_____________________
Хаўтуры па Бум-Бам-Літу.
Пасьляслоўе да адной вечарыны |
Памінкі – ці, як настойліва раяць пурысты, хаўтуры –
гэта цікавае мерапрыемства. Люблю на іх бываць.
Бо, па-першае, выпіць можна трохі, а па-другое…
Людзі ўсе сур’ёзныя туды зьбіраюцца, паважныя
рэчы гавораць.
Гэтак было і з хаўтурамі па Бум-Бам-Літу. Хлопцы
запрасілі мяне быць вядучым імпрэзы і я, выканаўшы
гэтую задачу, вырашыў усё-такі дазнацца трохі больш
пра нябожчыка-юбіляра, уваскрэслага ў гэты вечар
на якіх пару гадзінаў (паводле іншых версіяў, ён наогул
не паміраў альбо яго зусім не было). І падчас
сьвяточнага фуршэту на беразе Сьвіслачы стаў
даймаць іх сваімі пытаньнямі...
Валянцін Акудовіч
— “Слупы” руху публічна называюць цябе “хросным бацькам Бум-Бам-Літу”. Скуль і пры якіх абставінах узьнікла гэтая мянушка і ці даспадобы яна табе?
– Ад пачатку 90-х я працаваў у тыднёвіку “Культура”, а з 1994 году пачаў рабіць там дадатак да газеты – “Літаратурна-філасофскі сшытак “ЗНО”, які выходзіў раз на месяц на васьмі палосах. Час быў неверагодна спрыяльны і для стваральнай працы, і для розных творчых авантураў. У дзяржаўным выданьні ніхто не забараняў мне адшукваць і друкаваць авангардных, андэграундных і ўсялякіх іншых аўтараў з “нетрадыцыйнай” эстэтычнай арыентацыяй. Таму каля “ЗНО” ды “Культуры” пакрысе і схаўрусаваліся (у якасьці аўтараў ці нават супрацоўнікаў газеты) тыя, хто ў траўні 1995 году запачаткавалі літаратурны рух “Бум-Бам-Літ”.
Каб давесьці гэтую падзею да шырокай публікі, было вырашана, што кожны са “слупоў” руху напіша свой маніфест Бум-Бам-Літу, і мы іх адным пакетам надрукуем у “ЗНО”. Позна ўвечары “сшытак” з маніфестамі быў зьвярстаны і я паехаў начаваць (а хлопцы яшчэ засталіся ў рэдакцыі). Не пасьпеў увайсьці ў хату, як яны звоняць і з рогатам паведамляюць, што ўгаварылі вярстальшчыка ўціснуць да маніфестаў абвестку (цытую па арыгінале): “БУМ-НАВІНА. Калі гэты выпуск “ЗНО” быў ужо падрыхтаваны, мембры (слупы, зрухары, бубнары і г.д.) усеагульным грукатаньнем вырашылі надаць Акудовічу Валянціну, слупу ад нараджэньня, тытул БЕССЬМЯРОТНАГА ХРОСНАГА БАЦЬКІ БУМ-БАМ-ЛІТу, а таксама ганаровае права першачарговага бумканьня ў Тазік новай літаратуры. Штаб ББЛ”.
Праслухаўшы абвестку, я выказаў глыбокі сумнеў у мэтазгоднасьці яе публічнай агалоскі, але хлопцы ўжо наперад вымудрылі, быццам вярстальшчык сыйшоў да хаты і цяпер нічога нельга зьмяніць, бо трэба тэрмінова везьці макет газеты ў друкарню…
Натуральна, у той вечар я нават падумаць ня мог, што гэты сітуацыйны жарт некалі станецца трывалым фактам маёй біяграфіі і яго (“Хросны бацька Бум-Бам-Літу”) я нават буду раз-пораз згадваць у артыкулах да розных даведнікаў і энцыклапедыяў – праўда, ня без стоенага прысьмеху ў сабе. Дарэчы, для мяне статус “хроснага” апынуўся зручным яшчэ і таму, што шчыльна хаўрусуючыся з сябрамі гэтага руху, я не пагадзіўся кааптавацца ў ягоны склад, паколькі што ў палітыцы, што ў творчасьці мне больш натуральна фармалізавацца вакол самога сябе.
— Многія літаратары з іншых, ад бумбамлітаўскага, асяродкаў лічаць, што ты быў стваральнікам гэтага руху (і нядобра касавурацца ў твой бок). Ці маюць яны рацыю? Калі ня ты, дык хто прыдумаў гэтых самых брутальных герояў беларускай літаратуры?
– Калі б гэта было сапраўды так і мая роля тут была вызначальнай, дык я б ад гонару ўжо даўно пэнкнуў, як перадзьмуты балончык. Бо гэта ж вам ня жарты, быць падставай такой гурмы талентаў, ды яшчэ паяднаных рэвалюцыйнай эстэтычнай задачай.
Але насамрэч у падобных меркаваньнях усё аблуда (і нарэшце я маю магчымасьць сказаць пра гэта публічна). Версія аб маёй адметнай ролі ў паўставаньні Бум-Бам-Літу зьявілася досыць даўно (мне здаецца, што я нават ведаю імя яе аўтара, аднак прэзумцыя невінаватасьці перадусім) і ўжо не аднойчы агучвалася ў розных выданьнях (і самымі рознымі літаратарамі). Спачатку я дзівіўся гэтай прыдумцы, потым абураўся, а затым скарыўся, бо ніхто не зважаў на мае пратэсты. Цяпер я, здаецца, ведаю, чаму? Гэтай версіяй недабразычліўцы (а іх у Бум-Бам-Літа як у нікога яшчэ) дадавалі да творчай нямогласьці (з іх гледзішча) бумбалітаўцаў факт канцэптуальнай несамастойнасьці самога Бум-Бам-Літу. Маўляў, ён нават зьявіцца на сьвет сам ня мог, дык што там казаць пра нейкі яго творчы патэнцыял.
Яшчэ раз заакцэнтую, калі я і маю нейкае дачыненьне да паўставаньня Бум-Бам-Літу, дык досыць ускоснае. Болей за тое, па вялікім рахунку Бум-Бам-Літ і не бумбалітаўцы стварылі. Я ўжо недзе пісаў, што на тую пару беларуская літаратура да апошняга свайго скрайню набрыняла чаканьнем сябе новай, іншай, постмадэрновай. Карацей кажучы, яна сама была цяжарная Бум-Бам-Літам. І калі нехта ўсё яшчэ ўпарта ня хоча разумець, што Бум-Бам-Літ – гэта жыванароджаны феномен, што гэта сама беларуская літаратура яго спарадзіла (а ня нейкая індывідуальная сваволя), дык дазвольце выказаць скепсіс да аналітычных здольнасьцяў такога недаверка.
Разам з тым, я ніякім чынам не хацеў бы зьменшыць ролю саміх “слупоў” Бум-Бам-Літу ў той падзеі, якую яны ўвідавочнілі сваім феерычным зьяўленьнем на зьдзічэлым полі беларускага пісьменства. Для вырашэньня ўласных канцэптуальных задачаў Літаратура абы каго не выбірае.
Завяршыць гэты фрагмент я хацеў бы зваротам да ягонага пачатку, каб шчыра запытацца ў самога сябе: а насамрэч ці была (ёсьць) у мяне хоць-якая роля ў гэтай гісторыі з Бум-Бам-Літам, акрамя міфапаэтычнага “хроснага бацькі”? — Бадай што была (ёсьць). Гэта роля адваката Бум-Бам-Літу. І хаця публічна мне ня лішне часта даводзілася выступаць у ягоную абарону, але ў такім азначэньні найболей праўды.
— Бум-Бам-Літу дзесяць гадоў. З цягам часу, звычайна, і самі зьявы, і іх ацэнкі меняюцца. Калі параўнаць Бум-Бам-Літ сярэдзіны дзевяностых і сёньняшні, дык у чым іх адрознасьць?
