“Няпроста ішло будаваньне Літоўска-Беларускага гаспадарства, у якім нашая мова была дзяржаўнай...
Найвышэйшай ваенна-палітычнай магутнасьці
і міжнароднага аўтарытэту гэтая дзяржава
дасягнула пры вялікім князе Вітаўце.”
В. Чамярыцкі, дасьледчык і перакладчык
“Летапісу вялікіх князёў літоўскіх”
Ад аўтара
Раман “Знак Вялікага магістра” ахоплівае перыяд з 1388 па 1392 год, (апроч эпілогу, які апавядае пра славутую Грунвальдскую бітву 1410 году).
Гэта былі вызначальныя гады для лёсу нашай беларускай дзяржавы. Барацьба князя Вітаўта за незалежнасьць Вялікага Княства Літоўскага (сёньняшняй Беларусі), распачатая ім супраць стрыечнага брата, вялікага князя літоўскага і караля польскага Ягайлы (у праваслаўі Якава, у каталіцтве Уладыслава ІІ), скончылася Востраўскім пагадненьнем, якое зрабіла немагчымай інкарпарацыю ВКЛ у Польшчу, што было амаль непазьбежна пасьля Крэўскай уніі 1385 году.
У часы Вітаўта нашая краіна сапраўды дасягнула свайго найвялікшага росквіту як у культуры (яна мела нацыянальны беларускі характар), так і на міжнароднай арэне. Вымусіўшы Ягайлу пайсьці на замірэньне, Вітаўт тым самым умацаваў мір паміж ВКЛ і Польшчай, што дало свой плён праз васемнаццаць гадоў, калі аб’яднаныя сілы Польшчы і ВКЛ разграмілі магутны Ордэн крыжаносцаў, альбо, як яго яшчэ называлі ў Польшчы, Закон, які рэальна пагражаў народам гэтых краінаў. У бітве пад Грунвальдам у 1410 годзе вырашальнае значэньне ў самы цяжкі момант бітвы мела мужнасьць трох смаленскіх палкоў. У сёньняшняй гісторыяграфіі, асабліва ж рускай, гэтым падкрэсьліваецца значнасьць для перамогі менавіта рускіх палкоў. Гэта ня што іншае, як звычайная фальсіфікацыя, бо на момант Грунвальдскай бітвы Смаленск уваходзіў у склад ВКЛ.
Постаць Вітаўта Вялікага (1350-1430) ўпершыню ў беларускай літаратуры выведзеная ў рамане эміграцыйнага пісьменьніка Уладзімера Случанскага “Драбы”, але яна патрабуе не аднаго твору, таму што яго жыцьцё і яго эпоха ў гісторыі беларускай дзяржавы маюць велізарнае значэньне. Дастаткова ўспомніць хаця б той факт, што менавіта Вітаўт у 1416 годзе ўтварыў праваслаўную мітраполію ў ВКЛ з цэнтрам у Новагародку, і пры ім пачаўся працэс цэнтралізацыі Вялікага княства Літоўскага – нашай дзяржавы.
Гэты раман напісаны для моладзі, але сёньня ў нас няма ні выдавецтва, ні выданьняў для юначага ўзросту. Таму я прапаную гэты твор чытачам адзінага даступнага для мяне ў сёньняшнія неспрыяльныя для нацыянальнай літаратуры часы часопісу “Дзеяслоў”.
Напад
Ахоўнікі – воі ляжалі і на паляне, і вакол яе: хто скурчанелы, тырчком – так, як валіўся з каня, хто распластаўшыся на пажоўклай траве, а хто – уткнуўшыся ў зямлю, быццам шукаючы ў яе абароны. Было відавочна — усе яны былі захопленыя сьмерцю зьнянацку. У кожнага – у каго ў горле, у каго ў вуху, а ў некаторых у сьпіне ці грудзях – тырчала страла, і абыякавы вецер трапаў пярынкі, умацаваныя ў рашчэпы на канцы стрэлаў. Параненых дабівалі мячамі – жахлівыя раны заплылі счарнелай крывёй, якая застыла на заскарузлым адзеньні.
Кашталян Лідскага замку Нарбут, што ў той злашчасны поўдзень 1389 году прыехаў да Альгердавай паляны на свае вочы пабачыць зладзейства, стаяў як анямелы. Яго паднялі з ложку ў самы той момант, калі ён, з вечару распараны лазьняй і разьвяселены медавухай, бачыў у сьне, як гоніцца за баярскай дачкой Лозкай па сьцяжыне, што праразае лясную паляну. Разгарачаны хоцьцю, нібы гарачаю парай, ён ламіўся за маладзіцай, як лось, ужо гатовы падмяць пад сябе юнае, пругкае дзявочае цела, – і раптам грукат у дзьверы, трывожны голас вартавога, і вось ужо заспаная, з краёчкам ранішняй зары раніца абдае холадам ногі, занадта пасьпешліва абгорнутыя анучамі, а вочы ня хочуць бачыць тое, што і так нікуды ўжо ня зьнікне: крывавыя пісягі на зжаўцелай, трохі прыхопленай шэраньню траве, пераламаныя бярэзіны, а галоўнае — мёртвых вояў, што ўчора павезьлі з замку скарбонку. Ня тую, звычайную, у якой пасылалася ў Вільню штомесячная даніна з Лідскага княства. Учора з замку павезьлі заморскага дрэва куфар, інкруставаны перламутрам і косьцю, ды не пусты — з сотняй залатых чэшскіх грошаў, пяцьцю каштоўнымі камянямі, дзесяцьцю нізкамі перлаў, двума залатымі бранзалетамі, дзе ў гнязьдзечках зьзялі дробныя пярліны. А яшчэ – пяць залатых крыжоў, варцобы1 з серабра і сярэбраныя ж цяжкія кубкі – ажно шэсьць… А чаша з празрыстай марской пярліны, акаваная золатам, дзе на закрыўцы, выразаныя з дзівосным майстэрствам, мілаваліся залатыя Лель і Лада! Але найкаштоўнейшае — гэта вялікі залаты медальён з васільковага колеру сапфірам пасярэдзіне і зялёнымі смарагдамі па баках.
Сам ён укладваў усё гэтае багацьце ў куфар, сам замацоўваў пячаткай пералік, старанна выведзены на пергаменьце пісарам Няжылам.
Сястра вялікага князя і караля Ягайлы, гаспадыня замку княгіня Марыя пад аховай дзесяці вояў пасылала ў сталіцу скарбы, якія завяшчаў гаспадару Літоўскае зямлі ейны васал баярын Страміла. Бязьдзетным паміраў ён, таму прасіў княгіню Марыю апекавацца ягонай жонкай. Ведаў баярын – слабая і безабаронная баярыня Раіна, абяруць яе родзічы, абдзяруць, як тую ліпку. Калі ж заступіцца за Раіну княгіня, то, магчыма, маладая яго малжонка2 трапіць у віленскі вялікакняскі, а можа, і каралеўскі кракаўскі двор – а там хопіць ёй і дабра, і абароны.
— Што будзем рабіць? – запытаўся памочнік Кот. Ён быў, бадай, яшчэ больш разгублены, чымся сам кашталян. Ніколі ня бачыў ён адразу столькі забітых – ажно васьмёх! Ды каго — замкавых панцырных баяраў3, якіх усе добра ведалі і якіх толькі ўчора адпраўлялі з замку. Знайшлі іх толькі на дасьвецьці, і адразу ж паведамілі аб тым у замак. А ён, кашталян, ужо адправіў ганца ў Вільню і, па загадзе княгіні, у Кракаў. Магчыма, што раскрые злачынства і ён сам, бо гэта ж ягоныя людзі.
Вось яны тут – Заяц, які выводзіў на дудзе такія закрутасы, што хацелася і сьпяваць, і плакаць адначасна. Ян, які нажом патрапляў у сасну за дваццаць метраў. Сокал, вышэйшы за ўсіх ажно на цэлую галаву, які мог жартам узьняць на плечы дубовую калоду ды яшчэ пасадзіць туды каго з прыдворных пакаёвак… Усе ляжаць, уткнуўшыся ў зямельку, куды цяпер і пойдуць без пары. І яго ахопліваў жах і адначасна разгубленасьць. Хто ж мог учыніць такі дзёрзкі напад? Крыжакі? Але іх з паўгоду не чуваць, хаця з-за іх быў пасварыўшыся з каралём і гаспадаром4 Княства Ягайлам яго стрыечны брат5 Вітаўт.
— Гэта не татарскія коні, не бахматы — угледзеўшыся ў сьляды, мовіў кашталян.
— І не крыжацкія, — упэўнена падхапіў Кот, пачэсваючы правую скроню.
— Я ў гэтым кемлю. Я ж па падковах магу вызначыць, чые тут коні былі. Гэтыя бедзявеі6 нашыя, мясцовыя.
— Сьціхні! – прыкрыкнуў на яго кашталян. – Крыжакі – яны, брат, як гадзюкі. Трэба — у любую скуру абернуцца, і жарабкі ў іх будуць з вялікакняскае стайні, калі што.
— Дык мо рабаўнікі з Волатавай шайкі?
— Яно-то, можа быць, і гэдак, — адгукнуўся Нарбут, і ягоны рабы, у восьпінах твар зморшчыўся ў роздуме.
Ён напружана думаў аб тым, куды падзеліся два воі з тых, што суправаджалі каштоўны груз, а менавіта Гердзень і васемнаццацігадовы Даніла, сын баярына Сокала. Адна і тая ж думка сьвідравала галаву: Сокал быў з тае дружыны, з якою біў маскалёў пад Валокам Ламскім Вітаўт, і якраз за прыналежнасьць да Вітаўтавай дружыны Сокала і ягонага сына найбольш не любіла княгіня Марыя. Яна нават хацела выгнаць яго з замкавай аховы. Ды толькі Сокал быў адным з лепшых вояў у Лідзе, і яна, хаця і неахвотна, згадзілася яго пакінуць на службе.
Якраз і гаварыў пра гэта Гердзень, калі настояў узяць яго ў ахову. Настойваў ён, каб у атрад ахоўнікаў уключылі і ягонага сына Данілу, і ўсе расцанілі гэта як вялікі давер амаль што апальнаму Сокалу.
І вось абодва яны – і Гердзень, і Сокалаў сын зьніклі. Што б гэта магло значыць? Альбо Гердзеня і Данілу захапілі і павялі з сабой рабаўнікі, альбо… Кашталян баяўся дадумаць да канца. Калі Гердзень акажацца здраднікам, то адразу ў замку ўспомняць, што гэта ён, Нарбут, заўсёды прасіў за свайго кума, ён упарта соваў Гердзеня ва ўсе справы, дзе трэба было паслужыць княгіні, – каб пасьля можна было пахваліць, як гожа той зрабіў тое ці іншае. А чаму? Таму што задарыў яго Гердзень, купіў, можна сказаць, на карані: то сярэбранай грыўнай, то каменем -самацьветам для пярсьцёнка – жонцы, то карункавым каўняром, то… о, беражы мяне Пярун, калі Гердзень акажацца здраднікам ці… ці самым тым рабаўніком!
Сястра Ягайлы
У гаспадарскіх пакоях, што разьмясьціліся каля паўднёвага баку Лідскага замку1, было цёпла, хаця ад вакна, дзе ў калыхлівым верасьнёўскім тумане хавалася рэчка Каменка, цягнула сіверам. Жыбеньцяі2 не шкадавалі бярозавых дроваў для вялікай кафлянай печы, што месьцілася ў куце, і адтуль, з зеленаватых гаршкоў – кафлін, тачылася пахкае цяпло. Гаспадыня Лідскага замка – мажная, у доўгай суконнай з сярэбранай аблямоўкай сукні і расшытых каляровымі нітамі скураных пантофлях сядзела за сталом. На тканым ільняным абрусе там стаяў флакон з жоўтага празрыстага шкла, адкуль яна час ад часу налівала ў далонь колькі кропляў пахкай вадкасьці і церла скроні: у яе заўжды перад дажджом балела галава. Недалёка, ля паліцы з дарагім шкляным посудам, напагатове стаяў пісец. Жоўтая, як гарбуз, лысая яго галава была пачціва схіленая. Ён чакаў.
Княгіня Марыя з сілай сашчапіла рукі, паднесла да падбародка. Костачкі ейных кароткіх пальцаў занылі ад напругі, і яна аслабіла намаганьне. Мінулае зараз апанавала яе з надзвычайнай сілай шкадаваньня ад таго, што нічога з таго, што ўжо адбылося, вярнуць нельга. Яна адна, бяз мужа, без падтрымкі, а брат Ягайла далёка і яму не да сястры, не да ейных клопатаў. А чаму адна? Па чыёй віне? Па віне Кейстута, стрыечнага дзядзькі, які, праязджаючы праз Ліду па дарозе ў Ноўгарад-Северскі, спатоліў сваю даўнюю нянавісьць і загадаў сьцяць горлам – павесіць — ейнага мужа Вайдылу! Даўно тачыў еён зубы на Вайдылу, даўно абвінавачваў у тым, што той, яшчэ з часоў, калі быў любімым служкам вялікага князя Ягайлы і сьцяліў яму ложак, нагаворваў на яго, Кейстута, усялякую пошасьць і служыў крыжакам.
Узгадалася, як страшна крычаў перад сьмерцю муж, спачатку нялюбы і нежаданы, а пасьля звыклы і зразумелы да апошняе жылкі. Так, раней, і праўда, быў ён усяго вялікакняскім пекарам, які дагадзіў яе брату не толькі смачнымі пірагамі, і найперш ня імі, а адданасьцю і любоўю ў паходах. Стаў ён любы Ягайлу клопатам пра яго, малодшага з княжычаў, сыноў Альгерда, на якога старэйшыя браты ніколі асабліва не зважалі, лічылі яго нікчэмнікам. Бацька, Альгерд, радзіўся толькі з імі, слухаў толькі іх: ганарыстага Андрэя, буйнага Сьвідрыгайлу, асабліва ж – даўгалыгага Вітаўта, пляменьніка, празванага рыцарам. А Вайдыла дагаджаў маладому княжычу дзе і як мог, усюды падкрэсьліваў, што менавіта Ягайла самы разумны і дабрадзейны з усіх. І таму, атрымаўшы па сьмерці бацькі вялікакняскі сталец1, узвысіў Ягайла Вайдылу, ды так, што ажно аддаў яе, сястру, у той час удаву, у жонкі гэтаму пекару. Колькі яна пераплакала, колькі спачувальных, зьдзіўленых, пагардлівых позіркаў джалілі яе да самага сэрца! Ды выбіраць яна не магла: удавіцы трэба было толькі радавацца, што не зьвякуе астатак жыцьця адна.
Аднак, калі пераехалі яны сюды, у Ліду, у княства, якое атрымаў ад бацькі Альгерда і аддаў ёй і Вайдыле ў карыстаньне Ягайла, думкі яе перамяніліся.
Вайдыла абкружыў сваю княгіню пашанай і любоўю. Кожнае жаданьне, нават самае мімалётнае, стараўся выканаць. Запрасіў у замак сьпевакоў – менестрэляў, глумцоў-актораў, блазнаў. Вучыў яе адрозьніваць заечыя сьлядкі ад сабачых, а таксама паказваў розныя паляўнічыя штукарствы: прыкладам, як нацкаваць ганчакоў на аленя. Яна палюбіла паляваньне, палюбіла летнія вечары, калі ўдваіх з мужам сядзела ў высокай вежы, адкуль далёка бачыліся палі і пожні, праз якія вілася сіняй зьмяёй рэчка Лідзянка, прападаючы ў вечаровай смузе, ледзь пафарбаванай у ружовае. Яны ўдваіх марылі, што іхнія дзеці могуць некалі заняць вялікакняскі сталец у Вільні. Так, яна, Марыя, марыла аб тым – чаму і не? І ўжо не думала пра тых валадароў, з якімі яна магла б быць каралевай альбо вялікай княгіняй. Таўставатай і караткапалай нарадзілася князёўна Марыя, і ня раз папракнулі б яе ў тых далёкіх землях залоўкі ці сама сьвякроў, што толькі з-за пасагу, земляў ды славы бацькі Альгерда, узялі яе і тым ашчасьлівілі. А тут, у Ягайлавай вотчыне, узяўшы Лідскую зямлю ў дзяржаньне2, сама яна зрабіла сябе шчасьлівай – разам з Вайдылам, які нястомна гаспадарыў на гэтых землях і крок за крокам прыбіраў да рук занадта пыхлівых суседзяў – баяраў.
Кейстут! Ці толькі з-за няславы вялікакняскай сям’і павесіў ён былога пекара, улюбёнка Ягайлы? І ці толькі таму, што варагаваў з Ягайлам, не давяраў яму, убачыўшы пляменьнікавую здраду? Але няма ў князёў – спадчыньнікаў здрады, бо ў кожнага з іх вяршыня – там, дзе ён сам.
Другі раз засталася Марыя ўдавой. І хаця брат яе – вялікі князь, што ўжо пяць гадоў як стаў яшчэ і каралём польскім, наўрад ці хто зноў возьме яе за сябе: пабаіцца. Няшчасьце вісіць на ўдаве, як торба з нядоляй, і нікому не перадасі яе. Таму вось ужо тры гады зьбіраецца яна выехаць адсюль, з Ліды. І выехала ўжо, ды вярнуў яе назад з Вільні Ягайла. Цяпер жа, пасьля многіх просьбаў, Ягайла схіляецца перадаць Ліду іхняму роднаму брату Дзьмітрыю Карыбуту, князю новагародскаму, тым вызваліўшы яе ад клопатаў. А іх – не пералічыць!
Вось і зараз – як напісаць вяльможнаму брату, што пасланыя ў сталіцу скарбы зьніклі? А што, калі Ягайла падумае на яе? Нічога ня скажа, а падумае. І тады – тады не схавацца ад яго ні тут, у бацькавым замку ў Лідзе, ні на краю зямлі. Нелітасьцівы ён да бліжніх… “Таму што якраз сваякі далі яму найбольш клопатаў” – тут жа сярдзіта азваўся ў ёй другі голас. Гэты самы голас учора загадаў ёй не пакідаць сабе, як сьпярша хацелася, а пакласьці назад у куфэрак залаты з пярлінамі бранзалет, які так пасаваў да вавёрчынай аблямоўкі ейнай аксамітавай сукні. Можа, ня варта было яго слухацца? Цяпер бы мела пры сабе хаця б бранзалет, што ўчора выкралі чужынцы...
І цяпер, калі яна, разьмінаючы свае кароткія пальцы, наморшчыўшы лоб, разважала, хто б мог напасьці на яе слуг, той жа голас раптоўна падказаў ёй: “Вітаўт! Сын Кейстута!”. І яна адразу паверыла яму.
...А можа, гаварыла ў ёй даўняя віна, і яна імкнулася перакласьці яе на таго, перад кім сама была вінаватая? Бо ні цяпер, ні раней не хацела ўзгадваць лідская княгіня, што менавіта яна, Марыя, дабілася-ткі колькі гадоў таму ад Ягайлы злашчаснага загаду, згодна з якім палонены Вітаўт ужо ня выйшаў бы з Крэўскага замка жывым, гэтак жа, як і перад тым ягоны бацька Кейстут. Як радавалася яна сьмерці Кейстута! Але мусіў бы заплаціць за ейнае няшчасьце і ягоны сын!
Так, яна, і толькі яна (праўда, пры падтрымцы маці, княгіні Юльяны), угаварыла брата напісаць той ліст да кашталяна Крэўскага замка Прокшы. Ягайла, нягледзячы нават на просьбы маці, не хацеў яго падпісваць: ён слабы духам, малодшы ейны братка! — але знайшлася ўсё ж хвілінка, калі яны ўдваіх з матуляй змаглі дабіцца свайго.
Заплюшчыўшы вочы, яна ўзгадала той верасень 1382 году — густы, як гарбузовая каша, туман завіс за сьлюдзяным вакном высокай вежы ў вялікакняскім замку ў Вільні, ліпнуў да вокнаў і сьвечкі не маглі разагнаць шэрай імжы ў пакоі, кідаючы бледна-жоўтыя плямы сьвятла на залатую аблямоўку Ягайлавага каптана, на яго бледны, чамусьці таксама жаўтаваты твар. Яна ціхенька пагладзіла брата па мяккіх русявых валасах. А левай рукой моцна, нібы ён мог зваліцца з дубовага стала, трымала пергамент са злавеснымі словамі, якія несьлі сьмерць гэтаму паганцу Вітаўту, народжанаму ад чараўніцы. Ягайла глядзеў на пергамент – той, нягледзячы на сьвятло, чамусьці таксама выглядаў шэрым, як туман за вакном, і пяро ў яго руцэ мелка трэслася.
— Ён вучыў мяне скакаць на кані! —яго словы былі, як стогн.
— Ягоны бацька пазбавіў цябе стальца! Ён сілай узяў замак і аб’явіў сябе вялікім князем! Кім бы тыў быў сёньня, каб я не штурхала цябе ў бок і не патрабавала дзейнічаць? – ад вакна азвалася Юльяна. Высокая, грузная, у зялёнай, пад колер вачэй сукні, аблямаванай рудой лісой, яна лашчыла пушыстую котку, што ляжала на каленях, і ў такт сваім словам прыстуквала нагой, абутай ў жоўтыя скураныя бачуркі – чаравікі. У ёй была заўсёдная сіла, і ён, як мог, імкнуўся не паддацца ёй. Усё ж ён – вялікі князь і ўладар, а яна ўсяго толькі княгіня – маці!
— Бог не папусьціў, я вярнуў сабе трон і ўсе правы!
Брат злаваўся, яна, Марыя, гэта бачыла і ведала, аб чым ён думаў: усе яго словы чамусьці гучалі як стогн.
— Але патраціў на тое два гадавыя даходы! – парыравала Юльяна. Яна прывыкла ціснуць на сына,– каб не яна, ён бы так і застаўся простым князем, якога са стальца скінуў Кейстут. І тады – навошта ўсе гэтыя гады, калі яна разам з мужам умацоўвала праваслаўную частку Княства ў процівагу жамойцкай, Кейстутавай?
— Вітаўт брат мне!
— Сьцеражыся, сын! Ён будзе помсьціць за бацьку – такі закон жыцьця! І ты хочаш пакінуць яго жывым?!
Марыя дзівілася гэтай братавай слабасьці. Ну і што, што Вітаўт стрыечны брат? Родзічы якраз і ёсьць самыя небясьпечныя. І Вітаўт ім радня, і Кейстут ім дзядзька. Але ж менавіта дзядзька другі раз зрабіў яе ўдавою!
...Марыя, нібы зноў перанёсшыся ў той дзень, нанова, як староньні сьведка, слухала няўмольны голас маці, якім тая нібы схіляла сына над пергаментам, што ляжаў перад ім. І зноў памятала тое помсьлівае, гарача-радаснае пачуцьцё, з якім трымала ліст – загад аб сьмерці Вітаўта, на якім Ягайла павольна, сагнуўшыся, нарэшце выводзіў чорным атрамантам1 сваё імя2. Яны былі, разам з пісарам, што трымаў напагатове пячатку і воск, учатырох у пакоі. Кашталян віленскага замка з двума памагатымі стаяў за дзьвярыма, гатовы тут жа паслаць ганца ў Крэва. Аб тым таксама паклапацілася яна, Марыя, – каб ніхто не дагнаў ганца, калі раптам брат зноўку перадумае…
Бог, ці, хутчэй, д’ябальскія сілы, якія дапамагалі гэтаму … ганарыстаму пярэваратню, не далі зьдзейсьніцца справядлівасьці. Перад самым прыездам ганца са сьмертаносным лістом ён зьбег з Крэўскай вежы, апрануўшыся ў жаночы плашч прыслужніцы. І як мог разумны Прокша дазволіць, каб разам з Вітаўтавай жонкай Ганнай у вежу да Вітаўта прыходзіла і прыслужніца Алена? Алена, нявеста Рыгора Амуліча, якога перад тым забілі разам з Кейстутам! Хіба не зразумела было, што дзеўка будзе помсьціць усім, хто замешаны ў забойстве каханага! Гэтак жа адпомсьціла яна, Марыя, за сьмерць мужа, хай і нялюбага напачатку. А тая пакаёўка, кажуць, моцна кахала свайго Рыгора. Рыгора, а ня Вітаўта!
І гэта яна, Марыя, першаю прыдумала плётку, што Вітаўт меў Алену за палюбоўніцу, таму і пайшла тая на сьмерць, аддаўшы Вітаўту свой плашч і застаўшыся замест яго ў вязьніцы. Праўда, сьмерць дзеўкі нічога не зьмяніла, – Вітаўта не злавілі. Як выйшаў ён з Крэўскага замка ў Аленіным плашчы, так і зьнік разам з ваўкавыскімі воямі. Яму дапамаглі крыжакі, а пасьля літасьцівы Ягайла дазволіў яму жыць у далёкім Луцку. Так, цяпер Вітаўт жыве далёка адсюль. Але тут, у Княстве, у яго шмат прыхільнікаў і памагатых. А яе, Марыю, ён з тых часоў ненавідзіць гэтак жа, як і брата Ягайлу.
Дык тады хто ж, як не яго падпевачы, забралі скарб і забілі ахоўнікаў?!
Яна ў тым ужо і не сумнявалася, апантаная помсьлівасьцю і зласьлівасьцю. Апроч таго, верыла, што Вітаўт тым хацеў адпомсьціць асабіста ёй: ня мог ён не дазнацца, хто быў завадатарам ліста, што нёс яму сьмерць! І, вядома, асабліва хацеў той выгнанец зрабіць прыкрасьць польскаму каралю і гаспадару Княства: усім жа вядома, як прагна цягнецца сын Кейстута да вялікакняскага стальца, якім некалі сумесна валодалі іхнія бацькі і які цяпер займае адзін Ягайла!
Узгадваючы брата, Марыя зноў адчула крыўду. Ягайла адправіў яе пасьля сьмерці мужа назад, у Лідскі замак, а ня ўзяў да каралеўскага кракаўскага двара. Можа, гэта быў страх перад яе неўтаймаванай жаночай сілай? Ня ўзяў ён з сабой і маці – тая адправілася з малодшым братам Сьвідрыгайлам1 у Віцьбеск. Можа, занадта яны спрабавалі кіраваць там, у Вільні? Але яны ратавалі яго! Выратуюць і зараз – не дадуць даверыцца Вітаўту!
— Пішы! – загадала яна пісару. І той, выхапіўшы з торбы ля пояса пергамент і бутыліцу з атрамантам, так што ледзь не парваў кручок, на якім вісела тая скураная каліта, паслухмяна стаў выводзіць словы, якія цьвёрда і рашуча выгаворвала, зноў сашчапіўшы свае кароткія пальцы, княгіня Марыя:
“Брату майму найлюбаму, вялікаму князю Вялікага княства Літоўскага, каралю польскаму Ягайлу. Няшчасьце сталася з намі па віне зламысьніка таго, што ўчыніў нам усім вялікую шкоду, праклятага людам паспалітым і намі…”
І выдыхнула імя таго зламысьніка так, што трэснула шаўковая нітка, якою былі прышытыя карункі вакол яе агружанай каштоўным каменьнем шыі: “Вітаўта!”
