнікаў, і для ўсяго народу, што гісторыя Беларусі пачалася з лістапада 1917-га году. l l l Дзесьці ў сярэдзіне І960-х гадоў мой добры знаёмы яшчэ з часоў студэнцтва Мікола Васілеўскі прынёс мне ў падарунак велічэзны том і сказаў: «Ты такую кнігу павінен мець.» Гэта была «Гісторыя Беларускай (Крыўскай) кнігі» В.Ластоўскага. Васілеўскі тады працаваў у Беларускай Дзяржаўнай бібліятэцы і прывёз з Вільні, па яго словах, каля дзясятка паасобнікаў кнігі Ластоўскага,— адзін з іх дастаўся мне. I да гэтага часу я бясконца ўдзячны сябру Міколу за той падарунак. На вялікі жаль, самога яго ўжо няма. Праз тры гады пасьля пасьпяховай абароны доктарскай ён пайшоў у лепшы сьвет. Гэта была цяжкая страта для беларускага мовазнаўства. Здымаю з паліцы том і кожны раз думаю: але ж ведаў Мікалай Сямёнавіч, каго ня проста ўзрадуе, а ў поўным сэнсе слова ашчасьлівіць такі падарунак, каму ён вельмі-вельмі патрэбен. Патрэбен — каб ня толькі чытаць-перачытваць, але і каб чуцца мацней прывязаным да справы, да ідэі, дзеля якой Вацлаў Юсьцінавіч выканаў гэту гіганцкую працу. Кожны раз, калі я пяшчотна праводжу далоньню па вокладцы кнігі, па сэрцы мне праходзіць цёплая гаючая хваля ўдзячнасьці лёсу: я — вучань і спадкаемца Вялікага Крывіча. 1993 Ахвяра канібальнай расправы Замест дакладу на канферэнцыі Тое, што я насьмеліўся прапанаваць вашай увазе, – гэта не даклад і не паведамленьне, яно не праходзіць па разраду ні літаратуразнаўства, ні крытыкі, гэта – разрозьненыя, і, баюся, досыць сумбурныя думкі, спароджаныя, прызнаюся, болем, які апошнім часам ніяк ня хоча мяне адпусьціць. Два тыдні назад 29-га верасьня апублікаваў у газеце «Народная воля» свой роздум, выкліканы кнігай-альбомам Л.У.Маракова «Валеры Маракоў», якому я даў назву «Гэта быў самы што ні ёсьць генацыд». Ня так роздум, як крык душы.. А на другі дзень, 30-га, я атрымаў кнігу М.М.Ількевіча пра арышт, ссылку і сьмерць Адама Бабарэкі. Яе, гэту страшную кнігу, уручыў мне А.К.Каўка, – як я зразумеў, з мілай ласкі Алесі Адамаўны Бабарэкі, дачкі пісьменьніка. Кніга М.М.Ількевіча яшчэ раз, што называецца, працяла наскрозь душу – настолькі балюча яе чытаць, настолькі жахлівым паўстае ва ўсьведамленьні той час – час безагляднай, канібальскай, ці па-нашаму, людаедскай расправы над цьветам беларускай інтэлігенцыі, над інтэлектуальнай і духоўнай элітай нацыі. Тысячы людзей – лепшых людзей, самых лепшых! – на працягу ўсяго некалькі гадоў – былі выхаплены з жыцьця, гвалтам адарваны ад дому, ад родных і блізкіх, і – або расстраляны, або зьвезены за сьвет на катаргу, або і так, што спачатку зьвезены, а тады і там, у ссылцы, схопленыя і расстраляныя. Саслаць на пакуты, на маруднае духоўнае ўмярцьвеньне бальшавіцкім апрычнікам было мала – ім трэба была кроў, сьмерць фізічная і неадкладная. Трагічны лёс Адама Бабарэкі ёсьць увасабленьне трагічнага лёсу беларускай літаратуры і наогул беларускага народу, беларускай нацыі. Усё жыцьцё яго – ад пачатку да канца – трагедыя. Было некалькі гадоў – з 1921 па 1929 – якія можна назваць Luce dе іntегvаlе – сьветлай паласой, ды і то адносна сьветлай, вельмі адносна! У такой меры, у якой гэта была сьветлая паласа ў гісторыі беларускай літаратуры і культуры, беларускага нацыянальнага адраджэньня. Прыгадайма яго дзяцінства: бядота, нэндза, хвароба і дачасная сьмерць бацькі, сьмерць братоў і сясьцёр у маленстве, бязбацькаўшчына... I якая пры гэтым цяга да вучобы, да кнігі, да асьветы, да культуры, якое, наканаванае лёсам, прадчуваньне сваёй чалавечай місіі! Затым: рэвалюцыйныя віхуры, грамадзянская вайна, зьняволеньне і катаваньне польскімі акупантамі... Ды якое катаваньне! Ці выразалі чырвоную зорку на сьпіне партызана Бабарэкі, ці так хвасталі бізуном, што адпалі шматкі скуры – так ці так, але сьлед застаўся назаўсёды... А затым, нарэшце, – універсітэт і праца. Дзевяць гадоў творчай працы. Толькі дзевяць. А ў галіне крытыкі – і ўсяго шэсьць: з 1924 па 1930. Якая павінна быць працаздольнасьць, якая апантанасьць ідэяй, якая інтэнсіўнасьць гарэньня душы і сэрца, каб столькі напрацаваць! У паэзіі гэта лічыцца амаль нармальным, ва ўсякім разе – прыкладаў такой інтэнсіўнасьці гарэньня мноства, а ў крытыцы – выпадак вельмі рэдкі, надзвычай рэдкі!.. У кнізе У. Конана пра Адама Бабарэку гэта азначана вельмі дакладна і ёмка: напружанасьць і трагічная паскоранасьць ва ўсім. Трагічная паскоранасьць! Менавіта – трагічная. Гэта – калі творца як-бы прадчувае неабходнасьць прысьпешыць сябе самога, калі дзесьці ў падсьвядомасьці як бы штось прамаўляе; сьпяшайся, бо табе адпушчана мала, бо каты твае і тваёй Бацькаўшчыны ўжо занесьлі сякеру і вялікага часу табе не дадуць. Чаму ім патрэбна твая сьмерць, чаму ты ім замінаеш? А хіба ты ня ведаеш чаму? Ты занадта шануеш тое, што яны паганяць і гнюсяць, – і яны табе гэтага не даруюць. Ты занадта любіш тое, што яны ненавідзяць, – і яны табе гэтага не даруюць. Табе Бог даў занадта шмат розуму і таленту, а ім ня даў амаль нічога, – і гэта іх прыводзіць у шаленства, і яны табе гэтага не даруюць. У згаданай кнізе У.М.Конана ёсьць такі пасаж: «пачуцьцё высокай маральнай адказнасьці, добрая воля, тонкая і гуманная душа – вось якасьці, без якіх уваход крытыка ў літаратуру павінен быць забаронены». Гэтымі якасьцямі быў у высокай меры надзелены крытык Адам Бабарэка. Але колькі навокал тых, у каго ні маральнай адказнасьці, ні добрай волі, ні тонкай і гуманнай душы!.. Ды і наогул ніякай душы, – дзе ўжо там тонкай! Філосафы кажуць: нічога ў гэтым жыцьці няма выпадковага... Не выпадкова і тое, што Адам Бабарэка вызначаўся глыбокай унутранай культурай, маральнасьцю і інтэлігентнасьцю. Калісьці для мяне было вялікай нечаканасьцю даведацца, што да БДУ ён меў рэлігійную адукацыю – закончыў бурсу, а затым духоўную семінарыю. У нас звычайна гэтыя школы кваліфікаваліся з мінусавым знакам. Думаю, дарэмна. Бо што датычыць выхаваньня... Ва ўсякім разе, абсалютызаваць нельга. У гісторыі беларускай літаратуры XX стагоддзя – выпадак рэдкі, хаця і не адзінкавы. Ці пра многіх яго равесьнікаў, яго сучасьнікаў можна напісаць: ён верыў у Бога? А Бабарэка верыў. Вера ў Бога і вера ў Беларусь у яго спалучыліся... Вера ў Беларусь з Богам у душы... У Беларусь – не бязбожную, а ў Беларусь, над якою ёсьць Бог, у Беларусь, у душы якой ёсьць Бог, яшчэ не да канца вытраўлены. Так, сьвятаром Бабарэка ня стаў, стаў настаўнікам бязбож­ніцкай савецкай школы, а затым – творцам бязбожніцкай савецкай літаратуры, але, але!.. I трэба помніць менавіта пра гэтае «але». Бо за ім стаіць вельмі многае. За ім – непераможная любоў да літаратуры, такая, ж, як і непераможная любоў да Беларусі. За ім – сумленнасьць, шчырасьць, высакароднасьць, ці, лепш сказаць, сапраўдная прыродная і набытая шляхетнасьць. Ва ўсе часы, і нават у самыя горшыя, былі, ёсьць і будуць людзі, непераступны маральны кодэкс якіх, жыцьцё якіх – паўстаюць сьветачамі для іншых. Чаму менавіта пра гэта мы мусім помніць і думаць? Ды таму, што ў трагічнай гісторыі нашай літаратуры і наогул у гісторыі нашага народу гэтага самага трагізму магло б быць значна менш, калі б у грамадстве сьвядома і мэтанакіравана культываваўся б шляхетны пачатак, калі б чалавека з самага маленства вучылі адрозьніваць, дзе дабро, а дзе зло. Жыцьцёвы лёс Адама Бабарэкі і пасьмяротны лёс яго спадчыны прымушае думаць у гэтым кірунку. I ня толькі Бабарэкі, а і сотняў, і тысячаў іншых выдатных талентаў, каму ворагі беларушчыны не далі зрабіць тое, што яны маглі зрабіць і зрабілі б для Беларусі, для адраджэньня і ўзвышэньня Бацькаўшчыны. Ёсьць і прычыны іншага, чыста літаратурнага парадку, чаму імя Адама Бабарэкі не займае належнае месца ў нацыянальным пантэоне. «Спадчына Адама Бабарэкі, як і іншых, піша ў сваёй кнізе У.М.Конан, па нейкіх аб’ектыўных прычынах, ці проста з-за нашага нядбальства яшчэ ня стала актыўным фактарам сучаснай беларускай культуры». Хачу прыпыніцца на першым: «па нейкіх аб’ектыўных прычынах». Так, гэтых прычынаў, напэўна некалькі, але адна з іх для мяне зусім відочная – гэта недаацэнка жанру крытыкі як менавіта «фактара беларускай культуры», фактару жывога літаратурнага працэсу. Хачу падкрэсьліць: недаацэнка Адама Бабарэкі ў літаратурным працэсе 20-х гадоў – ад недаацэнкі жанра літаратурна-мастацкай крытыкі ўвогуле. I ваш пакорны слуга ў манаграфіі пра паэзію «Маладняка» таксама дапусьціў у гэтым плане вялікі пралік. Праўда, манаграфія пісана ў канцы 50-х, гэта значыць сорак гадоў назад, яшчэ ня вельмі вопытным літаратарам і дасьледчыкам, але я мушу пра гэта сказаць, бо хачу, каб такія пралікі не дапускаліся сёньня іншымі, каб, дасьледуючы сучасны літаратурны працэс, дасьледчыкі не забывалі, не пакідалі ў баку постаці выдатных крытыкаў і літаратуразнаўцаў. Калі ў кантэксьце нашай сёньняшняй размовы можна пакарыстацца такім словам, дык я скажу, што спадчыне Адама Бабарэкі ў нас з аднаго боку пашанцавала: пашанцавала, што за яе дасьледваньне ўзяўся ў свой час і напісаў выдатную манаграфію У.М.Конан. Тое, што выходзіць з-пад пяра Конана, памечана метай найвышэйшай якасьці, – усё, за якую б тэму нашага літаратурнага і ўвогуле духоўнага жыцьця ён ні браўся пісаць. Але, паўтараю, пашанцавала толькі з аднаго боку, а з другога боку ... А з другога – сама спадчына крытыка, яго артыкулы і рэцэнзіі да гэтага часу, на вялікі жаль, ня выдадзены. Вядома, мы знойдзем і апраўдальнае вытлумачэньне, гэта мы ўмеем, і аднак жа – шкада, вельмі шкада, што сёньняшні чытач ня можа ўзяць у рукі ягоную кнігу, – з добраю прадмовай і грунтоўным каментаром. Гадоў дзесяць, можа,трохі больш назад, у нас было пачалося – і досыць актыўна пачалося – вяртаньне літаратурнай спадчыны да паслуг новым пакаленьням чытачоў. На жаль, справа гэтая ў апошні час вельмі і вельмі прытармазілася, зьведзена да мізеру. Чаму? Па якіх прычынах? А ўсё па тых самых – па якіх не хацелі нашы дабрадзеі і 70 гадоў назад, каб сэнс жыцьця і творчасьці такіх людзей, як Адам Бабарэка, стаўся сэнсам жыцьця і стваральнай дзейнасьці ўсяго беларускага народу. Ім, нашым дабрадзеям, усё яшчэ здаецца, што адбылася прыкрая памылка ў гісторыі славянства і ўсё яшчэ можна адкруціць назад. Але хіба прыход у культуру чалавецтва такіх асобаў, такіх творцаў, як Скарына, Сапега, Дунін-Марцінкевіч і Багушэвіч, Купала і Колас, Багдановіч і Гарэцкі, Гарун і Ластоўскі, – можа быць гістарычнай памылкай? У працягу пералічаных вялікіх імёнаў сьвеціцца і слаўнае імя Адама Антонавіча Бабарэкі. 1999, кастрычнік. З тых, хто быў надоўга замоўк Аркадзь Моркаўка... За апошнія гады я неаднойчы зьвяртаўся ў памяці да вобразу гэтага паэта, да яго творчага і чалавечага лёсу. I ня толькі таму, што ў друку зьяўляліся яго не вядомыя раней чытачам творы, як, напрыклад, апублікаваныя гады два таму паэмы «Пачатак вайны» і «Разважаньні пра зоры, сумленьне і іншыя цьмяныя рэчы, непатрэбныя ў жыцьці». Часьцей я згадваў яго імя, перабіраючы ў думках старонкі лёсу ўсёй нашай беларускай літаратуры ўвогуле, шукаючы адказу на пытаньне: дык што ж гэта за лёс і што за шлях — і літаратуры нашай, і нашай мовы, і культуры, скажам шырэй — нашай нацыі, народу нашага? I вось у такім кантэксьце вельмі цікава і павучальна зьвярнуцца да лёсу і творчасьці Аркадзя Моркаўкі — таленавітага, самабытнага паэта 1920-х (1930-я — апусьцім!) – 1940-х гадоў. Чаму І930-я апусьцім? Таму што з 1931-га па 1941-ы ён не напісаў ніводнага верша. Ва ўсякім разе — іх няма, калі нават што і пісалася. Ні радка няма. І дачка паэта Ларыса Аркадзеўна сьведчыць: «Ня ведаю, ці пісаў ён у трыццатыя гады. Бацька і маці пра тое маўчалі. Школьніцай я ведала, што мой тата інжынер, і была зьдзіўленая, калі аднойчы выпадкова сярод кніг знайшла невялікую кніжку, на вокладцы якой клубіўся шараваты дым: Аркадзь Моркаўка, «Дым жыцьця». Гэтая кніжка «больш за два дзесяцігоддзі знаходзілася ў сьпецфондзе і толькі ў 1956 годзе, пасьля сьмерці бацькі, атрымала вызваленьне». У сьпецфондзе — гэта значыць была забароненая, рэпрэсаваная. Амаль унікальны выпадак: паэт, аўтар, не рэпрэсаваны на волі, жыве і працуе, а яго кніга — рэпрэсаваная, забароненая. Праўда, паэт працуе, але — інжынерам, літаратурай не займаецца. Літаратуру пакінуў. Як пісаў іншы паэт, яго сучасьнік, стаў «на горло собственной песне». А якая ж была ягоная песьня, прасьпяваная ў яшчэ маладыя гады? Якія вершы ўвайшлі ў яго адзіны прыжыцьцёвы зборнік «Дым жыцьця» (1928)? Давайце адгорнем тыя старонкі і пачытаем. Паглядзім, напрыклад, што сказаў малады паэт пра наш беларускі народ. Так, так, пра народ. Нашы песьні быццам жыта хвалі, Што калыша ўлетку вецер кожны год. Мы ніколі яму жыцьцю не капалі, Бо ўрадзіўся гэткім ціхі наш народ. Ціхі — у сэнсе добры, памяркоўны народ, які хоча жыць дабрынёю, чуласьцю, спагадай і нікому ня хоча капаць яму. I мы, беларусы, ніколі яму жыцьцю, яму добрым людзям не капалі, цанілі і шанавалі жыцьцё чалавечае, цанілі братэрства, сяброўства, любоў. Гэтым поўніцца і душа маладога паэта. I як жа хораша, якімі цудоўнымі радкамі ён выказвае гэтую сваю сьвятлістую радасьць! Напрыклад, у вершы, прысьвечаным сябру Я.М-чу (напэўна, Язэпу Мазуркевічу, досыць вядомаму тады паэту-маладнякоўцу): Стукні ў дзьверы, ціха стукні ў дзьверы, I табе, як сонцу, буду рад, Бо з маленства ў шчырасьць сэрца верыў, Мой таварыш, брат. Чалавек, які радуецца сябру, як сонцу, — гэта вельмі чалавечны чалавек. Верыць у шчырасьць сэрца — гэта так важна, так важна! І якое гэта шчасьце — мець каму сказаць: стукні ў дзьверы, ціха стукні ў дзьверы... На літаратурных сустрэчах юныя чытачы, школьнікі, часта пытаюць: а што такое паэзія, у чым яе існасьць? Як адрозьніць паэзію ад непаэзіі? Лепш за ўсё ў такім разе падаць узоры выкрышталізавана-чыстай паэзіі — і ў каго ёсьць чуцьцё слова і музыкі, красы і гоства, той і атрымае адказ, і зразумее, і шчасьліва ўсьміхнецца: вось яна! Срэбнай казкай сад у сьнежні стыне, Дрэвы шэпчуць у глыбокім сьне. Грузка шэрань лапамі сваімі Зьвісла ў сьнег. Кволым шклом абложаны галінкі, – У палях закутыя вятры... Сны пра сонца, пра снапы, дажынкі, Вецер, вецер, не сатры! Асобнага слова заслугоўвае ў паэзіі Моркаўкі лірыка каханьня. Прыгожыя, сьветлыя вершы, і сумныя, вядома, і заўсёды сур’ёзныя. Помню, калісьці, прачытаны ўпершыню, мяне вельмі ўразіў радок: «Будуць птушкі вострыя ляцець». Знайшоў і перачытаў гэты верш («Загарыцца сэрца»). Думаю што яго па справядлівасьці можна ўставіць у сусьветную анталогію лірыкі гэтае вечнае тэмы. Загарыцца сэрца... што ж! дрыжы і бойся, Гавары сустрэча не ў пару. Гавары: што косаў залатая восень Знае прысак пешчаў блізкіх рук. Гэта толькі словы, гэта кажуць вусны, А на сэрцы граюць самаграі-гусьлі. Між агнёў дзівосных ў крышталёвым садзе Ты міжвольна пойдзеш, быццам цень. Ліст на сьлед нябачны будзе сонна падаць, Будуць птушкі вострыя ляцець. I празрыстым звонам будзе зваць крыніца, — Гэта край ружовы будзе сэрцу сьніцца. З нечуваным болем гэты край пакінеш, Абвіешся лёгкім пылам зор I растанеш песьняй там, дзе месяц сіні Патануў за гнуткаю лазой. I застынуць словы. I замоўкнуць вусны. I парвуцца ў сэрцы самаграі-гусьлі. Яшчэ тады ж, у маладосьці, Аркадзь Моркаўка ўпэўнена заявіў пра сябе як паэт-мысьляр, аўтар моцных вершаў філасофскага кшталту. Гэта — рэдкая якасьць. Добрых паэтаў шмат, але паэтаў, якія сваёй думкай ахопліваюць зямлю і космас, і космас душы чалавечай, дзень сёньняшні і далёкую-далёкую мінуласьць, і пры гэтым глядзяць уперад, і выказваюць трывогу і занепакоенасьць лёсам чалавека на зямлі, — такіх паэтаў у кожнай нацыянальнай літаратуры ня так і багата. Вось урывак з вершу 1925-га году «Я жыў...»: Мільёны год таму назад я жыў... Яшчэ зямля, ад сонца адарваўшыся, У згоду лёсу астывала, Як сьлед на попеле мой вырысы лажыў, I зорка ў сэрцы начавала... Вугольлі, помню, тлелі каля кучы Каменьня вострага. Я падышоў да іх. У попел ногі палажыў I крыкнуў першы раз у вышу гучна: – Жыў! I рукі грэў, I ў першы раз з грудзей памкнуўся сьпеў, Мой сьпеў!... Так пачыналася яго песьня, такім бачыў ён яе выток — там, далёка-далёка. «Мільёны год таму назад», калі яшчэ астывала зямля, але ўжо «зорка ў сэрцы начавала». Неверагодная для ўчарашняга вясковага хлопца маштабнасьць думаньня, агромністая інтэлектуальная сіла! Так пачынаў у дваццатыя гады Аркадзь Моркаўка. Бясспрэчна, сярод сваіх паэтычных равесьнікаў той пары (Дубоўка, Пушча, Трус, Жылка, Хадыка — называю найбольш самабытных) ён заняў сваё адметнае месца, увайшоў у першую дзясятку маладых-прызнаных, заслужана хваленых крытыкай. I што ж сталася далей? Чаму ён на доўгі час выпаў ня толькі з «абоймы», але і наогул з жывога літаратурнага працэсу? Ён жа ня быў рэпрэсаваны, яго не арыштавалі і не саслалі ў ссылку, як таго ж Дубоўку ці Пушчу. Выпадак, сапраўды, унікальны. Аркадзь Моркаўка перастаў пісаць. Пачаліся І930-я. Пачаліся масавымі арыштамі вядомых беларускіх пісьменьнікаў і навукоўцаў. Арыштамі і ссылкай у глыб Расеі. Летам трыццатага загрэблі і пацягнулі-павалаклі-павезьлі Максіма Гарэцкага, яго брата-акадэміка Гаўрылу Гарэцкага, акадэмікаў Вацлава Ластоўскага, Язэпа Лёсіка, Сьцяпана Некрашэвіча, пісьменьнікаў Уладзімера Дубоўку, Адама Бабарэку, Язэпа Пушчу, Уладзімера Жылку, акцёра і рэжысёра Фларыяна Ждановіча і многіх-многіх іншых. У лістападзе таго ж году зрабіў спробу самагубства Янка Купала. У лютым наступнага, 1931-га году пакончыў з сабой (ці быў застрэлены на кватэры) прэзідэнт Акадэміі навук Усевалад Ігнатоўскі. Такое страшнае-жахлівае пачалося ў Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспубліцы. I Аркадзь Моркаўка зразумеў (не запозна, ня быў наіўны), што яго любай Бацькаўшчыне нішто ня сьвеціць у «непарушным Саюзе свабодных». Настолькі глыбока зразумеў — чаму ня сьвеціць, чаму ніякіх надзеяў на свабоду творчасьці няма, што з павагі да сябе і свайго таленту паставіў кропку. У знак пратэсту. Ніякіх сумненьняў і ніякіх ілюзіяў наконт беларускай будучыні ў яго не засталося. Тое, што зрабілі на яго вачах з Беларусьсю, з элітай нацыі, з найбольш сьвядомай і патрыятычнай часткай народу, – было ня проста вялікай бядой, няшчасьцем, тое было жахлівай трагедыяй, было наўмысным, мэтанакіраваным, сістэматычным зьнішчэньнем самой ідэі Беларусі. Беларускай Беларусі, дзеля якой ён прагнуў жыць і тварыць. I паэт замоўк. На цэлых дзесяць гадоў. Аж да пачатку Другой сусьветнай вайны. А ў сорак першым зноў узяўся за пяро. I пайшлі вершы. Поўныя смутку і болю, поўныя трывогі за лёс Бацькаўшчыны. I надзеяў, што фашыстоўская навала пацерпіць паразу, што народ выстаіць і пераможа. Распнулі цябе на крыжы, Беларусь, Цьвікамі скалечылі рукі... Ці ж бачыш ты з крыжа на ўсходзе зару, — Канец гэтай вечнае мукі?.. ……………… Маці, матуля, ніколі Дзеці Радзіме ня здрадзяць! Помняць, што маці ў няволі, Знаюць, што вораг у полі Кветкі крывавыя садзіць. ………………… Буду сачыць абарваную ніць Слоў — прысягаю, краіна! Знаю: яшчэ над табой зазьвініць Песьня струмком салаўіным. ………………… Кожную ноч недарэчнае сьніцца: Ветразь у моры, на беразе – хвоі, Тройчы на дзіды я падаю ніцма, Тройчы сьцякаю крывёю. ………………… Залілася ты ўся сьлязьмі, У пакуце сваёй сьвятая. Дык хоць сэрца маё вазьмі, Мая матухна залатая! Гэта ўсё радкі з вершаў, напісаных у акупаваным Менску. Радкі, народжаныя ў сэрцы паэта-патрыёта. Матухна перш за ўсё ў гэтым сэрцы, матухна залатая! Дарэчы, Аркадзь Моркаўка трымаў сувязь з антыфашысцкім падпольлем. Матывы нянавісьці і пагарды да ворага і да тых, хто страціў сваю чалавечую і нацыянальную годнасьць, асабліва выразна гучаць у паэмах «Пачатак вайны» і «Разважаньні пра зоры...», — творах пасьляваенных: I кроў тваю Госпад тады пракляне, — За здраду адпомсьціцца мечам. I жудасна будуць дрыжаць на сьцяне I ранак, і поўдзень, і вечар. ………………… I горда закняжыць твой родны народ Ізноў на дзядоўскім пасадзе. I песьню дзяўчаты сьпяюць пад гарой Аб вернасьці, помсьце і здрадзе. Тэма здрады... Здрады Радзіме, народу, сябрам-паплечнікам, сабе самому — сваім ідэалам, прынцыпам, перакананьням. Адвечны матыў-архетып сусьветнай літаратуры. Менавіта гэтай тэме прысьвечана другая з названых паэм «Разважаньні пра зоры...». Яе нельга дастасоўваць толькі да часоў нямецкай акупацыі. Дачка паэта Ларыса Аркадзеўна піша: «У змроку акупацыі мігцела надзеяй слова «вызваленьне». Калі яно прыйшло – вызваленьне – страх стаўся яшчэ больш густым і чорным. Пачаўся злавесны кашмар: абвінавачваньні ў здрадзе. I допыты. Калі дапытвалі бацьку і маці, — ня ведаю — ад мяне гэта хавалі. Ведаю толькі, што аднойчы ў МДБ бацьку паставілі пытаньне: «Калі ты быў за савецкую ўладу, то чаму застаўся жыць?» Хай на гэтае пытаньне паспрабуюць адказваць філосафы, юрысты, кіраўнікі адпаведных органаў, дзе могуць ставіць падобныя пытаньні. Што адказаў бацька — ня ведаю.» Зноў і зноў перачытваю «Разважаньні пра зоры...» Аркадзя Моркаўкі. У беларускай паэзіі няма нічога падобнага на гэты магутны лірыка-публіцыстычны, з філасофскім заглыбленьнем, твор. Колькі ж трэба было пабачыць, спазнаць, перажыць, перадумаць, перапакутаваць у цяжкіх думах-роздумах, каб узьняцца да такіх маральна-філасофскіх высноваў, да такіх паэтычна-вобразных абагульненьняў. Да такога, дадам, высокага эпасу. А ногі тануць у рубінах расы. А вусны пяюць пра адчай. I маці з адчаю ірве валасы – Ня можа ад болю крычаць. ………………… О маці! Жыві праклінаючы лёс, А сыну з магілы ня ўстаць! І будуць вятры на крывавых палёх Крывавую кнігу лістаць. Так, гэта вобразы эпічнага маштабу, эпічнага дыханьня і сілы. Бо — гэта паэма-дума. Дума пра лёс маці і пра лёс сына. Пра тое, што стагоддзямі дзеецца на «крывавых палёх» Беларусі. Памыляецца, вельмі памыляецца той, хто называе паэта «сьціплай беларускай морквачкай». «Морквачка», выбачайце, такіх радкоў не напіша: Мая вам пашана, падлюгі і шваль! Глядзець на вас прыкра і нудзіць! Нядаўна з вас кожны ману вышываў, Маною вылазіў у людзі! Далоні у вас за падмётку крапчэй Ад шчырых захопленых пляскаў. Дык рохкайце ў твар чалавечы хутчэй, — Зрабіце сьвінячую ласку! Дык ліце памыі атручаных слоў На тое, што варта пашаны. А людзі убачаць заўзятых аслоў, Аслоў з залатымі вушамі! Колькі годнасьці чалавечай у гэтых строфах — і колькі пагарды да «падлюгаў і швалі»! О, ён зусім ня быў «мяккацелы», паэт Аркадзь Моркаўка!.. А што быў вельмі сьціплы — гэта праўда. I сьціпла глядзеў на свой паэтычны наробак, на свае песьні — сам ім ацэнкі не даваў. Назвы песьням сваім салавей Не дае, рассыпаючы сказы Мнагаструнныя вершы мае, Не даю вам таксама назвы. …………………… Цалкам сэрца гучаньню аддам, Каб карункамі сталі сказы... А калі будзе суджана, вам Дасьць народ беларускі назвы. О так: калі будзе суджана — назвы маім песьням дасьць народ, мой, беларускі народ, — мне самому пра гэта турбавацца ня трэба. Працытаваныя строфы пра назвы — з верша І947-га году.У гэтае першае пасьляваеннае дзесяцігоддзе Аркадзь Моркаўка піша шмат, працуе плённа. У друку, праўда, выступае рэдка, — мабыць, па прычыне той жа сьціпласьці. У многіх вершах працягваецца і паглыбляецца выдатная прыродная якасьць ягонай паэзіі — мысьлярскі пагляд на стан рэчаў, на час і на чалавека ў часе, інтэлектуальны пачатак у працы над паэтычным словам, над вобразам: Мо таму нас несьмяротным палам Сонца шчодрае адухавіла, Каб трывожна ў сэрцы трапятала Неспакойная жывая сіла. Мо таму і дзедавы пачуцьці — Пяць пачуцьцяў сьціплых, чалавечых, — Каб маглі па каменю адчуць вы, Ці ён годны на падмурак вечны... Перад намі — малаток і камень... I калі ў грудзях агонь ня ўтоен — Камень песьняй неўміручай стане, Песьня стане зоркай залатою. Яго клопат, як бачым, быў пра падмурак — пра вечны падмурак чалавечнасьці, духоўнасьці, праўды і справядлівасьці. Пра беларускую нацыянальную ідэю – вечны падмурак Бацькаўшчыны. Аркадзь Андрэевіч Моркаўка пайшоў з жыцьця вясною 1957-га году (24-га красавіка). Якраз тады, калі наступалі вялікія перамены ў нашай найноўшай гісторыі, і самы раз было яму разгарнуць працу на ўсю сілу-моц свайго трывалага духаўздымнага таленту. 2000, сакавік. Самы лірычны ў беларускай паэзіі лірык Эсэістычныя занатоўкі У І946-м годзе, здаецца, па восені, калі я ўжо хадзіў у сёмы клас (пятнаццаць гадоў!), у нашую вясковую хату-чытальню паступіў зборнік «Выбраныя творы» Паўлюка Труса. Першым яго чытачом, па зразумелых прычынах (ужо ж сам надрукаваў вершы ў «Бярозцы»), быў я. I прачытаў я ў зборніку ўступ да паэмы «Дзясяты падмурак». Я чытаў і перачытваў гэты ўступ, як вялікі шчасьлівец — ня дыхаючы. Колькі разоў было мне суджана бачыць, як у зімовую пару, у ціхі маразяны дзень, сыплюцца з неба пульхныя, бухматыя сьняжынкі, столькі разоў узьбягаў на памяць гэты казачна-прыгожы цуд, гэты дзівосны паэтычны малюнак, а на сэрца — гэты чысты, сьвяточна-сьвятлісты настрой, гэтая боска-урачыстая музыка, гэты да балючай шчымлівасьці дарагі ўспамін пра тое, што нібыта было, з табою, было тваім, было і засталося, і цябе ўжо ад гэтага не адлучыць, бяз гэтага ты ўжо як бы і ня ты. Падаюць сьняжынкі — дыяменты росы, Падаюць бялюткі за маім акном... Расчасалі вішні шоўкавыя косы I ўранілі долу сьнегавы вянок. Помню, помню, помню, калі чытаў гэта ўпершыню і калі проста ня верылася, што звычайнымі, вядомымі табе словамі можна стварыць такі цуд, такі вобраз, такую мелодыю, што адразу запоўніла ўсю тваю істоту, зачаравала цябе, запаланіла цябе ўсяго даастатку, што будзе прымушаць цябе зноў і зноў прамаўляць уголас, а яшчэ часьцей паўтараць у памяці — каб яшчэ і яшчэ раз перажыць гэта нанава: Зноў зіма паслала сьнежныя кілімы, Зажурыла бельлю паплавы, лугі, I прыходзіць радасьць у красе маўклівай. Адплываюць хвілі смутку і тугі... Мушу сказаць, што ў свае раньнія дзецюкоўскія гады побач з лірыкай Паўлюка Труса я мог паставіць толькі лірыку Максіма Багдановіча, — па сіле ўзьдзеяньня на пачуцьці, па чараўнічай здольнасьці захапіць і падпарадкаваць адпаведнаму настрою. Вядома, пазьней я ня мог ня ўбачыць розьніцу ў маштабнасьці і сіле талентаў, само сабой — у іх прыроднай самабытнасьці, непаўторнай адметнасьці аднаго і другога. Псіхалагічна вывераны, вобразна выразны, рэалістычны верш Багдановіча і — лірычна імпрэсіўны, меладычна песенны, паслухмяны перш за ўсё законам музыкі верш Труса. Ой, пайду ў далячынь за сяло, Там, дзе жыта шуміць на паўмежку, Там, дзе ў вішнях сяло расцьвіло, Завіваюцца кветкамі сьцежкі. Ветры буйныя песьню вясны Разьнясуць па зялёнай даліне. Будзе гай на гары гаманіць, Будзе плакаць у лузе каліна. Як ніхто іншы ў нашай паэзіі, Паўлюк Трус ішоў ад песеннага фальклору. I ўзорам паэтычнага майстэрства для яго служыла беларуская народная песьня. “А ў палёх, палёх // Ды быльнёг палёг, // Зацьвілі сады // Цьветам-шэраньню…” А яшчэ — калі гаварыць пра паэтычную школу Труса — яго кумірам быў Тарас Шаўчэнка, уплыў на яго паэтыку творчасьці Кабзара больш чым відочны. l l l Здаецца, самым любімым і метафарычна значным словам яго паэзіі быў дзеяслоў «шалясьцець» (варыянт — «шасьцець»). Дзясяткі, дзясяткі разоў «шалясьціць» яно ў радках паэта, не заўсёды дарэчы і ўдала, часам аж назойліва, з відочным пераборам. Але ў «дзясятым падмурку», дзе я яго спаткаў упершыню, гэты дзеяслоў прагучаў для мяне як паэтычнае азарэньне: Дні прайшлі, адшалясьцелі зоры на гарачых крыльлях навальніц. I пульсуе радасьць у прасторах, залатыя сьвецяцца агні. Помню, як, уражаны, удумваўся ў гэты яркі метафарычны вобраз. «Зоры ... адшалясьцелі? Ды яшчэ «на гарачых крыльлях навальніц»? Удумваўся — і зразумеў адно: гэта і ёсьць паэзія, сапраўдная, вялікая паэзія... l l l Бадай што ніхто ў беларускай паэзіі 20-х гадоў мінулага стагоддзя не прысьвяціў столькі прачулых лірычных вершаў сваім родным-блізкім, як Паўлюк Трус. Пасланьні-споведзі маці, бацьку, сястры і брату, згадкі-успаміны пра дні дзяцінства ў бацькоўскай хаце, пра сустрэчы і разьвітаньні з роднымі... Да чаго ж па-сыноўску і па-брацку цёпла, пяшчотна, ласкава, па-чалавечы хораша, душэўна, кранальна выказвае свае пачуцьці паэт! Сястрыца любая, сястрыца дарагая, Пішу сягоньня ліст і шлю табе паклон. Або: Забялелі на ставах сьнягі. Пахіліся ў шэрані клёны. Любы брат! Любы мой. Дарагі... Я цябе ўспамінаю штодзённа... Можа, я памыляюся (дай Божа, калі так), але вось гэты матыў брацкай крэўнасьці, блізкасьці, любові – такі прыродна беларускі матыў! — за апошнія дзесяцігоддзі як бы аслабеў і прыціх у нашай паэзіі, і ня так часта сустракаецца. I аб гэтым можна моцна пашкадаваць: значыць, слабее адна з самых каштоўных гуманістычных традыцыяў народу, калі яна перастае быць зьмястоўнай маральна-філасофскай адметнасьцю нацыянальнай паэзіі. Татуля... Любы мой... Даўно цябе чакаю, хоць на адзін дзянёк прыедзь ты да мяне!.. Цябе я раненька на станцыі спаткаю, як будуць спаць яшчэ гаі ў глыбокім сьне. Перад намі той выпадак, калі для верша не шукаюцца, не падбіраюцца прыгожыя «паэтычныя» словы, — калі паэзіяй становіцца сама праўда пачуцьця, шчырасьць душы, голас любасьці, удзячнасьці, дабрыні, сыноўскага клопату пра бацьку. Гэта той нелітаратурны, не апрацаваны «эстэтычнай» рукою рэалізм, які ёсьць мастацкай існасьцю самародных, спантанных, не загатоўленых загадзя народных песень і галашэньняў. Вяршыняй лірыкі Труса гэтага цыклу – верш «Не засьпі, пабудзі мяне рана...». Такога прачула-пяшчотнага верша я ў нашай паэзіі не сустракаў, ды такога беларускага ў гэтай сваёй невымернай пяшчоце. Не засьпі, пабудзі мяне рана, о! ... мая дарагая матуля! Дзе дарогі бягуць за курганам, пойдзем зельле зьбіраць мы на Яна... Толькі ты пабудзі мяне рана, о!.. мая дарагая матуля! Пабудзі, як будзіла ў маленстве, калі крылася поле туманам... Тут зраблю невялікае адхіленьне ў «тэорыю». У літаратуразнаўстве ёсьць разьдзел, які займаецца тыпалагічна-параўнальным вывучэньнем літаратур розных народаў. Аднойчы я быў бясконца зьдзіўлены, калі ў творчай спадчыне балгарскага паэта Хрыста Ясенава (1889 – 1925) напаткаў верш «Пабудзі мяне раненька-рана, матуля». Вось першая і трэцяя строфы гэтага верша: Пабудзі мяне раненька-рана, матуля, калі сьвежасьцю вее прастор: я хачу паглядзець, як засьвеціцца сонца над лясістымі грэбнямі гор. I сябрамі, і Богам забыты, самотны, нібы човен на люстры вады, — я хачу паглядзець на пагорачак родны, дзе навекі паснулі дзяды. Амаль поўнае тэкстуальнае супадзеньне першых радкоў! Ды і пабуджальны творчы матыў, і танальнасьць вершаў, і галоўныя вобразы-архетыпы (курган — родны пагорак, узыход сонца) — вельмі пераклікаюцца. Аб тым, што П. Трус быў знаёмы з творчасьцю Хр. Ясенава, і гаворкі быць ня можа. Значыць, бывае ж такое пад высокім і неабсяжным небам паэзіі. Ці не таму і лічацца паэты розных краінаў і народаў пабрацімамі, што іх родніць галоўнае: вобраз Маці — найпершы, найлюбы, найдарагі, найсьвяты над усімі вобраз. l l l У часопісе «Узвышша» за 1929 год (№7, с.93) я прачытаў калісьці (працаваў тады над дысертацыяй) вельмі цікавую заўвагу аб мове паэзіі Паўлюка Труса. Заўвага належала зусім маладому крытыку, студэнту Белпедтэхнікуму Антону Адамовічу (у будучым — знакамітаму літаратуразнаўцу на дыяспары). У грунтоўным манаграфічным артыкуле «Паўлюк Трус» (паэт яго ўжо не прачытае, у канцы жніўня таго году па недагляду ўрачоў ён памёр ад тыфу) Адамовіч зазначае: «Гэта была наогул жывая вясковая мова, зразумелая і даходная да кожнага селяніна. Яе Паўлюк прынёс з вёскі чыстай, амаль незачэпленай уплывамі іншых моўных культур. Гэтых уплываў, якія так псавалі бадай-што ўсіх старэйшых Паўлюковых таварышаў па пяру, блізка зусім ня ведаў Паўлюк Трус (...). Вясковая беларуская мова моцна трымалася ў яго на грунце вясковага ж, сялянскага кругагляду, таксама блізу незачэпленага ўплывамі гарадскога жыцьця і культуры.» Сапраўды, мова паэзіі Паўлюка Труса — крыштальна чыстая беларуская мова ва ўсім, — і лексічна, і сінтаксічна, і фразеалагічна, і акцэнталагічна... Поўная натуральнасьць жывой народнай мовы, у тым ліку і фальклорна-песеннай. Думаю, што менавіта гэтаю натуральнасьцю беларускай мовы і зачаравала мяне ў мае школьныя і педвучылішчныя гады паэзія Паўлюка Труса. У яго мове паўставала тая Беларусь — вясковая, традыцыйная, неспахабленая, сапраўдная — якую я ведаў і любіў. l l l Колькі дзён таму нашая былая студэнтка мілая Ганна Вячаславаўна Запартыка ўручыла мне том паэзіі і прозы Паўлюка Труса, выдадзены ў «Беларускім кнігазборы». Яна ўзяла на сябе ўсю работу па падрыхтоўцы кнігі да выданьня і справілася з ёю бліскуча. I ўкладаньне, і грунтоўная прадмова, і каментар, і ілюстрацыі, — усё яе, і ўсё зроблена ў вышэйшай меры прафесійна, з такой пашанай і любоўю да асобы і творчасьці паэта, што нешараговаму чытачу (гэта я так пра сябе нясьціпла думаю) самы раз расчуліцца ад замілаваньня. Натуральна, што свой падарунак Ганна Вячаславаўна паднесла з подпісам — Ніне Іванаўне і мне. (Забягаючы наперад скажу: у кнізе ўпершыню лірыка Труса пададзена так, як яна таго заслугоўвае — ачышчаная ад агітак і іншых выпадковых вырабаў на патрэбу дня. Пададзена так, што відзён магутны лірычны талент, з якім — па сіле лірызму, па напеўнасьці, па роднасьці да беларускай народнай песьні — ніхто ў даваеннай беларускай паэзіі параўнацца ня можа). У той жа вечар я накінуўся на новае выданьне Труса з колішнім маладым запалам. Дзіва што! — кумір юнацтва, маіх школьных і студэнцкіх гадоў. Усё тут мне знаёмае-знаёмае, усё дарагое-блізкае, многае ведаю яшчэ з тых часоў на памяць. У тым ліку і паэму «Астрожнік», адзін з самых дарагіх маёй духоўнай істоце твораў паэта. «За высокай панурай сьцяною, дзе зьвінелі няволі замкі...» — так пачыецца паэма. «Ён памёр... Расстралялі Якіма... Цёмны бор зашумеў галасьней...» — так заканчваецца. Зараз прачытаю яе не па памяці, а і вачыма, ды нават і ўголас. Але ... дзе ж яна, гэта паэма? Не знаходжу. «Астрожніка» ў томе няма! Як жа так? Што за недагляд? I па чыёй віне? У такім грунтоўным выданьні — і няма знакамітай паэмы? Тэлефаную ўкладальніцы: «Ганна Вячаславаўна, як гэта разумець?»— «Выкінулі ў выдавецтве, — пачуў у адказ сумны ўздых. — Я ўключыла паэму. Ну што вы! Каб я забылася на такі твор». Званю кіраўніку «Беларускага кнігазбору» сябру Кастусю Цьвірку. «Ведаеш, мы тут рашылі, што гэта праслаўленьне камсамолу сёньня ўжо будзе недарэчы. Ня варта сёньня культываваць ідэю КІМа»,— патлумачыў мне К.Цьвірка. «Якая памылка, дарагі Кастусь! Якая памылка! Як аднабока вы паглядзелі на паэму. Ды не пра ўслаўленьне камсамолу думаў аўтар «Астрожніка». Ён напісаў трагічную рэч пра сьмерць беларускага юнака, які падняўся на барацьбу з захопнікамі, пайшоў супроць чужаземных акупантаў Беларусі. Я ведаю пажылых жанчын, якія плакалі, чытаючы гэту паэму, — так кранаў іх незвычайнай шчырасьцю аповед паэта пра перадсьмяротныя пакуты сьветлага, слаўнага беларускага хлопца.» Кончыўшы размову, зьняў з паліцы старое выданьне Труса і разгарнуў там, дзе «Астрожнік». Заўтра рана за горадам, мусіць, Мяне куля сястрыцаю стрэне... Не сумуйце ж, лясы Беларусі, Што мяне ашлюбуе расстрэл. …………… Прывялі... Была раніца ў полі... Далакопы пакінулі дол... Толькі ціха шумелі таполі, Шалясьцелі асеньняй жудой. Ой, ня ведае голуб-татуля, Ой, ня ведае брат мой Карней, Што сягоньня да сонца прытуліць, Жвір халодны прытуліць мяне. Дык няхай Беларусі паўстанца Раз апошні цалуе зара. «Паўстанца Беларусі» расстралялі акупанты, дарагія сябры-выдаўцы, палымянага сына Беларусі расстралялі. Усе яго думы-думачкі перад сьмерцю – пра Беларусь, пра яе гаротны, трагічны лёс. Ой, ня раз Беларусі абшары Упіваліся горкай расой... Як жа можна ўчапіцца за адно слова «КІМ» і ня ўбачыць у паэме галоўнага? Да чаго ж лёгка, безаглядна, бяздумна мы імкнемся абясцэніць і адкінуць тое, чым абавязаны даражыць і ганарыцца як нацыянальным мастацкім скарбам! Хіба пададзеная вышэй сцэна расстрэлу ня ўражвае сілай паэтычнай выразнасьці, пачуцьцём болю, спачуваньня, нарэшце — пачуцьцём веры ў будучыню Беларусі?.. У сакавіку 1953 году мая будучая жонка Ніна Іванаўна атрымала ў падарунак ад сяброўкі-аднакурсьніцы Клары Шчарбаковай «Выбраныя творы» Паўлюка Труса. Кніга складзеная далёка ня лепшым чынам: побач з класічнымі, выдатнымі вершамі і паэмамі паэта ўкладальнік нямала змясьціў і вершаванага шалупіньня, накшталт антырэлігійных сатырычных прыпевак, шатлікіх прысьвячэньняў Леніну, Першамаю і іншага газетнага шырпатрэбу. Ну, зробім скідку на час: кніга была падпісаная ў друк 5 студзеня І953-га — яшчэ быў жывы Сталін і ўся краіна трымцела ад страху няведаньня, што ён, вялікі з вялікіх, прыдумае і зробіць заўтра, і таму быць ідэйна вытрыманым імкнуўся кожны выдавец (укладальнік, рэдактар). Але справа ня ў гэтым. Тая, што падарыла кнігу, на форзацы запісала дзьве апошнія страфы з верша Труса «Сьцежкі». Я падам адну з іх тут, — яна паказальная для разуменьня нашага пакаленьня маладой інтэлігенцыі, для разуменьня нашых настрояў і духоўных памкненьняў, нашых адносінаў да жыцьця, да Бацькаўшчыны. Мы разьвітаемся, і я сваёю сьцежкай пайду у сьвет... і ў золкасьці завей ня будзе роспачы... Мяне адно суцешыць, што будзе радасьць скрозь цьвісьці і пунсавець... Вось тая паэзія, якая памагала нам, тагачаснай беларускай моладзі, падымацца і дарастаць да Беларусі, і ў першую чаргу — нашаму пакаленьню паэтаў. Вядома, перадусім былі Багушэвіч, Купала, Колас, Багдановіч... Але — і Паўлюк Трус. Абавязкова — і Паўлюк Трус!.. Калі б я тады дарыў Ніне Іванаўне гэны том, я, напэўна, вынес бы на тытульны ліст (ці на форзац) іншае, а менавіта: Пішу... Гадзіньнік адзінока Прабіў дванаццаць на сьцяне. О, як шкада, што мы далёка: Я — ад цябе, ты — ад мяне. Неймаверна падабаліся мне ў студэнцтве гэтыя пранікнёныя, шчырыя, сьвятлістыя радкі. 2001. 2004. А праз яго – і да Беларусі Уклад Васіля Быкава ў мастацкую і духоўную скарбніцу беларускага народу – велізарны. З напрацаванага ім у галіне прозы і публіцыстыкі паўстае творчая постаць наколькі магутная, настолькі і яркая, непаўторна-самабытная. З імем Быкава зьвязаны плённы працэс пераарыентацыі і беларускай і ўсёй былой савецкай літаратуры на новыя ідэйна-эстэтычныя і духоўна-маральныя вехі. Зрэшты, гэта можна было б назваць і вяртаньнем да страчанага, да таго, што было глыбокай ідэйна-мастацкай сутнасьцю класічнай рэалістычнай літаратуры, але цяжкае вяртаньне на новы гістарычны этап ёсьць, канешне ж, і крок наперад. І Быкаў такі крок зрабіў. Ужо яго першыя аповесьці і апавяданьні прагучалі як свайго роду імператыў: годзе хлусіць! У літаратуры трэба жыць праўдай і толькі праўдай, якая б горкая, якая б страшная яна ні была. Ні ў якім разе і ні ў якой меры літаратура не павінна стварацца па рэцэптах афіцыйных ідэолагаў, палітыкаў, тэарэтыкаў. Яе існаваньне павінна быць абсалютна незалежным. Толькі ў такім разе яна можа нешта значыць і апраўдаць сваё назначэньне. Сказаўшы гэта, трэба аднак сказаць і другое. Трэба аддаць належнае таму гістарычнаму часу, калі феномен Быкава стаў магчымы. Гэта – знакамітыя 60-я. У так званыя сталінскія часы Быкаў такі, які ён ёсьць, проста не адбыўся б. Пашанцавала яму і ў тым што побач жылі і працавалі і падтрымлівалі яго такія волаты беларускага нацыянальнага духу, яго старэйшыя пабрацімы, як Пімен Панчанка, Аркадзь Куляшоў, Максім Танк, Іван Мележ, Янка Брыль... Што ў гэты ж час ён адчуваў поціск брацкай рукі сваіх аднаверцаў, сваіх паплечнікаў і аднапалчан у Расіі і ў іншых рэспубліках былога Саюзу. Ды, скажам па шчырасьці – і сваіх паплечнікаў у цэлым сьвеце, асабліва – у Еўропе. У маім разуменьні, адна з вызначальных рысаў прозы Быкава — прытчавасьць, – ня ведаю, як назваць гэта іначай. Прытчавасьць як спосаб мастацкага абагульненьня, які дазваляе сфакусаваць увагу чытача на галоўным. Гэта – форма мастацкай тыпізацыі рэчаіснасьці, гэта тое, што адрозьнівае высокае рэалістычнае мастацтва ад апісальнага, фатаграфічнага, паўзучага рэалізму. Зрэшты, будзем помніць, што карані прытчавасьці – у нацыянальным фальклоры і ў старажытнай – ад антычных часоў – сусьветнай літаратуры. Быкаў не бытапісальнік, Быкаў – рэаліст-мысьляр, мастацкі філосаф, ён пісьменьнік, так бы мовіць, канцэптуальны, ён ахоплівае думкай самыя істотныя асаблівасьці і тэндэнцыі разьвіцьця грамадства, чалавека і чалавецтва. Невыпадкова, з яго творчасьцю знаёмяць студэнтаў у многіх кутках Еўропы, яе дасьледуюць, вывучаюць філолагі розных краінаў сьвету. Дзякуючы Быкаву нашая вядомасьць у сьвеце стала нашмат шырэйшай, аўтарытэт нашай літаратуры, нашай нацыянальнай культуры стаў больш высокі. У час сваіх замежных камандзіровак я не аднойчы быў сьведкам шчырай павагі і любові тамашніх чытачоў да Быкава, а праз Быкава – і да нашай Бацькаўшчыны, да Беларусі. Што і казаць, у такія хвіліны было і радасна, і сьветла на душы ад пачуцьця гордасьці за земляка і сябра. Так, імя Быкава дае нам, яго суайчыньнікам і нашай краіне Беларусі права паганарыцца. На жаль, ганарыцца і радавацца за свае таленты мы, баларусы, ня ўмеем. І ўдзячнымі быць таксама ня ўмеем. Чаго варты факты, што да гэтага часу Быкаў не зьяўляецца правадзейным членам АНБ. Гэта магчыма толькі ў нас, каб пісьменьнік такога маштабу ня меў акадэмічнага званьня. Зрэшты, ня ён першы: бяз званьня акадэміка сышлі ў магілу вялікі мастак слова Іван Мележ, першакласны паэт XX стагоддзя Аркадзь Куляшоў. Гэта мы, беларусы, умеем пра званьні гаварыць, калі маральныя пігмеі не саромеюцца публічна абліваць выдатных людзей нацыянальнай культуры брудам. Дарэчы, грамадзянскае процістаяньне Быкава сьвету пігмейства, халуйства і прыстасавальніцтва, сьвету злобы і подласьці, хлусьні і здрады – гэтаксама зьява фенаменальная ў грамадскім жыцьці-быцьці Беларусі. І ў гэтым сэнсе Быкаў быў і ёсьць маральнай апорай для многіх-многіх сваіх сучасьнікаў, асабліва – для маладзейшых. Дай яму, Божа, сілы і мужнасьці і надалей трымацца гэтак жа. 1996, жнівень. Яго слова, як i памяць аб ім, жыве Пачну з таго, што пры нагодзе і пры народзе сказаў ужо неаднойчы: дай, Божа, каб самі беларусы былі такімі патрыётамі беларушчыны, якім быў беларускі татарын Сьцяпан Хусейнавіч Александровіч. I ў гэтым пажаданьні перабольшаньня бадай што няма. Сьцяпан Александровіч, канешне ж, быў добрым сынам сваіх бацькоў, свайго роду-племені, звычаі і традыцыі якога належным чынам шанаваў, але ён быў і верным сынам Беларусі, на зямлі якой нарадзіўся і вырас, мову якой лічыў сваёй роднай з маленства, лёс якой прыняў да сэрца так блізка і так балюча, як толькі і можа прыняць верны сын. У маю сьвядомасьць імя Сьцяпана Александровіча ўвайшло яшчэ ў другой палавіне І940-х гадоў. Зацікаўлена пільны чытач тагачаснай беларускай перыёдыкі, я зьвярнуў увагу на канкрэтную зьмястоўнасьць публікацый, падпісаных гэтым імем, – перш за ўсё на старонках часопісу «Беларусь» і газеты «Літаратура і мастацтва». У 1951 годзе з родным братам Александровіча Мечыславам мы сталі аднакурсьнікамі на філфаку БДУ. I праз нейкі час — ня помню, калі дакладна — я пазнаёміўся са Сьцяпанам асабіста, — ён заходзіў зрэдчасу на факультэт да брата. А ў 1963 годзе Александровіч прыйшоў працаваць на кафедру беларускай літаратуры БДУ — уліўся ў наш малалікі па тым часе «педагагічны калектыў». Бачыліся мы, натуральна, вельмі часта, і я ўсё больш пераконваўся, якога сапраўднага навукоўца і грамадзяніна з вялікай літары мае грамадскасьць Беларусі ў асобе Сьцяпана Александровіча. Іншы раз, спаткаўшыся на калідоры ў корпусе філфаку, ён затрымліваў мяне і пытаўся: «Ну, чуў навіну? Ужо і свой партыйны часопіс нашы мудрыя дзеячы перавялі цалкам на рускую мову. Спачатку перавялі адрасаваную вяскоўцам «Сельскую газету», брэсцкую «Зару» і «Гродзенскую праўду», а цяпер і свой часопіс. Па-беларуску чытаць ужо развучыліся...» Або: «Бачыў новы статыстычны даведніх Кніжнай Палаты СССР? На, паглядзі. Беларусь па колькасьці кніг на сваёй роднай мове на апошнім месцы пасьля ўсіх саюзных рэспублік, нават ззаду ў многіх аўтаномных рэспублік РСФСР! Вось да чаго давялі нас кіраўнічкі!..» I пачыналася наша, як і заўсёды, горкая, балючая размова. Філолаг багатай эрудыцыі і высокага мастацкага густу, Сьцяпан Александровіч быў інтэлігентам у дакладным значэньні гэтага слова, і для яго было немагчыма прымірыцца з тым невуцтвам і дзікунствам, што панавала ў сферы нацыянальна-культурнай палітыкі ў «дзяржаве» БССР. Глыбока дасьведчаны ў гісторыі асьветы і культуры, кнігадрукаваньня і прэсы, міжнацыянальных узаемаадносінаў, ён ня мог ня бачыць, што ў нас, у Беларусі многае ў гэтых адносінах робіцца проста не па-людску, што прыгожым фігавым лістком канстытуцыі прыкрываецца гнюсны ў сапраўднасьці стан рэчаў — рэальная імпершавіністычная палітыка паступовага зьліцьця нацыяў у гэтак званую «новую гістарычную супольнасьць — савецкі народ», палітыка няўхільнай мэтанакіраванай асіміляцыі карэнных насельнікаў рэспублік. Шчыра заклапочаны ў адраджэньні беларускай нацыянальнай мовы і культуры, у праўдзівым асьвятленьні гісторыі Беларусі, Сьцяпан Александровіч непрымірыма ставіўся да хлусьні і фальшу ў публікацыях на гэтую тэму. I ня толькі да псеўданавуковых пісаньняў афіцыйна ўзаконеных інтэрпрэтатараў нашай гісторыі, штатных паслугачоў шавіністычна-вялікадзяржаўніцкай палітыкі, але і ў дачыненьні да пэўных публікацый калегаў і сяброў, калі тыя або памыляліся, або не знаходзілі ў сабе мужнасьці сказаць праўду, або і спакушаліся магчымасьцю, пакрывіўшы душой, выслужыцца перад начальствам, зарабіць «ачкі». Помню, як у доме творчасьці ў Каралішчавічах мы падоўгу гутарылі з ім пра значэньне і ролю ў беларускім адраджэньні «Нашай нівы», яе выдаўцоў і супрацоўнікаў: яго душа была перапоўненая пачуцьцём абурэньня і зьедлівай іроніі ў адрас тых, хто падтрымліваў бальшавіцкую расправу над гэтай слыннай, сапраўды народнай беларускай газетай. У Александровіча ў поглядах на гісторыю беларускай літаратуры і друку была тая відочная навукова-аб’ектыўная пэўнасьць, якой страшна баяліся фальсіфікатары. Гэта асабліва ясным стала для мяне, калі я прачытаў яго выніковае фундаментальнае дасьледаваньне «Пуцявіны роднага слова» (фактычна — яго доктар­скую дысертацыю), на якое напісаў рэцэнзію для часопісу «Нёман». Там — і сапраўдная навуковасьць, спалучаная з жарам душы патрыёта, і вернасьць нялёгка выпрацаванай канцэпцыі, і шырыня дасьведчанасьці, і малітоўная пашана да факту, і многае іншае, што характарызуе Сьцяпана Александровіча як навукоўца выдатнага, добрасумленнага і глыбокага. Плён ягонай навуковай працы ня страціць сваёй вартасьці ніколі, ён заўсёды будзе грунтоўным і надзейным апірышчам для новых пакаленьняў літаратуразнаўцаў, дасьледчыкаў гісторыі беларускай кнігі і друку, для ўсіх, хто захоча спасьцігнуць пакутлівы шлях духоўнага станаўленьня беларускага народу. Я гавару пра плён навуковай дзейнасьці Александровіча, а паглядзіце бібліяграфію яго літаратурна-крытычных публікацый, і вы зьдзівіцеся, колькі ён напісаў рэцэнзій і водгукаў на кнігі беларускіх пісьменьнікаў, літаратуразнаўцаў, гісторыкаў, культуролагаў, — рэцэнзій і водгукаў не фармальных, ня дзеля адчэпнага, а заўсёды зьмястоўных, канкрэтных у ацэнках і заўвагах, нярэдка — востра палемічных, і заўсёды — з адзнакай прафесійнай кампетэнтнасьці. Іх лік бадай што пойдзе на сотні. Незвычайнай працавітасьці быў гэты зусім-зусім нездараўчаны чалавек!.. Да сказанага хацеў бы дадаць, што ў спадчыне Сьцяпана Александровіча ёсьць і творы літаратурна-мастацкія: дзьве аповесьці з жыцьця Якуба Коласа («Ад роднае зямлі...» і «На шырокі прастор») і аповесьць пра сваю гаротніцкую адысею ваеннай пары «Далёкія зарніцы». А яшчэ ня будзем забываць, што каля чатырох дзесяцігоддзяў свайго жыцьця Александровіч ахвяраваў педагагічнай працы — спачатку як настаўнік у школе і выкладчык у бібліятэчным тэхнікуме, а затым як дацэнт і прафесар Белдзяржуніверсітэту. Яго вучнямі і студэнтамі былі многія з тых, хто сёньня ёсьць гонарам нашай нацыянальнай навукі і культуры. Сваю любоў і пашану да роднага слова, да беларускай філалагічнай навукі ён здолеў перадаць і сваім дочкам, – а гэта таксама гаворыць пра многае. З горкім-горкім шкадаваньнем думаецца: як жа заўчасна зьвяла яго ў магілу бязьлітасная хвароба. Якой патрэбнай была б сёньня яго прысутнасьць у нашым грамадскім жыцьці, як бы хораша служыла сёньня справе нацыянальна-дзяржаўнага адраджэньня Беларусі яго жывое слова – праўдзівае, разумнае, пераканаўчае!.. 1996 “Я вырас пад гарматнымі стваламі” Нарэшце выйшаў у сьвет даўгачаканы Трэці том «Анталогіі беларускай паэзіі». Гады тры, калі не чатыры, кажучы мовай выдаўцоў, «знаходзіўся ў вытворчасьці». Паводле выходных дадзеных, “здадзены ў набор” у верасьні 1990-га, падпісаны да друку ў кастрычніку І992-га. I вось — паявіўся на прылаўках. На тытульным лісьце, як і на календары, — 1993 год. У аб’ёмістым — на 670 старонак — томе сто трыццаць паэтаў. Тры чвэрці з іх — тыя, што нарадзіліся пасьля Вялікай Айчыннай. Ну, а першая чвэрць — былыя падлеткі і дзеці вайны. Паперадзе — падлеткі, якім было ў гады нямецкай акупацыі дзесяць-дванаццаць-чатырнаццаць гадоў. Амаль усе фактычна — юныя партызаны, хоць у атрадах і не былі. Памагалі народным мсьціўцам — як даводзілася, як маглі, але галоўнае, што душой і ўсімі памкненьнямі зусім сьвядома, у адрозьненьне ад малагадовых, былі з імі, з партызанамі, — і ў атрадах у лесе, і ў баявых акцыях. А адразу ж па вызваленьні (лета І944-га) яны, гэтыя будучыя паэты, — у ліку тых, што былі па сутнасьці адзінаю мужчынскаю сілай у вёсцы, на чые зусім яшчэ неакрэплыя плечы лёг цяжар першых крокаў аднаўленьня зруйнаванага жыцьця. Гэтая біяграфічная акалічнасьць ня толькі сфарміравала адметны склад чалавечага характару, грамадзянскага аблічча кожнага з іх, але і прадвызначыла на цэлыя дзесяцігоддзі асноўныя тэмы, вобразы і матывы творчасьці. Чыстагалосым запявалам гэтай кагорты паэтаў — былых падлеткаў вайны — у маім уяўленьні заўсёды значыўся і працягвае ім быць Сьцяпан Гаўрусёў. Яго першы выхад да чытачоў адбыўся ў лютым І948-га, калі паэту-пачаткоўцу не было і сямнаццаці. Верш называўся «Клён», а надрукаваны ён быў у газеце «Літаратура і мастацтва». Пад прозьвішчам аўтара значылася: вучань 7-га класа, Дрыбінскі раён. (У той год Сьцяпан закончыў сямігодку). Помню той нумар «ЛіМа», тую публікацыю. (Побач быў верш Івана Навуменкі «Брыгадзір»). Уражаны я быў надзвычай. Па-першае, верш сямікласьніка, напэўна, майго равесьніка, — на старонках пісьменьніцкай газеты! Здорава! Гонар ды яшчэ які! Па-другое, сам верш надта, здалося мне, моцна складзены. Спакойна вецер у гары Гуляе, як калісьці. I сонца льецца з вышыні У бронзавае лісьце. Праз пяць гадоў мы з ім спаткаліся, пазнаёміліся, пасябравалі. Вельмі спадабаўся ён мне сваёй шчырасьцю, адкрытасьцю, шырокасьцю натуры, цьвёрдасьцю і рашучасьцю характару. Яго верш 1949-га году «Атэстат сталасьці» заканчваўся такімі баявітымі праграмнымі радкамі: Я дайду, куды дайсьці мне трэба. Я зраблю, што я зрабіць быў рад. Сьведкаю — бязвоблачнае неба, — Сталасьці Радзімы атэстат. Нас збліжала і рамантычная ўзьнёсласьць таго, што выходзіла з-пад пяра, і непахісная вернасьць ідэалам нашай камсамольскай маладосьці, і максімалісцкая непрымірымасьць да абыватальскай затхласьці, да гнільцы і пошласьці. Адна за адной паяўляліся ў часопісах і газетах новыя падборкі яго вершаў, а ў І955-м выйшла ў сьвет і першая кніга паэзіі «Паходныя кастры». У ёй выразна гучалі дзьве тэмы. Першая — водгульле Нашай Перамогі, непагасная памяць аб Вялікай Айчыннай Вайне, аб яе героях і яе ахвярах. I сонца вар, і пыл дарожны, I сад у ранішняй расе... Ці прыкмячаеш, падарожны, Братоў магілы ля шасэ? Другая тэма — радасьць жыцьця ў міры і спакоі, у шчасьлівых клопатах пра нашчадкаў, якім трэба падарыць гэты сьвет «з усёю красой і прасторам». Ты выйдзеш з дзіцём на руках У сад пасьля шумнага ліўня. Ірдзяцца на дужых суках Крамяныя яблыкі жніўня. У І959-м Сьцяпан Гаўрусёў выдаў кнігу «На грэбнях хваль», а ў І963-м — «Шчодрасьць». I ў адной, і ў другой (асабліва ў «Шчодрасьці») былі зьмешчаныя вершы, якія сьведчылі ня проста пра творчую сталасьць паэта, але аб тым, што ў яго асобе разгарнуўся талент магутнай лірычнай сілы. Няхай паслужыць мне здароўе, Як пілігрыму кій дарожны, — Пайду пяшком у Прыдняпроўе I завітаю ў луг мурожны. Або: Зьвініць, зьвініць у лузе скошаным Дзявочы сьпеў і — замірае. А смутак чмелем растрывожаным Яшчэ ў грудзях маіх іграе. Гэта — з кнігі «На грэбнях хваль». А вось што было ў кнізе «Шчодрасьць». Садок вячэрні, садок ружовы Густога ветру абдаў струмень. Аб яблык шорхнуўшыся мядовы, Зьвініць прамень. Выходзіць з хаты ў адзеньні чорным Каваль стамлёны і ля двара Спыніўся ціха — шырокім горнам Шуміць зара. Гэта ўсё строфы, якія помню на памяць ад першага калісьці прачытаньня. Сярдзіты вецер шкуматаў страху. I капаў нудны дождж, як суцяшэньне. Заснуў я. А назаўтра на шляху Агледзеў дзьве антонаўкі ў кішэні. Ня ведаю, што думала яна, Але заўжды, як перуны бабахнуць, Мне вёска незнаёмая відна I — далячыні яблыкамі пахнуць. Або: Белагрудыя воблакі, белагрудыя воблакі Праплывалі над садам, дажджы несучы, Атуляючы ценем няўлоўныя воблікі, Што прыйсьці не пасьпелі да гэтай начы. I было ў кнізе некалькі вершаў пра каханьне — сьветлых-сьветлых, галубіна-ласкавых, незвычайна пяшчотных. Хай лягчэйшым яшчэ тваё стане дыханьне, Хай аб дзівах зямных табе шэпчуць лісты. Ты прыйшло да мяне неспадзеўку, каханьне, Як прыходзіць стамлёнаму шклянка вады. Па праву блізкага сябра, я ведаў, што здарылася са Сьцяпанам, калі ён ляжаў у бальніцы, — якое сапраўды неспадзяванае нахлынула на яго пачуцьцё захапленьня адной юнай асобай, як моцна яно ўскалыхнула яго безабаронна-чуйную душу. Па прычыне абставінаў закаханасьць гэтая цягнулася зусім нядоўга, але пасьпела натхніць паэта на стварэньне некалькіх лірычных шэдэўраў, прасякнутых разуменьнем непазьбежнасьці драматычнай разьвязкі і таму асабліва кранальных. Гэта белая ціша пакояў шпітальных Агарнула мяне, быццам студзеньскі сьнег, I здалёку-далёк пры заранках сьвітальных Жаўруковым званком мяне будзіць твой сьмех. А яшчэ ў кнізе «Шчодрасць» быў верш, які стаў знакавым ня толькі ў творчасьці Сьцяпана Гаўрусёва, але і ў паэзіі ўсёй нашай кагорты былых падлеткаў вайны. Я вырас пад гарматнымі стваламі, Я мераў час секундай, а ня днём, Я вызначаў свой рост не пад сталамі, — Пад расчахлёнай пашчай, пад агнём. Надзіва ёмістая паэтычная формула, шчасьліва знойдзены метафарычны вобраз часу, вобраз лёсу цэлага пакаленьня. Неўзабаве пасьля заўчаснай сьмерці Гаўрусёва (12 сакавіка 1988 г.) я перачытаў — уважліва, не сьпяшаючыся — усе яго прыжыцьцёвыя кнігі (акрамя названых — гэта «Ураган», 1966, «Профіль веку», 1969, «Пераклічка», 1972, «Водсветы», 1978, «Азарэнне», 1980, «Пладаноснасць», 1986). Чытаў іх усе ў свой час, бачыў іх тэматычную адметнасьць, і аднак жа не чакаў, што ў такой меры праз усе дзесяцігоддзі ў яго душы панавала памяць вайны, памяць перажытага пад акупацыяй і ў першыя гады па вызваленьні. Зноў і зноў, з верша ў верш, нават і ў самых надзённых, ён вяртаецца ў свае незабыўныя, апажараныя і зруйнаваныя падлеткавыя гады, так ці іначай абуджаючы і ўскалыхваючы змучаную, збалелую памяць. I праз дваццаць, і праз трыццаць, і праз сорак гадоў пастаянна высьвечваюцца ў гэтай памяці эпізоды і вобразы той жахлівай пары, ажываюць і гучаць галасы тых, хто не дажыў да Перамогі, да міру, каму, зрэшты, і мір шчасьця-радасьці прынёс мала. Бяжы, хлапчук, цераз сумёты, Крычы братам, што ты жывы, Пакуль чужыя самалёты Ня здзьмухнуць крыльлем галавы. Гэта — з вайны. А вось — з верша «Пасьляваеннае», — пра дзяўчат, што «самі і косяць, і жнуць» і ў якіх няма ніякіх надзей на сваё законнае жаночае шчасьце. Як душы не зайсьціся ад скрухі, Пра якога гадаць жаніха? — На сяле толькі стораж бязрукі, I ў таго не накрыта страха. Дык што ж яна была такое — тая Вялікая Айчынная, што і праз дзясяткі гадоў засланяе ў памяці паэта ўсе спазнаныя радасьці маладосьці (а яны ж былі!), выцясьняе і выцясьняе з яго духоўнага сьвету ўсё іншае, што называецца простым зямным чалавечым шчасьцем. I ці трэба зьдзіўляцца, што столькі пакалечаных чалавечых душ поўняць прасьцягі другой паловы ХХ-га стагоддзя, усё ідуць і ідуць Туды, пад Яго вечную апеку, у тым ліку — і пакалечаныя душы паэтаў. Выдатных паэтаў. Самых лепшых паэтаў. Адна з такіх душ, адзін з такіх трагічных лёсаў — Сьцяпан Гаўрусёў. Не абмінае змора, Сьцюдзёная зіма. З кім гаварыў учора, Тых сёньня ўжо няма. Гэта — ён пра іншых. Сёньня — гэта пра яго. А між тым ён быў вялікі жыцьцялюб і аптыміст. Ён да апошніх дзён верыў у свайго «белага лебедзя». Чорны воран, белы лебедзь — Лёд нябыту, сьмеласьць мар. Адзін маску з мяне лепіць, А другі — натхнёны твар. Чорны воран, белы лебедзь — Хто адолее з дваіх? Першы рукі мне сашчэпіць, А другі — разьніме іх. Чорны воран, белы лебедзь — Гляну ўвысь і на жарству. Мяне воран не зачэпіць, Пакуль з лебедзем жыву. У жарству ён адыходзіў з белым лебедзем у душы і на вуснах. З вялікай сьветлай любоўю да жыцьця, да людзей, да сяброў-адзінаверцаў. ...I вось — новая «Анталогія беларускай паэзіі», том Трэці. Як я ўжо сказаў упачатку — у ёй сто трыццаць паэтаў. Сьцяпану Гаўрусёву выдавецтва субожылася даць толькі сто радкоў. Паўсотні паэтаў атрымалі па дзьвесьце і больш, у тым ліку – некаторыя маладыя, якім да маштабу Гаўрусёва яшчэ далёка-далёка. Чаму ж так абышліся з выдатным паэтам — так непаважліва да яго высокага імя і прыгожага плёну, так несправядліва і неміласэрна? У мяне на гэта адказу няма. Па-шчырасьці, адказ ёсьць, але я, з павагі да Яе Вялікасьці Паэзіі, прамаўчу. Бо давядзецца закрануць нешта надта-надта балючае. Усе да адной свае прыжыцьцёвыя кнігі Сьцяпан Гаўрусёў падарыў мне з надпісамі (некаторыя — мне і «цудоўнай» ці «слаўнай Ніне Іванаўне»). I амаль кожны надпіс заканчваўся аднолькава — «з любоўю» або «з нязьменнай любоўю». Не забываў і падкрэсьліць: «брату па думках, па сэрцу», «аднадумцу», «аднаверцу». За колькі гадоў да апошняга «бывай» ён прысьвяціў мне і апублікаваў у часопісе «Беларусь» верш, які так і назваў: «Нілу Гілевічу». Перачытваю надпісы, перачытваю верш. Удзячна цешуся і горка-тужліва маўчу. 1993 ... I трывалае інтэлектуальнае забесьпячэньне Некалькі думак і заўвагаў аб паэтыцы А.Вярцінскага З Анатолем Вярцінскім мы пяць гадоў (І95І–1956) разам вучыліся на філфаку Белдзяржуніверсітэту, ён — на аддзяленьні журналістыкі, я — на аддзяленьні беларускай мовы і літаратуры. Два з гэтых пяці гадоў жылі ў адным пакоі інтэрнату. Пасяліліся разам, калі зразумелі, што нас лучыць ня толькі агульны грэх вершапісаньня, але і паглыбленая цікавасьць да сучаснай літаратуры і да праблемаў грамадска-палітычнага жыцьця. Што студэнт Анатоль Вярцінскі піша вершы — было вядома толькі чытачам універсітэцкай шматтыражкі «За сталінскія кадры», на старонках якой ён некалькі разоў апублікаваўся. Але гэтага было недастаткова, каб у асяроддзі менскай літаратурнай моладзі загаварылі пра новае паэтычнае імя. У І954-м А. Вярцінскі выйшаў на старонкі рэспубліканскага друку («Чырвоная змена», «Маладосць»), але — вельмі сьціпла, ва ўсякім разе, рэзанансу, наколькі помню, не было. Далей творчая актыўнасьць, мяркуючы па друку, набіралася ім, я сказаў бы, досыць марудна: тры-чатыры новыя вершы ў 1955-м годзе, столькі ж у І956-м, ніводнага ў І957-м і ў І958-м. Сябрам ужо было стала трывожна: што здарылася? Паэтычная ж заяўка была ім зроблена, так бы мовіць, несумненная. Дык чаму замоўк? Усе трывогі адпалі летам І960-га, калі ў часопісе «Маладосць» паявілася паэма А.Вярцінскага «Слова пра хлеб». Асабіста для мяне гэта была вялікая радасьць. Нават запісаў у дзёньніку. «20-га ліпеня. Прачытаў у «Маладосці» паэму Анатоля Вярцінскага «Слова пра хлеб». Малайчына сябра! Сьвежая рэч! Канешне ж, гэта сьведчаньне таленавітасьці, бо сказаць па-свойму — каб крануць сэрцы — аб тым, што шмат разоў гаварылася іншымі, — гэта пад сілу толькі сапраўды таленавітаму чалавеку. Такім чынам — Анатоль «усплыў». Ура!» Вось радкі, якія хораша ілюструюць тое, чым асабліва дапала мне да душы паэма, імгненна ў памяці перагукнуўшыся з «Раніцай у нядзельку» Коласа. Стаіць цішыня незвычайная ў хаце. Зьбіраемся дружна мы каля маці. Мы бачым адны толькі матчыны рукі, адны яе рукі, адны іх рухі, А маці, з сваёй урачыстай усьмешкай, нізка схіляецца над дзежкай (над той, на якой сядзела нявестай). Яна расчыняла хлебнае цеста. Цеста мясіла яна кулакамі, сьценкі дзяжы абірала рукамі, вады падлівала, мукі падсыпала... I нам было клопатаў тут нямала. Былі мы ў мінуту гэтую рады выканаць матчыны ўсе загады. Мы ёй памагалі рукаў закасваць, муку падсыпаць — па яе заказу, хусьцінку мы ёй папраўлялі ахвотна ці лоб выціралі матчын потны. Было урачыста і ціха ў хаце — хлеб з новага жыта ўчыняла маці. У І962-м, пад назвай «Песьня пра хлеб», выйшла яго першая кніга. Паэту было ўжо за трыццаць. Пэўныя адметныя рысы яго паэтыкі ўжо намеціліся і праступілі (асабліва ў паэме), але яшчэ ня сталі вызначальнымі. Непаўторна ягонае, «вярцінскае» было пераканаўча засьведчана кнігамі «Тры цішыні (1966) і «Чалавечы знак» (1968). Многія зьмешчаныя ў іх вершы былі ня толькі выдатныя, але і знакавыя, якія ў размове аб сучаснай беларускай паэзіі абмінуць было немагчыма. Назаву толькі некаторыя: «Рэквіем па кожным чацьвёртым», «Мама мыла раму», «Статак вяртаецца з поля», «Дынамік», «Эдзіт Піяф хоча любві», «Я фільм глядзеў. Там Спартака расьпялі», «Высокае неба ідэала», «Абрастаем. Паперамі, рэчамі...», «Людзі простыя гадаюць», «Ода квітанцыі», «Пра воўка памоўка»... А паперадзе нават гэтых лепшых вершаў я паставіў бы дзьве паэмы: «Дажынкі» і «Заазер’е». Абедзьве названыя паэмы — творы рэдкай па тым часе (сярэдзіна 1960-х) праўдзівасьці, рэдкай эмацыянальнай сілы і псіхалагічнай дакладнасьці . Цётку Аксіньню на калгасным жніве, на сонцы, хапіў удар, ёй стала страшэнна кепска, яна «ледзьве ідзе-брыдзе», але гэтага ніхто ня хоча бачыць і разумець, ёй ніхто не спачувае, ніхто ня верыць, што яна можа вось-вось памерці, — ні ўчотчык, які абазваў яе сімулянткай і патрабуе выпіўкі, ні брыгадзір, які пагражае аштрафаваць, падаць дакладную старшыні, ні муж у дварэ, які сабраўся ехаць па сена і: Спытаўся, калі каня запрог, чаму вярнулася так рана. Яшчэ ж, здаецца, няма і трох. Яна як быццам ня чула Івана. «Чаму так рана? Ці ўжо дажалі? Чаму так рана? Што з табой?..» Яна на яго глядзела з жалем, яна на яго глядзела з журбой. Яна сказала, што захварэла, што ёй так трудна, нібы ўгарэла, што ледзь дайшла да свайго двара, што паміраць прыйшла пара... Яго расьсьмяшылі словы Аксіньні. «Кінь ты, Аксіньня. Ідзі паляжы. Потым схадзі пашукай на мяжы якой травы, бо галодныя сьвіньні...» Людзі ачарсьцьвелі зьвярынай чэрствасьцю, і Аксіньня ня можа зразумець: чаму яны так? Што з імі? Прылегла і, як у сьне, чуе песьню пра Купалку «Ой, рана на Йвана», «Дзе, Купалка, начавала? Ой, рана на Йвана. Начавала ў чыстым полі, у чыстым полі, ў густым жыце. Чаму ня верыце, скажыце?.. Так і спытаўся: «Чаму так рана?» А не спытаўся, як мне пагана.» Пацягнулася Аксіньня ў Замошша, да фельчара, за дзьве вярсты ад дому, і дайшла-дабрыла, а там ёй сказалі: «Цётка, закончыўся прыём. Доктара выклікалі ў раён. Цётка, ня трэба было пазьніцца. Заўтра прыйдзеш... Бывай здарова...» Дакладна так — як і з тысячамі іншых калгасна-прыгонных беларускіх Аксіньняў. Ад душэўных пакутаў, што ёй ня вераць, Аксіньня назаўтра пайшла разам з усімі жаць. Пайшла ня жаць, а паміраць. Вельмі цяжкое пачуцьцё застаецца на душы пасьля прачытаньня паэмы. Пачуцьцё безвыходнасьці і беспрасьвецьця, неспатольнай крыўды за лёс народу, за якуюсьці фатальную асуджанасьць добрага, сумленнага чалавека на гора — на пакуты і сьмерць. Але хіба — за фатальную? Хіба трагедыя адбываецца ня ў нас на вачах, ня ў нашым хваленым-перахваленым савецкім грамадстве? Хіба нас не пачынаюць апаноўваць пытаньні: дык хто мы? Як мы жывем і чым хвалімся? I як думаем жыць-быць далей? Сапраўдная паэзія, як вядома, гэта тая паэзія, якая спараджае ў душы чытача пытаньні — вялікія, жыцьцёва-важныя, можна сказаць — вечныя. Другая паэма — «Заазер’е» — блізкая па настроі, па гучаньні да першай, але яна — наскрозь спавядальна-інтымная, асабістая, і таму яшчэ больш балючая. Там — пра вясковую цётку Аксіньню, якую ў безнадзейным стане адвозяць у раённую бальніцу (вобраз зьбіральны), а тут — пра родную маці паэта, якой ня стала, гаворыць, у глыбокай жалобе і скрусе, сын. Гаворыць, асірацелы, з ёю, гаворыць з рэчамі ў хаце, з яе прыладамі працы, і гаворыць сам з сабою, са сваёй памяцьцю, са сваім заўтрашнім днём. Гаворыць пра яе жыцьцё, пра набліжэньне бяды, пра сьмерць, пра пахаваньне і памінкі. I гаворыць з такой спавядальнай, такой балючай шчырасьцю, калі забываеш, што перад табой — мастацкі твор, паэзія. Такога рэквіема па маці — такога смуткоўна-горкага, такога нясьцерпна-журботнага, такога балюча-праўдзівага — ніхто з беларускіх паэтаў не напісаў. Асабіста перажытае ўзьнята на ровень чалавечай трагедыі. Падам — для ілюстрацыі — хоць фрагмент з разьдзелу «Назаўтра раніцай». Ціха карова ў хлеве мычыць. Ціха карова ў хлеве рыкае. Мычаньне жаласна гучыць. Гэта яна Яе чакае. Знае Яе і чакае Яе. Ёй была доена, поена, кормлена. Голас Яна не падае. Чуе бяду душа каровіна. I гэта мычаньне, гэты рык — душы яе, каровінай, крык. Карова жаласна мычыць. Яна мычыць. А хата маўчыць. Сьцены маўчаць. Цені маўчаць. Маўчаць куткі ўсе і закуткі. Маўчаць Яе зьвязкі, Яе скруткі. Коўдры і посьцілкі маўчаць. Столь маўчыць, стол маўчыць. Маўчаць Яе клункі і пакункі. Маўчаць Яе даўнія пакупкі. Вузельчык на цьвіку маўчыць. Падушкі маўчаць. Катушкі маўчаць. Маўчыць клубочак Яе нітак. На кожнай рэчы — маўчаньня пячаць, асірацеласьці адбітак. Рэч маўчыць. Печ маўчыць. Печ без Яе астывае — стыне. Вось-вось заенчыць, закрычыць: «Дзе Яна? Дзе Гаспадыня?!» Печ маўчыць. Хата маўчыць. Яна без Яе — быццам пустыня. Вось-вось заенчыць, закрычыць: «Дзе Яна? Дзе Гаспадыня?!» У чым грамадская каштоўнасьць лепшых твораў Анатоля Вярцінскага І960-х гадоў — і паэм, і вершаў? У іх глыбокай чалавечнасьці, у свабодзе духу, у раскаванасьці радка і слова, у поўным вызваленьні іх эстэтыкі ад спадчыннага дагматызму і казёншчыны. У тым, зазначым дзеля справядлівасьці, у чым і грамадская каштоўнасьць лепшых старонак усёй беларускай паэзіі «пасьлякультаўскай» эпохі. Яшчэ некалькі словаў у дадатак пра характэрныя рысы паэтыкі А.Вярцінскага, пра ідэйна-зьмястоўныя асаблівасьці яго твораў, улюбёныя ім прыёмы лірычнай кампазіцыі, спосабы арганізацыі страфы, эўфанічна-інтанацыйную інструментоўку верша. Падкрэсьлім агульнапрызнанае: Анатоль Вярцінскі — паэт, творчасьць якога ў цэлым вызначаецца трывалым інтэлектуальным забесьпячэньнем. Паэт-мысьляр, прыродная стыхія, любоў і прызваньне якога — думаньне, раздумваньне, аналітычная работа мозгу. Адсюль — імкненьне да вялікіх, маштабных абагульненьняў, да глабальных кантэкстаў. Адсюль — і тое, што трэба лічыць моцным у яго паэзіі, і тое, што аслабляе сілу эмацыянальнага ўзьдзеяньня твора на душу чытача. Чытаць паэта, які ўмее і любіць думаць,— апрыоры цікава, бо можна разьлічваць на неспадзяваныя асацыяцыі, на сутыкненьне думак і сэнсаў, на незвычайны паварот і абвастрэньне думкі, нават і на вытанчаную, але не пус­тую, а разумную гульню думак. Адпаведна — і на майстравітую гульню словаў сінонімаў, амонімаў, антонімаў, асабліва дасьціпную ў творах іранічных і сатырычных. Разам з тым здараецца, натуральна, што прыродная схільнасьць да энергічнага, напружанага думаньня не дазваляе даць месца жывому пачуцьцю, вобразу паэтычна-цялеснаму, і тады верш трымаецца толькі на лагічных канструкцыях, на сілагізмах. Узьнікае рэальная небясьпека захапіцца мнімафіласафічнасьцю і выдаць «на гара» што-небудзь павярхоўна-плыткае, упасьці ў банальныя маральна-дыдактычныя сентэнцыі. На шчасьце, моц і творчая прадукцыйнасьць інтэлекту, як правіла, засьцерагае верш Вярцінскага ад гэтага. Галоўная адметнасьць мастацкага стылю А.Вярцінскага — у яго паэтычным сінтаксісе. Нават можна сказаць так: альфа і амега верша Вярцінскага — сінтаксіс. Напачатку гэта было ня надта выяўным, але з цягам часу клопат пра сінтаксіс (счэпка слоў у радку, счэпка радкоў, пабудова страфы і кампазіцыя ўсяго верша) як бы бярэ верх над усім. Ужо несумненна, што няма ў беларускай літаратуры другога паэта, які б у такой меры «эксплуатаваў» знакавы радок-рэфрэн і наогул прыём паўтарэньня, нарашчэньня, градацыі, як гэта робіць А.Вярцінскі. Моцная ці, наадварот, слабая гэтая якасьць верша? У Вярцінскага — моцная. Амаль заўсёды выратоўвае пачуцьцё меры і густ, які, як вядома, у мастацкай творчасьці значыць ня менш, чым талент (ёсьць меркаваньне, што нават больш). Паглянем, напрыклад, як працуе рэфрэнны радок «Сьпі, родная. Ты мала спала.» у прысьвечанай памяці маці паэме «Заазер’е». Сьпі, родная. Ты мала спала. Ты неспакойна спала на зямлі, дзе мала цішыні і ладу мала, і сны твае трывожныя былі. Сьпі, родная. Ты мала спала. Дзяцей прысьпіш — сама усё ня сьпіш, усё глядзіш у цемнату, бывала, усё ўздыхаеш у начную ціш. Сьпі, родная. Ты мала спала. Ты болей знала неспакой начны. Нас гадавала — мала спала, нас ратавала — мала спала, шмат працавала — мала спала, шмат бедавала — мала спала... Сьпі, родная. Хоць там спачні. Кожны невялічкі перыяд тэксту пачынаецца гэтым радком. I так жа ён кожны раз на месцы, так дарэчы, што міжволі аддаеш належнае маральнай і эстэтычнай чуйнасьці паэта. Камусьці можа здацца, што ў выдатным вершы «Высокае неба ідэала» з аднаіменным рэфрэнным радком атрымаўся перабор — ажно 10 на 47-радковы тэкст. Але паспрабуйце хоць адну страфу з рэфрэнам апусьціць — які адчувальны ўтворыцца разрыў у эмацыянальна напружаным лірычным сюжэце. Стане зусім відочна, што гэтае напружаньне і ўзьнікае дзякуючы паўтарэньню апорнага радка. Так што — справа, як гэта кажуць, ня ў колькасьці. Справа, паўтараю, у «пачуцьці меры і суразьмернасьці» (А.Пушкін). Падкрэсьлім, што ўлюбёны паэтам прыём паўтарэньня аднаго і таго ж радка ці аднародных радкоў-сказаў — гэта сьлед вучобы ў майстра па імені Народ, плённае выкарыстаньне паэтыкі народна-песеннай творчасьці. У песенным фальклоры і паўтор, і паралелізм займаюць пашаноўнае месца. Паводле адзнак паэтыкі некаторыя вершы А.Вярцінскага можна аб’яднаць у асобную групу пад умоўнай назвай «прытчавыя». У іх — моцны элемент мудра-іранічнай павучальнасьці, з амаль абавязковым выкарыстаньнем алегорыі, ад чаго некаторыя з іх з’яўляюцца па сутнасьці байкамі (напрыклад, «Акіян і лужына»). А гэта ўжо — ня толькі ад фальклору (ад народнай казкі), але і ад традыцыяў нашай старажытнай кніжнасьці, ад паэтыкі казаньняў і пропаведзяў Кірылы Тураўскага і іншых царкоўных пісьменьнікаў-асьветнікаў. Для паэта-інтэлектуала гэта зусім натуральна. Сярод вершаў павучальнага характару з мудра-іранічным замесам у Вярцінскага сустракаюцца сапраўдныя шэдэўры. Людзі простыя гадаюць, знаць жадаюць і пытаюць, што людзі вялікія ядуць. А людзі вялікія тое ядуць, што людзі простыя ім дадуць. Яшчэ гадаюць людзі простыя, на чым вялікія людзі сьпяць, хаця ткуць самі коўдры і простыні, хаця самім даводзіцца слаць. Яшчэ загадка для простых людзей... Загадак у іх, як у дзяцей! Ах, простыя людзі, простыя людзі, калі вам усё зразумела будзе? У апошнія два (калі ня з гакам ) дзесяцігоддзі новыя вершы Анатоля Вярцін­скага зьяўляюцца ў друку, на вялікі жаль, рэдка. Але тое, што ўсё ж зьяўляецца, ёсьць годным працягам створанага раней, ёсьць новым высокім парывам творчага духу, узьлётам неспакойнай сьвятлістай думкі. Ёсьць той жа, знаёмай нам, разнасьцежанасьцю душы насустрач жыцьцю і любові. Нібы казала прырода Людзям майго народа: «Ведаю, людзі добрыя, Што радасьці вам нестае. Дык вось, мае любыя дзеці, Глядзіце на гэтую квецень, Глядзіце і любуйцеся, I цешцеся, дзеці мае!» Я глядзеў на яблыні, На гэты цуд новаяўлены, Я глядзеў на квецень I адыходзіў душой. Такое было адчуваньне. Такое хваляваньне, Якое бывае ў храме З яго ўрачыстай імшой. Гэта — з верша «Ня помню такога лета», апублікаванага ў часопісе «Дзеяслоў». Пад вершам паэт паставіў дату: чэрвень 2006-га. Паставім і мы сваю. 2006, сьнежань.