– Як гэта ні дзіўна, але для мяне Бум-Бам-Літ застаецца лічы тым жа самым, што і быў ад пачатку. Зрэшты, а што тут дзіўнага? Я ж сам кагадзе сьцьвярджаў, што Бум-Бам-Літ не сканструяваная прыдумка, ён – жыванароджаны. Гэта значыць, што паколькі ён нарадзіўся Бум-Бам-Літам, дык нікім іншым і быць ня можа. Натуральна, з гадамі хлопцы і дзяўчаты сталеюць, усё болей разыходзяцца ў поглядах, мяняюць (і часам радыкальна) сваё пісьмо, але хоцькі-няхоцькі застаюцца ў тым дыскурсе, які самі і стварылі.
Відавочна, многім з іх гэты дыскурс за дзесяць гадоў добра-ткі надакучыў. Сёй-той з бумбамлітаўцаў пачаў нават ненавідзець Бум-Бам-Літ, а нехта ўжо і староніцца сваіх былых хаўрусьнікаў (хаця сярод бальшыні яшчэ шмат прыязьні адзін да аднаго). Таму бумбамлітаўцы раз-пораз уласнаруч ладзяць хаўтуры па Бум-Бам-Літу, каб вызваліцца з пад ягонага цяжару да новага вольнага руху. Але лёс, як кажуць, на кані не аб’едзеш. Бо таўро Бум-Бам-Літу выпаленае ў яго зачынальнікаў не на скуры, а значна глыбей…
Вось чаму, калі змарнелымі да рэшты бабулямі і дзядулямі яны возьмуцца наастачу перабіраць сваё жыцьцё, дык Бум-Бам-Літ выявіцца ці не загалоўнай яго творчай падзеяй, колькі б чаго не было потым.
Юрась Барысевіч
— Якая мэта вашых навацыяў? Што імкнецеся давесьці? Ці гэта проста выкіды падсьвядомасьці?
— Сэнсу ў навацыі ня больш і ня менш, чым у кансервацыі. Цывілізацыя мае патрэбу і ў тым, і ў другім. А паколькі беларуская культура і наогул беларуская ментальнасьць вылучаецца сярод суседніх сваёй кансерватыўнасьцю, дык і ў навацыях мае большую патрэбу.
Авангарднае мастацтва мае больш агульнага ня з шоў-бізнэсам, а з навукай (таму і аўдыторыя ў яго больш адукаваная). Авангард, як і навука, займаецца пошукамі праўды пра наш сьвет і ягоныя ваколіцы, скарыстоўваючы для гэтага ўсялякія эксьперыменты. “Я імкнуся пісаць не ідэальна, а праўдзіва”, – казаў Тулуз-Латрэк, а ён для свайго часу быў даволі радыкальным наватарам. І мае сябры-літаратары, прыхільныя да эксьперыментальнай эстэтыкі, зазвычай называюць сябе рэалістамі.
Літаратуразнаўцы найчасьцей ня бачаць карысьці ў авангардных эксьперыментах, бо ўзіраюцца ў мінуўшчыну культуры, а ня ў ейную будучыню, атаясамліваюць пекнае пісьменства са зьмесьцівам бібліятэчных фондаў і школьных праграмаў. Сапраўды, як увапхнуць бумбамлітаўскія і падобныя да іх акцыі пад вокладку звычайнага школьнага падручніка? І ўсё ж ёсьць падставы меркаваць, што гэта ня нашыя ініцыятывы разгортваліся па-за межамі літаратуры, а сама літаратура спрабавала намацаць праз іх новыя сродкі выразнасьці, адпаведныя рэвалюцыйным зьменам у камунікацыйных тэхналогіях. Кампутарызацыя адукацыі і канкурэнцыя паміж інтэрнэтаўскімі бібліятэкамі прымусяць дапоўніць электронныя скарбонкі для прыгожых словазлучэньняў сродкамі мультымедыя: фанаграмамі аўтарскіх дэкламацыяў, фотаальбомамі, відэафільмамі, навучальнымі гульнямі. І тады ўжо ніхто ня будзе пярэчыць, што перформанс можа быць ня менш зьмястоўнай формаю літаратурнае творчасьці, чым верш ці нататка ў дзёньніку.
Пажадана, каб кожны літаратурны твор меў розныя варыянты — кніжны, мультымедыйны, жэставы. Лiтаратарам, калі яны хочуць знайсьці больш шырокую і ўдзячную аўдыторыю, варта скінуць з сябе ланцугі традыцыйнага беларускага пастулату “Як чуецца, так i пiшацца” — і, наадварот, “Як пiшацца, так i чуецца”.
— Чым перформанс розьніцца ад тэатру? Калі Вы пачалі займацца гэтым дзіўным мастацтвам?
— Упершыню ў перформансе я паўдзельнiчаў гадоў з 11 таму, яшчэ да Бум-Бам-Лiту. Класiк гэтага жанру мастак Iгар Кашкурэвiч (ён цяпер жыве ў Берлiне) запрасiў дапамагчы ў акцыi “Плошча Свабоды” — у межах мiжнароднага кангрэсу мастацтвазнаўцаў, дзе мы ўдзельнiчалi. Мы прывезьлi цэлы аўтобус на плошчу, дзе тады прадавалася прыемнае воку салоннае мастацтва, i абыйшлi той местачковы “арт-рынак”, трымаючы кiямi над галовамi квадратныя зэдлiкi. Спадзяюся, мастакi-гандляры зразумелi, што мiжнародны рынак цiкавяць творы зусiм iншага кшталту.
Другi перформанс я рабiў ужо разам з сябрамi-бумбамлiтаўцамi: з маёй прапановы мы адпусьцiлi на волю хваляў у Сьвiслач нашыя тэксты, складзеныя ў выглядзе караблiкаў цi запакаваныя ў пляшкi.
Актуальным (прычым, для любой эпохi) мне здаецца такое мастацтва, дзе аўтар рызыкуе сабою — сваёй рэпутацыяй i ганарарам, а то i здароўем. Удалы эксьперымент дазваляе часам адшукаць выйсьце ня толькi з сусьветнага супермаркету, але i з уласнага лёсу, гэтай партатыўнай камеры сьмяротнiка.
Ваўка называюць санітарам лесу, а перформанс можна назваць санітатарам душы і, у той самы час, санітарам культуры.
Зазвычай перформанс мае два вектары: унутраны й зьнешні. З аднаго боку, ён дапамагае аўтару адолець хай сабе некаторыя з асабістых псіхалагічных праблемаў. З другога боку, перформанс — ня толькі некамерцыйнае, гэта антыкамерцыйнае мастацтва, кпіна з законаў шоў-бізнэсу. Ён вучыць быць сабою, быць безабаронным, цалкам адкрытым сьвету ня толькі гледача, але і самога аўтара.
У адрозьненьне ад палiтыкаў i зорак арт-рынку, перформер можа дазволiць сабе быць не заўсёды прыемным i зразумелым. Тут мастак не хавае, а, наадварот, выстаўляе на агульны пагляд свае недахопы й “комплексы”, глыбока асабiстыя (i, разам з тым, блiзкiя многiм людзям) турботы.
Перформанс — гэта верш у жэстах, прычым верш iмправiзаваны. Гэта падарожжа, якое дазваляе абнавiць бачаньне сьвету самому аўтару, а зрэдку i гледачам. Перформанс мае права быць недасканалым, бо, у адрозьненьне ад сьпектаклю, робіцца без рэпетыцыі, i нiхто ня ведае пэўна, чым ён скончыцца.
Калі тэорыя рэінкарнацыі няслушная, нашае жыцьцё – ня цырк ці тэатр, а фестываль перформансаў.
— Як вы ставіцеся да моднага цяпер постмадэрнізму?
— Нас часам паблажліва параўноўваюць з футурыстамі й дадаістамі пачатку ХХ стагоддзя. Маўляў, цяпер актуальна было б пісаць шматслойныя саркастычныя тэксты альбо практыкавацца ў “клавіятурным мысьленьні” — распрацоўваць сецявыя жанры. Між тым, бумбамлітаўцы аддавалі перавагу перформансам і выставам не таму, што “не дарасьлі” да постмадэрнізму ці да Інтэрнэту. Наадварот, постмадэрновыя і кампутарныя гульні ў замежнай літаратуры здаваліся нам (прынамсі, мне, Мінскевічу, Сіну) чымсьці бясплённым і разбуральным — тым, што варта пераадолець ці прамінуць. Менавіта пошук альтэрнатываў постмадэрнізму — што б там ні казаў Акудовіч — і аб’яднаў бумбамлітаўцаў (адной з прычынаў такога выбару было тое, што постмадэрнізм тады ўжо абвесьціла сваёй ідэалогіяй ТВЛ).
Зрэшты, усе мы, апроч супольных акцыяў і публікацыяў (толькі яны й вартыя звацца “Бум-Бам-Літам”), займаліся кожны сваімі праектамі, і ў тым ліку — пісалі тэксты, у якіх, пры жаданьні, можна заўважыць уплыў эстэтыкі постмадэрнізму.
Калі мы скарыстоўвалі некаторыя прыёмы класічных авангардыстаў, дык не таму, што нічога ня чулі пра больш модную літаратуру, а таму, што тыя прыёмы лепш пасавалі нашай псіхалагічнай канстытуцыі і, галоўнае, у сьпецыфічных умовах сярэдзіны 1990-х гадоў менавіта яны былі найбольш эфектыўнымі для самавыяўленьня. Мы не капіявалі знаходкі авангардыстаў, а разгортвалі іх — пераносілі ў зусім іншы кантэкст (напрыклад, мары Антанена Арто пра магічны “тэатр жорсткасьці” трансфармаваліся ў маім варыяньце маніфэсту ББЛ у ідэю “літаратуры бяз словаў”).
Бумбамлітаўскія эксьперыменты ў свой час зрабілі істотны ўнёсак у тое, каб эстэтызаваць літаратурны працэс па-за межамі пісьма й кнігавыданьня. Аднак, сёньня мы эксьперыментуем больш на паперы, чым на сцэне. Бум-Бам-Літ быў суполкай перформераў, Schmerzwerk — гэта ўжо суполка пісьменьнікаў (мастацкімі акцыямі мы займаемся й цяпер, але пад іншымі шыльдамі).
– Вы пішаце па-беларуску — гэта для вас прынцыпова? Вам беларуская мова цікавая як такая?
— Я пішу ня толькі па-беларуску... Дый ня толькі літарамі. Выказаць думку можна і праз кулінарную кампазіцыю, і праз маршруты пацалункаў. Але некаторыя думкі найбольш утульна пачуваюцца ў кнігах. І па-беларуску надрукаваць іх бывае прасьцей, чым на іншых мовах.
Кнiжную мову таксама трэба разьвіваць. Я, дарэчы, прыдумаў некалькі граматычных правілаў, калі рэдагаваў падручнік Сержука Аляксандрава й Галіны Мыцык «Гавары са мной па-беларуску. Базавы курс клясычнае беларускае мовы»: ён мае выйсьці ў выдавецтве “Логвінаў”. Гэта першы за шмат гадоў падручнік мовы ў ейным несавецкім варыяньце. Дзіўная сітуацыя: дагэтуль няма добрага падручніка граматыкi на тарашкевіцы. Радыё Свабода, пакаленьне “Тутэйшых”, якія маюць добрыя рэсурсы, у тым ліку інтэлектуальныя, пакуль не наважыліся яго зрабіць, і вось гэтым апекаваюцца былыя бумбамлітаўцы, якіх вінавацяць у касмапалітызме, непісьменнасьці і г.д.
Прыдумаў, напрыклад, як сфармуляваць, чаму некаторыя істоты (кацяня, дзяўчо, старчо і г.д.) пазначаюцца словамі ніякага роду: яны не дасягнулі звычайнага шлюбнага ўзросту ці выйшлі з яго. Аўтары падручніка пагадзіліся з маёй прапановай дадаць у абноўленую граматыку два часы дзеяслова – перадпрошлы й перадбудучы (яны могуць ужывацца ў складаных сказах, дзе адна падзея папярэднічае другой: “Калі я прыйшоў, ты ўжо была заснуўшы”; “Купiм, як будзем зарабіўшы грошай”). У граматыцы Тарашкевіча гэтыя часы прапісаныя менш падрабязна й маюць назвы “запрошлы” й “прадбудучны”.
Алесь ТУРОВІЧ
— Што здарылася ў 2005 годзе? Дзесяцiгоддзе Бум-Бам-Лiту часам называюць адной з цiкавейшых культурных зьяваў пачатку тысячагоддзя.
— Лiтаратурная сiтуацыя пасьля 4-га кастрычнiка 2005 году ў пэўнай ступенi –этапная зьява ня толькi для ББЛ, але i для лiтаратуры ў цэлым. Дзесяць гадоў таму перманентна прадказвалi хуткую «сьмерць» ББЛ... i гэтыя прадказаньнi доўжацца дагэтуль. Адзначаныя «Хаўтуры» сталi этапнымi. Нехта заяўляў пра свой выхад, нехта ўспрымае ББЛ як пэўны перыяд у сваёй творчасьцi... нехта працягвае сваю прысутнасьць... Але, у ББЛ нельга ні ўвайсьцi, ні выйсьцi, як у «броўнаўскi рух» цi «лептоннае» поле. Пад час iмпрэзы я прачытаў «хвiлiну маўчаньня», але ў зале нiхто ня ўстаў, таму я зрабiў выснову, што ББЛ «жыў, жывы i будзе жыць». Вельмi радуюся таму, што працягваецца своеасаблiвая традыцыя, пераемнасьць пакаленьняў. Так «Хросны бацька» ББЛ Валянцiн Акудовiч быў пазначаны першым сярод выступоўцаў, але быў абвешчаны апошнiм... i ня выступiў (гэта ў пэўнай ступенi практычны працяг тэксту «Мяне няма»), сярод выступоўцаў было некалькi падпакаленьняў – крыху старэйшых, крыху маладзейшых, асаблiва прыемна было бачыць сваiх былых студэнтаў.
— Адбылося «пахаваньне» цi «рэанiмацыя»? З чым увогуле можна параўнаць ББЛ?
— І тое, i тое, плюс рэiнкарнацыя. Феномен ББЛ у тым, што гэты рух працягваецца. Так «Узьлёт», «Маладняк», «Тутэйшыя» шматлiкiя iншыя лiтаратурныя суполкi ўвайшлі ў архiў (у станоўчым сэнсе гэтага слова) – iх творчасьць вывучаюць акадэмiчныя i адукацыйныя структуры. У той час як ББЛ належыць да лiтсупольнасьцяў, якiя спалучаюць «архiў» i «сучаснасьць». Так, ББЛ i ў гiсторыю ўвайшоў (творчасьць вывучаецца ў курсах ВНУ, часам, нават у школах), напiсаны i пiшуцца навуковыя працы. Разам з тым – функцыянуе, дзейнiчае... у той цi iншай ступенi суадносiцца, узаемапранiкае i стасуецца з рознымi асобамi i калектывамi, як у часавым, так i прасторавым фармаце.
Вынайдзеная пэўная сiстэма, якую можна параўнаць з рознымi грамадскiмi аб’яднаньнямi, групамi. Так, ёсьць рэлiгiйныя групы, дзе дастаткова сабрацца ўтраiх, прачытаць малiтоўны тэкст – такiм чынам ужо ствараецца храм у душах, людзей яднае iмкненьне да Бога.. Ёсьць незалежныя маркетынгавыя сiстэмы, кшталту сеткавага маркетынгу. Там людзi iмкнуцца зарабляць грошы, i кожны адказвае сам за сябе. У сiстэме Ананiмных алкаголiкаў мэта толькi адна — устрымацца ад ужываньня алкаголю на пэўны перыяд. Існуюць сiстэмы Флэш-моба, калi людзi проста выпадкова сустракаюцца i ўчыняюць нейкую абсурдную дзею (кладуць кветкi да клоўна ля Макдональдса, проста зьбiраюцца на плошчы i пляскаюць у далонi, па чарзе пыдыходзяць да гандляра ў краме i пытаюцца пра кошт тавару... ББЛ можна ставiць у шэраг такiх арганiзацыяў.
Тут людзей аб’яднала проста iмкненьне да, даруйце за штамп, творчасьцi, гульнi... Па вялікім рахунку, сам лiтаратурны дыскурс, нацыянальна-беларускi дыскурс зьяўляюцца лакальнымі зьявамі ББЛ, хаця звычайна яго зьвязваюць з лiтаратурнай творчасьцю i беларускай мовай. У манiфестах i праграмах не рабiлася акцэнту на нейкiх сьвядомых пратэстах, канкрэтнай прапаганды «беларускасьцi», але пераважна тэксты стваралiся i агучвалiся па-беларуску, i, адпаведна, быў зроблены сапраўдны «Бум» у добрым сэнсе гэтага слова.
— Цi можа ўступiць у ББЛ неадушаўлёная рэч, напрыклад Лялька?
— Так, у межах ББЛ структурна арганiзоўваюцца рэчыўныя аб’екты. Напрыклад, у дадзенай сiтуацыi «Тазiк» можна разглядаць як «Стоўп» ББЛ. Тазiкаў ужо iснуе даволi багата (на розных вечарынах i мерапрыемствах выкарыстоўвалi розны посуд), класiчным варыянтам можна лiчыць алюмiневы, якi да таго ж павiнны «складвацца». Мяркую, нiхто з тазiкаў ня будзе супраць удзелу ў праектах тых жа лялек, iншых аб’ектаў, якiя ўступаюць у пэўныя стасункi з чалавекам. Гэта аркушы паперы, капiркi, друкавальныя машынкi, кампутары, прынтары...
Віктар Жыбуль
– Сёньня многія бумбамлітаўцы кажуць, што Бум-Бам-Літ яны даўно пакінулі. А ты выйшаў з ББЛ?
– Фармулёўкі кшталту “ўвайсьці ў ББЛ – выйсьці з ББЛ” выклікаюць у мяне дзіўныя асацыяцыі. Нібыта ББЛ – гэта нейкая таямнічая будыніна. Вось чалавек падымаецца па прыступках на ганак, адчыняе дзьверы, уваходзіць і... І выходзіць праз некалькі дзён/месяцаў/гадоў/дзесяцігоддзяў. Што з ім адбывалася ў загадкавай будыніне? “– Дзе ты?” “– Ды вось, ішоў з крамы, па дарозе ў бумбамліт заскочыў, але я ненадоўга, хутка вярнуся...”. “Дождж пачаўся! Трэба зайсьці ў бумбамліт, перачакаць”. “Прабачце, вы не падкажаце, як можна дайсьці да найбліжэйшага бумбамліту?”. “Давай збочым. Надта ўжо ў бумбамліт прыпёрла”. “У бумбамліт стаяла такая вялізная чарга, што мы вырашылі перацярпець”...
— А раптам у гэтай будыніне можна застацца назаўсёды?
— Не хацелася б. Будынак мае сьцены, а сьцены – гэта ўсё ж абмежаваньне Свабоды. Аднак ёсьць і яшчэ адна тэорыя, згодна з якой Бум-Бам-Літ – не арганізацыя, а, умоўна кажучы, тып творчага сьветапогляду ці, калі хочаце, стан душы. Тады па-іншаму ўспрымаецца і выраз “увайсьці ў ББЛ” – амаль як “увайсьці ў транс (экстаз, нірвану)”. “Што табе трэба для поўнага бумбамліту?” “Наш гуру ўвядзе вас у бумбамліт усяго за пяць хвілінаў”. “Я пазаўчора быў у такім бумбамліце, што нічога рабіць не хацелася”. “Паглядзі, Міхась пасьля гэтых таблетак ніяк з бумбамліту ня выйдзе!”. “О, як мы тады абкурыліся! Суцэльны бумбамліт!”. Праўда, ёсьць небясьпека безнадзейна падсесьці на бумбамліт і ператварыцца ў хранічнага бумбамлітаўца. Некаторым з нашых таварышаў ажно пачало неставаць пачуцьця болю, і яны стварылі цэлы завод па яго вытворчасьці (ці ўсё ж такі утылізацыі? – ёсьць розныя версіі). І назву дзеля каларыту далі нямецкую – “Schmerzwerk”.
Я можа цяпер і выйшаў бы з Бум-Бам-Літу. Але позна. Выходзіць ужо няма адкуль. Ужо няма той атмасферы, якая ахутвала нас гадоў 10 ці нават 5 таму. І нездарма вечарына, прысьвечаная дзесяцігоддзю нашага руху, называлася “Хаўтуры па Бум-Бам-Літу”. А пасьля прапановы Алеся Туровіча ўстаць усім, хто лічыць сябе бумбамлітаўцам, у зале падняўся толькі паэт Віктар Ываноў, які ніколі да руху дачыненьня ня меў. Вось так. Сёньняшні твар Бум-Бам-Літу прадэманстраваў “чалавек з боку”, хоць і эстэтычна блізкі нам.
Насамрэч Бум-Бам-Літ ні жывы, ні мёртвы. У яго няма пасьведчаньняў ні аб сьмерці, ні аб народзінах. Як ува ўсіх нас няма пасьведчаньняў пра тое, што мы – бумбамлітаўцы. Няма ў нас і пратаколаў пасяджэньняў, бо і пасяджэньняў ніякіх не было. Больш за ўсё мяне забаўлялі пытаньні кшталту “А пры чым Бум-Бам-Літ існуе?”, “А Бум-Бам-Літ афіцыйна зарэгістраваны?”, “А хто кіруе Бум-Бам-Літам?”. Ды ніхто. У нас, шаноўнае спадарства, абсалютная анархія! У добрым сэнсе анархія. У кожнага свая тэрыторыя творчай свабоды, і кожны абсталёўвае гэтую тэрыторыю на свой густ. Праўда, пры такіх поглядах мы зразумелі, што шыльда “Бум-Бам-Літу” для нас зусім не абавязковая.
– Калі так, то... а ці быў Бум-Бам-Літ?
– Усё ж быў. Бо ёсьць пра што прыгадаць. Быў шабаш з дзеркачамі ў парку імя Горкага. Былі вершы на таблетках і гарчычніках. Быў шпацыр з тазікам і сьцягам на Дзень Волі. Было вегетарыянскае людажэрства пад помнікам Янку Купалу. Была эстафета на роліках з адначасовым дэкламаваньнем твораў Пушкіна. Была нават перавозка труны ў тралейбусе – адна толькі падрыхтоўка да перформансу ўяўляла з сябе відовішча, ня горшае за сам перформанс. Карацей, уражаньняў шмат.
І сапраўднае мастацтва павінна ўражваць. Ня ўсе, аднак, разумеюць нашае мастацтва. У час аднаго з маіх выступаў нейкая разьюшаная жанчына падышла да сцэны, схапіла мікрафон і са словамі “Это не может больше продолжаться!” паваліла яго на сцэну. Я тады разгубіўся і ў знак пратэсту разьлёгся на сцэне. Думаў: няўжо ўсё, што я пішу і чытаю са сцэны, – такое паскуднае? Ды гэта не істотна. Проста ў зале часта сядзяць людзі, якія хочуць самарэалізавацца, але ня ведаюць як. Вось, напрыклад, ня так даўно на філфаку выступаў досыць бяскрыўдны расейскі паэт Дзьмітрый Вадзеньнікаў – дык да сцэны падыйшоў нейкі хлопец з расшпіленымі штанамі й высунутым... ну зразумела чым. Насамрэч самыя эпатажныя перформеры хаваюцца сярод публікі, толькі іх чамусьці ніхто на сцэну ня кліча.
– Ну а чаго можна чакаць ад Бум-Бам-Літу ў бліжэйшы час?
– Нічога. Чакаць можна ад кожнага асобна ўзятага бумбамлітаўца. Сам жа Бум-Бам-Літ ператварыўся ў нейкую фантастычную істоту, якая жыве сваім, незалежным ад нас жыцьцём. Але гэтая істота занадта лянотная і аморфная, каб ад яе чагосьці чакаць…
Серж Мінскевіч
— У чым фішка, то-бок, вешка літаратуры?
— У знакамітай кампутарнай гульні Сіда Мэера “Цывілізацыя” – сімулятара гісторыі чалавецтва – ёсьць важная галіна тэхналогіі – “літаратура”. Яна дазваляе будаваць у гарадах бібліятэкі, чым рэзка павышае культурны ўзровень і культурную экспансію нацыі, і дае права на ўзьвядзеньне цуду сьвету – Вялікую бібліятэку (маецца на ўвазе Александрыйская бібліятэка). Гэты цуд мае фенаменальную якасьць: адкрывае нацыі любую новую тэхналогію, вядомую хаця б дзьвюм іншым нацыям. Фактычна на паўгульні можна забыць пра навуку – тэхналагічныя дасягненьні вам будуць перадавацца вашымі ж спаборнікамі, а вы можаце траціць свае грошы на штосьці карыснае – напрыклад, культуру. Вопытны геймер на самым пачатку “Цывілізацыі” ўсталёўвае стратэгію на адкрыцьцё менавіта “літаратуры”.
Сід Мэер, як сапраўдны мастак кампутарных гульняў, заўважыў і аддаў належнае пазнавальнай (цікаўнаснай) функцыі літаратуры...
Навукоўцы дапусьцілі, што андроны – элементарныя часьцінкі, што ўваходзяць у моцныя ўзаемадзеяньні (напрыклад, унутры атамнага ядра) складаюцца з іншых элементарных часьцінак. І далі назву гэтым гіпатэтычным мікраўтварэньням – кваркі. Адметнасьць у наступным: назвы новым элементарным часьцінкам заўсёды давалі ад грэцкага ці лацінскага кораню (лептоны, фатоны, электроны; мезоны, пратоны, нейтроны і г. д.). А тут, раптам кварк. Слова ўзята амерыканскім фізікам М. Гел-Манам з раману Дж. Джойса “Хаўтуры па Фінегану”, дзе яно азначала нешта няпэўнае, містычнае.
Літаратурнае паходжаньне назвы найбольш загадкавых элементарных часьцінак – не выпадковасьць, а заканамерны вынік ідэячэрпаньня з літаратуры.
Нашая сьвядомасьць – трошкі банальнём, — як адна з формаў матэрыі — прадукуе кванты ўсёпазнаньня, якія можна назваць, (дайце ўжо разгарнуцца нашанскаму!) – ад санскрыцкага-беларускага веды – ведоны (ведоны, а не вядоны, “е” падкрэсьлівае повязь з санскрытам). Літаратура, як прадукт сьвядомасьці, выкладае іх у сваёй тэкста-матэрыі ў выглядзе слоўных утварэньняў (набору лексемаў), якім можна даць найменьне – ведземы. Пачуцьцёва-вобразныя, інтуітыўныя ведоны – што хочацца хацець пазнаць пераўтвараюцца літаратурай у рытарычныя дваякія пытаньне-адказы — ведземы — што б такое можна пазнаць, каб пазнаваць далей. Чым болей ведземаў мае літаратурны твор, тым ён больш каштоўны для чалавецтва.
— Напрыклад...
— There are more things in Heaven and Earth, than are dreamt of in your philosophy (Shakespeare). Перакладзем даслоўна, а не паводле Гаўрукова перастварэньня: “Ёсьць шмат рэчаў на Небе і на Зямлі, што ня сьнілася-мроілася вашай філасофіі”. (Шэксьпір). Гэта самы просты і агульны прыклад ведземы – тут закладзена найпрасьцейшая праграма пазнаньня непазнанага: сьніце-мройце дый прысьніцца-прымроіцца. Шэксьпіраўскія творы перанасычаныя ведземамі, якія даўно ўжо расьцягнутыя навукоўцамі і літаратарамі па іх уласных працах. “...Распалася вязьмо часоў. Навошта я народжаны зьвязаць яго ізноў?”... Увогуле прозьвішча Шэксьпір можна перакласьці: той, хто патрасае дзідаю. Значыць, той, хто паказвае шлях – нездарма існуе меркаваньне, што Шэксьпір прыхадзень з іншай планеты...
Такім чынам гнаселагічнасьць літаратуры — асноўная яе платформа. Адсюль жывучасьць, трывучасьць і несьмяротнасьць літаратуры. І пазнаньне літаратурнае мае шмат вектараў, ня толькі стрэлачкай у вонкавы сьвет, але і ва ўнутрадушэўны. Паэзія – гэта бясконцае пазнаньне прыгожага, пазнаньне каханьня, псіхалагізму індывідуальных паводзінаў і іншых псі-станаў, псі-хозаў і псі-фактараў... Адсюль вялікая разнастайнасьць паэзіі – ад сэнсанагружанай да алітэрацыйна-надсьвядомай.
Калі ў літаратурнай практыцы, няхай нават прымітызаванай, адчуваецца імпэтнасьць: штосьці такое спазнаць, свайго кшталку алгарытм чагопазнаньня, то такую практыку варта прызнаваць літаратурным творам. Як у кабіне ліфта, калі там зроблена пяць помкаў, то націснуўшы на іх, мы можам наведаць (спазнаць) пяць паверхаў, калі дзевяць, то і магчымасьцяў у нас будзе на дзевяць узроўняў. Няхай, там будзе ўсяго толькі адна помка, пры націску на якую адпадае падлога, але галоўнае, каб не была пустая сьценка...
Тут паўстае праблема крытэраў, якія на сучасьсе, дык вельмі і вельмі размытыя...
— Якое асноўнае пытаньне для “чагопазнаньня” ў беларускай літаратуры?
— У кожным творы гэтых пытаньняў даволі шмат. У быкаўскіх іх – неймаверная колькасьць. Але калі падыходзіць да ўсёй беларускай літаратуры прадузята, па-дубаўцоўску, то можна вылучыць адну тэндэнцыю чагопазнаньня. Прывядзем паралель: у расейскай літаратуры ўсё, умоўна кажучы, зводзіцца да пытаньняў “Што рабіць?” і “Хто вінаваты?” Хаця карысьней для самой Расеі, як гэта аднойчы заўважыў Юры Андруховіч, каб расейская літаратура грунтоўна распрацавала і трэцяе пытаньне: сінкевічаўскае “Камо грядеше?” ці на ліхі пачатак гогалеўскае “Куды ты, Русь, нясешся?”. Дык вось, беларуская літаратура ў сваёй цэнтрамасе вырашала пытаньне “А хто там ідзе?” Альбо кампактней: “Хто мы?” Ведземы ўсёпазнаньня замяняліся ведземамі самапазнаньня, а часам пераўтвараліся ў самакапаньне. Недавырашанасьць праблемы, насамрэч вострая, і прыкладам тое, што некаторым дзяржмужам сорамна сябе лічыць беларусамі... Аднак схема паўтараецца зноў і зноў: недавынырнуты крык “Хто мы! Беларусы!”, пастаянна тоне ў шэрым натоўпе і чарговымі ўсхлюпамі непакоіцца пра мову. Але ня трэба пра яе непакоіцца, яна ёсьць, а на дварэ Інтэрнэт! Калі яна вам дадзеная (ад дзядоў і прадзедаў), то й пішыце на ёй, паліруйце, разьвівайце, ёсьцека, нарэшце, прыставачна-суфіксальны спосаб словаўтварэньня для сінтэзу дыяментаў, ёсьцека дыялекталагічныя брыльянтавыя выкапні! Пашырайце! Спадар Алесь Каўрус усё запіша і зарэеструе!
Дзіўнай, таксама выглядае праблема ўласнабеларускага твору. “А гэта ў вас беларускі твор?” Памятаю, некаторыя літаратары казалі мне: “Так, у цябе фантастыка цікавая, але яна нейкая міжнародная, а дзе ў ёй беларускае?” Шчыра кажучы, мяне гэтае пытаньне ставіла ў замежак. Дастаткова, што напісаны твор па-беларуску і захоўвае думкі беларуса-пісьменьніка, да якіх я сябе залічваю.
“Хтомысьць”, не загана, праяўлялася ў рамантычна-ўзьнёслых творах, сапраўдных узорах нашай літаратуры (Янка Купала, Якуб Колас, Натальля Арсеньнева, Уладзімір Караткевіч і інш.) Праяўлялася і ў назвах пісьменьніцкіх арганізацыяў “БелАПП” (былы “Маладняк”), “Тутэйшыя”. Сюды варта аднесьці тэвээлаўскі праект “Правінцыя”. А на жарце з абрывіятурай галоўнай пісьменьніцкай арганізацыі СПБ можна паказаць пераадоленьне інтраскіраванага “Хто мы?” на экстраразгорнутае “Гэта мы!”: Саюз Пісьменьнікаў Беларусі – Саюз Беларускіх Пісьменьнікаў – Беларускія Пісьменьнікі Сьвету – Сусьветнавядомыя Беларускія Пісьменьнікі.
Практычна, менавіта Бум-Бам-Літ, дзесяцігодзьдзе якога адзначаецца, да пытаньня “Хто мы?” падышоў па-іншаму: ня “хто мы як тутэйшыя?”, а “хто мы як творцы?”, і адразу ж агульнае “Хто мы?” само сабой пераўтварылася ў “Вось мы!”
Юрась Барысевіч паіранізаваў: “Бум-Бам-Літ як суполка распаўся, пры тым застаўшыся як рух”. Такім чынам сентэнцыя “Вось мы!” захоўваецца.
Аднак зычу кожнаму творцу вымавіць запаветнае “Вось Я!”
Арцём Кавалеўскі
— Арцём, як вядома, ты прыйшоў у ББЛ ня з самага пачатку яго заснаваньня. Ці было тваё далучэньне да руху выпадковым?
— Я ня веру ў выпадковасьці. Калі ў 1999 годзе Серж Мінскевіч прапанаваў мне далучыцца да “зрухароў” ББЛ, я ўспрыняў гэта цалкам натуральна: тады мне імпанавала атмасфера творчай разьняволенасьці, канцэптуальнай хаатычнасьці ды эпатажнага флёру ББЛ з яго напаўмаргінальным ваганьнем паміж літаратурнай прысутнасьцю і сталым жаданьнем уцёкаў ад усяго таго, што прынята лічыць прыгожым пісьменствам. Эклектычнасьць мастацкіх пазіцыяў руху была для мяне відавочнай: бадай кожны ўдзельнік меў за абавязак тэарэтычна абгрунтаваць тыя творчыя прынцыпы, якім аддаваў перавагу і якімі кіраваўся ў працэсе стварэньня сваіх тэкстаў (ды іншых мастацкіх прадуктаў). Так, з маім “прыходам” у ББЛ у метадалагічную скарбонку руху, у якой і без таго было ўжо багата разнастайных “– ІЗМаў”, трапіў і мой літаратурна-мастацкі метад “логафармізм”, увасоблены ў форме зыходнага маніфесту (Пачатак логафармізму: Маніфест, Першацьвет. 1999. № 7-8. С. 38 – 42). Менавіта гэтую падзею ў сваёй творчай біяграфіі я лічу адпраўным пунктам суіснаваньня ў руху. Іншая справа – непасрэдны ўдзел у жыцьці ББЛ. Я заўсёды лічыў (і лічу), што прыналежнасьць творцы да пэўнай суполкі, згуртаваньня альбо руху – зьява часовая і ў пэўнай ступені непазьбежная. Перад тым, як увайсьці ў ББЛ, я меў карысную, на мой погляд, магчымасьць назіраньня і рэфлексіі над тым творчым матэрыялам, які ўдзельнікі руху намагаліся ўвасобіць у досыць правакацыйных, але часам вельмі наіўных формах. Асабліва гэта тычылася тэарэтычнага боку творчасьці, які ББЛ ніколі не пакідаў па-за ўвагаю. Цытацыя і некрытычнае перайманьне чаго і каго заўгодна з сучаснага агульнагуманітарнага мысьленьня ў творах некаторых аўтараў руху, прыпраўленыя інсітным адчуваньнем сучаснай эстэтыкі, выключна інтуітыўным (а таму і ўяўна пераканаўчым) поглядам на сучаснае мастацтва, імкненьне ўвасобіць свае пазалітаратурныя прыхільнасьці ў слоўнай творчасьці часам падаваліся вельмі штучнымі і сумніўнымі (лебедзь, рак і шчупак). Але разам з тым менавіта гэта і падкупляла! Прынцып гульні, памножаны на жаданьне ўсеагульнай канцэптуалізацыі і максімальнай свабоды, надта прыцягальны і прывабны для маладога творцы, не прыгнечанага заштампаванымі, кандовымі вызначэньнямі мастацтва. ББЛ па вялікім рахунку мне заўсёды ўяўляўся тым вольным прасьцягам (менавіта прасьцягам, а не суполкай, групоўкай, нарэшце, рухам), дзе можна раз і назаўсёды пазбавіцца эстэтычнай закамплексаванасьці ў самым шырокім яе разуменьні. Прымаючы ўдзел у імпрэзах ББЛ, я падсьвядома адчуваў сябе (ды іншых паэтаў) малым дзіцём у строі зайчыка, які ўскараскаўся на табурэтку перад каляднай елкай, каб прачытаць вершык пра тую ж елку... Тут табе і дэкламацыя, і перформанс, і непасрэдная аўтакрэацыя! ББЛ заўсёды быў уласьцівы здаровы інфантылізм. З іншага боку, трэба ўсё ж пазбавіцца наіўнага меркаваньня пра заўсёднасьць і ўсюднасьць руху. Так, з яго цяжка выйсьці (бо прасьцяг гэты ня мае строга вызначаных межаў), але і канстатацыя міфічнай прысутнасьці (як пэўнай універсаліі) ў міфічнай прасторы можа спарадзіць комплекс творчай непаўнавартасьці. На жаль (а можа, і на шчасьце), perpetuum mobile яшчэ ніхто ня вынайшаў. Вандроўка ў прасьцягу, хай сабе і вельмі прывабным, ня можа быць бясконцай... Вяртаньне наканавана амаль кожнаму. Але, каб вярнуцца, трэба, безумоўна, мець сілы. Іншае пытаньне – куды вяртацца?...
— Сёньня, калі ўжо спраўленыя хаўтуры па ББЛ, і мы можам больш менш аб’ектыўна зірнуць на яго 10-гадовую гісторыю, як табе здаецца, што было найвялікшым здабыткам і найвялікшай паразай руху?
— Шчыра кажучы, я не лічу, што нядаўнія “хаўтуры” можна ўважаць за прызнаньне сьмерці альбо зьнікненьня руху з нацыянальнага літаратурна-мастацкага працэсу. “Хаўтуры” – гэта толькі чарговая ўдалая акцыя ББЛ, якая, як ні парадаксальна, засьведчыла досыць вялікую папулярнасьць руху сярод публікі, што цікавіцца сучасным мастацтвам (хоць, вядома, у нашай краіне абрад хаўтураў заўсёды зьбіраў грамаду выпадковых разявакаў). Зразумела, што, паклаўшы руку на сэрца, нікому з сёньняшніх, а таксама былых зрухароў, ня хочацца пакінуць і назаўсёды разьвітацца з такім раскручаным брэндам як ББЛ. Нават суполка Schmerzwerk, якая фактычна зьявілася спадкаемцам ББЛ, не дасягнула ўзроўню папулярнасьці руху, які вось ужо некалькі гадоў перманентна канае (як бачым, не заўсёды першы блін камяком). ББЛ як праект, праект удалы і вядомы, яшчэ доўга будзе актуальным, нават калі актуальнасьць гэтая паспрыяе паступовай “рэінкарнацыі” праекту. Але трэба ўзяць пад увагу асобасную творчую стомленасьць аўтараў, якія дагэтуль нясуць на сабе цяжар колішняй заангажаванасьці руху. Ці будуць яны здольныя заставацца тымі няўрымсьлівымі, гарэзьлівымі хлопчыкамі і дзяўчаткамі, для якіх гульня ў ББЛ і надалей застанецца цікавай творчай актуаліяй? Наўрад ці. У рэшце рэшт, кожны з нас сталее... Супольнасьць мае саступіць месца прыватнай рэалізацыі. Гэта цалкам натуральны працэс. Калі казаць пра найвялікшае дасягненьне ББЛ, то тут шмат чаго можна прыгадаць. Выступаючы ў Кракаве па запрашэньні студэнцкай арганізацыі Ягелонскага Універсітэту “Koіo wschodnie” з лекцыяй “Бум-Бам-Літ: 10 гадоў гульні бяз правілаў”, я даводзіў польскай аўдыторыі, што ББЛ – гэта фактычна першая літаратурна-мастацкая арганізацыя на Беларусі, якая ў сваёй дзейнасьці замяніла традыцыйны панятак стэрэатыпу на плюралістычны панятак стэрэагусту (што ў прынцыпе не ўласьціва беларускаму менталітэту) за кошт сьвядомай эклектычнасьці і наўмыснай разгалінаванасьці творчых канцэпцыяў. Па-другое, гэта сьвядомае далучэньне руху да агульнаеўрапейскага літаратурна-мастацкага працэсу. Дагэтуль амаль ніхто з беларускіх літаратараў (за рэдкім выключэньнем) так актыўна ня ўдзельнічаў у міжнародных фестывалях, акцыях, не выдаваў супольных літаратурных зборнікаў, не дэманстраваў айчынную творчасьць за мяжою. Безумоўна, ББЛ тут па-за канкурэнцыяй. І, нарэшце, як ні пафасна гэта гучыць, актыўная папулярызацыя айчыннай літаратуры (роднай мовы) сярод беларускай моладзі. Дзякуючы выступам бумбамлітаўцаў маладая грамада зразумела, што сучасная беларуская літаратура – гэта cool, а пісаць і размаўляць па-беларуску – модна. Што тычыцца паразаў, а дакладней, пралікаў руху, якія, безумоўна, былі, то тут я б назваў, у першую чаргу, перанасычанасьць ідэямі, якія вялі фактычна да пазаканцэптуальнасьці творчых падыходаў і пэўнай блытаніны ў філасофскай метадалогіі руху. Ня спраўдзілася таксама спроба постмадэрнісцкага пазіцыянавання руху, бо фармальныя пошукі ў большасьці творчых праектаў удзельнікаў ББЛ мелі пад сабою выключна мадэрнісцкую глебу, і гэта, у прынцыпе, зусім натуральна, калі ўлічыць, што “новую” літаратуру некаторыя ідэолагі бачылі па-за ўласна літаратурным дыскурсам.
Ільля Сін
— Тыповыя прэтэнзіі да радыкальна нерэалістычнай эстэтыкі можна падзяліць на дзьве групы. Па-першае, гэтая “пустая гульня” надта ўжо далёкая ад актуальных праблемаў у жыцьці беларускага грамадства, а па-другое, усё гэта колісь ужо было...
— Мая творчая практыка непасрэдным чынам грунтуецца на ўласнай экзістэнцыі, хаця і адлюстроўвае яе даволі апасродкавана – што, увогуле, характэрна для любых стасункаў паміж мастацтвам і рэчаіснасьцю. Я не адмаўляюся ад слова “гульня”, хаця і не разумею ягоных адмоўных канатацыяў. У творах, прыналежных да мадэрнізму, яно мела амбівалентнае значэньне, і толькі постмадэрнізм (да якога я, паўтаруся, ня маю сутнаснага дачыненьня) абсалютызаваў гэтае паняцьце. Трансгрэсія паміж гульнёй і сапраўднасьцю – і трансгрэсія нярэдка вельмі трагічная — тэма папраўдзе найцікавейшая.
Вялікай праблемай беларускага грамадства я лічу тое, што дыскурс газеты цалкам прэвалюе над усімі іншымі дыскурсамі, выцясьняючы іх на маргінэз. Нямала літаратурных, мастацкіх і тэатральных тэкстаў сёньня па сваёй сутнасьці прыналежаць да журналістыкі, і толькі паводле фармальных прыкметаў могуць быць далучаныя да мастацтва. Мой улюбёны аўтар мітрапаліт Антоні Суражскі пісаў пра абмежаванасьць і “звужанасьць” гэткага погляду на сьвет. І вельмі прыкра, што кімсьці яго “тэрытарыяльнае” пашырэньне горача вітаецца – толькі з той прычыны, што гэты дыскурс актуальны.
Што да “ўсё ўжо было”... Паводле маёй найглыбейшай перакананасьці, слова “прагрэс” да мастацтва наогул не пасуе. Разьвіцьцё выяўленчых сродкаў у літаратуры было вычарпанае яшчэ, бадай, на пачатку ХХ стагоддзя, і з гэтым нічога ня зробіш. Але гэтыя сродкі, па вялікім рахунку, маюць ужытковы характар, яны другасныя ў дачыненьні да асобы аўтара і яе інтэнцыяў. Таму практыка кожнага аўтара ўнікальная, калі толькі ён не карыстаецца штампамі – ці, дакладней, карыстаецца імі творча.
— Здаецца, публіка ў нас ужо стамілася ад гэтых постмадэрнізмаў і авангардызмаў. Хочацца чагосьці простага ды ўцямнага. Ці не адчуваеш ты пэўны крызіс у літаратуры?
— Хіба можна лічыць, што літаратура нібыта знаходзіцца ў крызісе толькі таму, што яе ніхто не чытае – з сацыялагічнага, вядома, пункту гледжаньня. У гэтым я акурат ня бачу вялікай бяды – хутчэй, мне ўсё адно. Людзей, якія спрабуюць навязаць нашай літаратуры ня толькі шкодную, але і абсалютна недарэчную для яе сёньняшняга стану логіку кан’юнктуры (бо дыктаваць яе павінен рынак, а яго няма), цэнзурным словам не ахарактарызуеш.
Тугу па ўцямным аднаклеткавым пісьме сёньня задаволіць вельмі проста – зайдзіце ў любую кнігарню і пагартайце кнігі “элітарных” маскоўскіх серыяў. І вось гэтае лайно, якое хтосьці трапна ахарактарызаваў псеўдарэалізмам, акурат і выклікае ў мяне алергічную рэакцыю. Мне не цікава тое, што распавядае большасьць сучасных аўтараў.
Я сфармуляваў бы праблему прыкладна гэткім чынам: мастацтва пазбавілася метафізікі. Яно пазбавілася духоўнай праблематыкі і таму стала прымітыўным. Раней крычаць пра адмаўленьне Бога было пафасна і крута, а цяпер, калі Ягоная адсутнасьць у сьвядомасьці многіх людзей страціла прысмак сенсацыйнасьці, пераўтварылася ў паўсядзённую рэальнасьць, якая даўно ўжо ня муліць вока, іхні сьвет звузіўся і зрабіўся аднамерным.
— Што ты скажаш пра месца Бум-Бам-Літа ў гісторыі беларускай літаратуры? Ці праўда, што зьяўленьне руху стала лагічным зьвяном яе эвалюцыі?
— Я катэгарычна супраць лінейнага і пасьлядоўнага разуменьня гісторыі мастацтва. Перакананы, што яна ня мае ніякай логікі або структуры і ўяўляе з сябе спарадычнае нагрувашчаваньне індывідуальных выказваньняў – часам даволі няўцямных. Вядома, такая гісторыя павінна існаваць і ў ёй, неаспрэчна, ёсьць пэўная карысьць. Але яна мусіць успрымацца як асобны тэкст, інтэлігібельная пабудова, не іманентная самой сукупнасьці артэфактаў.
Зьяўленьне Бум-Бам-Літу не было дэтэрмінаванае ніякімі глабальнымі працэсамі ў беларускай культуры, бо кожны з нас прамаўляе менавіта ад сябе. У адзін цудоўны дзень мы сабраліся, выпілі і зразумелі, што нягледзячы на нашую рознасьць, можам займацца гэтым і надалей. Бо нашыя творчыя практыкі пачуваліся разам даволі ўтульна. Потым хтосьці ўстаў з-за стала і пайшоў сваім шляхам, а хтосьці квасіць яшчэ і дагэтуль.
Усевалад Гарачка
—Усевалад, ты рэгулярна друкуешся ў выданьнях холдынгу. Але, з іншага боку, зьмяшчаеш свае творы на старонках “Нашай нівы”, “ARCHE”. Складваецца ўражаньне, што для цябе, у адрозьненьне ад многіх нашых літаратараў, няма падзелу на “сваіх” і “чужых”.
— Нехта сказаў: дзе зьбяруцца два беларусы – там узьнікне тры партыі. Магчыма, у мяне не беларускі менталітэт, але і выданьні холдынгу з аднаго боку, як і “Наша ніва” з “ARCHE” – з другога – мне аднолькава свае. І адначасова чужыя, бо адны і другія для мяне найперш сродак камунікацыі: на іх старонках я свабодна выяўляю сябе, і пакуль ніхто ня чыніць мне перашкодаў. Гэта як у выпадку з аператарамі мабільнай сувязі: я ня ведаю і ведаць не хачу, ці сябруюць паміж сабой VELCOM, МТС, БелСел, – я карыстаюся іх паслугамі. І сьмешна было б, каб, напрыклад карыстальнікі VELCOM былі ворагамі карыстальнікаў МТС.
— Як ты ставішся да прафесіяналізму ў паэзіі?
— Ня ведаю, наколькі гэта ўжо будзе паэзія, але пра прафесіяналізм у вершаскладаньні гаварыць можна. Вышывалі ж па пэўных канонах народныя майстрыхі ручнікі, фартухі і абрусы. Пры гэтым нават нейкая “прастора” заставалася для ўласнай імправізацыі. Так можна складаць і вершы — рытмізаваныя рыфмаваныя тэксты на пэўную тэму, аздобленыя пэўнымі мастацкімі тропамі. Але іх аўтараў лепш называць не паэтамі, а, як сказаў у адным са сваіх зномаў Разанаў, вершапісцамі.
Сапраўдная ж паэзія — пэўная душэўна-духоўная практыка. І “трэніроўцы”, нейкаму разьвіцьцю, удасканаленьню найперш падвяргаецца менавіта душа паэта.
— Большасьць з тых, хто прэтэндуе, каб іх называлі паэтамі, хоць раз у жыцьці ды паспрабавалі напісаць паэму. Ці былі такія спробы ў цябе?
— Так, былі. Я напісаў тры паэмы. Дзьве з іх, іранічныя, нідзе не друкаваліся. Трэцюю паэмай можна назваць толькі з нейкай умоўнасьцю (у першую чаргу з-за аб’ёму). Хаця многія атрыбуты паэмы ў гэтым творы, які некалі друкаваўся ў “Крыніцы” і быў прысьвечаны Т. Будовіч і В. Слінко, прысутнічаюць.
А ўвогуле лічу, што калі паэзію параўноўваць з фронтам полымя, што захоплівае ўсё новыя і новыя прасторы (ніколі не даводзілася паліць сухую траву вясной?), то жанр паэмы даўно ўжо знаходзіцца ў вобласьці папялішча.
Паэзія несупынна мяняе “зброю”, “тактыку”, “абмундзіраваньне”. Хаця часам і цяпер бывае цікавым паглядзець на рыцарскія баі. Але глядзім мы на іх зусім іншымі вачмі — як на нейкую экзотыку.
Ды і чытача нашым “майстрам слова” трэба пашкадаваць. Бо слабы ён стаў — рэдка хто цяпер давалачэцца да паловы паэмы.
Зьміцер Вішнёў
— «Бум-Бам-Літ» памёр?
– Шмат казалася сур’ёзных і модных словаў, тэрмінаў, канцэпцыяў... У кожнага свая пазіцыя ў дачыненьні да літаратурнай сітуацыі, сваё азначэньне ролі «Бум-Бам-Літу» ў гісторыі айчыннай і замежнай літаратуры. Я думаю, што гэта нармальна. На адным з апошніх выступаў на філфаку БДУ празаік Альгерд Бахарэвіч жартам паведаміў слухачам, што вось «гэтых» – ён зусім ведаць ня хоча (меліся на ўвазе І. Сін, Ю.Барысевіч і я). У кожным жарце ёсьць і крышку праўды. Надышоў момант калі мы павінны больш глыбока і дасканала займацца ўласнай творчасьцю і адасобіцца ад інстынктаў натоўпу. Пагрукалі ў тазік – і досыць. Варта рабіць творы больш глабальныя і сур’ёзныя, каб на зыходзе жыцьцёвага шляху не было адчуваньня нерэалізаванасьці. Усё ж карпаратыўная творчасьць карысная для асобы да пэўнай мяжы, а потым падобныя заняткі пачынаюць замінаць у станаўленьні гэтай самай асобы. Сяброўскія адносіны паміж тымі, хто гуляўся ў бумбамліты, думаю, застануцца, а вось творчыя практыкі будуць іншымі. «Бум-Бам-Літ» не памёр і памерці ня можа — як думаецца, у яго распачаўся другі жыцьцёвы цыкл. Кажуць, што жыцьцё – гэта працяглая хвароба, якая заўсёды сканчаецца лятальным зыходам, я думаю, што ў «Бум-Бам-Літа» распачалася новая стадыя хваробы, але ў адрозьненьне ад чалавека, яго ніколі не напаткае лятальны зыход. Ён, у пэўным сэнсе, нагадвае птушку Фенікс, якая ўвесь час гіне і зноўку паўстае з попелу.
— Днямі заходзіў на гарбату да Уладзіміра Арлова і пачуў ад яго, што, паводле меркаваньня Юрыя Андруховіча, бумбамлітаўцы сваю назву «Бум-Бам-Літ» папросту склямзілі ў творчай суполкі «Бу-ба-бу», бо ўзьнікла яна значна раней.
– Ну, гэта яшчэ трэба праверыць, хто ў каго склямзіў. Нашая назва высьпявала ў прасторы, і, мажліва, украінскія правакатары сьпецыяльна засылалі да нас агентаў і вывозілі назву часткамі, бо, як бачыце, наш варыянт назвы больш аб’ёмны і дасканалы – некалькі літараў яны згубілі (альбо мы прыдбалі)... А калі сур’ёзна – гэта неверагоднае супадзеньне. Калі мы арганізоўваліся, і не падазравалі пра існаваньне «Бу-ба-бу». Наіўна думаць, што ў тыя часы кагосьці з удзельнікаў украінскай літаратурнай суполкі ведалі на Беларусі. Я і цяпер памятаю, як мы ламалі галаву з назвай, і праца гэтая была супольнай. Дарэчы, кожны ўдзельнік руху меў уласны маніфест, акрамя гэтага ён меў і сваю інтэрпрэтацыю назвы «Бум-Бам-Літ».
— Як ты думаеш, каго не хапала на “Хаўтурах...”?
— Не хапала Дзяніса Хвастоўскага і Андруся Белавокага – літаратараў, якія назаўсёды застануцца маладымі, бо яны ад нас сышлі ў вельмі маладым узросьце. Выхад кнігі бумбамлітаўца Дзяніса мы падгадалі да дзесяцігоддзя «Бум-Бам-Літу», а кнігу неа-бумбамлітаўца Андруся яшчэ пакуль рыхтуем. Не хапала Усевалада Гарачкі і ягоных сябрукоў рабочых. Ён робіць выгляд, што нас не заўважае, нейкія малітвы чытае – яго цяпер цікавіць адно рэлігійная паэзія. Не хапала Альгерда Бахарэвіча. Няўжо ён сабе думае: калі налыса пагаліўся і шмэрцвэркаўскую пляшку паклаў у кішэню, дык яму ўсё можна? Не – тое рыльца, што тырчыць з майткоў – ня выратуе. Ён хоць на дзесяцігоддзе прышоў і верш пра нямецкую мову прачытаў, але адхрысьціцца ад сябрукоў ня зможа; давядзецца па жыцьці бумбамлітаўскую лямку цягнуць – лёс такі. Не хапала некаторых класікаў, але гэтую гісторыю вы ведаеце, «Беларуская деловая» напісала: у выніку аншлагу мэтрам не хапіла месца на нашай камернай сустрэчы...
Вальжына Морт1
— Шаноўная Вальжына, ці праўда, што забаўляльная функцыя літаратуры павінна быць моцна рэдукаваная ў творчасьці са...
— Ды пайшоў ты, пудзіла гароднае!
— А як можна акрэсьліць квінтэсенцыю дэміургічных высілкаў га...
— Во дэбіл!
— Еўрапейскі шлях разьвіцьця беларускай нацыі, гвалтоўна спынены — аамогвов...прпр... адчапі-іся... (Хрып).
P. S. Дыктафонная стужка зафіксавала апошнія словы маладога журналіста Грышы Голема. Нараніцу пасьля сьвяткаваньня 10-х угодкаў літаратурнага руху Бум-Бам-Літ ягонае безжыцьцёвае цела сплыло па Сьвіслачы – далёка ад месца ўчарашніх баляваньняў...
1 Паводле шматлікіх крыніцаў – афіцыйных і падпольных – вядомая ў малых краінах Еўропы, Афрыкі і Антарктыды паэтка і празаік Вальжына Морт залятала на 10-годдзе Бум-Бам-Літу ў Беларусь з Фларыды (цягам апошняга часу землі Паўночнай Амерыкі білі ураганы, там адбывалася паводка, падчас якой паўсюль танчылі квадратныя алігатары і кайманы).
|