Лелюш
Лелюш апошні раз зірнуў на сябе ў бронзавае люстра – яго прывёз яшчэ прадзед Векша, разам з Давыдам Гарадзенскім у 1326 годзе хадзіўшы на Брандэнбург. Хацеў нацерці рукі і шыю мятай, але спахапіўся – да спатканьня з прыгажуняй Малкай пасьпее прыгатавацца. Ня варта і апранаць каптан з алтамбасу, лепей пакласьці яго ў сак — даходы з земляў, што належалі баярскаму роду Валовічаў, імкліва скарачаліся. З таго часу як балотная трасянка2 адолела бацьку, некалі магутны асілак, што ня злазіў з сядла і перамагаў усіх на рыцарскіх гульбішчах ад Карэлічаў да Наваградку, цяпер з цяжкасьцю даходзіў да сенцаў, каб справіць там вялікую патрэбу. Маці ж Агнія ніколі не магла як сьлед палічыць, колькі грошай каштуе яе чарговая сукня.
Яму даўно трэба было б ажаніцца, але ён на ўсе дакоры і просьбы маці адмоўна хітаў галавой. Род працягваюць браты – Андрэй і Іван. Яму ж хацелася яшчэ і яшчэ асалодаў, якія зьнікнуць разам з жаніцьбай: вечароў, калі пальцы сьлізгаюць па мяккай, шаўковай шыйцы маладой жонкі якога-небудзь старога багатага грыба, і замірае сэрца, а пахкая, салодкая жаночая плоць дзе-небудзь у патаемнай альтанцы нібы растае пад рукамі... Марылася аб днях, калі можна бяздумна ляцець па азіміне за аленем альбо зайцам побач з сябрукамі, каб пасьля сядзець на якой-небудзь паляне і ўгрызацца зубамі ў смажаніну, не баючыся папрокаў прыкаванай да цябе вечнымі ланцугамі кабеты. Аб раніцах, калі халасьцяцкая адзінота дазваляе шчасьліва адчуць асалоду мінулай ночы і слодыч забароненага граху…
Ён яшчэ раз тузануў пругкі скрутак бяросты, на якім пісалам было надрапана некалькі сказаў. Пад імі не было подпісу – Лелюш ухваліў гэтую асьцярожнасьць. Ці мала каму магло трапіць на вочы гэтае запрашэньне? Але збылося самае галоўнае — Малка чакае яго! О, колькі ён штурмаваў гэтую цьвержу! Апошні раз зьехаў з балю ў Наваградскім замку, калі яна спрытна схавалася ад яго, выйшаўшы нібыта на хвілінку разам са старой прыслужніцай, разьятраны, як дзікі вепр. Спатоліў нясьцерпную хоць з жонкай старога баярына Ракошы, але Малка – беласкурая, высокая, з радзімкай на правай шчацэ — вабіла і непадступнасьцю, і ганарлівасьцю. Упадаў за такімі – але, дабіўшыся свайго, ляцеў да іншых, гэткіх жа непадступных, ажно пакуль і яны не раставалі ў руках, як царкоўныя сьвечкі.
Малка напісала, што яе муж зьязджае на два тыдні, бо яго клічуць у Гародню, на соймік баяраў. Але дзе ім лепей сустрэцца, зараз сказаць ня можа. У карчме ў Гасьцілаўцах, што каля рэчкі Лебяды, яго будзе чакаць слуга, ён правядзе рыцара ў патаемнае месца…
Выходзячы з пакою, Лелюш яшчэ раз абвёў вачыма сьвятліцу. Праз чатыры дні ён вернецца – да гэтай лавы, абабітай зялёным аксамітам, да куфару ў куце, дзе ляжаць яго каптаны з сярэбранымі гузікамі і порты з дарагога сукна, да свайго ложа, засьцеленага мядзьвежымі скурамі, дзе так салодка спаць да самага абеду і куды служка, варта толькі кіўнуць, прынясе кварту шыпучага піва. Але пакой будзе ўжо другім – ён прывязе сюды ночы, праведзеныя з Малкай, і хвіліна за хвілінай будзе ўзгадваць пра іх. Ад гэтых успамінаў навакольныя рэчы мяняюцца, нібы ўсмоктваюць настрой гаспадара, – ён ня раз правяраў гэта. І, уявіўшы тое мора асалоды, якое будзе піць кропля за кропляй у абдымках прыгажуні, ён выйшаў, не падазраючы, што будзе чакаць яго ў гэтай, такой, здавалася б, лёгкай і бясьпечнай дарозе – са Шчучына ў Ліду.
Ня ведаў ён, бо Будучае рэдка папярэджвае кагосьці са сьмяротных, што ніколі ня зойдзе зноў у гэтую сьвятліцу, што дарэмна будуць шукаць яго па дарогах і ў селішчах. Ніколі, ніколі ня вернецца Лелюш дадому, не адчуе ўцехі ад добрага куфлю лідскага піва, ад паляваньня з рарогамі – сокаламі на курапатак, ад маладога гнуткага жаночага цела. А ўсё таму, што, летучы сьветлай зоркай на зямлю, ён ужо быў зьвязаны з ёю і павінен быў атрымаць ад яе свой лёс. А нітку лёсу, як вядома, тчэ адна з Судзяніц, другая ж яе абразае, а трэцяя запісвае ўсё, што адбудзецца з душой, у адвечную Кнігу Жыцьця, дзе кожны зьнітаваны з мноствам іншых жыцьцяў і лёсаў, і дзе адна прычына непарыўна зьвязаная з іншай.
А ня вернецца Лелюш з падарожжа да Малкі таму, што тры дні таму ўцёк ад забойцаў малады вой з лідскага замку, якога клічуць Данілам і якога Лелюш ніколі ня ўбачыць, ды і не пачуе, хаця іхнія жыцьці зьвязаныя адной нітай... Толькі на тым канцы, дзе Даніла, яна чырвоная – колеру жыцьця, а яго, Лелюшавым баку – чорная…
Даніла
Тую верасьнёвую, па-маладому зіхоткую і сьветлую раніцу 1389 году, калі невялікі атрад коньнікаў ад’язджаў з Лідскага замку, Даніла запомніў назаўжды.
Першае, на што тады ніхто не зьвярнуў увагі, – гэта тое, што ягоны бацька, ад’ехаўшы з паўвярсты ад заходняй брамы, пабачыў, што згубілася сярэбраная бляшка з нашыйніка яго скакуна. Гэтая бляшка была з выявай сокала, і бацька даражыў як збруяй, якую здабыў у бітве з татарамі, так і выявай птушкі, імя якой насіў. Гэта была нядобрая прыкмета, але яна хутка забылася, таму што наперадзе быў шлях доўгі і, як падавалася ім, цікавы. Ехаць жа трэба было да самага Кракава, у сталіцу Польшчы, і кожны з іх спадзяваўся пабачыць замак на Вавелі, а, магчыма, хоць адным вокам угледзець дзе-небудзь у вакне самога караля, а можа, і каралеву.
Яны выправіліся з замку рана, на самым досьвітку, і калі, падняўшыся на бліжэйшы ўзгорак перад павароткай, Даніла азірнуўся на месца1, ружовы з чырваньню, у атачэньні магутных сьценаў, з вострай, як дзіда, вежай замак выглядаў непраўдападобна-прыгожым у крыху ўжо стомленай зеляніне дрэваў, на фоне ясна-сіняга неба, абкружаны зьвівам рэчкі, нібы сам Пярун зьверху накінуў на яго ахоўны знак.
Замак у Лідзе, пабудаваны яшчэ пры вялікім Гедзіміне, быў цэнтрам зацікаўленьняў і інтарэсаў усяе акругі. Кожная падзея, што адбывалася там, адгукалася ў жыцьцях тысячаў навакольных жыхароў, якія штогод цягнулі туды дзякло2, спаўнялі розныя прызамкавыя правіны – гацілі3 дарогі і брукавалі вуліцы, вазілі каменьне і лес, рамантавалі мост праз Лідзянку.
Калі Сокала, бацьку Данілы, пакінулі служыць пры княгініным двары, родзічы, асабліва далёкія, прыехалі ў Ліду і як падзяку за літасьць багоў прынесьлі на капішча Перуна багатыя падарункі. Кожны цяміў, што яго цяпер ня надта пакрыўдзіць цівун ці стараста селішча. Сапраўды, сам кашталян, нягледзячы на падазронасьць княгіні, адзначаў слаўнага воя Сокала і нават падшукаў яму жонку – маладзенькую Гайну, дачку лідскага баярына.
Замак і стаў самым першым уражаньнем іхняга сына Данілкі і ягоным захапленьнем. Беручы хлапчука з сабою і наказаўшы яму ціха сядзець дзе-небудзь у кутку, бацька займаўся справамі, а ён гадзінамі назіраў за тым, як чысьцяць дзіды, мячы і шаблі панцырныя баяры, як прыносяць да абознага4 новыя сёдлы і кальчугі і спрачаюцца аб цане рамесьнікі. Як, фыркаючы, п’юць коні ваду са студні, што месьцілася тут жа, у двары, і як часам па драўлянай галерэі ідзе, слухаючы кашталяна, сама княгіня Марыя ў багата расшытай сукні, з залатымі бранзалетамі на запясьцях, і белы вэлюм наміткі абвівае яе немалады твар.
Ён вырас сярод звону зброі і чуў галасы кожнага мяча ў руках замкавых вояў. Усе яны гаварылі па-рознаму: бацькаў меч меў голас забіяцкі і бясьпечны, у Яна гаварыў пакрыўджана, бо той больш любіў нажы і шпурляў іх у кожную сасну, што траплялася па дарозе. Заяц шанаваў свой меч, і той быў засяроджаны і трохі раўнівы. А меч, якім апаясаў яго самога бацька пасьля таго, як сын прайшоў вайсковы іспыт, гаварыў высокім юначым голасам і гатовы быў кожнаму даказваць сваю годнасьць. Меч Гердзеня, былога воя, а цяпер памочніка кашталяна, гаварыў глухім і гнусавым голасам, у ім чамусьці чулася пагроза. Таму, калі нарэшце Данілу ўзялі разам з бацькам у далёкую дарогу да Кракаву, ён стараўся ехаць як надалей ад Гердзеня, хаця менавіта той настойваў, каб узялі яго ў атрад разам з бацькам.
Шлях да Кракава меўся быць нялёгкім: у Княстве ішлі моцныя закалоты, і гэта адразу ж выкарысталі крыжакі: часьцей, як калі, наляталі яны кароткімі рэйзамі1 на тое ці іншае селішча, рабавалі і пускалі на дым, а пасьля сыходзілі гэтак жа хутка і непрыкметна, як і прыйшлі. Часам даставала іх пагоня, ды звычайна грузнаватыя, але выносьлівыя рыцаравы коні пасьпявалі ўцячы па патаемных, загадзя разьведаных сьцежках. Бадзяліся па краю і добра ўзброеныя рабаўнікі, якіх асабліва шмат было на памежжы.
Кашталян быў заікнуўся аб тым, што малавата едзе ахоўнікаў, ды Гердзень яго супакоіў:
— Глянь затое, якія воі! Кожны пяцёх варты, дык чаго нам баяцца?
— А хлопец? Ён жа зусім яшчэ зялёны! – спрабаваў пярэчыць Нарбут, ды тут за Данілу заступіўся бацька:
— Зялёны-то ён зялёны, але з дзідай ён упраўляецца лепш за цябе!
Хлопец удзячна зірнуў на бацьку, мацней сьціснуў ў руцэ дзіду. Ён адчуваў сябе сапраўдным воем, ды і пра паездку гэтую марыў з паўгода, упрошваў бацьку, як мог, пакуль той ня здаўся і не загадаў матцы, якая пярэчыла, маўчаць і ня совацца ў мужчынскія справы. Затое маці зладавала сыну новы скураны каптан, заказаўшы яго ў лепшага лідскага майстра і папрасіўшы, каб нашыў той на каптан палосы са скуры сьвяшчэннага дзіка, якога забіваюць на Вялесавым ахвярніку. Занесла яна той каптан ў сьвяцілішча дый доўга малілася перад драўляным Перуном, бо верыла, што мацярынскае блаславеньне можа адвесьці бяду ад ейнага сына...
Палуднавалі яны ў карчме ў Гасьцілаўцах – дубовыя сьцены яе, на якія нібыта сам сабой узьлез цяжкі сьвінцовы дах, здаваліся непрабіўнымі, а сама карчма выдавала моцнай, як цьвержа — крэпасьць. Худы як смык карчмар маланкава абнёс усіх глінянымі тарэламі са смажанай гусяцінай, абкладзенай печанымі яблыкамі, паставіў перад кожным куфаль цёмнага пеннага піва. Ніхто не пабачыў, як разам з рэзанамі2, якія за едзіва заплаціў той жа Гердзень, перайшоў у руку карчмара ламаны літоўскі грош з насечкай. Разгледзеўшы той грош, карчмар дачакаўся, пакуль Гердзень застанецца на колькі часу адзін і шэптам скажа ўсяго два словы: “Альгердава паляна”. Калі б нехта і падслухаў тыя словы – што з таго? Але карчмар баяўся хаця якога падазрэньня: калі б яго западозрылі ў віжоўстве, то без суду сьцялі б горлам на ўласнай браме, хаця звычайна за ўсялякія іншыя злачынствы ў Княстве чынілася дасьледваньне і справу вырашалі судоўцы.
Альгердавай палянай называлі прывал за трыццаць вёрстаў ад Гасьцілаўцаў, непадалёку Шчучына – там некалі падчас паходу адпачываў вялікі князь Альгерд, і мясцовы люд шанаваў тое месца, асабліва ж стары дуб на ўзгорку.
Пасьля тыя словы былі вынесеныя з карчмы падшыванцам, памочнікам кухара, і сказаныя ў цёмнай хатцы на ўскраіне лесу заросламу да вушэй чорным воласам гаспадару. А той ведаў, каму і як перадаць тыя словы...
Ніхто з вояў Лідскага замка таго не прыкмеціў і не дазнаўся пра тое, што адбылося. Пасьля абеду трохі пасядзелі на двары, чакаючы, пакуль пад’ядуць коні. Даніла ж, як прымасьціўся каля бацькі, так і праваліўся ў малады здаровы сон.
Сьніўся яму замак у Лідзе. Ажывалі і праплывалі перад вачыма паданьні, якія любіла расказваць зімовымі вечарамі бабуля Гайна, навіваючы на верацяно ручайкі1 нітак. Апавядала яна пра волатаў, якія некалі тут жылі, перад тым як прыйшлі на Лідзянку тутэйшыя людзі. Волаты гэтыя былі чарадзеямі, маглі паднімаць валуны велічынёю з хату і пераносіць іх з месца на месца. Маглі і ўздымацца ўверх, пераскокваючы праз самыя высокія агароджы. Але выраджаліся яны год за годам, бо прагневаўся на іх Бог за тое, што захацелі з ім стаць у рожкі, не залюбілі тых запаветаў, якія ён ім даў, каб змаглі добра жыць, і наслаў на непаслушэнцаў вялікі патоп... Паступова перамерлі ўсе волаты, але яшчэ пасьпелі яны пабудаваць замак, хаця сілы і ўменьне ў іх былі ўжо ня тыя, і давялося людзям дарабляць тут і сьцены, і калодзеж, і нават вежу.
Даніла нібы ўвачавідкі бачыў волатаў, што лёгкімі рухамі ўздымалі валуны і клалі іх шэраг за шэрагам, узводзячы магутныя сьцены2. Пасьля закрычаў у сьне, пабачыўшы, як ляцяць у іхнія грудзі вострыя, з пёрамі, сьмертаносныя стрэлы, памкнуўся ратаваць будаўнікоў, ды ачомаўся, прачнуўся, пасьля зноў як патануў у пагоні, крыках, крыві. Устаў, раскатурханы магутнымі рукамі бацькі, таму, пачуваючы сябе вінаватым, раней за ўсіх ускочыў на свайго белакапытага мушастага каня ды рынуўся з карчмы на дарогу, што бясконцай жоўта-шэраю стужкай вілася ўдалячынь, вабячы і абяцаючы нешта новае, неспазнанае...
Праз тры гадзіны спацелыя, закалыханыя мерным бегам коней ды кружэньнем зялёных круглячак – кронаў навакол, абкружаныя хмарамі камарэчы воі спыніліся на прагаліне і праехалі трохі ўглыб, на вялікую паляну, усю ў пажухлых ужо, але там-сям ярка-жоўтых кветках сьвятаяньніку, недалёка ад якой, як казаў Гердзень, ёсьць ручай. Нехта пазнаў, што гэта Альгердава паляна, але астатнія толькі чулі пра яе, але былі тут першы раз. Коньнікі заняліся кожны сваёй, загадзя адведзенай яму справай: Сокал стаў на старожу, пільна азіраючыся вакол, Гердзень павёў коней да ручая, Заяц хуткімі, спрактыкаванымі рухамі рэзаў каравай хлеба з дарожнага сака, каб маглі яны падмацавацца на далейшую дарогу, Ян, седзячы на кані, цаляў у бліжэйшую сасну кінжалам, астатнія расьцягнуліся на траве. На наступным прыпынку, як меркаваў галоўны з іх Гердзень, яны заначуюць у карчме, а зараз воі ляжалі на пажоўклай мяккай траве, раскінуўшы рукі, заплюшчыўшы вочы, як бы выкарыстоўваючы кожную хвіліну адпачынку. І толькі Даніла, пабачыўшы недалёка ад сябе зьвілістую паласу, паклаў дзіду каля Зайца і асьцярожна пайшоў з паляны, назіраючы зьверху за гадзюкай, якая ўцякала ад яго, то зьвіваючыся тугімі цёмна-шэрымі колцамі, то выпростваючыся ў бліскучую, з белаватымі ўзорамі стужку. Ён пачуў голас Гердзеня, які клікаў бацьку. Ён крычаў, што ягоны конь абступіўся, залез у балота. Даніла зьдзівіўся, што такі вопытны вой кліча вартавога, а ня некага з тых, што адпачывалі. Пасьпеў яшчэ пакпіць з сябе: “Ды якая можа быць небясьпека тут, у гэтым ціхім лесе?”, і тут жа адчуў сьвіст паветра над самай сваёй галавой. Імгненна – спрацавала шматгадзінная вывучка ў замку – пасьпеў адхінуцца, хаця толькі на паўкорпуса, але гэта саслабіла ўдар — аглушальны, як пярун, які іначай немінуча расьсёк бы яго напалам. Канец мяча апёк яго правую шчаку, упіўся ў плячо, і за гэтае кароткае імгненьне Даніла ўсё ж пасьпеў убачыць таго, хто ўдарыў яго гэтак подла, гэтак зьнянацку — ззаду.
Высокі, шыракаплечы чалавек у чорным карзьне1 з капюшонам трымаў меч, ужо ўздымаючы яго для новага ўдару, яго сінія ледзяныя вочы глядзелі спакойна і холадна, як глядзіць, мабыць, сама Сьмерць. Але на вуснах шырокага, прыгожага маладога твару адбілася пагардлівая ўсьмешка – і яна гэтак жа адбілася і ў Данілавых вачах. У наступнае ж імгненьне хлопец, уцяміўшы, што не пасьпее выхапіць свой корд2 ды і нічога ня зробіць ім супраць мяча, кулём кінуўся пад ногі нападніку, але той ня грымнуўся на траву, як мог таго чакаць Даніла, толькі сагнуўся, але ўтрымаў раўнавагу. Але і гэтага кароткага імгненьня было дастаткова Данілу, каб ён, як загнаны заяц, велізарным, неверагодным скачком сігануў убок, за кусты. Нападнік памкнуўся за ім, але ў гушчары кустоўя, у невялічкім багонцы пасьлізнуўся, заблытаўся ў траве і паваліўся ўніз, падрапаўшы сабе твар. З цяжкасьцю ўстаў, шукаючы меч, што паляцеў кудысьці ў кустоўе, вылаяўся і затаіўся, прыслухоўваючыся, у якім напрамку паляцеў уцякач. Пасьля прабег направа, затым налева, а потым спыніўся. Ён ня мог бачыць, што хлопец, разьляцеўшыся і ад жаху нічога ня бачачы перад сабой, сігануў на недалёкі ўзгорак і ўрэзаўся галавой аб дуб, што зьнянацку ўзьнік перад ім.
Гэты гіганцкі дуб, што ўзвышаўся над усім навакольлем на ўзгорку, быў ужо стары, скрыўлены, яго карэньні ўзьняліся з аднаго боку, выварачаныя з зямлі цяжарам нахіленага ствала. Апошняе, што Даніла адчуў: ён правальваецца ў падзямельле... зноў стукаецца галавой аб нешта цьвярдое... Ён упаў і скаціўся ў яму пад дубам, абросіўшы цёмна – карычневыя вываратні крывёю. Ня бачыў, што на паляне дзеілася свая драма. Ня бачыў, як з кустоў, куды ішоў пакліканы Гердзенем бацька, з гудзеньнем вылецела страла з металічным наканечнікам і ўпілася ў горла яму, якраз у адамавы яблык, і ён, захрыпеўшы, таксама паваліўся на паляне, торгаючыся ўсім целам і паступова заціхаючы. Як з чатырох канцоў на разамлелых на сонцы вояў таксама пасыпаліся стрэлы, і тыя не пасьпелі нават ускочыць з зямлі. Як забойцы сышліся на паляне, і адзін з іх, лісьліва гнучыся перад астатнімі, разгарнуў на траве конскую папону і выклаў на яе з куфэрка, добра ўпакаванага і запячатанага сургучом, тое, што беражліва і ўрачыста клалі ў яго ў замку.
…Страшны, сьляпучы боль працяў Данілу, калі ён нарэшце расплюшчыў вочы. Нейкая казюрка залезла яму ў вуха, і ён, чуючы толькі бесьперапынны звон у галаве, не разумеў, дзе ён і што з ім здарылася. Патроху сьвядомасьць вярталася, і хлопец бачыў дзіўных пачвараў, якія варушыліся перад яго зацьмянелым позіркам у зарасьніках хвоек і, здавалася, вось-вось гатовых наваліцца на яго. Ён доўга ўглядаўся ў іх: нешта знаёмае было ў доўгіх мітусьлівых пераломістых нагах і круглых, як бочкі, тулавах. Зразумеў нарэшце, што па карэньнях бегаюць і дзелавіта аб нечым сваім клапоцяцца лясныя мурашы. А хвойкі – гэта травінкі, і на іх бачная цёмная вадкасьць – мабыць, гэта кроў. “Значыць, прайшло мала часу, як мяне гакнулі,” – падумаў хлопец. Страшным намаганьнем ён прымусіў сябе прыўзьняцца на руках, але тут жа паваліўся ад яшчэ больш страшнага, ламліва-маланкавага болю. І ўсё ж устаў, калоцячыся, як у ліхаманцы, палез наверх, з ямы. Левай рукой трымаўся за пругкае, варухлівае карэньне, бо правая рука гарэла, калола тысячамі вострых іголак. Вылез, упаў на жалудовую падсьцілку, пагрызеную дзікамі, папоўз да края ўзгорка, дзівячыся, як змог забрацца сюды, на вышыню. Зноў страціў прытомнасьць.
На гэты раз да сьвядомасьці яго прывёў нейчы знаёмы голас. Ён гучаў ня так, як звык яго чуць Даніла. І ён напружыўся, услухоўваючыся ў словы, што даносіліся зьнізу:
— Ваша міласьць, дык як жа так?
У адказ пачулася кароткае гергетаньне. І зноў жаласьліва загучаў голас:
— Дзе ж мне яго шукаць?!
Рыкнуў той жа гергетлівы, і зноў заплакаў-зажаліўся знаёмы голас – дык гэта ж Гердзень!
— Ваша міласьць! Мы ж тут усё абшукалі, а лес вялікі. Ён недзе пад кустом ляжыць, здыхае. А мне самому ўцякаць трэба, ды як жа гэта зрабіць бяз грошай?!
Даніла зразумеў: здраднік не атрымаў таго, што яму абяцалі, і гэта сталася з-за яго, Данілы. Ня можа быць, каб нехта яшчэ ўцёк, апроч яго, каб некаму так пашанцавала, так пашупіла. Хлопец прыўзьняўся, трымаючыся за шурпатую, нібы каменную кару дуба. Востры юнацкі зрок яго, хаця і затуманены болем, выгледзеў недалёка ўнізе, між дрэвамі, купку людзей. Гердзень стаяў перад чалавекам у чорным плашчы. Гэта яго голас даносіўся сюды, і Даніла чуў усё, што адбывалася на паляне. Угледзеў некалькі целаў, што валяліся ў траве, і сэрца яго сьціснулася ад вострага болю – мабыць жа, і бацькі няма ў жывых! Узгадаў, як Гердзень, які паклікаў Сокала з паста, і ўцяміў імгненна, што той, клічучы на дапамогу, проста выманьваў бацьку, каб з ім расправіліся найперш. Тады ж узгадалася, як настойваў гэты пярэварацень на тым, каб у атрад узялі Данілу – мабыць, таму, што разьлічваў: з маладзёнам справіцца лягчэй!
Чалавек у плашчы паблажліва паляпаў Гердзеня па плячы. Даніла прыжмурыў вочы, стараючыся разгледзець яго твар. І – на імгненьне – той твар нібы наблізіўся. Сон гэта ці не? Ён бачыў, як цьвёрда, нібы сваё, бярэ чалавек знаёмы куфэрак, які так беражліва везьлі яны з Лідскага замка, і перадае некаму з нападоўцаў.
Раздаецца нейчы голас:
— Gut, sehr gut, von Schomberg!1
Чалавек у чорным плашчы задаволена ўсьміхаецца, але тут жа пагрозьліва паказвае Гердзеню ў бок лесу.
— Я прывяду сюды сваіх людзей. Гіцаль не ўцячэ… — гучна клянецца той.
Пасьля ўсе ўскокваюць на коней і зьнікаюць з вачэй, а Гердзень трасецца за імі, і глухі тупат капытоў па мяккай зямлі стукае ў галаву Данілы, як палка ў бубен.
І тут сон канчаецца...
Ён ня памятаў, колькі поўз з узгорку да паляны, прагнучы і адначасна баючыся зноў убачыць яе. Цяпер у ягоным адчуваньні яна была іншаю, чым тады, калі ўсе ягоныя спадарожнікі, яшчэ жывыя і вясёлыя, хаця і прытомленыя дарогай, спадзяваліся тут адпачыць. Яны і атрымалі адпачынак — толькі вечны, назаўсёдны, а яго чамусьці захаваў нехта ці нешта – можа, бабчын абярог? Можа, гэта матчыны малітвы ў сьвяцілішчы зрабілі так, каб меч стукнуўся аб паласу са скуры сьвяшчэннага дзіка, што нашыў на плячы майстар? Зразумеў, што яго, мабыць, шукалі паўсюдна, бо пад узгоркам бачныя былі сьляды капытоў. Так, яны прачасалі бліжэйшы лес, ды ён ляжаў без прытомнасьці пад дубам, і яны не падняліся наверх, таму што зьнізу ня бачна выварачанае карэньне. А можа, адвёў ім вочы дзед Лесавік ці душы даўніх жрацоў, што, пэўне, дасюль ахоўваюць гэтае месца?
Зноў узгадаў казкі бабулі, што расказвала пра цуды старажытных капішчаў. Каля дуба, што ўратаваў ягонае жыцьцё, канешне ж, тварылі свае трэбы валхвы, тут яны чулі ўсё, што робіцца далёка ад дуба, бо садзілі навакольныя дрэвы так, каб яны там, у нізіне, пасылалі рэха далей і далей. Добра, што ён не азваўся ні стогнам, ні словам, іначай яго дабілі б тут, як блыху на кашулі. Цяпер жа, калі дабярэцца да замка, ён можа расказаць пра тое, хто дапамог забіць вояў, забраць куфэрак. Але спачатку трэба прысыпаць зямлёй тых, хто ляжыць тут забітым, іначай іх за ноч па шматку разьнясуць ваўкі ці мядзьведзі. А можа, ня ўсе мёртвыя, можа, нехта акрыяў гэтак жа, як ён?
Калі ён рухаўся, кроў зноў пачынала сачыцца праз закарэлыя лахманы. Горш жа за ўсё было са шчакою, — калі ён памацаў яе і адчуў пад рукой распаласаванае на шматкі мяса, яго ледзь ня вывернула ад страху.
Ён яшчэ паляжаў у кустах, чуйна слухаючы цішыню, пасьля засьпяшаўся. Мабыць, хутка сюды дабяруцца прысьпешнікі Гердзеня, абшукаюць кожны кусток. Нездарма ж той кляўся, што знойдзе яго, Данілу.
Ён пакараскаўся да паляны. Ды моцна, да болю, да ванітаў закружылася галава, і хлопец зразумеў: выкапаць кордам магілу, каб схаваць нават бацьку, ня зможа. Тады, ужо амаль у паўзабыцьці, адчуў, што трэба спачатку выбрацца з лесу, іначай – гамон, канец яму тут. І ён папоўз да дарогі, каб, пакуль не вярнуўся Гердзень, каго-небудзь перастрэць на ёй, каб хаця расказаць, што адбылося на прывале.
Даніла пасьпеў яшчэ дацягнуцца да дарогі, а там, амаль пасярэдзіне, упаў галавою ў каляіну і нарэшце ізноў самлеў — ды так, што ня чуў і ня бачыў анічога: ні як спыніліся, ледзь не наткнуўшыся на яго, спуджаныя нечаканкай коні, як маладая баярыня, трохі падумаўшы, загадала фурману і пакаёўцы ўзяць незнаёмца ў вазок, у якім яна вярталася дадому, у Любчу.
Падмена
Гердзень раз-пораз нярвова зіркаў у акно, і бачыў толькі высокую, пацямнелую ад дажджоў браму і тоўстыя дубовыя бярвеньні, якімі агарадзіў сваю карчму ля Сьвятой дубровы карчмар Мікула.
— Што ты лупішся на дзьверы, нібы дзявотка на шлюбнае ложа? – высьмеяў яго гаспадар карчмы. — Дзеўка не прыехала, што ты як не ў сабе?
— Не твая справа! – агрызнуўся Гердзень. – Абмуляў нагу, во і баліць!
Ён і сапраўды быў трохі не ў сабе. Два гады яго не трывожылі тыя, каму ён пакляўся ўсімі багамі — Перуном і Мокашшу, Родам і Вялесам, а таксама і хрысьціянскім Ісусам – служыць да скону дзён. Пакляўся далёка адсюль. У змрочнай, як вантробы цмока, крэпасьці рыцар Шомберг (гэтае прозьвішча запомніць ён да скону) угнуў яго галаву і прымусіў ілбом выцерці плявок на каменнай падлозе, куды ён смачна харкнуў перад тым.
— Здрадзіш – мы знойдзем цябе на дне твайго Нёману, — спакойна сказаў немец, і Гердзень, было зьледзянелы ад жаху, раптам адчуў жар, ад якога заламіла косьці. Пераход ад сьмерці, якая ўжо памацала яго за плечы, калі стаяў на самым версе высачэзнай вежы, чакаючы непазьбежнага штуршка ўніз, да жыцьця, якое дароўвалася тут, у вузкай цёмнай кельлі, – гэты пераход раструшчыў яго. Так удар каменем разломвае арэх. І як у арэху пасьля таго, як зьядуць ядро, застаецца адно абалонка, так і ў Гердзеня пасьля той страшнай прысягі нібы вынялі вантробы і напоўнілі яго ледзяным крошывам несупыннага жаху.
З гадамі гэты жах зьменшыўся, сьціснуўся ў камячок, пакрыўся тлушчам дабрабыту і спакою. Начальнік варты не хацеў узгадваць ні бою пад Бярэсьцем, калі, аглушанага, з расьсечаным плячом, яго паланілі крыжакі і, скаваўшы разам з іншымі няшчаснымі, скінулі ў фурманку на гнілую, залітую крывёй салому, ні той жахлівай хвіліны, калі ён убачыў крыжацкі замак, што стаяў на гары, падобны да скручанага ў кальцо цмока.
Тады яго, як вогненны прэнт, ад макаўкі да самых пятак працяла перакананьне, што ён ніколі, ніколі не пабачыць ужо белага сьвету, згніе, зажыва пахаваны ў цмокавых вантробах, бо будзе надрывацца, капаючы там бясконцыя новыя хады альбо грызучы зубілам страшную высокую гару, каб гэты замак, гэтае чырвона-чорна-шэрае капішча яшчэ вышэй уставала над краем, над далёкімі землямі, куды цягнуцца учэпістыя, бязьлітасныя лапы Ордэна.
Першыя два месяцы так і было. Крывавілі ад лопнутых мазалёў рукі, нязвыклыя да рыдлёўкі, ванітавала ад сьмярдзючай рэпы тры разы на дзень. Сьлепнулі ад дымных смалякоў вочы, адвыкаючы ад дзённага сьвятла. Нясьцерпна, да енкаў ноч навылёт, смылела раненае плячо, і ён сьлізкімі ад гною пальцамі гадзіну за гадзінай лавіў і выцягваў з раны белых рабакоў1, а яны капашыліся ў жывым целе, і ён роў на ўвесь голас ад жаху і агіды, ажно пакуль вартавы ўдарам па галаве не перапыняў ягонага крыку.
— Можа, гэты енк і зьвярнуў на сябе ўвагу тых, хто назіраў за палоннымі. Бо іншыя маўчалі. Паміралі альбо ў ціхім забыцьці, мармычучы словы любові да блізкіх, альбо ненавісна глядзелі на крыжакоў, ажно пакуль не згасалі, разам з нясьцерпнай нянавісьцю, і іхнія вочы. Астатнія працавалі дзень за днём, стараючыся зьберагчы сілы, што слабелі, перасыхалі, як перасыхае ад няспыннай сьпёкі рэчка.
Аднойчы, калі Гердзень, нарэшце заснуўшы, з храпам, уздых за ўздыхам, лавіў згусьцелае ад смуроду паветра, яго штурханулі ў плячо. Ледзь зажылыя раны азваліся ва ўсім целе такім болем, што ён ледзь не самлеў, не пасьпеўшы нават ачуняць ад сну. А яго, не даючы апамятацца, павялі па вузкіх каменных калідорах, дзе са сьценаў мерна падалі на ўтаптаную зямлю ледзяныя кроплі, па пераходах, дзе водаль адзін ад аднаго віселі на заржавелых ланцугах шкілеты. У чарапах сьмяяліся вечнай усьмешкай сьмерці белыя маладыя зубы.
У невялікім пакойчыку, дзе на адной белай вапнаванай сьцяне вісеў крыж, а на двух – мячы, шаблі, крывыя турэцкія ятаганы і іншая зброя, сядзелі за сталом трое. Тады ён, Гердзень, упершыню пабачыў рыцараў бяз латаў, без жалезных прылбіц на галаве з вузкімі прарэзямі для вачэй, бо раней меў справу са служылымі братамі ордэну. Можна было б падумаць, што тут, у белых кашулях, за бутляй з цёмнага, з пакручастымі ўзорамі шкла, сядзяць і п’юць піва звычайныя хлопцы, каб ня грэбліва-пагардлівыя позіркі, нібы перад імі зьявілася брудная жывёліна. Праўда, ён і выглядаў тады, як брудная жывёліна.
— Як цябе клічуць?
Пачуўшы, што ягонае імя Гердзень, што значыць “вялікі”, зарагаталі так, што са сьцяны звалілася перавязь – мабыць, ледзь вісела на круку.
— Ён – вялікі?
— Ён – гаспадар?!
— Ды ён — куча гною!
Што ён, відаць, сапраўды сьмярдзеў, як куча гною, Гердзень зразумеў з таго, што нават гэтыя звыклыя да ўсяго, выжлістыя гіцлі, папытаўшыся ў яго пра радню і службу, загадалі служкам абмыць палоньніка. І яго павялі ў ніжні двор, гаўкнулі распрануцца, а там папросту лінулі на яго два вядры вады, загадаўшы скрэбсьціся колькі сілы.
І, можа, якраз таму, што ён змыў з сябе бруд, нясьцерпна прынізьліва было церціся лбом аб чужыя пляўкі ў канцы той — размовы не размовы, а проста пытаньня, прагаўканага хрыплым голасам Шомберга, чый шырокі, як высечаны з ліпавай калоды, твар увесь час крывіўся грэблівымі зморшчынамі:
—Дык згодны служыць псам Гасподнім? Ты будзеш добра атрымліваць, станеш багатым чалавекам. І ня ўздумай жартаваць з намі: перакідвацца назад! Мы падкінем тваім гаспадарам такія доказы, што яны самі захочуць сьцяць цябе горлам на самай высокай асіне альбо пакласьці пад сякеру ката.
— Але… — ён прашалясьцеў гэта нібы спадзеючыся, што ніхто – ні Бог, ні нават паветра не данясе гэта да рыцараў. Але яны былі бязьлітасныя:
— Грамчэй, сьвіньня!
— Ён застагнаў, бо громам аддаўся ў вушах боль ад ледзь зрослага пляча:
— Заўсёды гатовы служыць вам, вашыя міласьці…
Даўно гэта было. Ён вярнуўся на радзіму, расказаў, як доўга лячылі яго ў лясах пад Бярэсьцем, у племені яцьвягаў, куды ён прыпоўз амаль беспрытомны. Уцалелыя воі памяталі, як адважна біўся ён з ворагам у складзе Лідскай харугвы, таму новы гаспадар і дзяржаўца лідскіх земляў Вайдыла ўзяў яго ў ахову, і Гердзень стаў жыць звычайным жыцьцём мясцовае шляхты.
Але была ў яго свая таямніца: час ад часу яны, ягоныя новыя гаспадары, пасылалі да яго патрэбнага чалавека альбо і зьяўляліся самі, нібы выпаўзалі з вантробаў цмока, і ён паслухмяна рабіў усё, што яны загадвалі. Часам падсьцерагаў чалавека, на якога ўказвалі, і, перарэзаўшы горла, адбіраў пасланьне і перадаваў іншаму, часам сам пасылаў вестку, падслуханую ў замку: куды паехала гаспадыня Марыя, што пісаў ёй брат Ягайла. Апошні раз паведаміў у Гасьцілаўскую карчму, што з Ліды ў Кракаў рыхтуецца пасылка з багатымі дарамі. І заўсёды атрымліваў за гэта што-небудзь: дукат ці сувой дарагой тканіны з нарабаванага, ці боты, ці — аднойчы – нават добрае сядло, якое тут жа, як і ўсё іншае, спусьціў на Новагародскім кірмашы, каб не прызнаў хто тое сядло за сваё і не пацягнулася да яго якая нітачка.
…Цяпер ён, аддаўшы бясцэнны куфэрак крыжакам, таксама чакаў узнагароды. Яна і была абяцаная яму, але толькі тады, калі зьнішчыць адзінага сьведку, які здолеў уцячы. Гердзень разумеў, што ў адваротным выпадку заб’юць як сабаку яго самога, нягледзячы на тое, што ён ня раз ужо перадаваў Ордэну каштоўныя зьвесткі і мог прыдацца яшчэ.
Ды зараз Гердзень мусіў выкручвацца і таму, напружыўшы ўсе свае намаганьні, прыдумаў, як яму даказаць, што знайшоў і забіў непажаданага сьведку. І, заплюшчыўшы вочы ад моцнага пітва, чакаючы пасланага, узгадваў, як, не спадзеючыся знайсьці Данілу ў гэтым бясконцым лесе, зрабіў прасьцей: засеў у засадзе, не даязджаючы вярсты з чатыры да Гасьцілаўцаў. І яму пашанцавала: нейкі адзінокі малойчык, гарцуючы на кані і прыпяваючы, ехаў наперад, нават не азіраючыся па баках. Накінуць яму на шыю пятлю, сьцягнуць з каня і адправіць да дзядоў, праткнуўшы тонкім кінжалам, было справай некалькіх хвілін. Ён распрануў малойчыка да нагавіц, разьбіў яму твар аб корч. Тыя, хто будзе аглядаць нябожчыка, могуць – не, павінны! — прыняць яго за Данілу, якога яны бачылі здаля, дый і то ня надта выразна. Мёртвы ж чалавек выглядае зусім ня так, як жывы. Калі яму ўдасца пераканаць у гэтым пасланцоў, тады… Не, ён ня будзе больш рызыкаваць. З-за гэтага куфра тут падымуць усю Лідчыну, і ён загадзя рашыў, што тут болей не застанецца. А заплачаныя зараз грошы, разам з тымі, што ўжо сабраў, дадуць яму магчымасьць нарэшце зьнікнуць адсюль, зашыцца ў Польшчы дзе-небудзь у такой вось карчомцы і зажыць гаспадаром. Ён зьнікне назаўсёды з вачэй і крыжакоў, і лідчукоў. Асабліва ж лідчукоў, якім, вядома, данясе пра яго гэты ацалелы ад мяча недаростак, якому так паспрыялі вышэйшыя сілы. Можа, хлопец і ня выжыў? Калі жывы, то праз два-тры дні будзе ўжо ўсё роўна: ён, Гердзень, атрымае свае грошы і ўцячэ. Радні ў Лідзе ў яго не засталося, апроч жонкі, да якой некалі прыстаў у прымы. Сарваўшыся адсюль, ён выйграе, бо пазбавіцца старой жонкі, якая не дала яму нашчадкаў. У яго яшчэ будуць дзеці, і ня меней чатырох!
Толькі б дачакацца пасланца крыжакоў, які прызначыў сустрэчу менавіта тут, і прывесьці да зьнявечанага трупа ў лесе ды ня выклікаць падазронасьці ў гэтага Мікулы, які, несучы чарговы коўш медавухі, пытаецца як бы мімаходзь:
— Дык ты, кажаш, ажно з-пад Гародні? А я цябе недзе ўжо бачыў, забі мяне Пярун!
Пасланец ад крыжакоў зьявіўся толькі назаўтра. Ціхі, непрыкметны гандляр, што ходзіць са сваёй торбай па дарогах ды прапануе сушаныя зёлкі ад усіх хваробаў – трасавіцы, злацяніцы, пачачую, камчугу і сьвярбёжу — словам, ад усяго, што мучыць чалавека і за што ён гатовы плаціць апошняе, увайшоў, загнусавіў пра лекі. Агледзеў усіх і прыстаў да Гердзеня. Спачатку той яго адпіхваў, нават штурхануў, але гандляр торкаў яму ў нос нейкія шматкі сухіх расьлінаў і ўсё казаў, казаў…. І нарэшце разгледзеў змарнелы ад бесьперапынных трывогаў Гердзень вочы шчупленькага шэрага чалавечка, а яны былі як нажы, што нарэшце дасталі да жывога мяса: змоўк Гердзень, а тады пачуў шэпт і запаветныя словы паролю.
Па адным, патаемна, дабраліся яны да ўскрайку лесу, дзе лідчук прыкапаў сваю ахвяру, папярэдне зьняўшы з яе багаты ўбор і выграбшы талеры з прыгожага вышыванага скуранога саку.
Няшчасны Лелюш, чый твар было амаль не разгледзець, за гэтыя дні счарнеў, усох і выглядаў як не як нядаўні жылец і вясёлы аматар-каханак, але як мумія. Труп яго з грэблівасьцю колькі разоў перавярнуў нагой шчуплы прадавец зёлак, упіваючыся ў яго сваімі нажамі-глядзелкамі, а пасьля ўздыхнуў і з неахвотай працягнуў Гердзеню жменю пражскіх грошаў:
— Дзе спынішся – паведамі. Ты ж ня вернешся ў Ліду?
— Што я, дурань?
— Глядзі! Ад Ордэна не ўцякаюць. Ён знойдзе паўсюдна. Так што не дуры, дзядзька, не хавайся ад нас!
— “Ад нас...” – бурчэў Гердзень, подбегам сьпяшаючыся па мала прыкметнай сьцяжынцы, якая выведзе яго да Ваўкавыйска. – Сам такі ж лапаць, як і я, а туды ж! Бач, рыцарам сябе лічыць! — І зусім забыўшыся, хто ён сам, з усёй сілай нянавісьці да крыжакоў прамовіў скрозь пашчэрбленыя былымі нягодамі зубы: — Здраднік!
Офка
Прыгажуня, што падабрала непрытомнага Данілу на лясной дарозе, была ўдавой былога віленскага суддзі Паяты з роду Кіянаў. Пасьля сьмерці старога мужа, які да скону любіў маладзіц, піва і паляваньне на вепрукоў ды памёр у абдымках знакамітай віленскай вісьлены1 Медзяніцы, празванай так за пякучыя пацалункі, яна змушаная была з’ехаць са сталіцы ў сядзібу Кіянаў у Любчы, дзе іхні род вось ужо трыццаць гадоў быў дзяржаўцам любчанскіх земляў. Грошай, што засталіся ад суддзі, не хапала, каб жыць у сталіцы паводле ейнага стану радавітай віленскай баярыні, якая вучылася ў замкавай школцы разам з дзецьмі самога вялікага князя Альгерда і адзін час нават моцна спадзявалася зрабіцца княгіняй. Так, быў час, калі на яе прыхільна паглядаў адзін з родзічаў вялікакняскага сямейства. Ды бацька пасьпяшаўся выдаць яе замуж, бо папракаў, што яна занадта прыхільна глядзіць на дзецюкоў і ня верыў доччыным спадзяваньням. Да таго ж, суддзя быў яго добрым сябрам, і ён разьлічваў на падтрымку будучага зяця, калі пачаў судзіцца з баярынам Рацілам за землі стрыечнага дзеда пад Вільняй. Аднак прайграў бацька! Той баярын знайшоў падтрымку ў аднаго з Альгердавічаў, улюбёнка княгіні Юльяны. Прайграў суд бацька, заплаціў вялікае мыта і, штодзень суцяшаючы сябе медавухай, хутка пасьля таго памёр. Запіў і Паята, і таксама неўзабаве скончыў свае дні – ды гэтак ганебна, што ёй давялося ратавацца ад беднасьці і няславы, пераехаўшы ў Любчу. Жывучы тут у глушэчы разам з братам нябожчыка-мужа і падчаркай Сьвеціцай, яна зусім было заняпала. З усіх радасьцяў і ўцехаў – толькі рэдкія запрашэньні ў Лідскі замак, дзе ейныя сукні, прывезеныя з самой Вільні, разглядаюць замшэлыя лесавікі, апранутыя ў каптаны часоў Гедзіміна. Паляваньні, да якіх ахвочы братаніч мужа Лунь, яе ня цешаць: сядло націрае сьцёгны, галіны сьцёбаюць па твары, у душы вечны страх – а што, калі зьнянацку выскачыць аднекуль зацкаваны дзік альбо, барані Мокаш, мядзьведзь, ці сам гаспадар пушчы – зубр?!
Кожны дзень патрабаваў ад яе таго, што яна найболей не выносіла: нагляду за вялікай гаспадаркай ня надта багатай сядзібы. Штодзень трэба было выслухоўваць войта аб тым, колькі ўрокаў1 выканалі дзеўкі за ткацтвам ды за кудзеляй, што гатуе кухар і колькі чаго атрымала ахмістрыня да стала ды колькі шчупакоў прынесьлі ў замак рыбакі, і колькі лёну трэба адвезьці на кірмаш у нядзелю.
Швагер Лунь не хацеў займацца гаспадаркай – ён ладзіў паляваньні, чытаў старадаўнія пергаменты сваіх продкаў і бавіў час за варцобамі з блазнам Чурам. Той лекаваў сум свайго пана жартачкамі, якія невыносна раздражнялі Офку, але весялілі Луня і дадавалі яму жыцьця. Сядзібу час ад часу наведваў стары вандроўнік – лекар, даўні сябра сям’і. Ён ніяк не падобны быў да мужчыны, які сказаў бы прыемнае слова хоць зрэдзь: высушаны, як цвыркун, тонкі і жоўты, вось ужо колькі гадоў пад Каляды ці на Радаўніцу аглядаў гаспадароў, даваў парады і вучыў, як зьбіраць і сушыць лекавыя зёлкі. Слуг было таксама няшмат на ўсю гаспадарку, і ёй даводзілася, закасаўшы рукавы, правяраць, як яны соляць грыбы ці квасяць капусту, бо без гаспадыні прыслужніцы ані ня возьмуць што ў рукі...
Яна хацела завесьці ў Любчы хаця б якога музыку, накшталт менестрэляў, якіх як новы манер завялі ў многіх дамах сталіцы. Ды не магла знайсьці нікога, хто згадзіўся б паехаць у Любчу – маленькае мястэчка з адзінай гаспадарскай сядзібай, якая да таго ж разьмесьцілася наводдаль ад усіх, на крутым беразе Нёмана, які, выгінаючыся падобна цеціве з луку, нібы агароджваў сядзібу ад усіх, хто хацеў бы зазірнуць, як жывуць яе гаспадары.
Офка ўжо даўно адчувала, што шалее ад адзіноты. Таму ўзялася двойчы на год езьдзіць у любую Вільню. Трымала пакаёўку Краску і фурмана Беля на пенязі2 са свайго пасагу, і таму адваявала тыя паездкі ў жорсткай сварцы са шваграм, які мусіў саступіць.
Вільня ратавала яе: хаця канцлер – паляк Клімент Маскажэўскі, пастаўлены на свой пост Ягайлам, і абмяжоўваў доступ карэннай знаці ў вялікакняскі замак, усё ж там час ад часу ладзіліся баляваньні. Ды і на Купальле ля Ніжняга замку па-ранейшаму зьбіраліся паны зацныя3, язычаскія сьвятары і багатыя зямяне, і па начы скрозь, як сягала вока, можна было ўгледзець агні ўздоўж Вяльлі, дзе хлопцы і сталыя мужы скакалі, гралі на гудках і дудах, сьпявалі і ганяліся за дзеўкамі. Ля Ніжняга замку, каб не злаваць хрысьціянскіх сьвятароў, толькі ладзілі карагоды і прасілі ў багоў плоднасьці і шчасьця. І сэрца яе захлыналася, а гарачы агонь шугаў у твар, калі які-небудзь дужы, як бык, баярын сьціскаў ейную руку і, ідучы ў карагодзе, неўпрыкмет праводзіў даланёй па грудзях і ніжэй па сукні. Ды баяраў сьцераглі жонкі, да таго ж, там была ейная радня, і таму, каб згасіць ненасытны агонь у целе, яна, разьвітаўшыся са знаёмымі, ехала за горад, і там, дзе было найболей простага люду, спыняла кучара, здымала ў карэце свае чаравічкі з сярэбранымі клямрамі1, намітку з белага тонкага ільну, аксамітавы гарсэт з залатой вышыўкай. Пакаёўка Краска дапамагала нацягваць на зграбны станік гаспадыні вышываную кашулю і доўгі андарак, чапляла на рукі танныя бранзалеты, а на галаву надзявала вяночак з каляровымі касьнікамі.
У тых уборах, пры агні вогнішча, ніхто б не пазнаў у тонкай, як бярозка, дзяўчыне ўдаву-баярыню. А тая скакала праз вогнішча вышэй за ўсіх і старалася ўпасьці ў абдымкі самага прыгожага дзецюка. Сем гадоў запар Офка нязьменна зачароўвала таго, на каго ўпала ейнае вока, і абраньнік, калі раздаваўся заваблівы кліч і дзеўкі кідаліся ў лес, апантана бег за ёю, а злавіўшы, з размаху кідаў на мяккі мох і прагна задзіраў падол андараку, вымачанага ў салодкай летняй расе.
Узімку ж, калі жанчына прыязджала ў засьнежаную Вільню на Каляды, яна спынялася на пастаялым двары пад самай сталіцай.Упэўненая ў маўчаньні сваіх служкаў, якім шчодра плаціла, яна выдавала сябе за прасіцельку з Полацкай зямлі, што прыехала ў вялікакняскую канцэлярыю па справах спадчыны. Можа, гаспадар пастаялага двара і падзівіўся калі, што ў той самы час прыязджаў у ягоны двор на два-тры дні госьць – малады віленскі зямянін у багатых уборах, а зьязджаў адначасна з прыгожай прасіцелькай, ды яна плаціла заўсёды шчодра, і слугі падлагоджвалі маладой пані з асаблівай ахвотай.
Гэта былі яе адхланьні, яе таямніца, і часам яна вярталася ў апрыкрае гняздо са сьлязьмі злосьці, наракаючы на свой лёс. Ня мог узяць яе за сябе маладзейшы на дзесяць гадоў зямянін, а паважнага і прывабнага ўдаўца не знаходзілася, хаця асьцярожна наводзіла яна аб тым зьвесткі. Ісьці ж другім разам за згрыбелага старога не хацела: да самых вантробаў працінаў успамін пра пах – ні то зьляжалае бялізны, ні то прэлага лісьця, які сыходзіў ад старога мужа. Хацелася маладосьці, пругкай і сьвежай скуры каханка пад вуснамі, хацелася паху ссохлага сена ці маладога разгарачанага самца, якім пахне толькі нерастрачаны ў любоўных забавах дзяцюк. І яна падсьвядома шукала гэтага – ці то ў Вільні, ці то ў сваёй Любчы. Хаця Любча якраз была самай небясьпечнай: тут таямніцу любошчаў схаваць будзе ой як няпроста! І ўсё ж езьдзіць так далёка год за годам рабілася ўсё цяжэй. Летась жа яе дасюль верны малады зямянін ажаніўся і ўпершыню не прыехаў на спатканьне. Больш таго – не прыслаў нават весткі, і яна дарэмна чакала яго на пастаялым двары, выглядаючы ў вакно, як дзеўка-цнатліўка, што не дачакаецца жаніха.Да таго ж, родзічы сталі намякаць ёй, нібыта бачылі ў ваколіцах Вільні нейкую распусьніцу, надта падобную да яе, і бачылі акурат у тыя самыя тыдні, калі яна прыязджала ў сталіцу. Таму сёлета яна паехала на выведку ў Гародню. У гэтым вялікім горадзе, думала яна, можна будзе схавацца. Але ці то час яе выйшаў, ці згрызоты па гаспадарцы зрабілі сваю справу – маладыя прывабныя мужчыны ўжо ня ліплі да яе, а тоўстага чырвонатварага нахабніка адпрэчыла яна сама, бо доўгі досьвед падказваў, што гэты распусьнік ужо растраціў свой любоўны запас і будзе пудлаваць. Вярталася яна расчараванай і поўнай тугі па страчанай маладосьці.
Вось чаму без ваганьняў загадала баярыня пакласьці ў свой вазок беспрытомнага дзецюка, што ляжаў на дарозе і ледзь не патрапіў пад колы ейнага вазка. Пабачыла ў тым волю багоў: твар дзецюка – з шырокімі чорнымі брывамі, ямачкай на падбародку дый мужнымі рысамі юнага твару быў якраз такім, якім бачыўся ў марах магчымы каханак.
Хто ён, гэты юны вой, і адкуль? На скураным яго каптане – палосы са скуры дзіка, апратка не багатая, але й ня бедная: кашуля не са зрэбнага, а з тонка выпрадзенага лёну, боты не самаробныя, і, хаця не юхтовыя, ды не з казла лупленыя. На пасе начэпленыя ножны, з якіх выглядае дзяржальна ці то кінжала, ці то корд. І як, цяжка паранены, выпаўз ён на дарогу?
Калі клалі пахолка ў карэту, пакаёўка злавіла позірк гаспадыні, па-змоўніцку падціснула бясколерныя вусны, бледна-жоўты твар яе пакрывіўся ва ўсьмешцы:
— Прыгожы, як Лель1. Можа, гэта ён і ёсьць?
— Я ўжо не юначка, Лель знойдзе лепшую, — жартам адказала Офка, і пакаёўка запярэчыла словамі, якія мёдам праліліся на сэрца гаспадыні:
— Вы, мая пані, жывая Лада, ніхто з нашых дзецюкоў Вас ня варты…
Любча
Чырвоныя бярвеньні здаваліся вогненнымі, ад іх ляцелі сьляпучыя пырскі, і Даніла заплюшчыў вочы. “Можа, я ўжо ў Ірыі2? Ці ў пекле, пра якое ўвесь час кажа хрысьціянскі сьвятар у замку?” – падумаў ён і асьцярожна прыадкрыў павекі. Жахацца не выпадала: гэта ўсяго толькі ранішняе сонца радасна апраменьвала сьцяну насупраць Данілы. Ён няўцямна азірнуўся, пасьля зьдзіўлена паспрабаваў ускочыць і, застагнаўшы, зноў паваліўся на сьпіну.
Калі пякучы боль крыху аціх, хлопец ужо спакайней стаў аглядаць сваё нечаканае прыбежышча: невялікае круглае памяшканьне з дзвюма вузкімі байніцамі, драўляную столь і тоўсты сяньнік, на якім ён ляжаў, накрыты жорсткай ваўчынай скурай.
“Дзе я? Што на са мной?” – шалёна закруціліся ў галаве думкі.
Ён узгадаў паляну, вояў на ёй і мёртвае цела бацькі. Ці не прысьнілася яму ўсё гэта? Можа, зараз ён прачнецца, як заўсёды, на печы, а маці пакліча ўставаць ды, памыўшыся, сядаць да стала есьці бліны са здорам, яшчэ гарачыя ад вогненнага жарала печы?
Але сьцены з чатырохвугольных, шчыльна прыгнаных і добра выштукаваных бярвеньняў, магутныя бэлькі над галавой і ваўчыная скура на голых плячах не зьнікалі. Правае яго плячо было шчыльна абвязана ільняным пасам, моцны пах бярозавай кары – мабыць, дзёгця — струменіўся з-пад павязкі на шчацэ. Ён быў ня ў Ірыі, а на гэтым сьвеце, і хтосьці выратаваў, падабраў, даглядзеў яго і прывёз сюды.
Чыё гэта жытло? Каму спатрэбіўся ён, гнаны, ледзь не забіты чужынцамі, прададзены чалавекам, каму давярала сама княгіня, а ня толькі заўсёды разумны і спакойны бацька?
Зноў узгадаў паляну. І толькі цяпер, з усёй сілай адчаю зразумеўшы, што адбылося, нечакана для самога сябе заплакаў, па-хлапечы абціраючы твар усёй даланёй. Плач быў нястрымным, раптоўным, яго калаціла, выкручвала сутаргай, а ў галаве была адна несьціхальная думка: што скажа маці? Як перажыве такую страту? І як далей жыць ім бяз бацькі? Раз за разам уяўлялася адно і тое ж імгненьне, якое ён прагледзеў, хаця быў побач, і віна за гэта мучыла яго мацней за рану: ляціць варожая страла, упіваецца ў шыю – моцную, жылістую, цёплую, за якую ён любіў чапляцца яшчэ малым, калі слухаў казкі, што расказваў яму і дзвюм сястрычкам альбо дзед, альбо сам бацька. Пазьней, растучы, радзей прытуляўся да бацькі, саромеўся паказваць сваю любоў да яго, хацеў хутчэй стаць дарослым. Але цяпер, адзін, у незнаёмым, можа, небясьпечным месцы, у чаканьні яшчэ больш страшных падзеяў, ён разгубіўся.
“Тата!” – крычала ў ім нешта тое, малое, цёплае, безабароннае, што раптоўна выйшла пры ўспамінах, на якія накладаўся адзін і той жа вобраз – страшэнны боль на родным татавым твары, калі страла ўпілася ў ягонае горла. Каб жа ён здагадаўся пра здраду, каб жа быў хаця разам з бацькам!
Можа, адчай яго і гэты крык самі, неўпрыкмет, вырваліся з горла, але праз колькі хвілінаў звонку раздаліся крокі і зарыпелі цяжкія, акаваныя жалезьзем дзьверы, разам перарваўшы Данілаў плач. Ён ускочыў, рука сутаргава абмацвала скуру, а вочы міжвольна абеглі ўсё навокал, – дзе знайсьці хаця якое палена, якім ён будзе адбівацца да апошняга? Але ратавацца не было патрэбы – у пакой прасьлізнула маладая жанчына ў белай ільняной намітцы, у гарсэціку і доўгім клятчастым андараку. Яна спынілася перад Данілам і супакоіла яго:
— Ня бойся, дзяцюк, я цябе забіваць ня буду! Не для таго я разам са сваёй пані валакла цябе ў вазок. Але ж ты і цяжкі, хаця, мабыць, зусім нядаўна ў порты ўлез!1
Хлопец глядзеў на яе. Непрыгожы даўганосы твар, прышчы на лобе, вузкія ярка-чырвоныя вусны надавалі твару нешта драпежна-хітрае, але невялікія чорныя вочы пад доўгімі, аж да скроняў, брывамі глядзелі разумна і з прыхаванай іроніяй.
— Хто ты? І дзе я?
— Я Краска, пакаёўка яе міласьці пані Офкі, удавы Кіянавай. Ты ў ейнай сядзібе ў Любчы. У ейным і яго міласьці швагры… — паправілася яна. – Яны тут абодва гаспадараць. Яшчэ ёсьць маладая гаспадыня, але яна пад апекай пані. Што ты яшчэ хочаш ведаць?
— У Любчы? – прамовіў ён агаломшана.— Так далёка?
— Ня так ўжо і далёка ад дарогі, на якой ты кінуўся пад ногі нашым коням.
— Дарогі?
Ён зусім ня памятаў, як дабраўся да дарогі. Памятаў толькі мёртвыя целы, на якія глядзеў з кустоўя, калі страх і жаданьне пахаваць іх, падпаўзьці бліжэй змагаліся ў ім са страхам, памятаў таксама словы Гердзеня пра тое, што ён вернецца і прагледзіць тут кожны корч. А болей нічога, як быццам адразу ж упаў у чорную бездань. Але Краска перапыніла яго маўчаньне і роздумы.
— А як жа ты, хлапчына, там апынуўся, на гэтай дарозе? І хто ты такі? І што з табой сталася?
Ён памкнуўся адказваць… Але што, калі гэта нейкая хітрасьць? Ці можа ён тут казаць нешта адкрыта? І ці ў Любчы ён сапраўды?
— Колькі я тут?
— Ды ўжо тры дні.
Ён зноў атупела заварочаў мазгамі. Як тры дні? Ці можна гэтак доўга ляжаць без прытомнасьці? І ці цяжкая рана, з-за якой ён тут ляжыць? А што, калі з-за яе апынецца спаралізаваным?!
Краска ўсё стаяла, пранікліва гледзячы на яго. Здаецца, яна прачытала ўсе хлапечыя сумненьні, таму што зноў іранічна ўсьміхнулася:
— Ну, тады раскажаш пра ўсё адразу нашай гаспадыні. З ёй ты не хітруй – яна цябе ад сьмерці ўратавала. Каб не яна, расклявалі б цябе вараны, бо ты быў ужо напалову ў Ірыі. Ці, можа, ты ўжо хрысьціянін і верыш у рай?
Даніла маўчаў. Што можна казаць, а пра што лепей памаўчаць? Заныла рана на плячы – моцна, уладна. Адчуў, што выпарына праступае на твары.
— Бач ты які! Таямніцы ды таямніцы! А якім жа багам тады маліцца за тваё ацаленьне, ці скажаш? А есьці ты, маўчальнік, хочаш?
Ці хоча ён есьці? Пры напамінку аб ежы голад ірвануў вантробы. Яна прачытала гэта па ягонай міжвольнай грымасе.
— Пайду, прынясу аўсянай поліўкі. А ты, маўчун, сядзі тут і не высоўвайся. Так гаспадыня загадала. Бо нашкодзіш сабе яшчэ больш, а можаш і ёй нашкодзіць. Хто ты і што за птушка, мы ня ведаем. Можа, ты пляндраваў некага на дарозе? — Яна накіравалася да дзьвярэй.
— Я ня злодзей, — сказаў ёй усьлед Даніла. — Я… я... — Ён, зноў прыкусіўшы язык, безнадзейна замоўк.
Спачатку трэба агледзецца, пад’есьці і супакоіцца. Цягнула легчы. Слабасьць адолела яшчэ з большай сілай, і ён, як ні стараўся, але так і ня змог падняцца і падысьці да вакна, каб хаця трохі агледзецца.
…Поліўка ў глыбокай глінянай місе аказалася на дзіва смачнай, а жытні хлеб быў чысты, без паловы і мякіны. Даніла зьеў усё да апошняй крошкі, а пасьля, неяк адразу ап’янеўшы ад зьедзенага, прылёг на свой сяньнік і амаль адразу праваліўся ў сон. Ён ня чуў, як у пакой зайшла Офка і доўга глядзела на яго хаця і забінтаваны з правага боку, але чысты і па-юначы акруглы твар, на смуглявыя рукі і плечы, што ўжо наліваліся спрытам і моцай. Прыўзьняла воўчую скуру, вопытным вокам агледзела вузкія клубы, моцны торс і стройныя, у бялявых валасінах ногі. Пасьля чамусьці ўздыхнула і ціха выйшла з пакою. Пакаёўка ішла за ёю і маўчала. Калі б азірнулася Офка, яна ўбачыла б на тонкіх, ярка-чырвоных вуснах прыслужніцы злую ўсьмешку. Але яна не азіралася, дый усьмешка хутка прапала, і пакаёўка зноў стала такой, як заўсёды, – ветлівай, гатовай услужыць сваёй пані ў любую гадзіну і ва ўсім, чаго тая ні пажадае…
Сухта ў пошуку
Галоўны дазнаўца вялікакняскага суда Сухта чацьвёртую гадзіну хадзіў, поўзаў ці, сагнуўшыся крукам, зазіраў пад кожны выварацень каля паляны, на якой быў учынены напад. Хмурнела, спусьціўшыся на вяршаліны магутных бярэзін і елак, шэрае верасьнёўскае неба, холад тачыўся за каўняры памочнікаў, якія гэтак жа старанна, як і дазнаўца, аглядалі месца злачынства. Гэта было няпроста: апроч таго што прайшло ўжо чатыры дні, тут натапталіся людзі лідскага кашталяна, і таму, апроч іхніх сьлядоў, мала што можна было ўбачыць. Сухта, радуючыся таму, што за гэты час не было дажджу, вывернуў кашталяну душу, дабіваючыся, каб той дакладна паказаў, дзе і як ляжалі забітыя, якіх ужо пасьпелі пахаваць. Нарбут не падзяляў гэткага шчыраваньня, для яго ўсё стала зразумелым пасьля таго, як вырашальнае слова выказала княгіня Марыя: гэта ж, вядома, былі людзі Вітаўта, які хоча зрабіць прыкрасьць вялікаму князю літоўскаму і польскаму каралю Ягайлу, даказваючы сваё права на Княства, а тым пачаць з ім вайну. Хто ж ня ведае, што недалёкі Ваўкавыйск, як і Гародня, зусім нядаўна яшчэ належалі Кейстуту і яго сыну – дык жа баяры і там, і там засталіся верныя сваім гаспадарам і мараць пра вяртаньне Вітаўта. Да таго ж, стрэлы, якімі забівалі, былі яўна Вітаўтавы – з белым апярэньнем, з абавязковай чорнай плямкай. Аднак жа якраз гэта найбольш насьцярожвала Сухту, – калі Вітаўт шукаў вайны, то ён знайшоў бы іншы спосаб. Рабаўніцтва – гэта не па ім. Да таго ж, троцкі князь далёка адсюль, ды і не такі ён, каб займацца такімі дробязямі. І нават калі гэта зрабілі верныя яму баяры, то яны ніколі б не ўзялі славутыя Вітаўтавы стрэлы! Вопыт сьледчага падказваў яму, што пёры гэтыя выбраныя знарок. Хто ж яшчэ можа справакаваць напад? Альбо крыжакі, альбо тыя, хто моцна ненавідзіць Вітаўта і хоча вайны.
Пытаньняў было шмат: адкуль маглі дазнацца людзі Вітаўта пра дакладны час выезду з замка, ды і пра сам скарб, як даведаліся, дзе будзе прыпынак, бо кожнаму, хто хаця трохі петрыў у дазнавальных справах, было зразумела, што вояў на Альгердавай паляне чакала засада. Зрэшты, ніхто не аспрэчваў таго, што з нападнікамі загадзя дамовіліся, і хутчэй за ўсё былі гэта тыя, хто застаўся ў жывых: Гердзень і Даніла.
Дазнавальнік быў пагадзіўся спачатку з гэтаю думкай, нягледзячы нават на тое, што дворныя людзі ў адзін голас цьвердзілі, што Даніла ня мог пайсьці на такі грэх, каб забіць роднага бацьку (ці дазволіць тое) і што з Гердзенем іх ня зьвязвалі ніякія асабліва добрыя адносіны. Але Сухта ўволю нагледзеўся розных нечаканасьцяў і брудных памкненьняў пад час сваіх вызнавальных справаў і досьледаў, судоў і выракаў, таму добра ведаў, што робіць з людзьмі прага багацьця, альбо прага ўлады, альбо ўласнасьці, няхай пад гэтую ўласнасьць падпадае ўсяго толькі прыгажосьць ці маладосьць. Саракагадовы мядзьведзяваты, з неймаверна шырокімі плячыма, з кірпатым невыразным тварам, на якім чорнымі вугалямі гарэлі пранізьлівыя вочкі, з няроўным шнарам цераз усю шчаку, які наліваўся барвовасьцю ў час злосьці ці гневу, Сухта ўмеў быць страшным у тыя хвіліны, калі віноўны хістаўся між прызнаньнем і жаданьнем схавацца за апошнюю прывідную нітачку надзеі. Умеў ён, як ніхто, ухапіцца за тонкую саломінку нейкага амаль нябачнага для ўсіх іншых факта і раскруціць самую заблытаную справу.
У справе ж забойства лідскага атраду была найперш зацікаўленая ня хто іншы, як адзінакроўная сястра караля Ягайлы, таму пасылалі Сухту ў Ліду адначасна і падскарбі, і гетман віленскі. Са сьпецыяльным дакладам быў пасланы ганец і ў Трокі, да брата яго міласьці Ягайлы князя Скіргайлы, сёньняшняга намесьніка гаспадара ў Вялікім княстве. Але кожны ведаў – Скіргайла больш цікавіцца тым, чым адзін гатунак мальвазіі адрозьніваецца ад другога, чымся справамі кіраваньня спадчынай Альгердавічаў. Любіць ён таксама двубоі на шаблях. Праўда, калі ў п’яным запале ён і секане каго са сваіх прыдворных, то, калі той застанецца ў жывых, дастане вялікую ласку ад князя: той сам лекуе і будзе даглядаць параненага, а пасьля абавязкова падорыць нешта: альбо маёнтак, альбо землі. Дзеля гэтага таўкуцца ў Троках ня толькі многія малазямельныя шляхціцы. Праўда, бывае, што і засячэ кагосьці Скіргайла да сьмерці, але ж жыцьцё шляхціца падпарадкаванае вайне і паядынкам, і, калі будзе да яго ласка Перуна, у рэшце рэшт, ён застанецца ці пры ўзнагародах — землях і ласцы вялікакняжай, ці прынясуць яго, як раней казалі, на шчыце, і толькі родныя памянуць на Дзяды і Радаўніцу. Таму, нават не чакаючы адказу і распараджэньняў Скіргайлы, адправілі падскарбі ды гетман дазнальніка Сухту з памочнікамі ў Лідскае княства – дазнавацца праўды.
Ад той праўды залежала многае: калі дзёрзкі напад і рабаваньне – справа Вітаўтавых людзей, то вайна магла пачацца вельмі хутка: напал непаразуменьняў паміж сынам Кейстута і сынам Ягайлы цяпер празьмерны. Крыўдаў набралася ажно зашмат. Усе ведаюць, што кароль ня выканаў сваіх абяцаньняў, якія яшчэ ў 1384 годзе даваў Вітаўту: аддаць яму Трокі і Гародню, спадчыну бацькі. Тады Вітаўт паверыў яму і адцураўся дапамогі крыжакоў, вярнуўся на радзіму. І што ж? Нічога выканана не было, дзедзічнае – спадчыну бацькі Кейстута – яму не вярнулі. Мала таго: усе апошнія гады Ягайла моцна прыціскаў ва ўсім стрыечнага свайго брата, як бы выпрабоўваючы яго на цярплівасьць. І Вітаўт маўчаў, бо кароль Ягайла зараз мацнейшы за Вітаўта: за ім войска Польшчы і частка верных яшчэ Альгерду гуфаў1, якія падтрымаюць Ягайлу як сына іх вялікага военачальніка ды яшчэ і законнага спадкаемца Альгерда. За Вітаўтам – войска ягоных удзелаў у Луцку і Жмудзі, а таксама магчымая дапамога іншых сыноў Альгерда, напрыклад, Андрэя Полацкага, які дужа незадаволены тым, што бацька, у абыход яго, старэйшага і найслаўнейшага сына, пакінуў сталец малодшаму Ягайлу, які нічым і ніколі не праявіў сябе – ані ў бітвах, ані ў дыпламатыі, ані ў рыцарскіх паядынках. Вакол Вітаўта зьяднаюцца таксама тыя, хто незадаволены Крэўскай уніяй і валадараньнем тут, у Княстве, палякаў. Але колькі іх, такіх незадаволеных, ніхто, апрача хіба самога Вітаўта, ня ведае. Аб гэтым шмат гаварылі ў Вільні, і таму гетман і падскарбі, абое прыхільнікі Вітаўта, пастараліся, каб у Ліду быў пасланы чалавек вопытны і праўдзівы.
...Сухта варушыў куст за кустом, нягледзячы на тое, што буйныя кроплі расы падалі на яго твар з галін дрэваў і пырскамі ляцелі з хмызьняка, прымушаючы час ад часу абцірацца рукавом. Вочы яго чэпка ўзіраліся ў кожны сьлед, кожную зламаную галінку, а думкі круціліся ў галаве нібы самі па сабе. Лепей было б, каб напад рабілі маскоўцы ці крыжакі, альбо нават і татары. Тады да вайны ня дойдзе, абмяжуюцца пасольствамі ды доўгімі перамовамі, у адказ маскавітам спаляць колькі вёсак на мяжы, а татарам адпомсьцяць іх жа супляменьнікі, якія грызуцца паміж сабой і шукаюць у Вялікім Княстве падтрымкі. Крыжакам нічога пакуль ня зробяць, бо Ягайла і Вітаўт самі прагнуць дапамогі ад іх, і ні ў Княства, ні ў Польшчы няма такой сілы, якая б зламала нахабных германцаў. Хіба што разам сабраліся б дзьве краіны – але гэтага, мабыць, ніколі ня будзе, бо палякі і ліцьвіны паміж сабою ня ладзяць. “Як Вітаўт і Ягайла”, – уздыхнуў сьледчы, і на гэтым яго высокія роздумы закончыліся, бо з-за павароткі дарогі паказаўся малады памочнік Дрозд, які бег да яго наўпрост і быў нечым узбуджаны.
— Ваша міласьць, я знайшоў!
Сухта не пытаўся, што там. Ён ведаў і тое, што памочнік ніколі ня возьме ў рукі тое, што ўбачыў, перш чым не дакладзе пра гэта старэйшаму. Таму выйшаў на сыпкую пясчаную дарогу і, заграбаючы нагамі цяжкі жоўты пясок, нечакана лёгка для яго магутнай постаці пайшоў у патрэбным накірунку.
Ён адразу зразумеў, пра што кажа Дрозд: якраз на сярэдзіне дарогі, між каляінамі, у траве ляжала пярліна. Заўважыць яе было цяжка: вільготныя пажухлыя сьцябліны надзейна схавалі каштоўнасьць. Толькі такі пранырлівы сьледчы, як Дрозд, які працаваў з Сухтам ужо колькі гадоў, мог яе знайсьці.
— Ну і адкуль яна, як ты думаеш?
Дрозд замест адказу прыўзьняў жамчужыну. У ёй засталася чырвоная нітка.
— Думаю, што гэта з брамкі.
— Ну і што? – квяліўся Сухта. — Ці мала якая пані магла тут нахіляцца так, каб адарвалася пярліна?
Дрозд замест адказу паказаў направа. Якраз насупраць іх з лесу да дарогі цягнуўся сьлед, быццам нехта поўз, губляючы кроў – цёмныя плямкі засталіся на кустах сьветла-зялёнага брусьнічніку, круглы малады кусток берасклету быў прымяты, а раздушаныя чырвоныя ягадзіны яшчэ не пасьпелі згніць. Яны абодва памкнуліся да сьледу. Там, непадалёк, знайшлі і яшчэ нешта, а менавіта, металічны гузік. Сухта моўчкі паказаў на гузік і, пакінуўшы Дразда, пайшоў па сьледзе. За ім, сапучы, рушылі яшчэ два памочнікі, што пасьпелі падбегчы сюды ад паляны.
Дазнальнік у думках пахваліў сябе, што рушыў у дарогу, як толькі даведаўся аб здарэньні, не чакаючы ані гадзіны. Пакуль ганцы з Ліды дабіраліся да Вільні, пакуль сам ён дамчаўся да замку ў Лідзе ды пагаварыў з кашталянам, а пасьля ірвануўся сюды з памагатымі, пайшоў пяты дзень з рабаваньня. Добра, што не было моцных дажджоў, а імжа, што тачылася з неба, таксама пачалася толькі з сёньняшняй раніцы.
Сьлед часам губляўся, гэтыя дні ўжо пасьпелі выпрастаць прымятую траву, крыху зацягнуць вырваныя кавалкі пругкага зялёнага моху. Моцная, як вяроўкі, дзераза вілася паверх ігліцы. Аднак сьледчы кожны раз знаходзіў шлях некага, хто тут не ішоў – поўз. Сьляды таго, што тут адбылося, пятляючы, няўхільна вялі яго да дуба. Пад вываратнем пясок захаваўся сухім, і можна было разгледзець выразныя сьляды чалавечых рук і ног, а таксама выбоіну ад галавы.
Абышоўшы вакол дуба, Сухта, схіліўшыся над зямлёй, адшукаў ланцужок глыбокіх ямак – скачкоў, якія паднімаліся са схілу. Некалькі з іх выразна выдзяляліся на зямлі – гэткія сьляды робяць ня лапці, ня поршні, а толькі боты. Боты на добрай падэшве, ня надта вялікага памеру.
— Агледзьце ўсе дрэвы, усю галузь!1 – кінуў памочнікам і, амаль паўзучы, пакраўся па скачках, якія вялі назад, адтуль, адкуль прыйшоў ён сам. Калі ж, пасьля доўгіх поўзаньняў – пошукаў, ён зноў выйшаў да паляны, вочкі яго блішчэлі тым захапленьнем і зацятасьцю паляўнічага, калі ён выходзіць на патрэбны сьлед.
— Адзін з дваіх! – прашаптаў ён. – Каторы? Гердзень ці Даніла?
Вечарам, вярнуўшыся ў Ліду, разам з памочнікам Драздом ён сядзеў у прызамкавай карчомцы. Усе ў карчме ўжо ведалі, што чужынцы прыехалі з самой Вільні, каб дасьледаваць забойства ахоўнікаў і рабаваньне куфра з каштоўнасьцямі, таму спачатку людзі толькі назіралі збоку, як ядуць і п’юць прыезджыя. Але затым выжлуктанае піва дадало людзям сьмеласьці, і да Сухты пачалі падыходзіць зямяне. Менавіта на гэта разьлічвалі дазнальнікі, таму і адправіліся вячэраць у карчму, адмовіўшыся ад гасьціннасьці кашталяна: нідзе так не ахвочы да словаў чалавек, як там, дзе ён разам з іншымі вышынкоўвае хмельмае пітво. Паступова каля прыезджых сабраўся натоўп, і кожны выказваў свае думкі наконт здарэньня, так што падыходзіла да поўначы, калі сьледчы нарэшце выправіўся ў пакоі, якія адвёў ім кашталян. У галаве яго гудзела, зьвесткі, якія з ахвотай накідалі ім у карчме, віліся вакол галавы, як надакучныя мухі.
На замчышчы ўсё спала, толькі вартавыя мерна хадзілі каля брамы. Іхнія крокі гулка аддаваліся ля калодзежа, што месьціўся ўнутры двара, і, нібы адштурхоўваючыся ад сьценаў, вярталіся зноў да варотаў. Дрозд адстаў, гаворачы з яшчэ з нейкім словалюбным месьцічам, і Сухта прайшоў па двары адзін, асьветлены смалякамі, што кідалі няроўныя цені на драўляныя прыбудовы ля усходняй сьцяны.
У адну з іх ён зайшоў, марачы толькі аб адным – легчы на ложак і заплюшчыць вочы. На заўтра заставалася яшчэ процьма розных справаў, бо размовы з замкавымі людзьмі яшчэ і не пачыналіся. Учора, ледзь прыехаўшы, ён сьпяшаўся на месца здарэньня. І не дарэмна: пярліна якраз на тым месцы, дзе нехта дапоўз да дарогі, была важнай сьледчай знаходкай. Трэба таксама дазнацца, якія гузікі маглі быць на адзеньні Гердзеня ці данілы. І яшчэ, і яшчэ...
У канцы калідору, што пахнуў сьвежай драўнінай, да яго пасунулася чыясьці белая, як прывід, постаць. Возны схапіўся за тонкі кінжал – мізэрыкордыю, з якім быў неразлучны.
— Хто тут?
— Гэта я, маці Данілы! Таго, каго вы зараз шукаеце! – прашалясьцела насустрач, і ў дрыготкім сьвятле сьветляка, што матляўся ў зажыме за яго сьпіной, Сухта ўбачыў нестарую яшчэ кабету ў доўгай сукні і камізэльцы, з белай наміткай на галаве. З ёй, маці зьніклага Данілы і жонкай забітага Сокала ён зьбіраўся гаварыць у самую апошнюю чаргу. Маці заўсёды будуць абараняць сваіх сыноў...
— Чаго ты тут?
— Хачу толькі запытацца, дзеля Рода і Парадзіх2: ці вы штосьці знайшлі?
— Што і знайшоў, дык табе не скажу.
— Я хачу ведаць адно, толькі адно: ці жывы хаця мой сын?!
— Адкуль жа мне ведаць? – прабурчаў Сухта, трохі аслабіўшы кулак, што сьціскаў кінжал. – Вось знойдзем, тады высьветлім, хто забіваў... Твайго мужа, між іншым, таксама!
— Мой хлопчык не такі! – застагнала яна. — Ён ня выдзерца! Не, не, ён не рабаўнік! І любіць… любіў, — паправілася яна – бацьку, ён ня мог яго… прадаць!
Сухта ўздыхнуў. І прадавалі, і забівалі, і пераступалі праз самыя страшныя клятвы, не баючыся ні багоў, ні людзей. І плакалі маці, малжонкі, дочкі, і раўлі, як быкі, ашуканыя мужы ці бацькі… Ён нагледзеўся на тое ўдосталь, таму ня верыў нікому. Аднак гэтая кабеціна магла яму дапамагчы – і як ён сам не даўмеўся,— папракнуў ён сябе! Адклаў на заўтра, а трэба было высьветліць тое сёньня!
— Якія гузікі былі на каптане твайго сына... ён жа быў ў каптане?
— Так, я сама прасіла майстра нашыць на той каптан палосы ад сьвяшчэннага дзіка...
— Дык якія былі гузікі?
— А-а, гузікі... Металічныя, якія ж яшчэ!
— А ў Гердзеня?
— У Гердзеня? Ня памятаю. Вось у Сокала...
— У Сокала ня трэба. У што быў абуты твой Даніла?
Няшчасьце іншых, нягледзячы на яго суровасьць і вопыт, усё яшчэ выклікала ў ім спагаду. І як не спачуваць, калі вось такія глыбокія, спакутаваныя вочы глядзяць на цябе з болем і надзеяй. Яна страціла мужа, але спадзяецца, што жывы адзіны сын. Ёй не пазайздросьціш: шмат якія лідскія людзі вераць, што сын мог забіць бацьку і схавацца разам са скарбам і сваім хаўрусьнікам.
Яна глядзела няўцямна, і ён прыкрыкнуў:
— У што быў абуты? Што было ў яго на нагах?
— Ён… ён… у боты. У добрыя казловыя боты.
— А старыя боты ёсьць? Нясі іх сюды!
— Боты?
Яна не разумела.
— А навошта? Ботаў у яго болей няма. Толькі лапці і поршні.
— Нясі! Лапаць ці поршань – усё роўна! Мне патрэбны памер нагі! – рыкнуў ён. – І не пытайся болей ні аб чым!
— Зараз! Нясу!
Яна прашмыгнула міма яго да дзьвярэй, выскачыла, нібы растварыўшыся ў цемры.
Ён уздыхнуў, зноў выйшаў з прыбудовы. На цёмным верасьнёўскім небе ярка гарэлі Стажары, Мілавіца ж – зорка багіні Лялі – як зачапілася за бляшаны караблік на флюгеры вежы і маркотна міргала з невымернай для сьмяротнага чалавека вышыні. І Сухце таксама стала маркотна і скрушна на душы. Можа, усё ж трэба было пачакаць да заўтра, каб сёньня адпачыць як сьлед? Але заўтра яго закруцяць справы, клопаты, версіі. А сёньня ён патрымае ў руках прадмет, які належаў чалавеку, якога шукае, – і загадае сабе сон. Калі добра настроіцца на яго і ўсё тое, што бачыў і чуў за дзень, то, магчыма, вешчы сон і сапраўды прыйдзе да яго і многае стане зразумелым. Ня часта, але такое з ім бывала, нібы рэчы, якія ён кранаў, самі пачыналі гаварыць аб тым, што з імі здарылася. Але для гэтага трэба было ўсёй душой паспачуваць некаму, як вось зараз гэтай няшчаснай кабеце, чыя душа з магутнай сілай любові да сына прасіла яго – знайсьці і разабрацца... І ён цярпліва, нягледзячы на стому, чакаў і думаў.
Трэба было загадаць, каб такі ж лапаць ці поршань забралі з хаты Гердзеня. Таму што нехта з іх – ці Даніла, ці Гердзень – ня быў на-водчыкам на скарб. Ён сам бег ад стрэлаў, як загнаны заяц, ён, сьцякаючы крывёй, прыпоўз да дарогі і яго падабраў вазок, у якім сядзела багатая пані, якая носіць абшыты пярлінамі галаўны ўбор. Ён ужо не сумняваўся, што сьлед уцекача, якога падабрала карэта, супадзе менавіта з Данілавым абуткам. Але гэта правераць заўтра яго памочнікі.
Узгадваючы Лядашчыка і спатыкаючыся, прайшоў браму яго памочнік Дрозд. Вартавы пільна агледзеў яго, каб не памыліцца. Сухта ня стаў шмат размаўляць з дзецюком. Усё раскажа яму, калі той прачнецца і вытхне з сябе сьляды добрай чвэрткі бочкі, з якой карчмар цадзіў і цадзіў цёмнае піва, якое ў Лідзе вараць, аказваецца, лепей, чым у самой Вільні…
Ягайла
Залачоныя клямры балдахіна варушыліся ад лёгкага верасьнёвага ветру, што шчэміўся ў прыадчыненую аканіцу. Кароль любіў спаць пры сьвежым паветры, таму каралева мела другую спальню, дзе аканіцы заплішчваліся да апошняй шчылінкі і дзе з вечара на шпалеры пырскалі духмянай нямецкай вадой з Кёльну1, як прывыкла да таго Ядвіга ў Будзе, пры венгерскім двары свайго бацькі.
Каралю не хацелася ўставаць, хаця ў Вільні ён прачынаўся першым з усёй вялікакняскай сям’і і любіў сьнедаць у ложку, для чаго з вечара прыносіліся да лажніцы хлеб, кавалкі халоднага мяса і грушкі. Тут, у Кракаве, такое немагчыма. Перш чым дабрацца да стала, трэба прайсьці праз рукі апранальшчыка і памочніка кашталяна, праз агульную з каралевай малітву, прычым чытае яе ня хто іншы, як сам біскуп кракаўскі Пятро Выш. А галоўнае – зранку трэба прымаць то ваяводу, то канцлера, то маршалка, і для кожнага трэба знаходзіць пэўнае рашэньне, якое тут жа запішуць у кнігу, якую трымае перад сабой пісар каралеўства, і гэтая кніга як прысуд Кона – канчатковы. Бывае, што хочацца адмяніць сваё рашэньне, адцурацца яго, аднак жа не – табе няўмольна прачытаюць яго роўным і бязьлітасным голасам, і яно прыліпне да цябе як смала – навекі.
Пачуўшы, што кароль заварушыўся, ціха зайграў на цымбалах за дзьвярыма музыка Жыж, засьпяваў любімую каралеўскую песьню-баладу:
Была зямля не сьвячона,
Былі людзі не хрышчоны,
Ня верылі Госпаду Богу,
А верылі люту-цмоку.
Люту-цмоку далі броку2
Кожны дзень па чалавеку…
Гэтую песьню Жыж, у хрышчэньні Андрэй, сьпяваў яшчэ пры бацьку Альгерду ў Віленскім замку, а маці, Юльяна, не любіла яе, крычала: “Навошта палохаць дзіця!” Ды бацька казаў: “Хай любіць нашыя песьні ды паданьні, хай шануе старыя часы і слаўныя дзеі вайсковыя!”. Няўжо адчуваў бацька, які быў ня толькі слаўным воем, але, як казалі, умеў часам зазіраць у будучыню, што ягонаму сыну давядзецца жыць побач з такім вось цмокам ды ня дзе-небудзь, а ў Польскім каралеўстве, у Кракаве, на самім Вавелі?
Ізноў узгадалася даўняе паданьне пра вавельскага цмока, які быў палохаў насельнікаў пякучым агнём ды сьмерцямі, калі выпаўзаў наверх і якога польскія рыцары загналі глыбока да гарцукоў. А гарцукі – падземныя духі — наклалі на цмока закляцьце, каб той нідзе не знайшоў шчыліны і ня выпаўз адтуль. Цяпер пачвара сядзіць унізе і толькі час ад часу страсае гару, на якой польскія каралі пабудавалі замак.
...Падлога, выкладзеная дубовымі новымі дошчачкамі, якія складаюцца ў цёмна-карычневыя кругі, была халоднай, таму Ягайла спусьціў ногі, шукаючы цёплыя мехавыя чуні, у якіх зручна нагам і, ня ўбачыўшы іх, зноў нацягнуў на сябе коўдру, не жадаючы клікаць апранальшчыка, які дзяжурыць ля дзьвярэй. Пасьцельнічы Судзімонт, якога ўзяў з сабой у Кракаў з Вільні, учора захварэў, а без яго каралю няўтульна.
Тры гады ён у Кракаве, а пачувае сябе тут чужынцам, за кожным крокам якога пільна сочаць сотні вачэй, а за кожным рашэньнем – тысячы. Вядома, зямянам і Вялікага Княства, і Польшчы ёсьць справа да караля толькі тады, калі нешта зьмянілася ў іхнім жыцьці ў горшы бок, але шляхта абедзьвюх дзяржаваў ня зводзіць з яго дзеяў, як кажуць у народзе, і вачэй, і слыху. Ёсьць, вядома, і палякі, якія гатовыя служыць каралю і дапамагаць яму, і ён з мноства выбраў тых, каму больш-менш давярае: падэўскі доктар дэкрэтаў Дабрагост, біскуп пазнанскі Седзівой з Шубіна дый Ян з Тэнчына1.
Найбольшы клопат караля на сёньня – гэта стрыечны брат Вітаўт. Калісьці бацька Альгерд і бацька Вітаўта падзялілі паміж сабой уладу ў Княстве, мяркуючы, мабыць, што дзеці зробяць гэтак жа. Але часы прайшлі, вялікакняскі пасад павінен быць адзін, а цяпер, пасьля уніі, тым болей. Яму, Ягайлу, аддаў бацька вялікі сталец, і за яго ён мусіў учапіцца, як за жыцьцё.
Кожны з братоў, унікаючы хіба Сьвідрыгайлу, які сядзіць у Віцьбеску разам з маці Юльянай, таксама ня супраць стаць вялікім князем. Праўда, Скіргайла якраз задаволены: ён у Троках застаўся замест вялікага князя, — але ж не вялікі князь, а ўсяго толькі намесьнік. У астатніх жа Альгердавічаў, асабліва ў сыноў Марыі Віцебскай, моцы няма, каб падняць усе тыя сілы, якія былі супраць уніі і асабіста яго, Ягайлы. Нават у Андрэя полацкага, колькі б ні абяцала яму дапамагчы Масковія. Праўда, брата Андрэя, што дапамагаў Дзьмітру маскоўскаму ў кулікоўскай бітве, давялося ўтаймоўваць доўга. Утаймавалі – цяпер сядзіць унізе ў цямніцы, яму там да цмока бліжэй. І ў Вітаўта такіх сілаў няма. Пакуль што. Але якраз менавіта Вітаўт здольны на тое, каб павесьці за сабой усіх незадаволеных і каб справіцца з ім, Ягайлам, хаця ён сёньня ня толькі вялікі князь, але і кароль Польшчы.
Пакуль Вітаўт сядзіць у Луцку, але гэта зацішак перад навальніцай. Абое яны ведаюць гэта і рыхтуюцца да рашучага двубою. Бо паміж імі ня толькі сталец Княства, але і кроў бацькі Вітаўта Кейстута, задушанага ў крэўскай вязьніцы, і парушэньне клятвы, дадзенай некалі Кейстуту – не ваяваць супраць яго. Хаця біскуп Ян Радліца патлумачыў, што клятва тая цяпер, калі ён перайшоў у каталіцтва, нядзейсная, усё ж добра памятае пра тое Ягайла.... Паміж стрыечнымі братамі як стаіць і павешаны Кейстутам Вайдыла, і маці Вітаўта Бірута, якую кароль загадаў утапіць разам з усёй раднёй, і сотні іншых, менш значных людзей, шляхціцаў і зямян, вяльмож і простай чадзі1, пра якіх яны абое нават ня ведаюць. Бо нехта і зараз імчыцца з Кракава са зьвесткамі пра тое, што ўчора сюды, да караля, прыслаў чарговы лісьлівы ліст сам вялікі комтур2 ордэну Конрад Валенрод, а ў Кракаў ці Вільню ляціць чалавек з Луцка, каб перадаць, хто з Вітаўтавых людзей вярнуўся з Мальбарка ад вялікага магістра фон Цольнера, бо ордэн вядзе сваю гульню на ўсіх шахматных дошках, пачынаючы ад Залатой Арды і Масковіі.
— Ваша каралеўская міласьць, ганец з Вільні, ад канцлера,— раздаўся мяккі голас апранальніка. — Ці Ваша каралеўская міласьць прыме яго тут, у ложку, ці няхай пачакае?
— Пра воўка памоўка, а ён і тут! – буркнуў сабе пад нос Ягайла і неахвотна зьлез з ложка, калыхнуўшы балдахін і цягнучы за сабой прасьціну з тонкага нямецкага палатна.
— Што вы сказалі, ваша… — пачаў слуга, але Ягайла нецярпліва махнуў рукой:
— Дай апранаху, сказаў! Не хапае яшчэ, каб мяне ў ложку засьпелі ў такі час! Пасьля будзе расказваць, што ў мяне мох з грудзей вылазіць!
Узгадаў падзеі свайго жанімства ў 1385 годзе, калі паны палякі ўгаворвалі яго ажаніцца са сваёй валадаркай ды заняць трон Польшчы, для чаго гвалтам выганялі ранейшага жаніха Ядвігі, аўстрыйскага эрцгерцага Вільгельма, з якім яна разам расла пры венгерскім двары ды якога кахала з дзяцінства. Ягайла быў для іхняй краіны выгаднейшым за кволага таго эрцгерцага, — палякі памяталі пераможныя паходы на Польшчу і бацькі Альгерда, і яго самога. Тады біскупы Пятро Выш і Ян Радліца нямала пастараліся, каб Ядвіга згадзілася на шлюб з няведамым ёй ліцьвіном, старэйшым ледзь не ўдвая. Упрошвалі яе і іншыя, нават маці старалася як магла. Ды, узгадаў Ягайла з гумарам, як бы ні была гэтая дзеўчынёха засмучоная стратай Вільгельма, усё ж паслала свайго даверанага Завішу Алясьніцкага праверыць, ці праўда, што валадар Літвы, за якога прыйдзецца ёй ісьці, падобны да калматага зьвера. Разгадаўшы, чаго баіцца Ядвіга, Ягайла запрасіў даверанага ў лазьню, і той мог на свае вочы агледзець усё, чым цікавілася маладзюткая, але надта ўвішная каралева. Аднак байкі пра “калматага ліцьвіна” ўсё не змаўкалі, і гэта, разам са многімі іншымі драбнюткімі ўколамі, злавала Ягайлу і надавала яму той пастаяннай, несьціханай злосьці, якая прарывалася пакуль што адно ў адносінах з жонкай-каралевай, здольнай у кожным, нават самым пачцівым слове свайго мужа пачуць глыбока затоенае, але зьдзеклівае адценьне.
У тонкай кашулі, што бялюткай хваляй выбівалася з-пад зялёнага адамашкавага жупана, падперазаны шаўковым пасам з залатой гафтоўкай, выйшаў Ягайла ў прыёмны пакой, і ганец ў доўгім суконным каптане, запырсканым гразёй, схіліўся перад ім у нізкім паклоне, трымаючы ў правай руцэ пергаментны скрутак з пячаткай, на якой выразна выдзяляўся герб Пагоня.
— Загадана ва ўласныя рукі, вашая каралеўская мосьць, — сказаў ганец, і Ягайла раптоўна пазнаў яго. Гэта той панцырны баярын, які трымаў харугву князя ў час іхняга стаяньня пад Куліковым полем у 1380 годзе, калі Ягайла, нягледзячы на абяцаньне, так і ня выйшаў на дапамогу Мамаю супраць князя Дзьмітрыя і маскавітаў. Разьлічваў на тое, што ў бітве саслабеюць абое – і Мамай, і Дзьмітрый маскоўскі, і тым узмоцніцца Вялікае Княства, на якое квапяцца і той, і другі.
Ён уздыхнуў. Там, перад тым полем, давялося стаяць і супраць памочнікаў князя Данскога, уласных родзічаў — Андрэя полацкага і Баброка з Валыні, сына валхва, які, кажуць, прадказаў Дзьмітрыю вялікую перамогу…
—Ты… гэта… ці не Арабей часам? – запытаўся, гледзячы на ганца, кароль, і той, уражаны, зазьзяў шэрымі, ужо пачырванелымі ад пастаянных вятроў вачамі, засьвяціўся ўсьмешкай, паказаўшы адсутнасьць кутняга зубу:
— Ваша мосьць памятае… Не забыліся, як далі мне з уласных рук бортніцу з півам!
Ягайла пра тое ня памятаў, але задаволена ўсьміхнуўся: ён любіў агаломшваць людзей сваёй незвычайна чэпкай памяцьцю, тым здабываючы іх прыхільнасьць. Настрой у яго палепшыўся: перад гэтым… як яго? — Арабеем можна было б і ляжаць у ложку, ён – прыхільнік, свой, і такіх у Вільні ўсё ж хапае. Дык, можа, ня варта гэтак трывожыцца?
Але прачытаны ліст зноў апусьціў яго на зямлю і нават не на зямлю, а ў балота, у дрыгву, дзе даўно ўжо хаваліся іх з Вітаўтам сьцежкі. На ганцоў, што везьлі ў Кракаў завешчаны каралю скарб лідскага баярына, нехта напаў і забіў суправаджэньне! Але хто рабаваў? Калі напад на лідскі почат зьдзейсьнілі людзі Вітаўта, як піша сястра Марыя, дык гэта, лічы, усё роўна што клікун1 месца Віленскага абвясьціў пра вайну. Ліда – родавае княства Ягайлы, якое перадаў яму сам бацька Альгерд і якое ён сам аддаў на ўтрыманьне свайму парабку Вайдылу, ажаніўшы яго з сястрой. Вайдыла меўся забіраць сабе ўсе падаткі, нават грэбельнае2, але пры неабходнасьці браўся даць у войска вялікаму князю гуф ня меней за тысячу вояў. Пасьля гвалтоўнай сьмерці Вайдылы гэтыя стасункі зьмяніліся: Ліда, якая наўрад ці выставіла б столькі вояў, цяпер наўзамен штогод давала асабіста яму нядрэнны даход, бо Марыі даставалася толькі чвэртка ад тых падаткаў і выплат, якія ішлі ў замкавую казну. Напасьці на лідскі почат – гэта горай, чым на гуф віленскі, бо Вільня не належыць Ягайлу, хаця ён і вялікі князь, Вільня – усіхняя сталіца.
Ягайла думаў пра ўсё гэта, ідучы на сьняданьне і пазьней, калі біскуп чытаў малітву за сталом, дзе сядзелі толькі яны ўдваіх з Ядвігай, насупраць адно аднога. Ядвіга, у попельнай сукні з накінутай на плечыкі накідкай, падбітай выдрай, слухала малітву з увагай, бледны тварык сьвяціўся пакорай, вочы апушчаныя долу. Не паверыш, гледзячы на гэткую пабожнасьць, што слабымі сваімі ручкамі гэтая жанчына секла браму сякераю, калі маці разам з панамі зацнымі забараніла ёй выходзіць у горад. Секла, каб прабрацца ці то да францішканаў, ці то ў дом Гневаша з Далевіц, дзеля таго каб патаемна сустракацца са сваім Вільгельмам, што прымчаўся ў Кракаў, жыў у гэтага мешчаніна і нават пасьпеў павесьці яе да шлюбнага ложку, як потым Гневаш расказваў многім. І хаця каралеўскі суд, куды паскардзілася на нясьціплага Гневаша Ядвіга, цалкам яе апраўдаў, прымусіўшы таго гіцля гаўкаць па-сабачы з-пад лавы аж пакуль не задаволіцца тым каралева1, асадак у Ягайлы на душы застаўся. Дый і ў аўстрыяка тады было тут, у Кракаве, шмат прыхільнікаў. Шэпчуцца, што зьнямчоны Пяст шлёнскі, князь Уладзіслаў Апольскі, нават на кароткі час захапіў Вавель, абы пасьпець абвянчаць Ядвігу, але адбілі яе паны польскія, вызвалілі Вавель і ад Апольчыка, і ад Вільгельма. Але, — зноў пакасіўся ён на жонку – і ён таксама ўвесь час адчуваў сябе, як і яна, закладнікам, бо па пятах ішлі Андрэй і Скіргайла, Сьвідрыгайла, а найперш Вітаўт, і кожны дзень мог скончыцца для яго, як некалі для дзядзькі Яўнута, у якога бацька і Кейстут адабралі сталец, падзяліўшы яго надвое: Кейстуту дасталася меншая частка Княства — Жмудзь, Альгерду – Літва і Белая Русь. Цяпер паўставала тая самая сітуацыя. На вялікага князя, які, на думку братоў, не заслужыў стальца, тады якраз пачыналася вялікае паляваньне.
Заключэньнем уніі з Польшчай, якая злучала ў адно дзьве дзяржавы і рабіла яго ня толькі вялікім князем, але й каралём, ён адарваўся ад гэтай гайні, адным махам пераскочыў праз агароджу і зачыніўся моцнай брамай. Праўда, абяцаў і Вітаўту, і Скіргайлу вялікі сталец, і яны былі пры заключэньні уніі, нават перахрысьціліся ў каталіцтва разам з ім у Кракаве, ды ці мала абяцаецца пры пачатку вялікага пахода? Паход скончыўся, і заўсёды можна казаць, што твае праціўнікі не ўтрымаліся на абумоўленых межах, што нешта парушылі, а значыць, ранейшыя абяцанкі губляюць сілу…
Што рабіць цяпер? Паслаць ганца да Вітаўта, каб патлумачыў, чаму парушае крохкае перамір’е? А што, калі гэта ня людзі Вітаўта? Калі гэта простыя рабаўнікі, альбо маскоўцы, альбо і татары? Праўда, Марыя піша, нібыта стрэлы, якімі пазабівалі пачот, былі Вітаўтавы, але ў вайне зацікаўлены і маскоўскі князь, і Тахтамыш, і шмат хто на Захадзе, а найперш крыжакі. Тыя расклалі ўсё па гадах, метадычна і пасьлядоўна, з задачай на кожны год: аслабіць і Вітаўта, і Вялікае Княства, і Польшчу, распаліць паміж імі варажнечу. І хаця за прыязнасьць крыжакоў змагаюцца зараз і Ягайла, і Вітаўт, яны абодва разумеюць: гэта – часова. Бо ў крыжакоў адна задача: саслабелых пасьля вайны Вітаўта і Ягайлу лёгка можна будзе прымусіць да с в а і х, ордэнскіх умоваў.
...Калі яны са стрыечным братам, а цяпер ворагам Вітаўтам застануцца жывымі…
Малітва скончылася. Ядвіга ўзялася за сваю ўлюбёную страву: дактылі1 і малако, пшанічная выпечка... Чырвонабокія яблыкі, якія ён так ня любіць, яна стане есьці потым. Перад ім паставілі сваё, ліцвінскае, што гатаваў уласны віленскі кухар: флячкі з цыбуляй, з пякучым хрэнам, жур з лустамі варанай бручкі. Кароль зачэрпнуў сярэбранай лыжкай жыжу, апёк вусны. Драўляная лыжка лепей, матуля ў Вільні разумела гэта і загадвала, нават пад час прыняцьця іншаземных паслоў, класьці перад ім побач з сярэбранай таксама і драўляную, з ліпы, – мяккае дрэва грэлася пад рукой і палагоджвала думкі. Ядвіга стрэльнула ў яго вачыма, але прамаўчала, толькі тузанула да сябе ручнік для выціраньня рук, і ейныя фраўцымер, дзяўчаты-венгеркі з Буды – Эльжбета ды Ядвіга – замітусіліся, адсоўваючы ад яе пусты кубак і талерку. Ягоны ж улюбёнак – падстольнічы Цімох з бацькоўскага замка – стаяў нерухома, з лёгкай пагардай гледзячы на жаночую мітусьню.
Так, у іх з Ядвігай ад пачатку былі ня толькі розныя канцылярыі, але і розныя кухары, розныя густы і розныя стравы. Ды яму няма патрэбы прынараўлівацца да ейных: ужо палова прыдворных заказвае сваім кухарам ліцьвінскія флячкі, халаднікі ды мяса з дробна пасечанымі грыбамі. Як-ніяк, ён ня толькі муж каралевы, але найперш сам валадар магутнага Княства, якое, як спадзяюцца вяльможныя паны, выратуе Польшчу ад крыжакоў. Зноў жа пры ўмове — калі ён аб’яднае дзьве сілы ў адно, калі разам яны стануць мацней за крыжакоў.
Ізноў думкі яго вярнуліся да ранішняга ліста, да рабаваньня пад Лідай.
Трэба правесьці пільнае дазнаньне: хто там быў, куды зьвезена скарбонка. Няхай Маскажэўскі і займецца гэтым, пакуль у Троках брат Сьвіргайла п’е моцныя напоі і сячэ шабляй таго, хто падвернецца пад руку.
А пасьля лечыць.
Сьняданак яшчэ ня скончыўся, а ганец Арабей, атрымаўшы за важнае паведамленьне цяжкі дэнарый і не пасьпеўшы пад’есьці, ужо мчаўся па гасьцінцы назад. Злосны вецер ірваў на ім лісіны шлык, скуголіў, гнаў з вачэй сьлёзы. Але такі лёс у ганца. У караля лёс іншы – ён сядзіць на залатым троне, носіць тонкія кашулі і гафтаваныя золатам жупаны, п’е колькі ўлезе куфляў піва, слухае песьні гусьляроў.
Ягайла ж, узгадваючы Арабея, думаў пра Вільню, у якую ляціць ганец, пра стромкія вежы над далінай і Вяльлёй, дзе ў дзяцінстве вучыўся плаваць і разам з прыдворнымі рыбакамі, нягледзячы на забарону княгіні-маці, таптухай лавіў язёў. Адчуў халаднаваты вільготны пясок пад нагамі, якія лашчыла празрыстая вада, і гайню маленькіх серабрыстых рыбак, што пырскалі ў розныя бакі. А яшчэ сонца, – яно пранізвала калыхлівую тоўшчу вады, і там, у зеленавата-пругкай глыбіні, цягнуліся ўверх водарасьці, падобныя да калматай барады вадзеніка. Рыбакі заўсёды кідалі ў ваду лустачку хлеба – для яго, валадара рачных глыбіняў, і прасілі здабычы і ўдачы. І прыдворныя дзяўчаты, мыючы яго, маленькага, у лазьні, таксама зьвярталіся да лазьніка, каб вымыў з княскага дзіцяці ўсе хваробы і адагнаў злыдуха, і лядашчыка, і стрыгу. Таму сьвежым бярозавым венікам абводзілі вуглы лазьні, прыгаворваючы замовы. Гэта самае робіць ён і цяпер, і шмат што іншае, чаму навучылі яго там, у родным доме. Хаця тут, у Кракаве, ягоныя звычкі здаюцца дзіўнымі, ды ён ведае тое, на што забыліся яны: усё вакол жывое. І нават трава каля замка, якую косяць штотыдзень, хоча жыць і радуецца сонцу.
...Так ён стаяў, усемагутны і разам з тым адзінокі, і зайздросьціў ганцу, які імчаўся да Вільні. І здавалася каралю, што вавельскі цмок усё яшчэ жыве пад замкам, варочаецца там і пыхкае гарачынёй наверх, але ня можа прабіцца скрозь вялізную тоўшчу падзямельля, куды яго загналі мінулым стагоддзем. І тады рабілася яшчэ болей самотна, бо раптам гэты цмок усё ж знойдзе шчыліну і выкараскаецца наверх?
Вітаўт у Луцку
Невысокі, маладжавы, з глыбока пасаджанымі шэрымі вачыма і тонкімі, рэзка акрэсьленымі вуснамі, князь Вітаўт сядзеў у сядле так, нібы ў ім нарадзіўся. Ягоны дрыкгант, на якім любіў ён езьдзіць на паляваньне, скакаў цяжка, але звычайна ў доўгіх пераходах апярэджваў прывезеных з Усходу капрызных кабыліц, якіх любілі яго жонка і прыдворныя. Тыя, спачатку ўзяўшы шалёны тэмп, выдыхаліся даволі хутка, але затое былі нашмат прыгажэйшыя за ягонага ўлюбёнка.
Зараз, стоячы за магутным ясакарам у чаканьні, пакуль лясная аблога выганіць на паляну зайцоў, дзікоў, а калі пашанцуе, то і зубра, ён ніяк ня мог адагнаць ад сябе ўсё тое, што напаўняла яго трывогай і нецярпеньнем.
Пакуль што не вываланец1, не выгнаньнік, ён, аднак, жывучы тут, на поўдні велізарнай дзяржавы, адчуваў сябе так, нібы пад ім пачынае курыцца зямля, гатовая, як у тарфяніку, імгненна праваліцца пад нагамі, зацягваючы ў бездань.
Бесьперапынна працавалі яго пасланцы, езьдзячы ад аднаго магната да другога, угаворваючы, радзячы, пытаючыся. І яго прыхільнікі таксама не сядзелі ў сваіх маёнтках – ні Іван Гальшанскі, ні сын яго Андрэй Вязынскі, ні Леў Друцкі, ні брат Жыгімонт і пляменьнік Юры Наваградскі. Езьдзілі, гаварылі, даказвалі. Староньнікамі Вітаўта за гэты час сталі магутныя ліцьвінскія князі Юры Пінскі, Міхал Заслаўскі, Аляксандар Старадубскі, ды шмат хто яшчэ з патрыётаў, якія не хацелі зьмірыцца са зьліцьцём іх краіны з іншай, чаго дамагаліся паны каронныя. Тварылася вялікая змова, гатовая разарваць цянёты, накінутыя Ягайлам на Вялікае Княства Крэўскай уніяй 1385 году.
Спачатку і Вітаўт падтрымаў тую унію. Думалася: калі Ягайла зьедзе ў Кракаў, а ён, Вітаўт, застанецца ў Вільні, яны змогуць знайсьці паразуменьне ў справах абароны абедзьвюх краінаў, і ня важна, хто будзе на гэты раз нападнікам: Масковія, Арда ці Ордэн. Сумесныя сілы дзьвюх дзяржаў змогуць процістаяць любой моцы, таму аб’яднаньне неабходнае для сумесных ваенных дзеяньняў і зладжанай абароны. З гэткай умовай, — пастараўшыся забыцца на сьмерць бацькі і сваіх блізкіх — згаджаўся Вітаўт і на унію, і на хрышчэньне ў рыма-каталіцкую веру. Ягайла пераконваў: гэта выб’е меч з рук крыжакоў, якія на ўсю Еўропу крычаць аб тым, што яны не ваююць і не рабуюць, а толькі паварочваюць у сапраўдную веру схізматыкаў і язычнікаў.
І што ж адбылося пасьля? Ягайла тут жа, як звычайна, парушыў пагадненьні: паставіў замест сябе кіраваць Вялікім Княствам Скіргайлу, але сапраўдным кіроўцам зрабіўся паляк Маскажэўскі, які стаў гвалтам уводзіць у Вільні кракаўскія парадкі. Значыць, трэба вырываць Княства з чэпкіх рук іншаземцаў, якія, мабыць, мелі на ўвеце нешта зусім іншае, калі кляліся ў Кракаве і Крэве, што ні на мезенец не замахнуцца на звычаі і вольнасьці Княства і будуць берагчы ягоную вольнасьць гэтак жа, як і вольнасьць Польшчы. А для гэтага патрэбныя, як паветра, дзьве рэчы: грошы і воі. І людзі, гатовыя зьдзейсьніць задуманае.
Грошы ў князёў, якія падтрымліваюць яго, ёсьць. І ён ня бедны, хаця Ягайла абодва бацькоўскія княствы забраў і перадаў сваім родзічам па матцы Юльяне. Нездарма крыжацкі камандор Марквард Зальцбах, яго ганаровы палоньнік, які недзе з паляўнічымі азартна гоніць зараз зьвяр’ё, націскае якраз на крыўды, што зрабіў Вітаўту кароль: адабраў родавыя землі. Ды Зальцбах, гэты інтрыган, і павінен убіваць клін паміж Княствам і Польшчай: Ордэну гэта выгадна. Зальцбах жа бярэцца абгаварыць усё з вялікім магістрам, калі Вітаўт яго адпусьціць.
Так, малавата тых, на каго можна абаперціся: адданыя яму князі ўсё ж падданыя Ягайлы і яго братоў. Аднак Бог, здаецца, паспрыяў яму, Вітаўту: у Луцк зусім неспадзявана, уцякаючы з Залатой Арды, завярнуў княжыч Васіль, сын вялікага князя маскоўскага Дзьмітрыя, празванага Данскім пасьля Кулікоўскай бітвы. Жывучы колькі год у татараў як закладнік бацькі, надта намучыўся гэты малады спадчыньнік Данскога. Звык есьці каніну, галіць галаву, зьлізваць кроплі кумысу з шыі ханскага каня, нават паўзьці на каленьках да вялікага хана, як вось ужо другое стагоддзе поўзаюць усе князі – і маскоўскія, і суздальскія, і уладзімірскія – навучыўся. Ня мог бядак перанесьці аднаго – калі на розных забавах і вячэрах пхаў Тахтамыш у рот сваім бліжнім жменю плову – у знак прыхільнасьці.
— Тлушч цячэ са жмені, пальцы растапыраныя, жорсткія, як галузь, а ён табе гэты ком гарачы таўчэ ў глотку, а сам сьмяецца-заліваецца, калі ты не пасьпяваеш праглынуць і калі гарачая гэтая каша табе на рукі і на кашулю падае… — расказваў-скардзіўся пад час вячэры ці абеда бялявы сухарлявы хлопец, з асалодай чэрпаючы драўлянай лыжкай распараны ў мёдзе аўсяны кісель, які ён асабліва любіў.
Калі ён упершыню пасьля палону сеў нарэшце за стол і выпрастаў ногі на ўсю даўжыню, ня мог нарадавацца: звык сядзець скурчыўшыся, падагнуўшы ногі пад сябе. Перад тым прагна схапіў чыстую палатняную кашулю, бо пунсовая шаўковая, з усходнімі кругамі-узорамі, за два месяцы ўцёкаў з Арды сатлела ад гарачага юначага поту і выглядала як рызьзё. І дзелію, плашч, падшыты бабровым футрам, атрымаў, і каптан суконны сіні, і боты таксама, але ня мог увесь першы тыдзень усунуць туды ногі, зраненыя і зьбітыя да крывавых мазалёў пад час блуканьняў па стэпе. Вітаўт ухваляў сьмеласьць юнака, які змог зьбегчы ад зоркіх і пільных вояў Арды. Пасьля перамогі яго бацькі на Куліковым полі над Мамаем хан запатрабаваў ад Дзьмітрыя восем тысячаў сярэбраных рублёў за сына – закладніка. Не падняць было Дзьмітрыю маскоўскаму такія грошы, не сабраць іх з усяго ягонага княства, бо многія страты панёс ён ад татараў, таму Васіль уратаваў сваё жыцьцё ўцёкамі і, выходзячы са стэпаў, дзе хаваўся амаль два месяцы, дачакаўся, пакуль вернецца назад татарская пагоня. Першым горадам, дзе ён не пабаяўся азвацца, стаў Луцк, і тут ён залечваў свае цялесныя і душэўныя раны. Да таго ж, ужо ў першы вечар, калі сабралася за княскім сталом уся Вітаўтава радня і чэлядзь, агледзеў малады княжыч дачку гаспадара Луцка, князёўну Соф’ю, а тая ў сваю чаргу кінула вока на ўцекача. Чарнавалосая, сьмелая і рашучая Соф’я першаю загаварыла з Васілём, так што той ажно разгубіўся, бо прывык да маўклівых татарак, што зьверавата глядзелі на юнака-русіча і заўсёды гатовыя былі кінуць на яго аркан і пагнаць каня, не азіраючыся на палоннага. У Масковіі ж баярышні таксама былі іншыя: адно сядзелі, як вечныя палоньніцы, за карункавымі рашоткамі акенцаў ды чакалі, пакуль бацька загадае выйсьці да нарачонага, якога выбраў сам і якога яна бачыць упершыню ў жыцьці. Таму, выходзячы замуж, плакалі-галасілі тыя дзяўчаты, і песьні былі жалобныя ды гаротныя. Толькі чорная чадзь ды рамесьнікі не трымалі сваіх дачок за высокай сьцяной церамоў, і тыя свабодна выбіралі сабе каханых, да таго ж, часта сыходзіліся на гульнях ды на розных сьвятах, што па-ранейшаму, нягледзячы на хрысьціянства, ладзілі ў лясах ды па берагах рэк.
Соф’я ж умела нечуванае для высакароднай дзяўчыны: яна ведала грамату, магла чытаць кнігі! Сам Васіль мог адно падпісацца, бо дзякі вучылі яго перш за ўсё быць гасударам. А чытаць знойдзецца каму, і кожнае ягонае слова запісваць таксама! Ды князёўна з тым не пагадзілася, яна нават завяла княжыча ў скрыпторый пры замку Вітаўта, дзе два пісары гусінымі пёрамі скрыпелі па старонках навюткіх тонкіх пергаментаў, перапісваючы Біблію лацінскай граматай, бо князь прыняў перахрост у Кракаве і мусіў мець хатнюю біблію не на беларускай, як было раней, а на лацінскай мове. Васіль, чырванеючы, узяў у рукі гусінае пяро і надрапаў на пергаменьце, які тут жа падалі ім пісцы, сваё імя, Соф’я там жа паставіла сваё, спрытна закруціўшы апошнюю літару, і абое па – змоўніцку засьмяяліся. І ўвогуле, шмат чаго агульнага аказалася ў маладых людзей: цікавіла абоаіх умельства майстроў, што будуюць храмы і палацы, і па многу разоў ня толькі паднімаліся яны на ўязную вежу, але і абышлі ўсе да аднаго пакоі мураванага палацу. Знайшлі і сьляды магутных дубовых бярвеньняў колішніх драўляных умацаваньняў, якія былі разбураныя па загаду мангольскага баскака Бурундая больш за сто гадоў таму. І там, узрушаны ўспамінамі, пакляўся Васіль маладой князёўне, што не пашкадуе сваіх сіл для таго, каб канчаткова вызваліць нарэшце сваю зямлю ад гэтага страшнага ворага – Залатой Арды. Расказаў нават тое, чаго не хацеў і ўзгадваць: як менавіта прыніжалі яго там, яго і іншых княжычаў рускіх, і як сьмерць увесь час кружыла над ім, як чорнае вараньнё. Соф’я адчула, як па сьпіне яе папаўзла дрыготка, калі распавёў княжыч, як некалі балявалі татары, седзячы на тоўстых цяжкіх дошках, пад якімі, расьціснутыя, паміралі рускія князі, што насьмеліліся выступіць супраць прыгнёту жорсткіх азіятаў. Васіль жа, убачыўшы яе спачуваньне, расчуліўся і насьмеліўся ўзяць за руку гэтую звычайна гордую, а цяпер мяккую і чулую дзяўчыну...
І было яшчэ, што яднала: абое любілі слухаць сказы гусьляра пра часы старажытныя, пра волатаў, што сьпяць у векавечных курганах. Тое іх і зблізіла канчаткова, так што праз два тыдні, акрыяўшы і залячыўшы раны, папрасіў Васіль рукі князёўны з тым, каб пазьней прыслаць за ёю сватоў з Масквы. Быў упэўнены: бацька, князь Дзьмітрый, ня стане пярэчыць гэткім нечаканым, без яго блаславеньня, заручынам. Усё ж выратаваўся яго сын ад татарскай няволі і абышлося бяз выкупу, непасільнага цяпер для княства. Ды і Соф’я – дастойная нявеста і будучая вялікая княгіня.
Апроч таго, даведаўся Васіль, што будучы яго родзіч, князь Дзьмітрый Альгердавіч, які перайшоў на службу да ягонага бацькі, хацеў бы вярнуцца з родавымі землямі у Вялікае Княства. Гэта – яго саюзьнік, які зможа заступіцца за яго перад бацькам там, у Маскве. А ўжо ён сам паспрыяе, каб адзін з Альгердавічаў вярнуўся сюды, у Княства. Яны ня раз абгаворвалі гэта з Вітаўтам, які даў шмат карысных парад для маладога княжыча, які неўзабаве пасьля заручынаў сабраўся ехаць у Маскву, ды напрасіўся напасьледак на паляваньне: ніколі ня бачыў зуброў.
...Цяпер Васіль стаяў за суседняй ялінай, недалёка ад князя, трымаў у моцна сьціснутых руках лук, за поясам тырчала баявая сякера. Вучыўся ў ліцьвіноў рабіць аблогу па ўсім вялізным лясным прасторы, разглядаў Вітаўтавых спадарожнікаў, якія ўтваралі на фоне зялёна-жоўтых бяроз ды цёмных ялін маляўнічы ланцуг з гранатавых, жоўтых, чырвоных ды зялёных жупаноў, каптаноў ды плашчоў. Пад раньнім кастрычніцкім сонцам зіхацелі, як сярэбраныя кроплі расы, гузікі ды фібулы, ільсьніліся дзяржальні мячоў і баявых сякераў. Загледзеўся і не заўважыў, як на паляну, якраз насупраць яго, усьлед за разьятранымі ваўкамі ды пудкімі лісамі вываліўся сам гаспадар пракаветнай пушчы – магутны зубр.
Гэта сапраўды была рэдкая ўдача для паляўнічага: зубры вадзіліся пераважна ў паўночнай частцы Княства, тут, пад Луцкам, іх было няшмат. Таму ня дзіва, што Васіль, раптоўна ўбачыўшы вялізнага, ніколі раней ня бачанага зьвера, разгубіўся. Лук у ягоных руках ацяжэў, як ператварыўшыся ў камень, сам жа ён як быццам па калені ўрос у зямлю.
Ніхто не пасьпеў нават вокам міргнуць, як зьвер, што прыпыніўся на імгненьне, раптам заўважыў проста перад сабой чалавека і кінуўся да яліны. Прасьвісталі дзьве ці тры стралы, але толькі адна, мабыць, Вітаўтава, трапіла ў бок зьверу. Ды гэта яго не спыніла: з нечаканай вёрткасьцю разьюшаны волат абагнуў яліну і вострыя, як сьмерць, рогі ўжо дакрануліся да выстаўленага наперад луку, якім княжыч нібыта спадзяваўся абараніць сябе. Ніхто не пасьпеў сказаць ані слова, як, адштурхнуўшы Васіля і высока ўзьняўшы сякеру, перад зубрам раптоўна паўстаў Вітаўтавы драбант Костка. Магутны, як сам зубр, ён з нечалавечай сілай усадзіў проста ў лоб зьверу, адразу раскраіўшы яму чэрап, бліскучую сякеру.
Зубр яшчэ пасьпеў таргануцца наперад, дзіка зараўсьці (здавалася, здрыганулася пушча) і заваліцца ўсёй сваёй агромністай тушай на сьмелага ваяра, але тут схамянуўся Васіль, і ягоная сякера канчаткова разваліла магутны чэрап зьвера надвое. Аднак ён не ўтрымаўся на нагах і паваліўся на мох, зачапіўшыся ботам за пругкую зялёную дзеразу.
— Ты жывы, дзякуй Перуну! — толькі і сказаў уражаны Вітаўт, забыўшыся, што ён хрышчаны і нягожа князю ўзгадваць даўніх дзедаўскіх багоў.
— Жывы-ы... – прастагнаў княжыч. Да яго з усіх бакоў кінуліся княскія слугі, і Вітаўт, пераканаўшыся, што ў будучага зяця цэлы хрыбет і рукі-ногі, адразу пераключыўся на тое, што адбывалася вакол. А было тое, што гоншчыкі якраз падагналі да засады тых лясных насельнікаў, што не змаглі выбрацца з іхняй жорсткай аблогі.
Калі княжыч падняў галаву, пабачыў: стрэлы паляўнічых лятуць хмарай, несучы сьмерць незьлічонай колькасьці дзічыны, што сьцяной ломіць маладзенькія дрэвы і вытоптвае зеляніну травы і моху пад сабой. Костка тым часам тузаўся пад магутным сьцягном зубра, спрабуючы ўстаць на ногі. Васіль сам вывалак свайго ратавальніка з-пад акрываўленай, гарачай тушы вялізнага зьвера, абмацаў яго хрыбет, таму што ўсё астатняе зажыве, загаіцца, а калі пашкоджаны хрыбет, то чалавек ня доўга працягне да дубовай калоды1. Той са стогнамі выпрастаўся, паспрабаваў сагнуць руку, ды заенчыў, – яна ў яго, мабыць, была паламаная.
— Калі даеду да Масквы, узнагароджу цябе як мае быць, а пакуль што толькі падзяку і магу выказаць, — сказаў княжыч, глянуўшы на зубра і сьцепануўшыся ўсім целам. – А галаву вазьму з сабою, калі ў вас ёсьць умельцы засушыць яе. Няхай нашы маскавіты паглядзяць на гэткае дзіва.— Сказаўшы гэта, ён азартна схапіўся за лук, таксама адразу забыўшыся на ўсё, захоплены тым, што адбывалася на паляне. А там падалі пад лесам дзідаў і стрэл усе, каго ўзялі ў сваё шчыльнае кола дагоншчыкі і каго выгналі на засаду: жаўтавокія ваўкі з аскаленымі пашчамі, карычнева-жоўтыя гнуткія рысі з вушамі-пэндзьлікамі, шэрыя тлустыя зайцы, танканогія алені з высокімі ўзорыстымі рагамі. Іх ірвалі, ашалеўшы ад крыкаў і стрэлаў, дужыя выкармленыя ганчакі (некаторыя з іх у агульнай гарачцы таксама палеглі пад таропкімі, неразборлівымі стрэламі), дабівалі слугі, перадаючы здабычу на вялізныя фурманкі, якія адразу ж ад’язджалі некуды, мабыць, кіруючыся ў замак.
Ап’янелыя ад крыві і забойстваў, стомленыя ад бесьперастаннага нацягваньня цеціваў, кіданьня дзідаў, паляўнічыя нарэшце сабраліся разам. Адно Вітаўт выглядаў гэткім жа спакойным і сабраным, як і раніцай. Васіль жа пачуваў сябе зусім змораным. Ні разу ня бачыў ён столькі дзічыны, сабранай разам, не даводзілася яму бачыць жывымі і зьвяроў, чыімі футрамі былі падбіты ягоныя адзежыны, калі жыў у Маскве.
Тым часам да паляны пад’ехалі жанчыны, якія назіралі за паляваньнем з недалёкага адсюль бясьпечнага пагорку, зьверху. Наперадзе ўсіх ехала княгіня Ганна – высокая, танклявая, у бабровым кабаце і высокай аксамітавай шапцы, за ёю трымалася сястра Вітаўта Рынгайла – румяная, бялявая прыгажуня. Амаль поруч з ёю ехала на попельна-сярэбранай кабыліцы шаснаццацігадовая Соф’я, доўгая каса яе была перакінутая на плячо і вілася чорнай зьмяёй па чырвонаму сукну плашча. Яна трывожна азірала паляну і, пабачыўшы спатнелага, расхрыстанага Васіля, спачатку недаўменна ўскінула шырокія бровы, пасьля, зразумеўшы, што ён не паранены, усьмешліва пазірала, як ён шырака ўсьміхаецца ёй насустрач, забываючыся на процьму людзей, што немаведама адкуль узяліся на паляне. Сярод іх быў і мітрапаліт Кіпрыян, які з радасьцю блаславіў заручыны дачкі Вітаўта з княжычам маскоўскім, спадзеючыся стаць духоўным валадаром абедзьвюх земляў (і стаў ім пасьля сьмерці маскоўскага мітрапаліта Пімена ў 1389 годзе).
Тым часам з забітага зубра вырвалі стралу, якая спыніла ягоны шалёны скачок на княжыча.
— Твая, гаспадар! – выкрыкнуў галоўны лоўчы Гуз, і дадаў, разглядаючы жалезны наканечнік: — Ці ня ў сэрца ты яму адразу патрапіў, гаспадар? Гэта ж першы раз такое бачу!
Вітаўт з цікавасьцю зірнуў на стралу.
— Гаспадар, ты страляеш лепей за сваіх братоў! – голасна мовіў баярын Кучка, і ўсе засьмяяліся: успомнілі пра вядомы рыцарскі турнір у Троках, калі Вітаўт перамог усіх княжычаў, а Ягайлу пакінуў далёка ззаду, бо той толькі аднаго разу патрапіў у цэль.
Успамін пра Ягайлу быў непрыемны. Усе ведалі, што Луцк быў аддадзены Вітаўту для таго, каб адправіць яго надалей ад Вільні. Кароль Ягайла ня выканаў ніводнага абяцаньня, дадзенага пасьля першага паходу Вітаўта да крыжакоў у 1384 годзе: не вярнуў яму бацькавы княствы, ня ўвёў яго ў склад паноў-рады і тым ня даў магчымасьці ўзьдзейнічаць на палітыку Княства. Ягайла накінуў на шыю Вітаўта пятлю і павольна, але няўхільна, стараўся сьцягнуць яе на шыі стрыечнага брата. Таму князь адвярнуўся і адразу загаварыў да жонкі, вітаючы яе, затое маскоўскі княжыч узяў з рук Гуза стралу са словамі:
— І табе, гаспадар, век не забуду сёньняшняга паляваньня! Каб ня ты ды ня твой ахоўнік, ляжаў бы я прапораты гэтымі вунь рагамі, — ён кіўнуў на зубра, якога не змаглі падняць некалькі слугаў і якія адразу ж пачалі лупіць з яго скуру, каб пасьля расьсячы зьвера на колькі кавалкаў ды хаця такім чынам вывезьці з лесу гэткі груз.
Вітаўт пранікліва зірнуў на яго. Ня частая праз усё іхняе знаёмства ўсьмешка асьвяціла ягоны хударлявы твар, і Васіль зразумеў, чаму нават ворагі гэтага разумнага і дасьціпнага чалавека казалі, што ягоны позірк зачароўвае і вабіць сэрца кожнага.
— Глядзі, княжыч, ня кідай словы на вецер! Яны, словы, могуць вяртацца да нас і стукаць па патыліцы ў самы нязручны час! Можа, лёс нас з табой не пасварыць, мы ня сыдземся з табой у баі, хаця ўжо амаль што родзічы.
Прысутныя заварушыліся. Яшчэ ня ўсе з іх ведалі пра дамову княжыча з Соф’яй: аб гэтым было ўголас сказана ўпершыню.
— Вы, ліцьвіны, кажаце: “Пакуль сонца ўзыдзе, раса вочы выесьць!” Вось ажэніцца – тады і будзе родзічам! – падаў голас Марквард Зальцбах.
Усе з дакорам пакасіліся на крыжака: такая прымаўка – як нядобрае прадказаньне ці пажаданьне! Але не зачыніш рот палоньніку, які жыве тут на правах амаль што госьця.
— Будзе ў нас з табой якая завалока, то спачатку ты, калі сапраўды пра сёньняшняе паляваньне згадаеш, пашлі да мяне пасла!
— Гаспадар… — пачаў быў княжыч, але Вітаўт махнуў рукой, засьмяяўся:
— Праўда, ты яшчэ не гаспадар Масковіі, і невядома, ці я дачакаюся твайго княжаньня на Маскве, але дачку маю ты мусіш берагчы! Яна, каб была мужчынам, мяне б пераўзышла!
(Васіль праз усё жыцьцё не забываўся, як Вітаўт прымаў яго, і многіх спрэчак у будучыя гады паміж Масквой і Вільняй пазьбеглі зяць і цесьць, хаця варагаваньне краінаў нарастала ўжо незалежна ад іх саміх: расла Масковія, патрабавала новых прастораў і людзей. Соф’я ж (так распарадзілася Гісторыя) нарадзіла спадчыньніка маскоўскага княства і пасьля раньняй сьмерці мужа заўсёды была поруч з сынам. Калі супернікі-родзічы асьляпілі сына, не дала яму ўпасьці ў адчай і нават, у яго адсутнасьць, здолела выратаваць Маскву ад татараў, арганізаваўшы магутную абарону гораду, хаця тады ёй было за восемдзясят).
Неспадзяванка
...Праз колькі гадзінаў пасьля таго паляваньня па дарозе на Кракаў ужо ляцеў непрыкметны, бедна апрануты луцкі месьціч. Калі б хто абшукаў яго, то нічога падазронага не знайшоў бы: ну едзе і едзе сабе кудысьці чалавеча... А між тым вёз ён надзвычай важнае паведамленьне аб тым, пра што хутка даведаюцца ў многіх дзяржавах, а менавіта навіну аб заручынах маскоўскага княжыча з дачкой Вітаўта. Навіна была сапраўды надзвычай важнай, таму, калі пасланец перасёк памежжа, ён пакінуў загнанага каня ў мястэчку, а сам перасеў на новага. Таму ўсяго праз чатыры дні данясеньне аб тым было дастаўленае польскаму каралю.
Ягайла, дазнаўшыся аб заручынах, болей не сумняваўся: Вітаўт напраўду рыхтуецца да вайны. Масковія пасьля перамогі на Куліковым полі падымаецца, яна можа даць такому блізкаму родзічу патрэбную колькасьць вояў, спадзеючыся перахапіць Вітаўтавы землі пасьля ягонай сьмерці. Праўда, у князя ёсьць двое сыноў, але ж, магчыма, знойдзецца нешта і для Масквы. А гэта ўжо справа яго, Ягайлы. Бо найперш цэласнасьць Княства – галоўны клопат вялікага князя і гаспадара ўсіх яго земляў.
Дарэмна многія праваслаўныя баяры голасна папракаюць яго, караля, у тым, што ён падпісаў у Крэве саюз з палякамі і тым нібыта інкарпараваў, уцялесьніў свае землі ў склад чужой дзяржавы. Але унія 1385 году найперш выгадная Княству: яно зараз больш магутнае за Польшчу, якой мацней пагражаюць крыжакі, і, калі павесьці справу так, як думаецца, магчыма, яго нашчадкі будуць каранавацца ў Вільні, а ня ў Кракаве, і цэнтр адзінай дзяржавы будзе ня тут. Таму ён не хацеў аб тым радзіцца з найвышэйшымі панамі Польшчы. Найперш трэба было рыхтаваць да чарговага змаганьня Літву. І, вядома, крыжакоў. З імі лягчэй дамовіцца. За кавалак Княства, напрыклад, родавую Вітаўтаву Жмудзь, яны гатовыя будуць дапамагчы. Калі Вітаўт не апярэдзіць яго і не прапануе тую ж Жмудзь за дапамогу яму самому… “Гэта ўжо занадта! – думаў Ягайла, і злосьць закіпала ў ім, як вада ў вялікім катле. – Мала таго, што ён украў скарб баярына, завешчаны мне, дык яшчэ і сасватаў Соф’ю за маскоўскага княжыча, каб заручыцца падтрымкай Масквы! Вядома ж, прымусіў ці ўгаварыў таго маладога дурня ня хто іншы, як Вітаўт. І ўсё гэта – змова, ня што іншае! Змова за маёй сьпіной!”
Разлютаваны, ён не заўважаў, што, не дачакаўшыся вынікаў расьсьледаваньня, сам ужо абвінавачвае стрыечнага брата ў крадзяжы завяшчанага яму, Ягайлу, скарбу.
Таму, калі ў Кракаў нарэшце прыехаў пасланец ад самога Вітаўта баярын Кучка і прывёз паведамленьне аб заручынах Васіля і Соф’і, якое луцкі князь суправадзіў лістом, дзе хлусьліва, як падалося каралю, яшчэ раз згадваў аб міры і сяброўстве паміж імі, Ягайла не сьцярпеў: загадаў катаваць баярына, пакуль той ня скажа праўды аб усім, што адбылося ў Луцку. І аб перамовах з Масквой. Але баярын Кучка памёр пад час расьцягваньня на дыбе ў кракаўскіх падзямельлях, нічога не паведаміўшы аб скліканьні Вітаўтам войска ці якіх-небудзь яго ваенных планах.
Дарадчыкі дакаралі караля за гарачлівасьць, але справа была зробленая: сьмерць пасла азначала разрыў хаця і вельмі нетрывалых, але рэальных зносінаў з небясьпечным праціўнікам Польшы і уніі. Вітаўт цяпер мог пісаць у іншыя краіны аб тым, што кароль першым пачаў вайну.
Паны каронныя былі надта незадаволеныя: так патрэбнае ў гэты нялёгкі час перамір’е было парушанае, і цяпер заставалася толькі адно — канчаткова задушыць Вітаўта, разьмесьці і расьцярушыць яго сілы, яго падтрымоўшчыкаў. Але як зрабіць гэта, калі сярод прыхільнікаў барацьбы такія знатныя і важныя асобы, як родныя браты караля? Кожны з іх паасобку – супраць Вітаўта, але яны прагнуць волі і незалежнасьці Княства, яны сьпяць і мараць зноў адрэзаць сваю краіну ад Польшчы і таму пакуль што застаюцца праціўнікамі і караля, і Кароны.
І ў самой Польшчы ў Вітаўта ёсьць родзічы – той жа Януш Мазавецкі, муж сястры Дануты. Ён, вядома, ня дасьць Вітаўту прытулку, але ж можа пазычыць грошы, спадзеючыся на паслабленьне прышлага караля, які ўсе гады, што сядзіць на троне, нялітасьціва ставіцца да яго, Вітаўтавага швагра.
Разблытваць усе гэтыя клубкі заселі ў Вавелі палітыкі Кароны, і напружаная цішыня павісла над замкам, нават кухары стараліся цішэй стукаць сваімі катламі ды тарэламі. А па начах, казалі людзі, над Вавелем быў бачны чырванаваты водбліск, нібыта гэта пад гарой сапраўды варочаўся цмок і спрабаваў сваім агнём выплавіць выхад на белы сьвет, да дзеяў...
Мара Шомберга
У Мальбарку, альбо, як яго яшчэ называлі на нямецкі лад, Марыенбургу1, сталіцы крыжацкай дзяржавы, таксама зьбіраліся на вялікую раду комтуры і самыя знатныя рыцары Ордэну: вялікі магістр Конрад Цольнер, вялікі маршал Конрад фон Валенрод і ягоны брат Ульрых, комтуры Генрых Клей і Дытрых Крусцэ, Конрад Кібург, якога павінны былі вось-вось прызначыць паслом Ордэну, і іншыя знаныя рыцары.
Але рыцар Шомберг у тым ня ўдзельнічаў, і гэта дадавала яму скрухі ад таго, што ён такі нязначны і робіць пакуль самую чорную працу. Разам з тым ён суцяшаў сябе тым, што чорная тая праца патрэбная для магутнасьці Ордэна. Ён, прыехаўшы ў Мальбарк, здаваў памочніку казначэя Ордэна Хельмуту куфар з каштоўнасьцямі з лідскага замку. Перадпакой, дзе прымаліся прывезеныя каштоўнасьці, быў досыць прасторным, пра тое ж, якой была сама скарбніца, шараговы здабыўца скарбаў Шомберг мог толькі здагадвацца: туды, у сьвятая сьвятых Ордэну, дапускаліся толькі па сьпецыяльнаму дазволу вялікага магістра. Нават сам казначэй Ордэна ня мог сам адчыняць скарбніцу, а толькі разам з вялікім магістрам і камандорам. Усе яны мелі розныя ключы, і дзьверы адчыняліся толькі тады, калі ўсе тры ключы былі ў наяўнасьці.
“Пярліна, акутая золатам”, — пісаў Хельмут вострымі гатычнымі літарамі па пергаменту, і яго хударлявыя пальцы трымалі гусінае пяро, як дзіду. Кульгавы, скручаны артрытам Хельмут аднак захаваў ваяўнічы дух Одына, старажытнага бога германцаў, і прагна распытваў прыезджых і мясцовых рыцараў пра баі і напады.
— Пяць мужчынаў на дзесяць паганцаў з замка? – пагардліва фыркаў ён зараз, выводзячы літары. – У мае гады мы ўдвох спраўляліся з гэткімі мужыкамі, хай сабе пры дзідах і мячах!
— Нас, рыцараў, таксама было двое! – пярэчыў Шомберг. – Астатнія з прызамкавага зброду.
— Але ж бяз іх не абышліся! – кручком сагнуўшыся над пергаментам, кпіў Хельмут. — Ды вы да таго ж білі з засады!
Шомберг закіпаў злосьцю. Нашто ён чыстасардэчна расказаў гэтаму жоўта-зялёнаму калеку пра ўсе падрабязнасьці нападу? Цяпер слухай кпіны і выглядай у вачах мальбарскіх рыцараў няўмелым і ледзь не баязьлівым ваякам! Бо ясна, што гэты кручок пра ўсё ім раскажа.
— Аднак скарб таго варты. Галоўнае, што мы прывезьлі яго сюды! – з гонарам сказаў ён.
—О-о, так, так! – няўважна адказаў Хельмут, ставячы сьвечку бліжэй да пергаменту. – Што там далей? Медальён залаты, у сярэдзіне круглы сапфір… на колькі каратаў ён цягне? Але ж і прыгожы! – ня мог утрымацца ад захапленьня стары кручкатвор. – Няшмат такіх нават у нашай скарбніцы!
І ён стаў узгадваць, што, здаецца, у англічанаў толькі што зьявіўся падобнага, густа – васільковага колеру сапфір, агранены ў форме ружы. Яго зьбіраюцца ўправіць у крыж на брытанскай кароне, і лічыцца, нібыта гэты камень вылечвае ад сутаргаў. Але Шомберг яго ня слухаў.
Як зачараваны, ён ня мог выпусьціць з рук гэты масіўны залаты кругляк. З той першай хвіліны, калі ён дастаў яго са скрыні там, пад Лідай, яго як ударылі: цёмна-сіні, з шаўковым бляскам камень нібы засьвяціўся ў яго руках, ажывіўшы вытанчаныя завіткі ўзораў навокал. Зялёныя смарагды адцянялі незвычайны колер сапфіра, надаючы яму бляск і глыбіню. Ён і тады не ўтрымаўся – надзеў тоўсты залаты ланцуг на шыю, як прымерыў на сябе. Так, медальён такой работы і такога кошту дастойны самога вялікага магістра! За час падарожжа ён некалькі разоў адчыняў куфар, употай ад суправаджальнікаў надзяваў залаты той кругляк на шыю і скакаў далей, адчуваючы, што камень нібы саграе ягоную душу. Ён часта, здаецца нават замнога, думаў пра яго. Адкуль у глыбіннай Літве ўзялася гэткая каштоўнасьць, відавочна, прывезеная з Усходу? Сярод рыцараў хадзіла шмат легендаў пра рэчы, прывезеныя з Усходу – у іх амаль заўсёды ўдзельнічала магія, нешта непазнавальнае і таямнічае. Невыпадкова вырваліся ў яго там жа, на лясной паляне, словы аб тым, што такі медальён можа насіць толькі вялікі магістр, і яны апанавалі душу. Калі вялікім магістрам стане ён, то зьменіць адзнаку першага саноўніка Ордэну, загадае выразаць крыж менавіта з гэтага сапфіру, і, магчыма, уставіць яго ў гэты самы медальён. Ён не сумняваўся, што некалі дабярэцца да самой вяршыні дзяржавы, наймагутнай у Еўропе. Калі не ўцячэ ад яго удача... А чаму б і не? Чаму ня можа ён, радавіты фон Шомберг, стаць самім вялікім магістрам? Цяпер, вядома, ён выконвае самыя цяжкія даручэньні – рабуе… ён паправіўся нават у думках – здабывае сродкі на Ордэн, але пазьней непазьбежна яго чакае іншае, больш высокае служэньне, дзе няма брудных дарог, разьлезлых ад бездаражы ботаў, намоклага плашча, які цягне да долу, і многіх іншых рэчаў, уключаючы засалены стол у карчме ці выварачаныя вантробы ахвяраў. Ён будзе здабываць сродкі іншым шляхам: у пакоях, дзе як плывуць па падлозе багатыя дамы ў празрыстых карабліках1 над маладымі лбамі, дзе духмяна пахне смачнымі і багатымі стравамі, на сталах стаяць залатыя сасуды для мыцьця рук і чыстыя ложкі чакаюць падарожніка ці госьця… Так, золата Ордэн шукае паўсюдна — у рыцараў шмат багацьцяў, іх даюць гаспадары многіх краінаў і нават сам папа, але ўсё роўна сродкаў не хапае – хрысьціянізацыя такіх вялізных прастораў патрабуе будаўніцтва новых і новых замкаў, подкупу старэйшынаў і простых людзей. Золата можа многае, ён у тым пасьпеў ня раз пераканацца…
— Дык колькі ў ім каратаў? – перарваў яго думкі скрыпучы голас.
Шомберг ачомаўся. Мабыць, Хельмут зьвяртаўся да яго другі раз, бо глядзеў сваімі пачырванелымі вочкамі пільна і нават трохі як бы з насьцярогай.
Шомберг пасьміхнуўся.
— Я надта сьпяшаўся ў Марыенбург, амаль зусім ня спаў, — сказаў вінавата, кладучы медальён на стол памочніка галоўнага казначэя. Той супакоена схапіў кругляк, узважваючы яго ў руцэ, замармытаў нешта, заносячы ў свой пергамент вопіс чарговага прадмету, які папоўніць казну Ордэну. І, здавалася, гаворка паміж рыцарам і памочнікам пацякла ў тым жа накірунку, але вечарам, калі рыцары сабраліся ў агульнай зале для вячэры, Шомберг злавіў імгненны позірк Хельмута, які тут жа пасьпешліва схіліўся над місай капусты, і зразумеў, што нечым выдаў сябе, сваю залішнюю схільнасьць да рэдкай залатой рэчы. Рыцар, асабліва новасьпечаны (а ён уступіў у Ордэн усяго чатыры гады таму), мусіць вытрымаць шмат спакусаў, і толькі беззаганнае выкананьне ўсіх правілаў дасьць яму магчымасьць у будучым тых правілаў не выконваць.
Ён апусьціў вочы долу і ўбачыў, што на сьветлых кафляных плітках засталіся ад ягоных ботаў брудныя сьляды. На двары ішоў дождж, а ён перад вячэрай доўга стаяў ля парапету, гледзячы на горад, што шумеў і вірыўся ўнізе, пад замкам. Вось пасьля гэтага стаяньня занёс сюды вільгаць і чорную восеньскую гразь.
— Падцерці бруд! – раўнуў на свайго зброяносца Гуга, які сядзеў непадалёку, за сталамі для прыслугі, і таксама сёрбаў капусту з пахкім ласіным мясам. Той спалохана ўскочыў, памкнуўся да рыцара.
— Потым! – ужо мякчэй паўтарыў Шомберг і стаў з апетытам есьці. Хай сабе Хельмут думае пра яго што хоча, усё роўна ён больш знатны, хаця і самы малодшы ў слаўным родзе Шомбергаў. І хаця па гэтай прычыне не яму дасталіся багацьці роду, якія забралі два старэйшыя браты, ён усё роўна возьме ад жыцьця тое, што яму належыць. Няхай сабе і вялікі магістр Цольнер, і вялікі комтур Конрад фон Валенрод, і надменны брат яго Ульрых, і іншыя кіроўцы зараз, пасьля іхняе надта важнай нарады, ядуць у асобнай зале наверсе, хаця па статуту яны мусілі б сядзець тут, разам з усімі! Там, насуперак правілам, некалі будзе сядзець і ён.
Малодшы са слаўнага роду Шомбергаў.
Вялікі магістр Ордэну…
Сьвеціца
Вузкае вакно налівалася сіне-ружовым сьвятлом, паступова абмалёўваліся абрысы пакою. Кукарэкаў певень. Чуліся галасы людзей, нешта зьвякала на двары, стукалася аб цабрыны калодзежа драўлянае вядро. Сканчаўся тыдзень Данілавага лекаваньня ў Любчы, ягонага ляжаньня і гаеньня ранаў, якія ўсё яшчэ моцна балелі. Ён думаў пра сябе і пра тое, што здарылася. Ён ведаў, што знаходзіцца ў закрыліне сядзібы, у самай аддаленай яе частцы, дзе захоўваліся старыя рэчы: вупраж, абшарпаная мэбля, цынавы посуд. Для яго ўсё гэтае начыньне ссунулі, і ён ляжаў у даволі прасторным куце, захілены ад уваходу старадаўнім, паточаным шашалем тапчаном. Двойчы заходзіла да яго гаспадыня сядзібы, пыталася, як ён сябе пачувае. Даніла саромеўся яе. Саромеўся яе надта цікаўнага і ўсьмешлівага позірку, яе вачэй, у якіх нібыта плавіліся ільдзінкі – такімі сьветлымі і адначасна бязьлітаснымі яны былі. Ён адразу расказаў ёй усё, бо навошта было таіцца, калі на ім няма віны? Але яна параіла яму не сьпяшацца дадому, спачатку палячыцца тут ад ран. А потым раптам ашаламіла весткай, што па ўсёй акрузе шукаюць яго як злачынцу і адзінае бясьпечнае месца для яго – гэтая іхняя сядзіба.
— Як гэта – як злачынцу? – не зразумеў Даніла.
— Кажуць, што гэта ты і яшчэ нехта, ня памятаю імя, згаварыліся і разам з апрышкамі1 абрабавалі тое, што вёз почат.
— Якія рабункі?—ажно ўскочыў хлопец, але, застагнаўшы, паваліўся назад. – Я ж вам казаў... Гэта Гердзень!
— Ты казаў, але ж можа быць і інакш: вы з гэтым... Гердзенем не падзялілі скарбаў, дык ён цябе і гахнуў ледзь не напалам... — Яна глядзела на яго, нібы ацэньваючы, ці і сапраўды ён вінаваты. — А можа быць, і так – ты яго забіў і недзе схаваў тыя багацьці.
— А мае раны?! Хіба гэта ня знак таго, што я не вінаваты?
— А калі гэта ён, абараняючыся перад сьмерцю, пасек цябе, а пасьля сканаў?
Даніла замоўк, зьнішчаны гэтай бязьлітаснай логікай. А яна, убачыўшы, як ён пабялеў, стала яго суцяшаць:
— Я веру табе, Даніла, але ж ты сам ведаеш, што цябе мусяць дапытваць на дыбе. Занадта ў высокія гульні ты ўвязаўся. Княгіня Марыя, кароль... Табе ня выблытацца з гэтага.
— Што ж мне рабіць? Няўжо за праўду могуць мучыць на дыбе? Я ня вытрымаю гэтага! – выкрыкнуў Даніла.
Яна глядзела на яго са спачуваньнем, рука яе лягла на яго руку.
— І ня толькі дыба цябе чакае... Ім трэба некага зрабіць вінаватым за ўсё гэта, так што якраз цябе і загадаюць сьцяць горлам1, а каралю пасьля дакладуць, што зрабілі ўсё магчымае і вінаватага пакаралі згодна праву звычаёваму.
— Як? – жахнуўся Даніла.—Я ледзь не загінуў, бацька мой атрымаў у горла стралу – і мяне могуць павесіць?!
— Я ж кажу табе: кашталяну лідскаму адказваць трэба за тое, што даў у почат так мала вояў, ды яшчэ цябе, маладзёна, туды ўзялі. Ці ж захоча ён адказваць? Ці яму прасьцей упасьці ў ногі княгіні Марыі ды выпрасіць у яе літасьці? Гердзеня няма, значыць, адзін ты і застаўся. І колькі ні кажы пра тое, што цудам выкараскаўся, хто табе паверыць? — І дадала, дапытліва гледзячы ў вочы:
— Каб я ведала, хто ты і адкуль, то не ўзяла б цябе сюды… — Заўважыўшы, як перамяніўся ягоны твар, дадала суцешліва: — Я ня стану цябе выдаваць. Але ж ты мусіш тут сядзець ціха, чакаць, пакуль усё заціхне.
— А слугі? – ледзь вымавіў Даніла.
— Слугі таксама будуць маўчаць. Ды, зрэшты, пра цябе тут ведаюць толькі мае слугі (яна зрабіла націск у гэтым “мае”), а яны маўчаць умеюць. Таму – не выходзь, ні з кім не размаўляй. Праз нейкі час, як выздаравееш, я найму цябе на працу. Даўно я гаварыла майму швагру, што трэба зрабіць пад домам патаемныя пакоі, каб там хаваць маёмасьць, калі які напад татары зробяць. Яны тут час ад часу паказваюцца. Ці згодны хаця б на час стаць далакопам? А можа. Яшчэ што прыдумаем... разам. Шкада мне цябе, вельмі шкада. Ты, здаецца, слаўны хлопец.
— Мне... мне трэба падумаць.
— Згаджайся! Краска ўжо шые для цябе новае адзеньне, добрае, барханам падбітае. Але табе трэба будзе зьмяніць імя, прыдумаць, адкуль ты сюды прыйшоў. Ды і працаваць ты будзеш там, дзе цябе няшмат хто ўбачыць...
— А калі нехта мяне пазнае?
— Хто? Хто прыедзе сюды рабіць дазнаньне?. Ніхто ня бачыў, як мы цябе прывезьлі.
— Але мая маці! Яна ня ведае нічога пра мяне, думае, што я загінуў…
Але гаспадыня на ўсё знаходзіла адказ: — Пазьней пашлём ёй вестку. Не цяпер. Цяпер табе трэба вылечыцца і перачакаць. — Яна, нібыта забыўшыся, гладзіла яго руку, але ён быў настолькі зьбіты з панталыку і няшчасны, што амаль не зьвяртаў на тое ўвагі. Яна ціхенька пацалавала яго ў лоб і пайшла, і ў позірку, што кінула на выхадзе, было нешта драпежнае, як у коршуна, што высачыў кураня і нясьпешна кружыць наверсе, выбіраючы, як спрытней учапіцца ў цёплае, салодкае мяса...
...Цяпер хлопец перабіраў у памяці ейныя словы, і то згаджаўся з імі, то ўпадаў у адчай. Колькі ж ён будзе тут жыць, хаваючыся? А што пасьля? Няўжо скончылася ўсё яго ранейшае жыцьцё воя, і пачынаецца іншае, чужое і брыдкае жыцьцё ўцекача?!
У сядзібе тым часам пачынаўся новы дзень. Даніла павольна ўстаў са свайго ложа, адкінуўшы ваўчыную скуру, падчыльгікаў да адтуліны, прыпаў да аканіцы, зацягненай бычыным пухіром. Праз запэцканы той пухір мала што было бачна, таму хлопец ўзяўся за цьвік і, штурхануўшы, нечакана лёгка расчыніў тое акно.
Адсюль добра праглядаўся Нёман, што рабіў тут круты паварот, як бы затуляючы сабой узвышша, на якім стаяла сядзіба — вялікая двухпавярховая драўляная будыніна, сабраная з магутных сасновых бярвеньняў. Дахоўка на ёй была з добра вырабленай гонты, хаця ўжо і пацямнелай ад дажджоў і часу. За будынінай шырока раскінулася раўніна, поўная сіняватай ранішняй смугі, праз якую дзе-нідзе былі бачныя купкі хатаў невялікага гэтага мястэчка, хутчэй нават, вёскі.
Даніла перавёў позірк уніз, стаў глядзець на двор. Слугі соўгаліся сюды – туды, мільгалі стаптаныя поршні, грубыя порты, аўчыныя камізэлькі. Барылы, бочкі, кашы і збанкі зьнікалі ў цёмным праёме дзьвярэй, якія, па ўсяму бачна, вялі на кухню, бо якраз там віліся самыя густыя клубы дыму. Але курыліся шэрым дымам і іншыя коміны: халоднае паветра, якое сачылася з вакна, прабірала да дрыжыкаў.
Даніла сьцепануўся, хацеў быў вярнуцца пад цёплую скуру, але застыў на месцы. У двор увайшла дзяўчына – не, хутчэй дзяўчынка, ведучы за аброць белага каня. Востры позірк Данілы адзначыў скураны, меднымі бляшкамі аздоблены нашыйнік — галбан на збруі, расшытае чырвонымі ніткамі сядло, пасьля як уткнуўся ў дзяўчынку, якая была, хутчэй за ўсё, уладаркай гэткага прыгажуна, – да яе адразу падбег адзін з прыслужнікаў, перахапіў аброць. Тварык дзяўчыны не спыніў бы ўвагі Данілы – круглы, з прамым носам і чырвонымі ад ветру шчочкамі, каб не ягоны выраз, – ён праменіўся радасьцю жыцьця, усьведамленьнем сваёй маладосьці і гожасьці. На дзяўчыне была тонкая шэрая сукня, пацямнелая зьнізу, і кароткая, што ледзь закрывала клубы, ваўняная накідка, абшытая мехам, на галаве суконная шапачка, з-пад якой выбіваліся кучаравыя валасы.
— Накармі Белазорка! – звонка сказала яна вылецеламу да яе маладому слузе, і рэха паляцела па двары, узмацняючы дзявочы голас: – Мы скакалі праз лес, так што ёй належыць цэлая торба аўса!
— Слухаю, ваша міласьць! – прыслужнік схапіў аброць, павёў каня да стайні.
— Гаспадыня ня раз ужо казала аб марнатраўстве. Дарма ганяць такога жарабка! – з дакорам прамовіла Краска, якая ішла па двары. Дзяўчына спахмурнела.
— Гэтага жарабка падарыў мне бацька, калі быў жывы! – Звонка разьлегся па двары ейны голас. — А з мачыхай я буду гаварыць сама, ёй няма патрэбы перадаваць мне свае пажаданьні праз слугаў!
Твар яе згас, позіркам дзяўчына нібы секанула закрыліну будынка, – мабыць, каля гэтай дабудовы жыла тая, пра якую яны гаварылі. Яна павярнулася, каб ісьці, але вочы яе, што ўзьняліся да другога паверху, раптоўна сустрэліся з вачыма Данілы, якія зьдзіўлена глядзелі на яе з вакна. Дзяўчына спынілася, нахмурылася, угледзелася ў яго, як бы ня верачы сваім вачам, пасьля, ні слова не сказаўшы, адвярнулася і пайшла ў стайню насупраць.
Данілу як ударылі. Казала ж яму Офка не выходзіць і не азывацца! А гэтая дзяўчына, мабыць, дачка памерлага гаспадара, яна відочна не ў суладдзі з мачыхай. Як бы ад гэтага не атрымалася якой бяды!
Занылі раны, забалела галава. У памяшканьні было сыра, але ля печы ляжалі дровы і крэсала. Ён зноў пачыльгікаў назад, спрабаваў выкрасьліць агеньчык, каб запаліць дровы, але, кінуўшы спробы, залез пад скуру, скруціўся ў камяк. Падушкі пад шчакой былі вільготнымі. Можа, ён плакаў уначы, у сьне? Чужая воля ўварвалася ў яго жыцьцё, чужая воля кіравала ім і зараз…Але праўду кажа гэтая высокая, прыгожая пані з вачыма-льдзінкамі, што працінаюць наскрозь: яму трэба ўстаць на ногі. Зараз ён — без каня, бяз корда, які згубіў у лесе, — зусім безабаронны.
І, як быццам ён выклікаў на сябе бяду невясёлымі думкамі, унізе раздаўся шум, рэзка зьвякнула жалеза, мабыць, здымалі замок і браліся за клямку. І вось ужо хтосьці ўздымаўся па лесьвіцы. Крокі былі незнаёмыя, і Даніла ліхаманкава ўскочыў, абвёў пакой позіркам зацкаванага зьвера і, скокнуўшы да печы, схапіў шэрае сукаватае палена, што ляжала зьверху, падрыхтаваўся абараняцца. Але патрэбы ў абароне не было: скрыпучыя дзьверы адчыняла ўбачаная ім на двары дзяўчына. Зблізку яна была яшчэ больш прыгожай: тонкая далікатная скура нібы зьзяла хараством юнацтва, і шэрыя вочы з цёмнымі вейкамі здаваліся на круглым тварыку бяздоннымі. Яна прыжмурылася, прывыкаючы да прыцемку, упілася позіркам у лаву і, нібы спатыкнуўшыся аб Данілу, адхінулася назад. Відаць, яна чакала ўбачыць зусім іншага чалавека.
Хвіліну яны глядзелі адно на аднаго. Пасьля яна раптоўна засьмялася:
— Гэта ты ад мяне ўздумаў абараняцца?
Ён няўцямна зірнуў на палена ў сваёй руцэ, уявіў сябе – босага, ускалмачанага, натапыранага, нібы сабраўся ў бой супраць цэлага войска, – і таксама засьмяяўся. Напружаньне пакінула яго. Кінуў палена ў кучу (яна ўздрыгнула ад нечаканасьці), і запытаўся:
— Ты хто?
— Я? Я дык тут жыву. А вось хто ты? І што ты тут робіш, у нашай сядзібе?
— Ляжу.
— Не жартуй!
— Якія жарты? Бачыш, увесь перавязаны.
— Хто цябе сюды пусьціў?
Ён сеў на ложак, і як ні стараўся, ня змог схаваць пакутлівай грымасы.
Усьмешка на ейным твары зьнікла.
— Ты паранены, так? Хто гэта цябе?
Пытаньні, пытаньні… Што трэба і што можна адказваць? І як хлусіць, выгаворваючы тое, чаму яго навучыла старэйшая гаспадыня? Яму раптам стала сорамна за свой расхлістаны, бездапаможны выгляд. І ён сказаў тое, што было насамрэч:
— Я – Даніла з лідскага замку. Я з нобіляў, шляхціц. На нас напалі крыжакі, забралі скарб, што мы везьлі ў Вільню. Усіх забілі, апроч мяне. — Памаўчаў, прыглынуў камяк у горле. — І яшчэ Гердзеня.
— Хто такі Гердзень? І чаму ты ў нас?
На яе ўпаў скупы восеньскі промень, засьвяціўшы, як німбам, кучаравыя рыжаватыя валасы. Шэрыя вочы з цёмнымі вейкамі глядзелі са спагадай.
Даніла расказаў ёй усё і, зьняможаны, паваліўся на бок. Яго білі дрыжыкі. Зноў узгадаўся бацька на пажаўцелай восеньскай траве, плямы крыві на імху, па якому ён поўз.
У пакоі запанавала маўчаньне. Яна думала.
— А калі ты вернешся ў Ліду і ўсё раскажаш?
— А калі мне не павераць і зробяць вінаватым за ўсё?
— Чаму табе не павераць?
— Мой бацька нейкі час служыў Вітаўту. Княгіня Марыя не хацела яго браць да сябе. Гердзень угаварыў яе. І цяпер я буду казаць, што гэта якраз ён выдаў нас крыжакам? І як даказаць, што гэта былі крыжакі? У іхніх коней нават падковы пад нашыя зробленыя!
— А тое, што забіты твой бацька?
— Вашая пані растлумачыла мне, што для судоўцаў гэта ня доказ. Але, клянуся Родам, ня я выдаўца, ня я здраднік!
Яна зноў задумалася.
— А мая мачыха цябе не адпускае ў Ліду? І ганца туды не паслала? Чаму?
Ён густа пачырванеў.
— Відаць, аберагае ад катаваньняў, шкадуе, — сказаў няўпэўнена.
Яна глядзела на яго, а ён усё болей наліваўся чырваньню і маўчаў. Нешта грэбліва-адчужанае мільганула ў яе вачах. Тады ён сам перайшоў у наступ:
— А што, хіба яна… — ён запнуўся, — пані табе не сказала, што прывезла мяне сюды?
Варожы бляск на імгненьне як затуманіў ейныя вочы:
— Не. Яна не сказала таго нікому. І я ня веру, што яна такая добрая, каб аберагаць цябе ці каго іншага.
Ён маўчаў. Гэтыя ласкавыя рукі, гэты пацалунак старэйшай за яго жанчыны – такой прыгожай! І што трэба гаварыць? Усё, што ні скажа, будзе паловай праўды альбо і ўвогуле няпраўдай, бо словамі выказаць можна толькі тое, што ляжыць на паверхні. А што, калі яму ўсё прымроілася? Ды і нават тое, што было, не раскажаш. Ён – не выдаўца! І тады ён схапіўся, як за саломінку, за самае простае пытаньне:
— Я і не запытаўся, як цябе завуць.
Яна нейкі час раздумліва глядзела на яго, пасьля павольна адказала:
— Мяне завуць Сьвеціца, а хрысьціянскае імя – Ганна, толькі яно мне не падабаецца.
— Добра, буду клікаць цябе Сьвеціцай. Але Ганна – таксама добрае імя. Так завуць жонку князя Вітаўта.
Яны абое як узрадаваліся, што гаворка перайшла на іншае, што ня мела адносінаў да глыбінна-цёмных таямніцаў чужой душы, да якой няўзнак яны дакрануліся.
— Другую жонку. Першай была Марыя Лукомская.
— Адкуль ты ведаеш?
— Мая мачыха трашчыць аб гэтым цэлымі днямі. Усё ня можа апамятацца, што апынулася ў глушэчы, а не пры віленскім двары.
— Яна хрышчаная?
— Ну, так. Раз гаспадары ўсіх краінаў навакол прынялі хрост, то, значыць, гэта важна. Хаця мой вуй1 дасюль трымае ў сваёй лажніцы Перуна, а ў маёй стаіць Мокаш.
— А ў матчынай бажніцы – Род і парадзіхі. А ў дзядзькі Бабра – Сьветавіт. Ды ўсе, хто працуе ў замку, мусілі хрысьціцца. Дзесяць гадоў таму – па праваслаўным абрадзе, бо вялікі князь тады быў Якавам, а праз пару гадоў пасьля уніі ўсіх перахрышчвалі на каталіцтва.
— Нашыя нобілі таксама так хрысьціліся. Кароль Ягайла ўказ такі выдаў з Кракава: усім перахрысьціцца па заходнім абрадзе, бо ён стаў у Польшчы каталіком і перамяніў імя на Уладзіслаў.
Яны не заўважалі, што Сьвеціца прысела на край ложа. І толькі калі на двары пачуліся галасы, дзяўчына схамянулася.
— Табе есьці нясуць. Краска тут жа пабяжыць казаць мачысе, што я самахоць адчыніла замок.
— Яна… — Даніла чамусьці сказаў гэта шэптам, — ты баішся яе?
Цяпер настала чарга Сьвеціцы: яна пачырванела так, што здавалася, нібы ўся кроў хлынула ў белы, як мармуровы, тварык:
— Не… Ня надта. Зусім не баюся, але…— Скончыла нечакана: — Цябе гэта ня тычыцца! – І голасна сказала, пачуўшы крокі пакаёўкі на лесьвіцы: — Я тут таксама гаспадыня! Я ўжо не дзіця, і хачу, каб гэта тут усе ведалі!
— Так, так, мая гаспадыня! Але пакуль ты яшчэ непаўналетняя, то ўсім распараджаецца твая маці, – раскрываючы дзьверы і трымаючы ў руках вузел з хлебам і сырам, прамовіла ад парога Краска.
— Маці!
— А як жа! Клялася пад дубам і перад грамнічным агнём вялікай клятвай твайму бацьку любіць цябе і гадаваць, як роднае дзіця. І клапоціцца, і гадуе! А ты неслухмянасьцю ёй і дзякуеш. Вось жа нашто ўлезла сюды без дазволу? Тут не твайго розуму справа. Кажучы гэта, Краска спрытна сунула Данілу прынесены вузел, імгненна падбіла падушкі і закрыла ложа ваўчынай скурай. — Ну вось, цяпер, памаліўшыся Перуну ці Хрысту, як табе падабаецца, можаш есьці!
Сьвеціца, бліснуўшы вачыма, не разьвітаўшыся і ня гледзячы на пакаёўку, зьнікла за дзьвярыма.
— Свавольнае дзіця, – як пажалілася Краска. — Нашая гаспадыня да яе з ласкай, са шчырасьцю, а яна, як тое ваўчаня. Ня хоча пасаг вышываць, узяць пяльцы ў рукі. Усё гойсае на кані па лесе ды лісьце з рознымі кветкамі зьбірае. Людцаў ужо спрабуе лячыць, і чары нейкія мае, хаця пакуль што невялікія. Гэта ж калі жаніхі дазнаюцца, ніхто замуж ня возьме. Каму чараўніца патрэбная? Пасварыцца з мужам, возьме ды ў ваўкалака пераверне, каб бегаў па лесе. Што ты ёй тут плёў?
— Нічога… — прамыкаў хлопец, ня ведаючы, што і як казаць.
— Гэта добра, калі яна нічога ня выведала.
Яна прысела насупраць Данілы, узяла назад з ягоных рук і разьвязала вузел, выклаўшы яму на калені белы ручнік, а на яго – сьвежы, з прыліплым лістом клёну бохан і ладны кавалак сыру з жоўтым, моцна зьбітым маслам. Яе вузкія вочы хітра бліснулі:
— Еш, набірайся моцы.
Гледзячы, як упіўся ён у сыр моцнымі белымі зубамі, падсаладзіла лісьлівымі словамі:
— Але ж ты і прыгожы хлопец! Удаўся дык удаўся! Мабыць, замкавыя дзеўкі за табой улягалі ўсім гуртом!
Пабачыўшы, што ён чырванее, патрапала па плячы:
— Ну што ты, як дзяўчына! Ты ж ужо юнак, а не дзіця, разумееш, што да чаго. Нябось дзевак ня раз ужо завальваў у лесе на Купальле. Што ж, справа маладая. І зноў абегла поглядам плечы Данілы, яго ладную, ужо з маладымі налітымі мускуламі, постаць:
— Ды табе патрэбныя ня замкавыя дзеўкі, а сапраўдная жанчына. Ты ж нобіль. Табе трэба шукаць сабе пару. Заможную і прыгожую, хай нават крыху старэйшую за сябе. — І дадала, гледзячы яму проста ў вочы:
— Такую, як мая гаспадыня.
Даніла адчуў, што глотку яго як сьціснула абцугамі. Ён закашляўся, сыр у роце раптам здаўся горкім, як палын.
— Што з табой, прыгажун? Ці ты спалохаўся? – засьмяялася Краска, хвартухом выціраючы белыя пырскі на Данілавых каленях. Яе спакойная ўпэўненасьць і падсьміхваньне канчаткова зьбянтэжылі хлопца: ён памкнуўся да выхаду.
— Куды, дурны! – кінулася за ім пакаёўка. Схапіла, разьвярнула тварам да сябе. Позірк яе быў падобны да погляду разьятранай рысі:
— І ня думай зьбегчы! Цябе шукаюць паўсюдна, і калі што — знойдуцца людзі і пацьвердзяць, што гэта ты рабаваў людзей там, на паляне! А за гэта, сам ведаеш, адно! — Яна зрабіла жэст, як бы абвіваючы вяроўкай шыю.
Даніла, які быў тузануўся ад яе, абмяк. Страх, задушлівы і ліпкі, перахапіў яго дыханьне.
— Я нікога не рабаваў!
— Што з таго? Табе адзін шлях – заставайся тут, перамяні імя і працуй, а там, пройдзе час, будзе бачна, што рабіць далей. Можа, ты заслугуеш давер гаспадыні і яна возьме цябе з сабой у Вільню, а там лягчэй згубіцца.
Даніла авалодаў сабой. Гонар загаварыў у ім, ён выпрастаўся:
— Я ня буду туляцца ў зацішку, як злодзей. Я панцырны баярын, і няхай мяне лепей пакараюць, чым будуць лічыць забойцам і вырадкам.
— Ого, як ты загаварыў! — Пакаёўка глядзела на яго са зьдзіўленьнем. Яна, па ўсяму было бачна, не чакала такога рашучага адпору. Нейкія імгненьні яна раздумвала, потым раптам перамянілася. Злосныя зморшчынкі паміж брывамі разгладзіліся, яна адпусьціла Данілу, лёгка штурханула яго ў жывот:
— Спачатку пасьнедай, Лель!
— Я Даніла! – агрызнуўся той, адчуваючы, што нешта перамянілася між імі. Ён пераставаў быць цацкай, драўляным балванчыкам, якім гуляюць на двары дзеці. І ён павінен сам рашаць свой лёс!
— Добра, Даніла. Але табе варта памятаць, што нашая пані падабрала цябе паўмёртвага. — Краска зьмяніла тон. Цяпер нават ня верылася, што гэта яна толькі што разьятрана тузала хлопца.— Пані выратавала цябе, падлячыла, ты, бач, нават зубкі пачынаеш паказваць. А яна магла б адразу ж паслаць у Ліду ганца, і, можа, праз тыдзень ты б вісеў там ля брамы! Ці ж ня так?
Тут яму казаць не было чаго. Але ён паспрабаваў абараняцца гэтак жа ваяўніча, як хвіліну назад:
— Я веру ў справядлівасьць. Я ні ў чым не вінаваты. Няўжо спрадвечны Пярун дазволіць несправядлівы вырак?
— Эх ты, Лель! – засьмяялася яна. – Пярун, яно, канешне, так… Але ж мы ўжо хрысьціяне, дык сам падумай: калі самога Хрыста змаглі расьпяць на дрэве, дык ці ёсьць на гэтым сьвеце справядлівасьць? Ты што думаеш, я горшая за сваю пані, а бач, служу ёй, а не наадварот! — Яна спахапілася, што бойкі ейны язык сказаў лішняе, і асяклася. — Ну, ты хлопец добры, ня станеш казаць лішняга, як я, дурная баба.
— Ня бойся, я нічога не скажу пані. Але і ты ня цісьні на мяне, — азваўся ён.
— Згода! – яна засьмяялася, а пасьля нечакана падміргнула яму: — А ты ўсё ж ня будзь баранком дурным. Пакарыстайся момантам. Пані нашая па вушы ў цябе закахалася, глядзіш, нешта табе і перападзе. Яны багатыя. Так што… — Яна падышла да дзьвярэй, стала ў праёме: — А то, ведаеш, я і сама цябе гатовая прылашчыць. Мой жа Бель такі прагны, ніколі грошыка ня дасьць на стужку. Адно што пані нешта кіне са свайго, дык яно ўжо састарэе ці з плямай якой. А я ж яшчэ не старая… — Не злавіўшы ў ягоных вачах ніякага адказу, крутнула клятчастым андаракам ды хвартухом, матлянула стужкамі, і па лесьвіцы бойка застукалі ейныя чаравікі.
“Вось жа звадніца!” — падумаў ён.
Ля ложку Данілы сіратліва ляжаў пачаты сыр і хлеб, але есьці хлопцу ўжо не хацелася. Паспрабаваў таргануць параненым плячом. Яно азвалася рэзкім болем. Так, сыходзіць адсюль яшчэ рана, да таго ж, увесь час кружыцца галава, але, магчыма, праз колькі дзён ён усё ж зможа паціху клыпаць.
“Куды? – адразу ж нешта закрычала ў ім натужліва і адчайна. — Ісьці, як дурны выпустак, у рукі дазнаўцаў? А тыя асудзяць ды перададуць кашталяну, які і сапраўды загадае яго адразу ж павесіць ля брамы, як казала яму пані Офка?
Куды ні кінь, усюды клін. Трэба перачакаць яшчэ. Час нешта зьменіць. Раптам знойдзецца Гердзень, можа, нешта падкажуць абставіны”. Перад вачыма ўсплыла дзяўчына, што прыходзіла сюды. Не, яна таксама яму не дапаможа. Наадварот, яшчэ можа і нашкодзіць: расказаць каму, што ён тут, у Любчы, а то і паслаць ганца ў Ліду. Ды нешта падказвала яму, што тая не данясе, не пашле яго на сьмерць.
Сьмерць!
Яму казалі пра яе дзядзька і воі, у якіх вучыўся страляць з лука ці мячом адбіваць чужыя ўдары. Гаварылі як аб нечым звычайным, і ён не баяўся загінуць у баі, – усе казалі, што гэта лепшы шлях для воя, шляхціца – загінуць, абараняючы свой край. Але зусім іншае – быць сьцятым за горла, на сорам радні і самому сабе, ды яшчэ бязьвінна. Першы раз ён пашкадаваў, што не памёр там, на дарозе. Нехта ж знайшоў бы яго, можа, пахавалі б разам з бацькам, пахавалі б у магіле, справілі б добрыя памінкі. Толькі адшчапенца і вінаватага ніхто не пашкадуе, ніхто не асудзіць на вырак.
Але як перажыве ўсё гэта маці? Даніла ўзгадаў яе ласкавыя рукі, пяшчотныя словы, якіх яна ніколі не шкадавала свайму першынцу, і цьвёрда вырашыў: ён выжыве і вызнае, хто з крыжакоў рабіў напад. Хто забіў бацьку. Хто зламаў жыцьцё і яму, прымусіўшы баяцца ўласнага жытла, з-за каго ягоная маці, аплакаўшы мужа, можа, яшчэ больш горка плача па ім, згінулым без сьляда сыну.
Знойдзе і адпомсьціць за гэта.
Гердзень
Цяпер, калі з крыжакамі разьлікі былі зробленыя, можна было нарэшце супакоіцца і зьнікнуць, вылузацца з Лідчыны, дзе небясьпека пільнавала яго паўсюдна. Але трымала, як абцугамі, грызла, выядала душу тое, што, магчыма, Даніла выратаваўся і не памёр ад ран.
Не, ён не баяўся таго, што гэты малады вой будзе зацята шукаць яго па ўсім сьвеце, каб адпомсьціць за сьмерць бацькі: сьвет вялікі, у ім можна зашыцца так, што нават кароль не адшукае тваіх сьлядоў, ня тое што цябе самога. Крыжакі – тыя, сапраўды, адшукаць могуць, у іх паўсюдна вочы і вушы, купленыя імі шпігі нястомна лезуць у кожную шчыліну, як усюдыісныя пацукі. Але, маючы вялікія грошы, можна зьбегчы і ад іх: купцом паплыць да грэкаў, ці ў Венецыю, ці, урэшце, наняцца да карсараў, каб рабіць тое адзінае, што ўмееш: утыкаць меч у мяккае чалавечае цела, адбіваючыся ад нападнікаў, ці самому нападаць на тых, у каго ёсьць самае галоўнае на гэтым сьвеце: багацьце, грошы, прыгожая вопратка. Чаго ты тады варты, калі дазваляеш іншым карыстацца ўсімі дабротамі гэтага сьвету, а сам складаешся ў столку перад імі ж? Разумны і сьмелы здолее адабраць у багатых і ўзяць сабе. Бо не яны, а ты варты самага лепшага. Ён ведаў гэта.
Але нашто яму трэба было неадменна забіць Данілу? Ён цьвердзіў сабе: калі крыжакі дазнаюцца, што Даніла выжыў (калі ён сапраўды жывы), яны пакараюць яго, Гердзеня, як ашуканца. Яны тады стануць высочваць яго па ўсім сьвеце. Таму што падмануць Ордэн – самы цяжкі грэх. Яны цьвердзяць, што гэта як ашукаць самога Госпада Бога.
Але была і іншая прычына, у якой ён не хацеў прызнавацца нават самому сабе.
Па начах яму мроіліся вочы падлетка, што захапляўся ім, Гердзенем. Якога ў лідскім замку ён вучыў і якому перадаў шмат з вайсковага ўмельства. Гэта былі вочы Данілы. У іх быў ня страх, нават не нянавісьць. І не пагарда, і не шаленства. У іх было бязьмернае зьдзіўленьне. Зьдзіўленьне ад таго, што на сьвеце ёсьць такія людзі – не, хутчэй стварэньні, істоты, нечалавекі, як ён, Гердзень. Даніла глядзеў так, нібы ён на вачах у яго ператварыўся ў нешта агідна-сьмярдзючае, чаго яшчэ ніколі не было і быць ня можа на гэтым сьвеце.
“Можа, саколік мой, можа! – хацелася яму закрычаць.— Чалавеку хочацца жыць, хочацца есьці, прыгожа апранацца. А самае галоўнае – яму важная павага. Вось, маўляў, які важны, багаты і слаўны чалавек ідзе – Гердзень! І тады, у такую хвіліну, чалавек расьце сам ва ўласных вачах і не хоча думаць, чым, якой цаной усё гэта купленае – лісьлівыя позіркі, захапленьне, усьмешкі. А ты, — Гердзень увесь час зьвяртаўся да хлопца, нібыта той мог чуць яго, – Ты не даеш мне адчуць гэтую асалоду. Ты ўсё глядзіш на мяне, нібы на вусеня, якога можна проста стрэсьці са свайго адзеньня. Не страсеш! Гэта я страсу цябе!”
І ён апантана шукаў хлапца: пераапрануўшыся і зьмяніўшы аблічча так, што нават самыя блізкія не пазналі б яго, ён праехаў па ўсіх напрамках лясной дарогі, вызнаючы ў людзей, ці ня бачылі яны штосьці незвычайнае. Выпытваў хітра, так што людзі і самі выклалі б яму плёткі пра параненага чалавека, ды толькі таго, што яму чакалася, не было. І толькі ў адной з карчомак пачуў ён пра тое, што ў любчанскай сядзібе, падобна, некага хаваюць. І можа, гэта нейкая важная асоба: слугі, калі іх распытваеш, адварочваюцца і не жадаюць ні аб чым такім нават гаварыць. Але бачыў нехта з зямян, як выходзіў з закрыліны сядзібы, адтуль, дзе ніхто не жыве, употай, азіраючыся, малады незнаёмы хлопец.
— Удавіца, маладая, гожая, як кабыла. Чаго ж ёй і не пазабавіцца з маладым? – расказваў той зямянін.
І Гердзень зразумеў: уцячы адсюль ён зможа толькі пасьля таго, як пабывае ў Любчы і пераканаецца, што там не Даніла.
Каханьне
Залатой завеяй падала на зямлю жоўтае, барвовае і карычневае лісьце клёнаў, шалясьцела пад нагамі, кружылася вакол спадніцы. Сьвеціца бегла па двары, яе валасы прасьвечвала ранішняе, яшчэ малінавае сонца, і здавалася – вакол дзяўчыны разьліваецца зьзяньне. Мабыць, яна сьпяшалася на стайню, каб узяць свайго скакуна і на цэлы дзень зьнікнуць у асеньнім лесе ці імчацца па дарогах між зжаўцелых пожняў. Раптоўна яна нібы наткнулася на нешта – і спынілася, міжвольна падняўшы галаву туды, адкуль, адчыніўшы вузкае вакно, зацягненае бычыным пухіром, захоплена глядзеў на яе Даніла. Позіркі іх сустрэліся. Ёй, мабыць, хацелася крыкнуць нешта жартаўлівае. Ды было ў позірку хлопца нешта, што спыніла яе, прымусіла раптам, нечакана для сябе, зьбянтэжыцца і на ягоны ціхі “Дабрыдзень” адказаць такім жа ціхім, нібы нават змоўніцкім голасам. Але хто тут мог іх пачуць? Бель драмаў далёка, у будцы каля брамы, у цёплым кажуху яму было ўтульна і спакойна. У сядзібе ў такі раньні час галасы чуліся толькі на кухні, там жыбянцяй поўніў дрывамі чэрава печы ды сонны кухар чысьціў рэпу, выціраючы спацелы лоб аб плячо.
Даніла глядзеў на дзяўчыну з захапленьнем. У малінава-чырвоным раньні, калі ўсё – і гонта страхі, і сьцены, і старанна падмецены двор — сьвяціліся чысьцінёй і цнатлівасьцю юнага дня, яна сама была як гэтае раньне. Маладосьцю і здароўем дыхала ўся яе постаць, яе тварык з вялікімі вачыма, яе імклівая хада.
— Зноў на цэлы дзень у лес? Ці ў палі? – ён сам адчуў у сваім голасе папрок і зьбянтэжыўся.
— А што мне рабіць тут?
— А дзядзька? Хіба ён не...
— Не. Мною ён не цікавіцца. Яму падавай варцобы.
— А што гэта?
— Ты ня ведаеш?
— Не.
— Я табе пакажу. Я ўмею ў іх гуляць. Толькі дзядзька злуецца, бо я ўвесь час выйграю.
— Можа, ты навучыш мяне?
— Цябе? Навошта?
“Каб быць з табою побач!” – мог бы ён крыкнуць, але толькі зьбянтэжыўся і прамармытаў:
— Я ж болей нічога пакуль не магу…
Сьвеціца імгненьне падумала, ад чаго яе тварык стаў заклапочаным і яшчэ больш прыемным яму:
—Добра, але да цябе я болей не прыйду. Мачыха мне забараніла. Ты сам спусьціся. Можаш?
— Ды ўжо ж, як-небудзь!
— Спусьціся і выходзь на задні двор, да Нёмана, да блеху1. Выхад тут, за агароджай. Бляхарак яшчэ ня будзе, яны прыходзяць пазьней. Я вазьму варцобы, а ты не забудзься на кажушок, а то зьмерзьнеш. У нас раніцы халодныя…
Яна памкнулася наперад, і ён ледзь пасьпеў ускрыкнуць:
— Зараз выходзіць?
— Цішэй ты! Яна… — дзяўчына кіўнула на зачыненыя вокны, — зараз пачуе!
Трохі зноў падумала. — Давай заўтра, такой жа парой, калі сонца вунь на той вяршаліне засьвеціць. — Яна паказала на высокі клён, які быў ужо добра ахоплены залатым асеньнім сонцам, што тым часам паднялося над дваром.
Рыпнулі дзьверы ля вартоўні каля брамы. Сьвеціца пырснула назад, пасьпеўшы кінуць Данілу ўсьмешлівы і ўжо па-сапраўднаму змоўніцкі зірк.
На двор выйшаў Бель – мажны, шыракатвары дзяцюк гадоў сарака, сонна пацягнуўся, агледзеўся. Даніла не пасьпеў зачыніць вакно, і той падый\шоў пад самыя дзьверы.
—Ужо і за дзеўкамі палюеш! – сказаў насьмешліва вартаўнік. – За маладой гаспадыняй! Гляджу, ты хват, усюды пасьпяваеш!
— Ды я... я… — замармытаў хлопец, запунсавеўшы, як півоня.
Вартаўнік засьмяяўся. Яму было прыемнае зьбянтэжаньне маладзёна, ягоная сарамлівасьць.
— Дзела маладое…— сказаў ён ухвальна. — Заўтра паклічуць на вайну, і ляжаш як той колас у полі, самага салодкага ў жыцьці так і не паспытаеш. Так што гэта я так, з зайздрасьці кажу. Я ўжо быў жанаты, стаў удаўцом, цяпер во маю кралю і, як той сабака, яе пільную.
— А якую кралю, дзядзька?
Яны размаўлялі паўшэптам, але гулкае рэха на прасторным двары паўтарала словы, і таму абое перайшлі ледзь не на шэпт, што стварала між імі нейкі тон даверлівасьці і добразычлівасьці.
— А ты маю кралю добра ведаеш, яна табе есьці носіць.
— Краска?!
— Ну, яна. А што ты так зьдзівіўся? Дзеўка яна шустрая, вясёлая. Пані нас пажаніць хоча. Што ж, я ня супраць, абы пасаг за ёю быў прыстойны. Хай зарабляе, дагаджае гаспадыні. Можа, што і выйдзе.
— А што, без пасагу ты яе ня ўзяў бы?
— Дык без пасагу дзявок тутака бяз меры. А нашто мне яны? Я сабе цану ведаю і сам панам хачу быць. Хай сабе і невялікім. Што, думаеш, салодка службоўцам быць ды кожную гаспадарскую патрэбу абслугоўваць? І сам жа ты служыш, дык во табе што за тваю службу: заўтра забяруць дый злачынцам аб’явяць. Так што абхаджвай гаспадарскую дачку, можа, што табе й перападзе!
Данілу не захацелася слухаць далей. Тое, што нараджалася ў яго душы, было гэтак далёка ад тых падміргваньняў ды пацмокваньняў, ад прыкідак і падлічваньняў чужога дабра, з якімі вартаўнік, ён жа і фурман гаспадыні, гаварыў пра адносіны паміж мужчынам і жанчынай. Тое ж, нячыста-вабнае, юрлівае, прасьлізвала і ў намёках Краскі, і ў ласкавых пальцах гаспадыні, якімі яна гладзіла яго руку. Але да Сьвеціцы ўсё гэта не мела ніякіх адносінаў. Калі ўзгадваў яе, адчуваў сьвежы подых ветру, пах восеньскіх вяргіняў ды мёду. І таму, крута абарваўшы гаворку, павярнуўся і пайшоў да сябе – думаць пра Яе.
…Ён ня спаў амаль усю ноч. Слухаў, як гудуць апоўначы пад няспынным ветрам клёны – працяжна, паныла. Глядзеў, як паўзуць па цаглянай сьцяне лёгкія, хуткія цені, як прабіваецца праз акно сваім невыказна-чаравальным серабрыстым сьвятлом поўня. Слухаў, як уверсе нехта лёгенька бегае – можа, гэта гуляў з мышамі выгнаны з сядзібы сьвятой вадою дамавік. