Ніл Гілевіч

_____________________ Забаўныя гісторыі з жыцьця пісьменьнікаў. Апавяданьні	Паніка ў Кактэбелі У Доме творчасьці Літфонду СССР «Кактэбель», як і заўсёды ў летнія месяцы, і гэты раз было страшэнна людна. Ня толькі кожны пакой у кожным катэджы быў шчыльна заселены творцамі і іх дамачадцамі, але і на кожным балконе і на кожнай тэрасцы стаялі раскладушкі і столікі, і здавалася, у кожную шчыліну ўплішчыўся чалавечак, які пасьля, вярнуўшыся дадому, скажа: тры тыдні пялёхаўся ў цуда-вадзе Чорнага мора і дыхаў марскім паветрам! О, Чорнае мора, Чорнае мора! О, славуты Кактэбель, сядзіба знанага паэта і мастака Максіміліяна Валошына! Так, некалі быў тут, на пятачку ўзьбярэжжа, гаспадаром ён, яшчэ і зараз стаіць яго вельмі арыгінальнай архітэктуры двухпавярховы дом — цяпер ужо Дом-музей. Пасьля сьмерці паэта (1932) яго зялёны лапік зямлі быў падораны Саюзу пісьменьнікаў, і Літфонд СССР заснаваў тут Дом творчасьці. У адрозьненьне ад іншых чарнаморскіх Дамоў (у Ялце, у Гаграх, пазьней — у Піцундзе) Кактэбель доўгі час заставаўся найменш «цывілізаваным», захоўваў, можна сказаць, натуральна-дзікі выгляд (нават «евінага» пляжу ніколі не было). Глянеш направа — зусім блізка высіцца гара Карадаг з выперлым «чортавым пальцам» над морам, глянеш налева — гэтак жа непадалёк кругліцца пад небам гара Валошына з пахаваным у ёй, на самым узлобку, прахам паэта. «На магілу Валошына хадзілі? Яшчэ не? — пыталі старажылы ў навічкоў. — Дык куды ж вы цягнеце? Абавязкова схадзіце!..» Многія літаратары, заўсёднікі Кактэбелю, прызнаваліся, што з таго часу, як пабылі тут першы раз, ня могуць здрадзіць гэтаму дзікаму экзатычнаму раю, і моцна перажываюць, калі нейкае лета ім не дастаюцца ў Кактэбель пуцёўкі. Знакаміты ўкраінскі паэт Платон Варанько, для якога праблемаў з пуцёўкамі не было (паколькі знакаміты), за сорак пяць пасьляваенных гадоў ні разу ня здрадзіў Кактэбелю. Дарэчы, там мы з ім і пазнаёміліся і пасябравалі. Да характарыстыкі гэтага незвычайна сімпатычнага чалавека, старажыла Кактэбелю з найбольшым стажам, дадам адзін штрышок: Платона Мікітавіча ў моры ніхто ня бачыў, але ўсе помняць, як ён ходзіць ад мяжы да мяжы пляжам, каля самай вады, па краёчку, і ўглядаецца ў намытую хваляй гальку: шукае (і знаходзіў) сярод звычайных каменьчыкаў самы што ні ёсьць самацьвет. Помню, хваліўся, што ў яго дома ўжо некалькі калекцыяў гэтых каштоўных дарункаў мора. Мы з Нінай Іванаўнай таксама ад першага разу былі зачараваныя Кактэбельскай бухтай і яе ваколіцамі, Карадагам і яго прадгорным плато, дзе так лёгка дыхаецца цёплым сухім, насычаным марскімі іёнамі паветрам. Зазначу, што Ніна Іванаўна мела пільную патрэбу ў такім паветры як лячэбным сродку: за год лекцыяў у студэнцкіх аўдыторыях у яе зусім «садзілася» горла, і калі яго добра не прагрэць, не падлячыць такім чынам — на новы вучэбны год яго проста ня хопіць. Дык вось у нейкае лета на пачатку 80-х (дакладна ня ўспомню) пісьменьніцкага люду ў Кактэбелі было, як і заўсёды, процьма. І, як заўсёды, адразу ж па прыезьдзе людзі пачыналі думаць і непакоіцца наконт авіябілетаў «назад» — да тых гарадоў, адкуль прыляцелі. Практыка была такая: па дамоўленасьці з дырэкцыяй Дому творчасьці ў пэўны дзень прыходзіла касірка з мясцовай авіякасы і прымала ад пісьменьнікаў заказы на білеты і, натуральна, адпаведныя сумы грошай. Праз два-тры дні яна прыходзіла зноў ужо з білетамі, пасьля чаго ў пісьменьнікаў пачынаўся сапраўдны адпачынак: сапраўдны, бо спакойны, білеты ў кішэні. Здаралася, што на некаторыя рэйсы (асабліва на Поўнач, у Сібір, на Далёкі Усход) адразу забясьпечыць білетамі не атрымлівалася, і тады людзі нерваваліся, перапытвалі, падымалі шум. Заказы на білеты прымаліся ў вестыбюлі сталовай. Папярэдне тут жа на дошцы аб’яваў прышпільваўся лісток з паведамленьнем: «Заўтра бу­дуць прымацца заказы на авіябілеты. З 10.00 раніцы». Самыя неспакойныя ўжо ў 9 гадзінаў займалі месца ў чарзе. А ў 9 і адчынялася сталоўка на сьняданьне. У такім разе, муж казаў жонцы: «Ідзі сьнедай, а я пастаю!» А потым жонка станавілася замест мужа, а ён ішоў сьнедаць. У фае ўвесь час тлумна-шумна, народу не прайсьці. Асабліва хваляваліся навічкі, якія прыехалі ўпершыню. Ды і ўвогуле нашыя людзі былі выхаваныя адпаведна і ведалі: не ўпускай шанцу! Як і ў краме, дзе «нешта даюць» і гэтае нешта можа скончыцца ўжо ў цябе перад носам. Як і ў паліклініцы: хоць і нумарок у руках, а ўсё-такі ідзі раніцай, хоць на паўгадзіны раней. Ці мала што! Пэўнасьці ж няма!.. Як і ў дзень зарплаты: ідзі станавіся ў чаргу перад ваконцам касы сёньня, не адкладай на заўтра! Ці мала што! Пэўнасьці ж няма! Беларускія «адпачыванцы», гэта значыць, я з Нінай і Янка Сіпакоў, таксама адстаялі ў чарзе, здалі грошыкі, уздыхнулі з палёгкай, і былі ў гуморы. А мала хто ведае, што Ніна Іванаўна ў гумары магла што-небудзь і вясёленькае прыдумаць — адпаліць, што называецца, нумар! Аднойчы, напрыклад, яна прымусіла нашага сябра Міколу Матукоўскага прыбегчы да нас у гадзінаў сем раніцы. Чаго? Вечарам мы былі ў Матукоўскіх у гасьцях (мы, Быкаў, Бураўкіны і яшчэ чалавек колькі), і гаспадар, маючы магнітафон, запісаў на касету нашае пяяньне ў застольлі (без пяяньня ніколі не абыходзілася. Між іншым, Быкаў ня толькі ніколі не сьпяваў, але і не любіў сьпеваў: кожны раз, калі мы пачыналі пець, ён вылазіў з-за стала, ішоў у суседні пакой і корпаўся там у кнігах). Апаўночы, калі ўсе госьці разышліся, Матукоўскі агледзеў, што няма касеты там, дзе ён яе паклаў і дзе яна павінна быць. Пашукаў гэту касету з песьнямі і там і сям — няма! А палове 7-й раніцы нас разбудзіў тэлефонны званок (дзень быў выхадны і мы сама што разаспаліся). Я падняў трубку і пачуў амаль роспачны голас Матукоўскага: «Гэта магла зрабіць толькі Ніна Іванаўна! Толькі яна! Я хвілінаў праз колькі буду ў вас!» — «Добра, кажу, прыходзь, але што здарылася? Што за трывога, што ты ўзадраў нас яшчэ на зыхо­дзе ночы?» — «Яна ўзяла касету, на якую я запісаў вас. Ніхто, апрача яе, гэтага ня мог зрабіць. Я зараз прыбягу!» І паклаў трубку. «Хто гэта так рана дадумаўся?» — спытала заспаным голасам Ніна Іванаўна. — «Ну хто ж: Матукоўскі! Вельмі ўстрывожаны, што прапала касета, кажа, што гэта ты і толькі ты ўзяла яе! Пажартавала на сваю галаву. Хай бы ты лепш ня брала яе!» — «Ну вось неяк захацелася ўзяць, ня ведаю, адкуль найшло гэтае захаценьне, — сонна ўсьміхнулася “зладзейка”. — Можа, каб не было так сумна жыць без ніякіх прыгодаў?.. Але чаго ён так узбурыўся, на ноч гледзячы? Мог бы і гадзіны праз тры пазваніць...» — «І сапраўды, кажу, дзіўнавата. Відаць, на той касеце ня толькі нашае пяяньне...» Вернемся, аднак, у Кактэбель. Зьбіраемся ісьці на сьняданьне. Ніна Іванаўна падганяе мяне: — Ну што ты марудзіш? Хадзем! Я хачу сёньня пасьнедаць як раней, каб пакуль не прыпячэ сонца — прайсьціся ўзьбярэжжам за Планерскае, пад «чортаў палец». — Яшчэ няма дзевяці. — Вось і хадзем! Каб у дзевяць, як адамкнуць дзьверы, мы зайшлі. Ну, трэба дык трэба. Пайшлі. Каля сталоўкі толькі тры чалавекі круцяцца, чакаюць, калі «запусьцяць». У ліку гэтых трох і Янка Сіпакоў у шыкоўнай белай тэнісцы і сьветлых адпрасаваных штанах — як на сьвята. Знай нашых! Ніна Іванаўна заняла пазіцыю каля самых дзьвярэй, каб «рвануць» першай, што было зусім на яе не падобна — нідзе і ніколі яна ня рвалася першай там, дзе можа быць хоць якая дробная выгада. Наадварот! Усюды і ўсім уступала чаргу: калі ласка, праходзьце, займайце, бярыце, я, маўляў, не сьпяшаюся, мне — што застанецца, а не застанецца, дык і так абыдуся... Скрыгнуў знутры ключ, і дзьверы ў фае сталовай адчыніліся. Заходзім. Хачу накіравацца адразу ўлева, у залу сталовай, а Ніна Іванаўна бярэ далікатна за локаць і кажа: — Пачакай, тут во на дошцы нейкую аб’яву прыляпілі, можа, што важнае... Дошка насупраць уваходных дзьвярэй, ня ўбачыць яе — нельга. Падыходзім — і Ніна, і я, і Янка. І яшчэ адна жанчына затрымалася. Чытаем: «Таварышы пісьменьнікі! Паколькі ўчора, 13.VІІ касірка авіякасы не змагла з-за хваробы прыйсьці, каб прыняць ад вас заказы на авіябілеты, яна прыйдзе сёньня, 14.VІІ, у 10.00. Калі ласка, прыходзьце з грашыма. Адміністрацыя». Толькі дачытаўшы аб’яву да канца, я імгненна схамянуўся, лыпнуў вачыма і бліжэй пахіліўся да прыколатага кнопачкамі аркуша. Чакайце! Чакайце! Почырк! Почырк нейкі ж надта знаёмы! Размашысты, чытэльны, прыгожы. Ну такі знаёмы, што проста, што проста неверагодна, каб яшчэ ў кагосьці на сьвеце быў гэтакі почырк! Неўпрыкмет касавуру вока на Ніну Іванаўну і бачу, што яна моцна падціснула губы, каб ня пырснуць сьмехам. Ах, шэльма! Ну і шэльма! Першыя словы, якімі я звычайна даваў самую высокую ацэнку яе досьціпу ці жарту. Іх жа нячутна прашаптаў і цяпер. Пераводжу позірк на Янку: глядзіць на аб’яву спакойна і амаль усьміхаецца. Праз хвіліну буду ведаць, што Ніна Іванаўна пасьвяціла яго ў сваю задуму яшчэ ўчора і нават папрасіла памагчы прыкалоць аб’яву — пасьля вячэры, калі ўжо і самы апошні ядок выйшаў са сталовай і ў фае было пуста. — Што гэта такое? Што за дзівосы? — выказвае ўголас абурэньне жанчына, якая зайшла разам з намі. — Учора была тут касірка і я аддала ёй грошы на білет! — І праўда нейкія дзівосы! — пагадзіўся з ёю Сіпакоў. — Я таксама заказаў білет і аддаў грошы. Пачуўшы, што ў фае заходзяць людзі, жанчына павярнулася да іх і голасна пралямантавала: — Паглядзіце, таварышы, якая аб’ява на дошцы! Гэта ж чорт ведае, што такое!.. Падышоў вядомы сібірскі празаік, высокі, прыгожы, з маладою жонкай і дашкольніцай-дачушкай. «Змоўшчыкі» трохі адступіліся ад дошкі, але так — каб чуць і назіраць за першымі ўражаньнямі. — Цікава! — нягучна фыркнуў высокі і прыгожы. — Як гэта «ўчора не змагла прыйсьці»? Дык а каму я аддаў грошы на тры білеты? Нейкай аферыстцы? Каля сібірака прыткнуўся каратканогі вусацік-пузацік, з абстрыжанай пад вожыка галавой і ў шортах (у сталовую ў шортах прыходзіць забаранялася, але ён быў з тых, якім на забароны начхаць). — У многіх дамах творчасьці бываў, а такое бачу ўпершыню. Вось вам і хвалёны Кактэбель! Тым часам каля дошкі сабраўся ладны натоўп. Наперабой загучалі галасы абурэньня: — Дык што — учора нас аблапошыла нейкая прайдзісьветка? — Трэба выклікаць неадкладна міліцыю! — Гэта ўжо хай дырэктар выклікае! І хай вяртае нам грошы!.. Праз дзьве-тры хвіліны, раптам — уладны жаночы голас: — Дайце прайсьці, таварышы, дазвольце, дазвольце! Да дошкі падышла старшая сястра-гаспадыня Дома творчасьці, мажная рыжавалосая кабеціна. Ёй ужо хтосьці пасьпеў прабіць трывогу. Яна кінула на аб’яву вокам і са злосьцю сарвала яе. — Супакойцеся, таварышы пісьменьнікі, гэта нехта з вашай жа браціі пажартаваў. Заказы ўчора прыняла касірка з авіякасы і заўтра ў дзесяць прыйдзе сюды з білетамі. Ніякага жульніцтва ў нас быць ня можа. У натоўпе сёй-той рагатнуў. — Якія ж мы легкаверныя аболтусы: прынялі за афіцыйную аб’яву якуюсьці шпаргалку! А высокі-прыгожы пагрозьліва працадзіў: — Хацеў бы я ўбачыць таго жартаўніка. Я яму сказануў бы! А вусацік-пузацік унёс прапанову: — А я на месцы адміністрацыі ў кожнага з адпачыванцаў праверыў бы почырк, каб знайсьці — хто? І правучыць! Скасаваць пуцёўку і выдварыць! — Правільна! — падтрымала пузаціка Ніна Іванаўна. — Такое пакінуць беспакараным нельга. Вы не маглі б пайсьці з гэтай прапановай да дырэктара? — Я? — натапырыўся абстрыжаны пад вожыка. — Чаму — я? А вы? А вы ня можаце? І з вас жа пасьмяяліся! — Не, — адказала Ніна Іванаўна, — не магу. Маё слова нічога ня будзе значыць. 2007 Скандальнае адступленьне ад правіла На стыку 50-х і 60-х гадоў мінулага веку мне выпала чытаць лекцыі завочнікам журфаку па гісторыі беларускай дакастрычніцкай літаратуры (уключаючы і старажытную). Я заканчваў асьпірантуру, працаваў над дысертацыяй «Паэзія “Маладняка”», і ў мае планы зусім не ўваходзіла брацца за распрацоўку такога аб’ёмнага (восем стагоддзяў!) і складанага курсу. Складанага, бо розныя перыяды разьвіцьця літаратуры, розныя факты і імёны ацэньваліся ў літаратурнай навуцы неадназначна, пачалі заяўляць пра сябе новыя падыходы і канцэпцыі, але ў нарматыўных падручніках па-ранейшаму пераважаў гэтак званы «вульгарны сацыялагізм». Загадчык кафедры беларускай літаратуры, ён жа мой навуковы кіраўнік, прафесар М.Р. Ларчанка зламаў маё нехаценьне, і я даў згоду. «Вам гэта будзе вельмі на карысьць, — даводзіў Міхась Рыгоравіч, — пройдзеце добрую практыку, набудзеце досьвед лектара, таму — бярыцеся, бярыцеся!..» Пэўны досьвед за тры гады працы з завочнікамі-журналістамі я сапраўды набыў. У тым ліку і такі, пра які сёньня досыць весела ўспамінаць. Увогуле, вядома, што завочнікі — народ вельмі разнамасны, неаднатыпны, розны і па ўзроўню агульнай дауніверсітэцкай падрыхтоўкі, і па гадах, і па тым, што за плячыма, ня кажучы пра здольнасьці і пра выбар прафесіі (ці па прызваньню?). Асабліва датычыла ўсё сказанае завочнікаў-журналістаў — у адрозьненьне, напрыклад, ад філолагаў, якія выглядалі масай нашмат больш аднароднай. Помню, што слухачамі майго курса лекцыяў былі і людзі, нашмат за мяне старэйшыя, былыя франтавікі і партызаны, якія пасьля вайны пачалі пісаць, друкавацца, дарасьлі да рэдактараў раённых газет ці шматтыражак, і хоць яны на экзамене не паказвалі багатых ведаў па тэме, але была бачна іх павага да прадмету, з імі было цікава пагутарыць і дапамагчы ім разабрацца ў тых ці іншых тонкасьцях. Трапляліся, аднак, і зусім іншага крою «экземпляры» — аматары прайсьці да дыпломных корачак «на шальмака», людзі, у якіх не было арганічнай, прыроднай цягі да эстэтычнага і наогул духоўнага росту, якія не любілі чытаць мастацкую літаратуру і не чыталі, і ў час вучобы абыходзіліся крыхамі «пачутага ад іншых». Асабліва запомніўся мне адзін яшчэ малады па тым часе журналіст, які трохі пазьней паставіў сабе мэту перарасьці ў пісьменьніка. Зрэшты, «перарасталі» многія, і гэта натуральна, абы б прарэзаўся дар Божы, талент. Той выпадак на экзамене быў проста скандальны: у мяне ня вытрымалі нервы і я сарваўся. Сярэдняга росту, рыжаваты і валасамі, і тварам маладзён зайшоў у аўдыторыю апошнім. Я ведаў: усе слабакі першымі, як правіла, ніколі ня сунуліся, стараліся прайсьці пад заслону, і быў упэўнены, што гэты апошні з іх ліку. Узяў ён экзаменацыйны білет і сеў рыхтавацца да адказу. Часу ў яго дастаткова, каб сабрацца з думкамі — тры чалавекі пройдуць перад ім. А трэба сказаць, што яшчэ на кансультацыі дні тры назад я строга папярэдзіў грамаду: калі толькі ўбачу, што нехта з вас падазрона зашаволіўся, ці не натуральна трымае галаву, г. зн. карыстаецца шпаргалкай, — усё: расплата наступіць тут жа, імгненна! Будзьце ласкавы пакінуць клас, на экзамен прыйдзеце праз паўгода, у наступную сесію. І рэктар не дапаможа! Ашуканства — я катэгарычна не цярпеў. Мог зрабіць, і нават вялікую, скідку, паспачуваць і пайсьці насустрач, але пры адной умове: шчырасьць! сумленнасьць! павага да выкладчыка!.. І мушу сказаць: непрыемных эксцэсаў ніколі не было. Вось і гэты апошні сёньня — таксама і не шаволіцца, падазрона і трымае галаву нармальна. За экзаменацыйны столік сеў перада мной чацьвёрты ад канца. — Ну-с, што там у вас, у білеце? Паэзія Купалы? Калі ласка, слухаю. Той адкашляўся зьлёгку і пачаў: — Янка Купала нарадзіўся ў беднай сялянскай сям’і. З самага дзяцінства ён зьведаў матэрыяльную нястачу і сацыяльны прыгнёт. У сваіх творах ён паказаў гаротнае жыцьцё народу. Ён заклікаў людзей да рэвалюцыі... Ён гаварыў, каб паўставалі, каб змагаліся за лепшую долю... Ён жыў барацьбой і зваў на барацьбу... — Падайце ж хоць якія два-тры прыклады з гэтых яго заклікаў, — па­прасіў я чацьвёртага, убачыўшы, што ён ня мае што сказаць канкрэтнае. — Вот, прабачце, прыкладаў ніяк не магу ўспомніць, павыскаквалі з галавы... — Ну, што ж, бывае і так. Тады скажыце, чым яшчэ вызначаецца паэзія Купалы — якімі іншымі матывамі, апрача грамадска-палітычных? — Купала пісаў яшчэ... пра каханьне, — няўпэўнена выдавіў з сябе чацьвёрты. — І аб прыродзе таксама... — І чым жа вы гэта пацьвердзіце, якімі яго творамі? Маўчыць. Скручвае і раскручвае ў пальцах білет — і маўчыць. Нарэшце: — Мусіць, не прыпомню... — А якія вы драматычныя творы Купалы ведаеце? — падкідваю нябогу галінку для выратаваньня. — Драматычныя? Ну, гэта камедыя «Паўлінка»... — І што ж гэта за камедыя? — Ну, пра Паўлінку і аднаго сьмешнага пана... забыўся, як яго звалі... — А сьпектакль па гэтай камедыі вы глядзелі ў тэатры імя Я. Купалы? — Не, яшчэ не глядзеў; усё зьбіраюся схадзіць, ды... пакуль што ня выпала... Бяру ў недалэнгі білет, аддаю яму залікоўку, без ацэнкі і росьпісу, і кажу: — Прыходзьце праз паўгода, на летняй сесіі. Вы зусім не падрыхтаваліся. Запрашаю наступнага, трэцяга ад канца, за столік. Ветліва, прыязна гляджу яму ў твар і чакаю. — Паэма Якуба Коласа «Новая зямля», — абвясьціў пытаньне трэці. — Калі ласка, слухаю. — Якуб Колас нарадзіўся ў беднай сялянскай сям’і. Яшчэ з дзіцячых гадоў ён зьведаў прыгнёт і галечу. У паэме «Новая зямля» ён паказаў гаротнае жыцьцё беларускага народу. Ён заклікаў сялянства да барацьбы за вызваленьне. У паэме ён і паказвае гэтую барацьбу абяздоленых людзей супроць прыгнятальнікаў... Адчуўшы, што і трэці гоніць нешта зусім ня тое, пытаюся: — Вы маеце на ўвазе разьдзел «Раніца ў нядзельку»? «Дзень быў сьвяты. Яшчэ ад раньня блінцы пякліся на сьняданьне»? — Не, — пакруціў галавой трэці, зразумеўшы, што не туды заехаў. — Я — наогул... — Ах, наогул! А паэму вы даўно чыталі? — Ну, яшчэ некалі ў школе, пасьля вайны, і пазьней перачытаць не ўдалося... — Усё зразумела, — як мага мілей усьміхнуўся я недалэнгаму трэцяму. — Прыйдзеце да мяне паўторна, як уважліва прачытаеце «Новую зямлю». І ўсё тое праграмнае, што не прачыталі... На месца трэцяга сеў за столікам другі ад канца. Сеў — і ледзьве-ледзь, як бы сам сабе, усьміхаецца. — Мусіць, і мне давядзецца прыйсьці да вас паўторна... — А што такое? — зьдзівіўся я такой гатоўнасьці да паразы, яшчэ раней чым паспрабаваць «адстраляцца». — Ды вось не пашэнціла, папалася творчасьць Цёткі. — І што — нічога пра яе ня ведаеце? — Сёе-тое ведаю, але зусім мала. Ну ведаю, што нарадзілася Цётка ў беднай сялянскай сям’і, з дзяцінства зьведала цяжкі прыгнёт і нястачу. У сваіх творах заклікала беларускі народ на барацьбу за вызваленьне з ярма няволі... А каб які прыклад прывесьці — не магу ўспомніць... — Ну, ясна, — паківаў я галавою. — Хоць дзякую за шчырасьць, што самі прызналіся. Так, на Цётку вам не пашчэнціла, то можа выручыць дзядзька? Паглядзеў на мяне амаль з разгубленасьцю ў вачах: — Які... дзядзька? — Ну хоць бы сабе дзядзька Вінцэнт. — Вінцэнт? — Ну так, Вінцэнт Іванавіч Дунін-Марцінкевіч. — А-а, Марцінкевіч!.. Не, — вінавата ўсміхнуўся другі. — Выбачайце, але Марцінкевіча я зусім нічога не чытаў. Дазвольце, я прыйду да вас праз тыдзень... І папрасіў у мяне сваю залікоўку. — Ну-с! — запрашаю ветліва апошняга, у прадчуваньні, што мае пакуты нарэшце скончацца. — Што ў вас у білеце? Паэзія Францішка Багушэвіча? Калі ласка! — Багушэвіч нарадзіўся ў беднай сялянскай сям’і. З малых гадоў зьве­даў галечу і прыгнёт з боку эксплуататараў. У сваіх творах ён заклікаў беларускі народ на рэвалюцыйную барацьбу за свабоду... — У якіх канкрэтна творах — заклікаў? — Канкрэтна?.. Канкрэтна... Ой, чорт, вылецела з галавы! Мусіць, ня ўспомню... — А вы яго творы чыталі? Хоць кнігу яго ў руках трымалі — па шчырасьці? — А як жа! — амаль з крыўдай у голасе заявіў рыжаваты. — Нават і партрэт помню — з такімі пышнымі вялізнымі вусамі падзакручанымі... — Партрэт помніце, а вершаў — не? — Ну вот, вылецела... Яшчэ стаяў пад дзьвярыма, перад заходам сюды, — помніў, а цяпер, як на грэх, вылецела... А вы ў мяне пра каго-небудзь іншага спытайце, — папрасіў нечакана апошні. Так рабілі многія студэнты. Калі бедалага адчувае, што «тоне» — просіць: спытайце пра што іншае. (У надзеі: а раптам гэта будзе тое, што я хоць трохі ведаю.) — Калі ласка, — кажу, — ахвотна іду вам насустрач. Ахарактарызуйце творчасьць Адама Гурыновіча. — Гурыновіча? — досыць абвялым голасам перапытаў апошні. — Ага, Гурыновіча... — Адам Гурыновіч нарадзіўся ў беднай сялянскай сям’і. З дзіцячых гадоў яму прыйшлося зьведаць цяжкі прыгнёт памешчыкаў. І ён пачаў заклікаць народ на барацьбу супроць... — Хопіць! — абарваў я ня без раздражненьня апошняга. — Скажыце, што вы ведаеце пра паэта Янку Лучыну. — Пра Лучыну?.. — Ага, пра Лучыну. — Янка Лучына нарадзіўся ў беднай сялянскай сям’і. З малых гадоў ён... — Вон! — як не сваім голасам раўнуў я на ўсю аўдыторыю. І дадаў яшчэ больш азьвярэла: — Вон! К чортавай матары — вон!.. Апошні, канешне ж, моцна спалохаўся, у яго адвісла сківіца і імгненна пабялелі рыжавінкі на твары; можа быць, што ад такога майго крыку і адняліся ногі, — ня ведаю. Яму на кожнай сесіі хто-небудзь з экзаменатараў «паказваў на дзьверы», але ж спакойна, і нават ветліва. А гэта... а гэта ж чорт ведае, што такое? Яшчэ возьме ды сваёй тэчкай па дахоўцы агрэе! — Я ня вам, а сабе! Сабе! Вы — сядзіце тут хоць да раніцы! А я — вон! Вон! К чортавай матары — вон! Каб мяне і вочы мае ня бачылі! Таму што гэта — я! — я!— я! — з беднай сялянскай сям’і! Я!.. Укінуў у папку ведамасьць, білеты, і рвануў за дзьверы. У аўдыторыі застаўся неатэставаны апошні. Гэта было маё першае адступленьне ад правіла: кожны экзамен заканчваць станоўчай ацэнкай. Калі нават і трэба было без ніякіх сумненьняў ставіць «двойку» — апошняму я пісаў у ведамасьці і ў залікоўцы «здавальняюча». Чамусьці вельмі не хацелася завяршаць «музыку» на зусім сумнай ноце. Відаць, гэта ўва мне прамаўляла нешта агульналюдское, а менавіта — несьмяротная схільнасьць чалавека да міласэрнасьці. І вось — такі зрыў! Такое скандальнае адступленьне ад правіла!.. 2008–2009 Вушанка Сяргея Залыгіна Выдатнага рускага пісьменьніка Сяргея Паўлавіча Залыгіна я адкрыў для сябе пазнавата — толькі ў сярэдзіне 1960-х, калі паявілася ў друку яго аповесьць «На Іртышы», — страшная сваім трагізмам гісторыя калектывізацыі ў Сібіры. Усьлед за тым (канец 60-х), ужо моцна заінтрыгаваны новым для мяне літаратурным імем, я прачытаў і яго вялікі раман «Салёная падзь», — пра крайне драматычныя перыпетыі грамадзянскай вайны ў Сібіры, напісаныя з такой жа бязьлітаснай праўдзівасьцю і так жа ярка, як і аповесьць «На Іртышы». Пазьней я ўжо стараўся не прапусьціць нічога з таго, што паяўлялася з-пад пяра гэтага славутага майстра рускай прозы, і кожны раз быў, што называецца, шчодра ўзнагароджаны заўсёды чаканай чытацкай радасьцю. Пазнаёміліся мы з Сяргеем Паўлавічам у сьнежні 1972-га ў Менску, куды ён прыязджаў на ўсесаюзную літаратурную канферэнцыю. На ўспа­мін пра знаёмства ў мяне захоўваецца яго кніга з дароўным надпісам — томік артыкулаў «Інтэрв’ю ў самога сябе», выдадзены ў Маскве ў 1970 годзе. Пасьля было яшчэ некалькі сустрэчаў, перш-наперш — у Маскве, на пісьменьніцкіх зьездах і пленумах. На адным з пленумаў праўленьня СП СССР я атрымаў ад Сяргея Паўлавіча магутную маральную падтрымку, ад чаго быў проста шчасьлівы. Рэч у тым, што сваё слова на Пленуме я цалкам прысьвяціў становішчу беларускай мовы на сваёй жа беларускай зямлі, выклаў поўную праўду пра трагічную асуджанасьць нашай мовы на пагібель, пра бязьлітаснае давынішчэньне апошніх беларускіх школаў, пра канчатковае выгнаньне беларускага слова з усіх афіцыйных дзяржаўных і грамадскіх установаў — ад ЦК і Саўміна да апошняй калгаснай канторы, да апошняй местачковай цырульні. У мяне даўно высьпела рашучасьць сказаць з усесаюзнай трыбуны да нясьцерпу набалелае, вынесьці такі па сутнасьці прысуд ганебнай нацыянальнай палітыцы Крамля і яго адэптаў у саюзных рэспубліках, найперш у Беларусі. І я рэзнуў усю праўду без агаворак; маўляў, што будзе, хай сабе будзе! Як вядома, на пленумах СП СССР заўсёды прысутнічаюць высокія партыйныя і дзяржаўныя чыны, і я мог чакаць наступстваў для сябе самых непрыемных. Але вось адразу ж пасьля мяне выходзіць на трыбуну Сяргей Залыгін — ужо немалады, моцна пасівелы чалавек з мяккімі, амаль жаночымі, рысамі твару і інтэлігентна далікатнымі манерамі. — То, о чем здесь говорил Нил Гилевич, это безобразие, надо незамедлительно принять меры к спасению прекрасного национального языка!.. Гэта — перад тым, як пачаць прамову на абраную ім тэму. Толькі нейкі дзясятак словаў. Але якіх словаў! Якіх залатых павек незабыўных словаў! Дарагі і мілы Сяргей Паўлавіч! Слаўны, сьветлы, мужны чалавек! Сапраўдны грамадзянін краіны! Сапраўдны рускі інтэлігент, волат рускай культуры! — прыкладна такое выстуквала ў грудзёх маё сэрца, пакуль я глядзеў на яго і слухаў яго прамову. У Сяргея Паўлавіча, відаць, яшчэ з 60-х гадоў склаліся сяброўскія адносіны з Васілём Быкавым, праз асабістыя стасункі нарастала яго сімпатыя да ўсёй нашай літаратуры і да Беларусі наогул. Пасьля Чарнобыльскай аварыі да сімпатызаваньня далучыліся пачуцьці брацкага спачуваньня, спагады, сардэчнага поклічу падтрымаць, узяць на сябе хоць часьціну болю сваіх сяброў беларусаў. Думаю, менавіта з гэтага нарадзілася ў душы Сяргея Паўлавіча адна выдатная ідэя, горача падтрыманая яго сябрамі і ў Расіі, і ў Беларусі. Аднойчы тэлефануе мне на працу Васіль Быкаў і паведамляе навіну, якая мяне ўзрадавала надзвычай. Трое знакамітых прадстаўнікоў сучаснай рускай прозы — Залыгін, Астаф’еў і Распуцін — выказалі жаданьне паезьдзіць па беларускім Палесьсі. Ініцыятарам быў Сяргей Паўлавіч, але яго маладзейшыя сябры горача падтрымалі ідэю. — Я толькі што гутарыў з Залыгіным, — сказаў Быкаў, — ён будзе табе неўзабаве званіць і гаварыць пра гэта асабіста; так што цяпер справа за намі. Мы дамовіліся так: трое іх і трое нас: Алесь, ты ну і я. Калі ты не супроць... — Пра што ты гаворыш, Васіль? Гэта ж будзе проста здорава! — перабіў я сябра. — Добра, я не сумняваўся, што далучышся. Тады вось што: на запрашэньне ў Беларусь і на вандроўку па Палесьсі такіх выдатных дзеячаў рускай культуры патрэбен дазвол нашага ЦК, гэта робіцца толькі на такім узроўні. Таму як афіцыйная асоба зьвязвайся з Кузьміным (тадышні сакратар ЦК па ідэалогіі) і дабівайся згоды, пасьля чаго пашлеш ад імя СП афіцыйнае запрашэньне, кожнаму паасобку — Залыгіну, Астаф’еву і Распуціну. Але пачакай званка ад Залыгіна. І я пачакаў. Пакуль чакаў — думаў: «А чаму гэта Быкаў сказаў: “дабівайся згоды”? Чаму “дабівайся”? Хіба ў ЦК ня ўзрадуюцца магчымасьці прыняць у Беларусі такіх гасьцей? Яшчэ як узрадуюцца! Гэта ж рэдкі шанц! Тры знакамітасьці адразу! І будзе шмат сустрэчаў на Палесьсі, што называецца, з народам. І ЦК паставіць сабе вялікую “галачку” за арганізацыю культурнага абслугоўваньня насельніцтва...» Пазваніў Сяргей Паўлавіч і пацьвердзіў, што сапраўды яны — трое — хочуць праехацца па беларускім Палесьсі. «І Віця, і Валя — так ласкава назваў ён сваіх маладзейшых сяброў — душэўна прывіталі маю ініцыятыву, і мы гатовы ў бліжэйшыя дні быць у вас. Дамаўляйцеся, калі ласка, з начальствам і паведаміце мне па тэлефоне ці тэлеграмай...» — «Дамовімся, — бадзёра адказваю я Сяргею Паўлавічу, — за гэта вы не хвалюйцеся, дамовімся! Да хуткай сустрэчы ў Менску!..» «Вось гэта будзе ўдача ў маім жыцьці! — кажу сабе, паклаўшы трубку. — Некалькі дзён разам у дарозе з маімі самымі любімымі пісьменьнікамі! Проста ўзнагарода лёсу!..» Зьвязваюся па вяртушцы з галоўным ідэолагам рэспублікі А. Т. Кузьміным. — Аляксандр Трыфанавіч, маю радасную навіну: да нас просяцца ў госьці самыя ганаровыя людзі сучаснай рускай літаратуры — Сяргей Залыгін, Віктар Астаф’еў і Валянцін Распуцін. Хочуць праехацца па нашым Палесьсі. Кампанію ў паездцы ім складуць Васіль Быкаў, Алесь Адамовіч і я. Мы ўжо дамовіліся і ўсё прадумалі, патрэбна толькі вашае «дабро». Адчуў, што імгненны адказ не прагучаў — як бы ўзьнікла маленькая паўза. — Залыгін, Распуцін і... Астаф’еў? — перапытаў Кузьмін, памяняўшы два апошнія прозьвішчы месцам. — Так! Самыя буйныя сьвяцілы, самыя прызнаныя аўтарытэты! — усё яшчэ з запалам гукаю ў слухаўку. — Знаеце, гэта справа не такая простая, як вам здаецца. Мы абавязаны ўзважваць усе абставіны. Адным словам, мы тут падумаем, параімся, і заўтра вы атрымаеце адказ, вам пазвоняць з аддзелу... Усяго добрага!.. Як гэта кажуць у такім выпадку, я пачуўся, як мыла зьеўшы. Нават не адразу паклаў трубку. І заўтра мне пазванілі. — Ніл Сымонавіч, растлумачце як мага далікатней шаноўнаму Залыгіну і яго калегам, што ў бліжэйшы час такая паездка на Палесьсе адбыцца ня можа. Магчыма, калі-небудзь пазьней, а цяпер — не выпадае. — Але ж гэта будзе для іх вялікая абраза! — выпаліў я, ня доўга думаючы. — Беларусь дае ад варот паварот?!. — Вось і растлумачце ім так, каб не абразіліся. Проста паездка на няпэўны час пераносіцца, усяго і толькі. А там — пабачым... Тэлефаную Быкаву, дакладваю, маўляў: маю гонар паведаміць... — Гэ-гэ! — гэгэкнуў у адказ сваім знаёмым мне іранічна-саркастычным тонам Васіль Уладзіміравіч. — Я ўжо нават ведаю, чаму не пускаюць. У канцы дня загляну да цябе і скажу. І заглянуў, і сказаў. «Гэтыя трое былі зусім нядаўна на Далёкім Усходзе, і Астаф’еў ва Уладзівастоку такое нёс на крамлёўскіх правадыроў, на партыю і на парадкі ў дзяржаве, што ў Маскве за галаву схапіліся. Ну а хто забароніць Віктару Пятровічу гэтак жа шчыра выказацца і перад беларускімі палешукамі? У адрас нашых правадыроў і парадкаў?.. Так пагасла маё радаснае спадзяваньне пабыць колькі дзён разам з тымі, каго ты любіш і шануеш. Як нечакана ўспыхнула, так, можна сказаць, імгненна і пагасла. Але ў Беларусі, праўда, толькі ў Менску, Сяргей Паўлавіч Залыгін яшчэ раз пабываў. І мы пабачыліся, і пагутарылі. І зусім арыгінальна замацавалі нашыя сяброўскія ўзаеміны. Патэлефанаваў мне Быкаў і прапанаваў зайсьці разам з ім да Залыгіна, у гасьцініцу “Мінск”, трохі пабыць там, у нумары, і затым правесьці Сяргея Паўлавіча на вакзал, на цягнік Менск-Масква. З вялікай радасьцю прыняў прапанову. І мы крыху пасядзелі з госьцем, глынулі па кілішку каньяку, вельмі хораша, цёпла пагутарылі і, са шкадаваньнем, што час бяжыць занадта хутка, выйшлі ў яркі марозны вечар на вуліцу. Да вакзалу падаць рукой — і таму таксі ня бралі, прайшліся пехам. І пасадзілі Сяргея Паўлавіча ў вагон, і разьвіталіся... Ніна Іванаўна, хоць і ведала, дзе я і кім я, але як і заўсёды хвалявалася, і пачуўшы, што я стукнуў дзьвярыма, выйшла ў калідорчык, так бы мовіць, сустрэць «хадзяіна». Пачаў расшпільваць свой кажушэц, а яна — папрыглядалася і кажа: — Пачакай, пачакай... А чыя гэта шапка на табе? Гэта ж не твая шапка! Зусім падобная, але не твая. — Ды ты што? — запярэчыў я гаспадыні і садраў з галавы свайго «пыжыка». — Як гэта не мая, калі мая! І пакруціў у руках, і прыгледзеўся: мая! Што ёй здалося? — Дай сюды, — сказала Ніна Іванаўна. І ўзяла, і таксама пакруціла ў руках, а тады паднесла да носу і панюхала «пыжыка» знутры. — Фу! Яшчэ будзеш спрачацца! Гэта ж зусім ня твой дух! Нейчы незнаёмы чужы дух!.. Вот бо што значыць жанчына! Па духу пазнае! Ну а дух не падменіш. — Ды і, здаецца, гэта трохі навейшая, чым твая. У цябе вось тут трошачку больш выцерта... Божа! І калі гэтыя жанчыны пасьпяваюць заўважаць такія дробязі!.. У чыёй вушанцы я вярнуўся дадому — гадаць не было патрэбы. Вядома ж, у залыгінавай. Успомніў, як Быкаў памагаў яму апрануць кажух, а тады ўзяў з паліцы ў шафе «пыжыка» і надзеў госьцю на галаву. Той толькі крышку паправіў. Пасьля чаго я ўзяў з паліцы і ўсклаў сабе на галаву «свайго» — дакладна такога ж з выгляду. Назаўтра ж я патэлефанаваў Сяргею Паўлавічу і пачаў прасіць прабачэньня і тлумачыць, што аказаўся без віны вінаваты, што гэта Васіль Уладзіміравіч паблытаў... — Ну, нічога страшнага, — заўсьміхаўся ў слухаўку Сяргей Паўлавіч, — прыедзеце як-небудзь у Маскву, на Сакратарыят ці на Пленум, і разьмяняемся яшчэ раз. Між іншым, я агледзеў падмену яшчэ ў вагоне, але ўжо як поезд крануўся, і было позна... На жаль, паблытаць лёгка, а адблытаць бывае вельмі цяжка. Разьмяняцца вушанкамі яшчэ раз нам не ўдалося. Мае паездкі ў Маскву абарваліся, скончыліся. Але Залыгінаву шапку я не даношваў. Ніна Іванаўна тады ж адразу купіла мне шыкоўную лёгкую вушанку з авечачкі — з акуратна калматай, белай, але як бы трошкі падсмаленай, авечачкі. 2008–2009 Палітычная пільнасьць швагра Улетку 1961-га ўпершыню прыехаў у Беларусь балгарскі паэт Найдзен Вылчаў, які цягам наступных дзесяцігоддзяў стане самым актыўным перакладчыкам і прапагандыстам беларускай літаратуры ў Балгарыі. Прыехаў ён тады да нас тыдні на тры, як гэта кажуць, — для першага знаёмства з Беларусьсю, з беларускімі калегамі-паэтамі, на прадмет: зацікавіцца ці не зацікавіцца новай краінай і яе літаратурай? Калі зацікавіцца — тады пачне патроху ўжывацца ў новую для сябе ролю перакладчыка беларускай паэзіі. Менавіта для гэтай ролі шукала кандыдатуру кіраўніцтва Саюзу пісьменьнікаў Балгарыі. Шукала і знайшло: падахвоціўся паэт Найдзен Вылчаў. Гэта было зроблена як бы ў адказ на ініцыятыву Беларусі, дзе ўжо ва ўсю працаваў перастваральнікам балгарскай паэзіі аўтар гэтых радкоў. У канцы мінулага, 1960 году, мне ўдалося нарэшце (дапамог П. М. Машэраў) зьезьдзіць у Балгарыю (таксама на тры тыдні), дзе я і пазнаёміўся з Найдзенам. І вось Найдзен Вылчаў — госьць Саюзу пісьменьнікаў БССР, а можна сказаць — і мой, паколькі на правах новага сябра і пабраціма я стаў тут яго апекуном. Натуральна, была прадумана, з маім удзелам, пэўная праграма яго гасьцяваньня ў Беларусі. Напісаў «у Беларусі», а трэба было б напісаць «у Менску», паколькі паездак па рэспубліцы па рашэньні кіраўніцтва СП не прадбачылася. Вадзіў госьця па рэдакцыях нашых літаратурных часопісаў, па тэатрах і музеях, некалькі дзён прабылі разам у Доме творчасьці Каралішчавічы, дзе, як і заўсёды, было шмат паэтаў і пісьменьнікаў, пазнаёміцца з якімі для новага беларусіста было важна і неабходна. Але вельмі хацелася хоць трохі пазнаёміць Найдзена з беларускай вёскай, з нашымі палявымі ды ляснымі прасторамі, з нашымі рэкамі ды рэчачкамі. А галоўнае — сапраўдны беларускі дух, адчуць які павінен быў госьць, трымаўся яшчэ толькі ў вёсцы, а не ў сталічным Менску. Я ведаў, што каб вывезьці замежніка ў правінцыю — патрэбен «аднекуль» дазвол, абавязкова. Так мне і сказалі ў Саюзе пісьменьнікаў. Такі быў тады строгі парадак: толькі з дазволу! А то яшчэ ня тое ўбачыць, што трэба, ды і напіша пра нас чорт ведае што. Наіўнасьць часам можа быць сінонімам сьмеласьці. І па наіўнасьці, маўляў: а хто будзе ведаць? — я рашыў звазіць Вылчава ў сваю родную Слабаду, да мамы ў госьці. Хай паглядзіць і беларускую вёску, і пабудзе ў беларускай хаце, і пасядзіць у беларускім вясковым застольлі, і паслухае нашы народныя песьні (а ў мяне ўся радня вельмі любіць пяяць — на голас і музычны слых Бог не пакрыўдзіў). Вось гэта, падумаў я, будзе сапраўды нацыянальная праграма, якая можа зрабіць на госьця моцнае ўражаньне. Каго я павінен баяцца? Хіба нехта з маёй Слабады будзе ведаць, што балгарына я прывёз без афіцыяльнага дазволу, і паведаміць пра гэта куды трэба? Глупства! Ні ў якім разе гэтага ня здарыцца. Запрашаю старэйшага брата Леўку, бяру Найдзена і едзем на камароўскую разьвілку (раней усе менчукі і госьці гаварылі «камароўскія вілы»). Там дамаўляюся з таксістам, што плачу ў абодва канцы — і туды і назад, і ўсё! І едзем! Найдзен ну проста не нарадуецца. Усю дарогу распытвае: а што гэта? а калі гэта? а чаму так? І ўсё дзівіцца, дзівіцца. У Гайне, дзе я канчаў пасьля вайны сямігодку, госьця вельмі зацікавілі руіны касьцёлу. І я пачаў яму расказваць гісторыю гэтага старажытнага храма і пра яго ролю ў акаталічваньні мясцовага праваслаўнага насельніцтва, і пра эпоху ўніяцтва на Лагойшчыне... — А чаму — руіны? Хто і калі яго зруйнаваў? — пытаецца Найдзен. Я хацеў расказаць, калі і як гэта здарылася, але ад Гайны да Слабады тры хвіліны язды на машыне — і мы ўжо на месцы. Кажу: — Пра гібель касьцёлу я раскажу табе трохі пазьней, а цяпер хадзем — нас ужо чакае мама, і сёстры мае, і іншыя блізкія родзічы... Пакуль жанчыны накрывалі стол у хаце, мужчыны стаялі колцам у двары і адказвалі на пытаньні госьця, якімі ён літаральна засыпаў нас. — Мы праязджалі міма руінаў касьцёлу, і ты абяцаў расказаць мне, калі і як яго ўзарвалі, — не забыўся Найдзен пра абяцанае. — Гэта зрабілі нямецкія фашысты? — Пра зруйнаваньне гаенскага касьцёлу, як і панскага палацу ў Мураванцы, расказваць доўга, ну але слухай. Усе прысутныя, апрача балгарына, ведалі, што і касьцёл, і палац вясной 1944-га ўзарвалі партызаны па сваёй вялікай дурноце і свайму бальшавіцкаму дзікунству. Але ня ўсе ведалі, пра што можна расказваць замежным гасьцям, а пра што нельга. Не пасьпеў я пачаць аповед, як мой швагер Аляксей (муж старэйшай сястры Ліны) падаўся крыху бліжэй да мяне, так што аж локаць да локця, і пры гэтым зьлёгку наступіў мне на нагу. «Што гэта ён стаў такі недарэка?» — зрэагаваў я моўчкі ў думках, але значэньня яго касалапасьці не надаў і ўжо набраў паветра, каб павесьці аповед. Што такое? Швагер зноў наступіў мне на кончык чаравіка ды больш адчувальна, чым у першы раз. Хацеў спытаць у яго: «Ты чаго?» — і не пасьпеў: ён гучна, гледзячы госьцю ў твар, выпаліў: — А што тут доўга расказваць? Фашысты зруйнавалі касьцёл, фашысты! І касьцёл, і палац у Мураванцы. Яны ўсё тут паруйнавалі, панішчылі, усе вёскі кругом папалілі, з жывымі людзьмі разам... І я зразумеў, адкуль раптам у майго швагра зьявілася «касалапасьць». Пачалася гаворка пра ахвяраў вайны, пра жахі перажытага пад нямецкай акупацыяй. А калі брат Леўка ўзяў госьця і павёў да рукамыйніка, бо ўжо сястра пазвала ў хату на вячэру, мой мілы швагер Аляксей Васілевіч мне дакорліва прагудзеў: — Што гэта ты, брат? Ледзь ня даў палітычнага маху! Добра, што я цябе перасьцярог!.. Я падзякаваў яму, усьміхнуўся і ўспомніў, што мой швагер, па-першае, сакратар партыйнай арганізацыі калгасу, а па-другое, ён зусім нядаўна быў на вайсковых зборах у Быхаве ў якасьці палітработніка. Ну, а праўду пра зруйнаваньне гаенскага касьцёлу я ўсё-такі Найдзену сказаў, на другі дзень, яшчэ там жа ў Слабадзе. З павагі да праўды, да майго сябра-госьця і да сябе самога. 2008–2009 «А ня дай Бог прыме за абразу?» Пра гэтае пацешнае здарэньне мне расказалі — кожны паасобку — два балгарскія паэты: Андрэй Германаў і Анастас Стаянаў, абодва мае блізкія сябры і літаратурныя равесьнікі. Было гэта ў канцы 50-х гадоў. У той час і Германаў і Стаянаў яшчэ «хадзілі» ў маладых і працавалі ў літаратурнай рэдакцыі Балгарскага радыё. Зводжу ў адно іх вясёлыя забаўныя аповеды, што зрабіць ня цяжка, бо адрозьненьняў і ў зьмесьце і ў эмацыйных афарбоўках амаль няма. Падам усё так, як гэта ўбачыў, адчуў і ўспрыняў я. У адзін цудоўны дзень у Балгарыю прыехаў (у госьці? у камандзіроўку?) рускі савецкі пісьменьнік, аўтар многіх кніг паэзіі і прозы Уладзімір Ліфшыц. Па ўсталяванай ужо завядзёнцы паважаны госьць быў запрошаны на радыё — сказаць колькі прывітальных словаў у эфір і пачытаць для аматараў паэзіі свае вершы. Зрабіць гэту паэтычную сустрэчу даручылі, натуральна, Андрэю і Анастасу, і яны з заданьнем пасьпяхова справіліся. Тым больш што Уладзімір Аляксандравіч быў мацёры літаратурны воўк (і на радыё — таксама воўк), і нагаварыць, і начытаць у эфір было для яго справай больш чым звыклай. І ён нагаварыў, і начытаў, і яшчэ трохі паслухаў у радыёрубцы, ці добра гучыць, ці на ўзроўні запісана. Усё добра. Сёньня ж вечарам перадача пойдзе ў эфір. Можна і разьвітацца. Справа зробленая. Э, не! Зроблена, ды ня ўсё. Самыя вялікія цяжкасьці маладых радыёжурналістаў чакалі наперадзе. Зноў жа па наладжанай завядзёнцы госьцю належала ўручыць ганарар. Здавалася б: а што за праблема? Вядзі ў бухгалтэрыю, хай расьпішацца і атрымае заробленыя левы. Так і было ў дачыненьні да гасцей з буржуазнага сьвету. А калі госьць з Савецкага Саюзу, савецкі паэт ці пісьменьнік? Яшчэ да прыходу Ліфшыца ў Дом Радыё, намесьнік галоўнага рэдактара паклікаў Германава і Стаянава да сябе і даў ім прыкладна такое настаўленьне: — Ну, вы ведаеце, што сёньня ў нас выпадак, так бы мовіць, нестандартны. У нас у гасьцях выдатны савецкі пісьменьнік. Разумееце? Па закону мы абавязаныя выплаціць яму за выступленьне ганарар. Але ў савецкіх людзей зусім іншае, чым у нашых, выхаваньне і зусім іншае стаўленьне да грошай. Разумееце? Гэта людзі з камуністычнай будучыні, у якую мы, балгары, яшчэ толькі пачынаем ісьці. Разумееце? Вось вы прапануеце яму ўзяць ганарар, а ён як узарвецца, як закрычыць: «Ды вы што? Вы за каго мяне прымаеце? Я — паэт Саюзу Савецкіх Сацыялістычных рэспублік! Я ўсё жыцьцё пражыў па-Маякоўскаму: “Мне и рубля не накопили строчки!”». І можа адбыцца скандал. Разумееце? Таму трэба з таварышам Ліфшыцам правесьці асьцярожную, далікатную гутарку. Трэба тонкімі намёкамі даць зразумець, што вось у нас на радыё ёсьць такое правіла і калі вас гэта не пакрыўдзіць, не абразіць, то мы хацелі б... Разумееце? Таму: вось грошы ў канверце і ордэр для росьпісу. Пакладзіце сабе ў кішэнь — ну хто, ты, Стаянаў? — а як толькі скончыцца запіс, забірайце госьця, выводзьце ў парк і пачынайце асьцярожна, з далёкімі падыходамі, апрацоўваць, рыхтаваць яго да акцыі. Галоўнае — не давесьці да выбуху, не дапусьціць скандалу. Разумееце? Сябры, канешне, усё зразумелі. Яны і дагэтуль ведалі, што трэба быць гатовымі напаткаць і непрыемнасьць, ну а настаўленьне начальніка і зусім нагнала на іх страху. Асабістых знаёмстваў з савецкімі паэтамі ў іх яшчэ не было, а па вучобе ў школе, затым ва універсітэце ў іх ўяўленьнях склаўся вобраз ого які высакародны, чысты, прыгожы! Сапраўды: «Мне и рубля не накопили строчки». «У советских собственная гордость: на буржуев смотрим свысока!». Гэтыя радкі яны ведалі ня горш, чым мы, а ўспрымалі яшчэ больш ідэалістычна, бо — суздром напавер, па-кніжнаму. І выйшлі сябры з госьцем у парк, на ўскраіне якога і знаходзіўся Дом Радыё. І пачалі прагульвацца па дарожках — досыць шырокіх, утаптаных, дагледжаных. Госьць пасярод, а паабапал — Анастас і Андрэй. Ходзяць, гамоняць, маладых балгараў цікавіць маладая тагачасная паэзія Расіі, яны пытаюцца пра Яўтушэнку, Раждзественскага, Вазьнясенскага... Дзесяць хвілінаў ходзяць, пятнаццаць. Госьць ня вельмі разумее мэту гэтай прагулкі: каб проста пагутарыць? бліжэй пазнаёміцца? Пачынаюць трохі хвалявацца і яго апекуны. І вось ужо за яго сьпіной Андрэй штурхае ў бок Анастаса: маўляў, пачынай, пара! Мы ж дамовіліся, што першы павядзеш гаворку «на тэму» ты, а я падтрымаю. Тры разы штурхаў ён сябра, і нарэшце Анастас адкашляўся і досыць дрыготкім, няўпэўненым голасам пачаў: — Другару Ліфшыц, у нас з Германавым ёсьць ганаровае даручэньне, якое мы хацелі б выканаць, але... але... — і запнуўся, што казаць далей ня ведае. — Справа гэта вельмі далікатная, другару Ліфшыц, — падхапіў тэму Андрэй, — і мы хочам, каб вы нас правільна зразумелі... І каб не пакрыў­дзіліся... Мы ведаем, з якой вы краіны прыехалі, у вас там многія рэчы ўспрымаюцца па-іншаму... — Так, мы вас вельмі просім аднесьціся да нашай місіі з разуменьнем, мы ні ў якім разе ня хочам вас пакрыўдзіць, а тым больш абразіць... — Паверце, што мы пачуваемся вельмі няёмка, але ў нас такі парадак, такая ўстаноўлена практыка... Ліфшыц варочае галаву то ў адзін, то ў другі бок, бачна, што нічога ня кеміць, і нарэшце спыняецца сам і спыняе сваіх суправаджэнцаў. — Прабачце, вы — пра што? Я не разумею, што вас так бянтэжыць? Якое даручэньне? Якая місія? — Нам вельмі няёмка, другару Ліфшыц, вельмі няёмка, — аж прыклаў руку да сэрца Анастас, — але... мы павінны вам уручыць... ганарар за вашае выступленьне... — Як няёмка! — усклікнуў ні то ў зьдзіўленьні, ні то ў раздражненьні госьць. — Хто сказаў: няёмка? Вельмі нават ёмка! Давайце, хлопчыкі, скарэй давайце сюды вашы левы! І дадумаліся ж да такога: няёмка! Ну гэта толькі ў вас, у Балгарыі, такія цнатлівыя маладыя людзі!.. Згроб куперту з грашыма, крамзануў дзьве літары на ордэры — і раскланяўся. — Дзякую, сябры! Усяго вам добрага! І — да новых сустрэчаў без ніякага «няёмка»!.. Андрэй і Анастас засталіся на дарожцы. Па іх словах, расчараваньне было вялікае. Хай бы ён узарваўся! Хай бы закрычаў: «Ды як вы маглі?! Ды як вам ня сорамна?!» Не! Схапіў — і пабег... Наступала эпоха вызваленьня ад ідэалізму. 2008–2009 Як апраставалосіўся Ангел Балгарскі паэт-камуніст Ангел Тодараў, з якім мы былі ў сяброўскіх адносінах, адразу ж пасьля верасьнёўскай сацыялістычнай рэвалюцыі ў Балгарыі стаў ня толькі гучна-галосым песьняром гістарычных пераменаў у краіне, але і відным літаратурным функцыянерам. І ня дзіўна: у БКП (Балгарскую камуністычную партыю) ён уступіў яшчэ ў 1927 годзе, пры манархісцкім рэжыме, змагаўся ў падпольлі, а пасьля і на фроньце су­праць фашысцкай Германіі, і перад новай прасавецкай уладай меў немалыя заслугі. У сярэдзіне 1950-х Ангел Тодараў быў выбраны (ці назначаны?) сакратаром Саюзу балгарскіх пісьменьнікаў. Калі я ўпершыню прыехаў у Балгарыю (лістапад 1960-га), у літаратурных колах Сафіі хадзіла анекдатычная показка, у якой Ангел Тодараў падаваўся як праз меру нераўнадушны да афіцыйных пасадаў і ўганараваньняў літаратар. Зьмест гэтай показкі такі. Калі з пісьменьніцкага офісу Тодараў зьбіраўся ісьці дадому на полудзень, ён тэлефанаваў жонцы (яе звалі Вялічка) і паведамляў так: «Вялічка, звоніць сакратар Саюзу пісьменьнікаў Ангел Тодараў. Накрывай стол, я зараз прыйду абедаць». Можа, ён толькі адзін раз так «агаварыўся», але ж людзі пачулі — і показка пайшла гуляць. У 60-70-х гадах Ангел Тодараў быў галоўным рэдактарам часопісу «Балгарска-савецкая дружба» і, натуральна, часта езьдзіў у Маскву, дзе меў сустрэчы з тамтэйшымі пісьменьнікамі, пераважна з тымі, якія былі актывістамі аддзелу міжнародных сувязяў СП СССР. Пра адну з такіх сустрэчаў сам бай Ангел (дзядзька Ангел) расказваў мне ў Сафіі так: «Арганізавалі мне сустрэчу з вядомым маскоўскім пісьменьнікам Юрыем Трыфанавым. Імя Трыфанава ў нас у Балгарыі было вядома яшчэ з 50-х гадоў, калі ён, зусім малады, за раман “Студэнты” атрымаў Сталінскую прэмію. Канешне ж, я быў вельмі рады магчымасьці пазнаёміцца з гэтым рускім пісьменьнікам. Дамовіліся, што ён мяне чакае ў рэстаране непадалёк ад офісу СП. І я пайшоў на сустрэчу. Баяўся, каб не спазьніцца, і таму, ужо на падыходзе да рэстарану, наважыў перасекчы вуліцу ў недазволеным месцы. І мне не пашанцавала: адкуль ні вазьміся міліцыянер — сьвіснуў і затрымаў мяне. А трэба сказаць, што ў Маскве гэтая вулічная міліцыя вельмі строгая. — Куды ты, чорт, ляціш? Жыць надакучыла? — злосна закрычаў паставы. — Я ня чорт, — кажу міліцыянеру, — я — Ангел. Па-руску я гавару някепска, і ён не зразумеў адразу, што перад ім замежнік. — Яшчэ жартаваць будзеш? Зараз вазьму з цябе штраф па максімуму! — Я не жартую, таварыш міліцыянер, я сапраўды Ангел! — кажу, і тыц яму свой балгарскі пашпарт. Узяў, трохі зьдзівіўся, што дакумент не савецкі, раскрыў мае корачкі і прачытаў: Ангел Тошкаў Тодараў. З пачуцьцём гумару быў паставы. Усьміхнуўся і кажа: — Сапраўды, Ангел. Першы раз бачу жывога ангела. Ну, але вось што: у гонар знаёмства з нябесным бажаством — я вам на гэты раз прабачаю, але калі яшчэ аднойчы пападзецеся — не дапаможа вам і ваш галоўны шэф Бог Бацька. Я паціснуў яму руку і пабег. У рэстаране мяне ужо чакаў Трыфанаў, Юры Валянцінавіч Трыфанаў. Мы былі ўжо крыху знаёмыя, але зусім мала. Належала пазнаёміцца бліжэй. Ну, Трыфанаў заказаў штофік, закусачку, і я для пачатку яму выпаліў: — Нарэшце я сяджу і гутару з сапраўды рускім чалавекам! А то ўжо колькі дзён у Маскве — і ўсе сустрэчы ў мяне толькі з габрэямі. Адны габрэі!.. Трыфанаў трохі спахмурнеў, а ён і наогул хмуры, ня ўсьмешлівы, і спакойна-спакойна сказаў: — Між іншым, таварыш Тодараў, я таксама габрэй. — Дык гэта ж выдатна! — усклікнуў я, не разгубіўшыся. — Я вельмі паважаю і люблю габрэяў! У мяне ў Сафіі сярод самых блізкіх сяброў шмат пісьменьнікаў і журналістаў габрэйскага паходжаньня. Гэта — таленавітыя і разумныя людзі, з імі вельмі прыемна і сябраваць, і супрацоўнічаць! — А што новага ў вас у Балгарыі, у балгарскай літаратуры? — фактычна абарваў маю тыраду Трыфанаў, даўшы мне знаць, што мая абмылачка яго не закранула. Інтэлігентны чалавек, Юрый Валянцінавіч, вельмі інтэлігентны!» Так закончыў бай Ангел аповед пра свае маскоўскія прыгоды. 2008–2009 Згадка пра сьвята ў Эстоніі У сьнежні 1961 году мне пашчасьціла ўпершыню пабываць у Эстоніі. Адзначалася 100-годдзе з дня выхаду ў сьвет славутага «Калевіпоэга» — нацыянальнага эстонскага эпасу, роднага брата фінскай «Калевалы». Вядома ж, гэта было вялікае сьвята ўсяго эстонскага народу, сьвята эстонскай культуры, эстонскай паэзіі, на якое, натуральна, былі запрошаныя паэты з братніх рэспублік (тады іначай як братнімі рэспублікі не называліся). З Расіі прыехалі ў Талін трое: знакаміты Міхаіл Сьвятлоў (з ім я пазнаёміўся ў жніўні таго ж году ў Менску), паэт Марк Максімаў — былы беларускі партызан, далікатны, сьціплы інтэлігент, і масьціты навуковец, літаратуразнаўца Уладзімір Дзяржавін — перакладчык і дасьледчык «Калевіпоэга». Яшчэ гасьцямі сьвята былі: з Літвы — публіцыст, празаік Ваціс Рэймерыс, з Туркменістану — паэт Керым Курбанняпесаў, ну і з Беларусі — мая міласьць. Чым у той паездцы я быў перш за ўсё ўражаны? Адносінамі эстонцаў да сваёй духоўнай культуры, да сваёй паэтычнай і наогул мастацкай спадчыны. Гэта адкрылася для мяне ў этнаграфічным музеі імя Крэйцвальда. Фрыдрых Рэйнхальд Крэйцвальд — пісьменьнік, паэт, фалькларыст, асьветнік, заснавальнік эстонскай літаратуры. Менавіта ён быў зьбіральнікам і складальнікам нацыянальнага эпасу «Калевіпоэг». Дык вось у названым музеі, у які нас, натуральна, адразу ж павезьлі, даведваюся: у фондах гэтай народна-паэтычнай скарбніцы захоўваецца мільён фондавых адзінак (на той час — мільён!). І гэты скарб увесь час папаўняецца. Як? А ў іх літаральна ў кожным паселішчы, нават у самым маленькім рыбацкім пасёлку, ёсьць карэспандэнт-дапісьнік, які ўсё, што знойдзе, што пачуе, запісвае і дасылае ў Музей. Вось так клапоцяцца эстонцы — на дзяржаўным узроўні — пра сваю нацыянальную культуру! «Божа прасьветлы, як жа павінна быць сорамна нам, беларусам!» — скрушна хітаў я галавой, слухаючы дырэктара Музею. У тым 1961 годзе нават у Белдзяржуніверсітэце яшчэ не праводзілася фалькларыстычная практыка і не зьбіраліся скарбы народнай паэзіі!.. Кіраўнік Саюзу пісьменьнікаў Эстоніі Юхан Смуул і яго жонка, знакамітая паэтэса Дэбора Ваарандзі наладзілі для гасьцей вячэру. Гаварылі ў асноўным двое — сам гаспадар, досыць гаваркі, як аказалася, і незвычайна дасьціпны, знаходлівы на слова Міхаіл Сьвятлоў. Голасу Дэборы мы амаль не пачулі; засталося ўражаньне, што яна вельмі слаба валодае рускай мовай. У гасьцініцы мы з Курбанняпесавым жылі ў адным нумары. Вярнуўшыся з вячэры, прыселі за сталом і разгаварыліся. І Керым, з якім мы ўжо пасьпелі зблізіцца (равесьнікі амаль, толькі на два гады ён старэйшы), узяў ды і «адваліў» мне па-сяброўску, на поўным сур’ёзе. — Слухай, што гэта вы так высока ўзносіце свайго Купалу? Ён жа слабы паэт! Я настолькі не чакаў такога выпаду супроць маёй нацыянальнай годнасьці, што напачатку аж разгубіўся. Але тут жа знайшоўся і адрэзаў: — Ну, ва ўсякім разе мацнейшы, больш таленавіты, чым ваш Махтумкулі. — Што? Што ты сказаў? — пачаў мяняцца з твару Курбанняпесаў, і без таго нешырокія яго вочы імгненна звузіліся яшчэ больш і забліскалі нядобрым бляскам. — Вай, вай, вай! Што ты сказаў! Я цябе зараз удару! Я цябе зараз... Махтумкулі! Махтумкулі! Бачу, што гэта ўжо ня жартачкі. Падхапіўся з крэсла і шукае вачыма, ці няма чаго ёмкага пад рукой, каб і гваздануць мяне. На ўсякі выпадак падхапіўся і я. — Махтумкулі! Ды Махтумкулі самы вялікі ў сьвеце паэт! Роўных яму не было і няма на зямной кулі! А ты свайго Купалу раўняеш з Богам паэзіі!.. — Ну, ціха, ціха! — кажу. — Супакойся! І паслухай мяне. Ты што чытаў з паэзіі Купалы? Па якім выданьні? У арыгінале ці ў перакладах на рускую. — Какой у арыгіналах! Па-руску чытаў! Такі чырвоны кніга невялікі. — А-а-а, — кажу, — маскоўскае выданьне сорак трэцяга году? Ведаю, ведаю гэтае выданьне. Пасьля сьмерці Купалы гэты томік на скорую руку зрабілі маскоўскія версіфікатары. Па заказу. Каб ушанаваць памяць. Дык там ад сапраўднага Купалы амаль нічога няма. О, калі б ты пачытаў сапраўднага Купалу, ты б такога пра яго паэзію не сказаў!.. Дайшло да Керыма, пачаў патроху супакойвацца. — А ваш Махтумкулі, відаць, добра перакладзены на рускую? — Какой добра? Какой добра? Махтумкулі трэба чытаць па-туркменску!.. Гадоў праз дзесяць у рускім літаратурным друку вычытаў, што Керыму Курбанняпесаву надалі годнасьць народнага паэта Туркменістана. У сорак з хвосьцікам. Божа мой! Гэта ж я мог бы пабіцца з будучым народным паэтам! Во было б сорамна. Недзе тады ж ён прыслаў мне ліст з Ашхабаду, вельмі мілы і сяброўскі ліст. А пасьля і другі. Пазьней мы сустрэліся з ім у Маскве на зьезьдзе пісьменьнікаў. Пра тую даўнюю спрэчку, хто большы: Купала ці Махтумкулі — не ўспаміналі, хоць кожны з нас ведаў — хто. 2008–2009 Перапалох у юбілейным застольлі У верасьні 1964-га знанаму беларускаму паэту-перакладчыку Язэпу Ігнатавічу Семяжону споўнілася пяцьдзясят. Першы круглы юбілей. Паважная дата і вельмі паважны літаратар. Па-першае, прафесіянал высокай вывучкі: яго перастварэньні з англійскай, нямецкай, французскай, польскай паэзіі справядліва набылі шырокую вядомасьць і папулярнасьць у Беларусі, імя перастваральніка карысталася заслужаным аўтарытэтам. Плён яго працы ў гэтай галіне творчасьці, можна сказаць, прызнаваўся за эталон. У аснове посьпеху, зразумела, быў паэтычны талент (многія казалі, што калі б Язэп Семяжон пісаў арыгінальныя вершы, ён быў бы ў нас далёка не апошнім паэтам). Але талент у нашым разе — ня ўсё, трэба назваць яшчэ вельмі важныя фактары: зайздроснае чуцьцё роднага слова і дасканалае веданьне моваў замежных — тых, з якіх ён пераствараў. Гэта, паўтараю, па-першае, — што датычыць яго творчай іпастасі. А па-другое, Язэп Ігнатавіч вылучаўся ў нашым асяроддзі такой, як бы сказалі палякі, кавалерскай выкшталцонасьцю і такой старарэжымнай афіцэрскай выпраўкай, якіх ужо не знайсьці было ні ў савецкай арміі, ні ў колах інтэлігенцыі. Слова «афіцэрскай» я ўжыў тут невыпадкова: доўгі час пасьля вайны, у якой Язэп Ігнатавіч удзельнічаў як афіцэр-перакладчык, ён працаваў выкладчыкам Менскага сувораўскага вучылішча (дарэчы, яго выхаванцам быў генерал Пётр Рэус, Міністр узброеных сілаў РБ на пачатку 90-х). Упершыню я і ўбачыў Семяжона ў вайсковай форме, з пагонамі маёра. Як жа гэтая форма была падагнаная да яго постаці і аблічча! А манеры трымацца! Якая акуратнасьць, якая ветлівасьць і далікатнасьць! А манера гаварыць, а лексіка і фразеалогія! Пераважала культура маўленьня ну няйначай як патомнай беларускай шляхты, калі і грубасьці не пачуеш і ў той жа час дае пра сябе знаць несьмяротны дух жывое народнае мовы. І вось — юбілей. Да гэтага часу Семяжон ужо разьвітаўся з вайсковай службай, пакінуў ваеннае вучылішча і цяпер працаваў у часопісе «Беларусь». Я высока цаніў яго паэтычныя перастварэньні, яго чалавечыя вартасьці і таму ахвотна згадзіўся на прапанову рэдакцыі «ЛіМа» напісаць да яго 50-годдзя артыкул. У гэтым слове пра юбіляра зрабіў адзін важны, як мне здавалася, акцэнт: падкрэсьліў, як шмат дае перакладчыку адчуваньне прыроды таленту чужамоўнага паэта, адчуваньне яго стылю, духу яго творчасьці. І паказаў гэта на прыкладзе перакладаў з паэзіі вялікага шатландца Роберта Бёрнса. У прыватнасьці, я працытаваў цалкам верш Бёрнса «Фіндлей» — з упэўненасьцю, што больш удалага перакладу гэтага твору ў славянскай паэзіі няма. — Хто гэта грукае ў акно? «Хто-ж, гэта я — Фіндлей!» — Ідзі дамоў, я сплю даўно! «Ня сьпіш!» — сказаў Фіндлей. — Як ты асьмеліўся будзіць? «Ды так!» — сказаў Фіндлей. — Кату марцоваму карціць... «Карціць!» – сказаў Фіндлей. — Не адчыню — і не прасі... «Прашу ж!» — сказаў Фіндлей. — Да пеўняў спаць мне не дасі. «Ня дам!» — сказаў Фіндлей. — Пусьціць, а што, калі радня? «Пусьці!» — прасіў Фіндлей. — Дык ты ж завалішся да дня. «Да дня!» — сказаў Фіндлей. — Такога толькі прыручы... «Так-так!» — сказаў Фіндлей. — Дык ты ж тут будзеш штоначы. «І ўдзень!» — сказаў Фіндлей. — Смала! Ну, што ж, дапамагу... «Хутчэй!» — сказаў Фіндлей. — Глядзі ж, нікому ні гу-гу! «Угу!» — сказаў Фіндлей. Бясспрэчна, пераклад, а больш дакладна сказаць — перастварэньне, — конгеніяльнае. («Пераклад» — у дачыненьні да паэзіі тэрмін няўдалы, у паэзіі адбываецца творчае ўзнаўленьне, перастварэньне арыгіналу.) Тады лічылася, што непераўзыдзены перастваральнік Бёрнса — стары масквіч С. Маршак, які падаваў геніяльнага шатландца ў добрай літаратурнай рускай мове. Але ж Бёрнс пісаў не літаратурнай мовай, а жывою народнаю. Ён ня толькі каранямі быў у фальклоры, але і ўсім духам сваёй паэзіі, усёй стылістыкай, ён як бы яшчэ не пераступіў мяжу, якая аддзяляе прафесійную паэзію ад народнай, фальклорнай. У гэтым і адметнасьць яго, і сіла. Гэта вельмі сьпецыфічны перыяд у гісторыі многіх літаратураў. У Расіі, напрыклад, яркі ўзор такой паэзіі — вельмі самабытная творчасьць А. Кальцова. Чытаеш — нібы гартаеш зборнік народных песень, але ж адчуваеш і бачыш — не! Не, гэта не перапеў фальклорнага, не стылізацыя пад народнае. Гэта — арыгінальная індывідуальная творчасьць, а не калектыўная, гэта — голас асобы, са сваім лёсам, са сваім сьветабачаньнем і сьветаўспрыняцьцем. Такі і Бёрнс, і менавіта такім падаў яго па-беларуску Семяжон. І таму — пераўзышоў старога майстра Маршака. Хачу думаць, што маё трактаваньне гэтай праблемы на прыкладзе Бёрнса спадабалася Язэпу Ігнатавічу, і ён патэлефанаваў мне, і шчыра падзякаваў за артыкул і сказаў, што будзе вельмі рады бачыць мяне з Нінай Іванаўнай у сябе дома, у юбілейным застольлі, у коле яго блізкіх сяброў. І назваў дзень і час. Мы з Нінай ахвотна прынялі запрашэньне і ў прызначаны час падаліся на кватэру да юбіляра. Ахвотна яшчэ і таму, што ў застольлі напэўна ж будуць і Максім Танк (а як жа! Семяжон жанаты на роднай сястры Танка Людміле), і Міхась Калачынскі, галоўны рэдактар «Беларусі», і, бясспрэчна, хтосьці з кіраўніцтва Саюзу пісьменьнікаў (калі ня сам Броўка, дык Шамякін), і іншыя вядомыя людзі. Уявіў, як будзе цікава пабыць разам з імі і пакантактавацца не ў афіцыйнай, а ва ўтульнай сямейнай атмасферы. На жаль, нас чакала, можна сказаць, расчараваньне. У пакоі «накапіцелі», куды нас правёў гаспадар, нікога з пералічаных мною асобаў не было. А былі супрацоўнікі рэдакцыі, так бы мовіць, «другога эшалону», у тым ліку — людзі ня творчай, а дапаможнай службы. Разгледзеўшыся, але ня скеміўшы адразу, што ўсё тут па задуме і па плану, я з ходу бухнуў гаспадару: — А начальства, як заўсёды, спазьняецца, што яшчэ няма нікога? — Не, начальства і ня прыйдзе, — спакойна адказаў Язэп Ігнатавіч, — і Яўген Іванавіч, і Міхась Іванавіч, і іншыя госьці ўчора былі. Сёньня ў нас ужо другая рата, усіх разам у такой кватэры не памесьціш, трэба лічыцца з абставінамі... — Ну вядома, вядома, — хуценька пагадзіўся я з гаспадаром, папракнуўшы ў думках сябе за някемлівасьць: мог бы і адразу здагадацца, чаму тут сёньня ня тая публіка, на якую разьлічваў. Ну, нічога, як гэта кажуць, карона з галавы ня зваліцца. Ды і хто табе сказаў, што ты ўжо заслужыў права быць залічаным да эліты?.. Тым ня менш, мы з Нінай Іванаўнай неўпрыкмет «пераглянуліся». У пакоі, дзе госьці накопліваліся, бегалі, насіліся, дурэлі Пеця і Наташа — дзеці Семяжонаў. Яму — гадоў пяць, ёй — на год з гакам болей. Знаёмая і зразумелая карціна: дзе ж яшчэ, як не перад новымі людзьмі, паказаць сябе? Гэта некалі малых нас бацькі заганялі пры чужых людзях на печ, і мы адтуль, з-за коміну, зіркалі. Гэта было даўно і ў вёсцы, а тут — каб і хацеў загнаць, дык жа печы няма. Ды і дзецям цяпер зусім іншая воля дадзена, зусім іншая!.. Праз колькі хвілінаў у «накапіцель» зайшоў гаспадар і ветліва запрасіў: — Дарагія госьцейкі, прашу да стала; прабачце, што мы з Людмілай прымусілі вас пачакаць трохі. І госьці падаліся ў суседні пакой, дзе стаяў, загружаны смакатою, вялізны круглы стол — ня менш за два метры у дыяметры. Наўкруг стала — крэслы. Белы абрус спадаў краямі з кутасікамі да самай падлогі. — Рассаджвайцеся, каму дзе падабаецца, стол круглы, покуці няма, значыць, усе месцы аднолькава ганаровыя, — дасьціпна пракаментаваў сітуацыю гаспадар. І госьці расьселіся. І па просьбе гаспадара ў момант вока напоўнілі чаркі. Цярпеньне ў мужчынаў было на зыходзе — асабліва, як убачылі закусь. — Я прашу мне не пярэчыць, — узяў слова Язэп Іванавіч, — я ведаю, з якой нагоды мы сабраліся, але першы тост мой: за здароўе ўсіх нас, усіх прысутных, з маёй падзякай вам, што прыйшлі! І каб ніхто не пасьпеў запярэчыць — спрытна лыкнуў, пасьля чаго і гасьцям нічога не заставалася, як падтрымаць гаспадара (хоць нехта з мужчынаў, ці Досін, ці Шыловіч, і прагудзеў запозьнена: «Ну, як жа так? Першую чарку п’юць за юбіляра...»). І выпілі. І хацелі пацягнуцца па смакату на талерках. І не пасьпелі. — Ой-ой-ой! — раптам спалохана закрычала стыль-рэдактар «Беларусі» — ужо немаладая жанчына, мажнага стану, у акулярах, аўтарытэт калектыву. — Што гэта? У вас такі агрэсіўны кот? Ён абдзёр мне кіпцюрамі нагу. Ды і панчоху ж падраў, напэўна, — уставілася яна нямілым позіркам на юбіляра. — Кот? — перапытаў Язэп Іванавіч. — У нас няма ката, мы не трымаем ката, хоць дзеці і просяць купіць кацянятка. — Дык тады сабака, калі ня кот! — Ну што вы, што вы! Пра што вы кажаце! Ня толькі ў мяне, але і ў нашым родзе ніколі не было сабак! Увесь мой род ад дзядоў-прадзедаў не любіў псіну. Гэта, відаць, вам сутарга зьвяла нагу, дык забалела. — Язэп Ігнатавіч, я ж не малая дзяўчынка, каб не адрозьніць сутаргу ад... — О-ё-ёй, ой, ой! — залямантавала раптам маладая, пунсовашчокая карэктарка. — Да крыві! Відаць, да крыві абдзёр кіпцюрамі! І новыя панчохі ляснулі, толькі ўчора купіла! І так цешылася, што падышлі да туфляў і да гарнітура... — Што за ліха? — не на жарт устрывожыўся гаспадар. — Няўжо дзеці прынесьлі з вуліцы якога ката галоднага?.. — Гэта кот, кот! — заківала галавой карэктарка. — Такія вострыя кіпці толькі ў ката бываюць. Божа, а што калі ён заразны? Калі ён з вуліцы, дык можа быць і заразны... Пакуль яна гэта гаварыла, я заўважыў, як Ніна Іванаўна падцягнула вышэй сагнутыя ў каленях ногі. Яна так рабіла заўсёды — інстынктыўна, калі на тэлеэкране раптам убачыць гадзюку ці пацука. — Люда, ідзі сюды! — гукнуў юбіляр да жонкі, якая на кухні штосьці дасмажвала. Людміла Іванаўна тут жа выбегла на покліч. — Ты ня бачыла, можа, дзеці якога ката ці сабаку з вуліцы прынесьлі? — Ня бачыла, — ціха адказала гаспадыня, — але зараз спытаю... — А-я-я-я-яй! А-яй! — заекатала на ўвесь голас і, бразнуўшы відэлец аб стол, падскочыла з крэсла машыністка. — Пракусіў! Пракусіў лытку! Пра панчоху я ўжо не кажу, чорт з ёй, з панчохай!.. — Дзеці! — закрычаў у разгубленасьці Язэп Іванавіч. — Наташа, Пеця, дзе вы? Вы ката не прынесьлі з вуліцы? І тады з-пад стала выскачылі Наташа і Пеця. І ў яе, і ў яго былі ў руках бліскучыя вастразубыя відэльцы. Яны пачалі, аж захлёбваючыся, сьмяяцца і радасна падскокваць, даючы знаць, як ім здорава ўдалося ашукаць дарослых дзядзькоў і цётак. — Наташа, — ласкава загаварыў бацька, — ну ты мяне зьдзіўляеш! Хіба так можна, дачушка? — Пеця! — яшчэ больш ласкава мовіў ён да сына. — Ну я не чакаў ад цябе такога! Што ж гэта ты, мой залаты хлопчык?.. Наскакаўшыся, малыя шмыгнулі ў той пакой, дзе яшчэ нядаўна, у чаканьні застольля, сядзелі госьці. Адтуль і сталі даносіцца да нас іх звонкія галасы. Неспадзяваны перапалох прайшоў. Можна, нарэшце, і лыкнуць са смакам чарчыну. І па-сяброўску пагутарыць, у тым ліку і на тэму, якую падкінулі з-пад стала дзеці. 2006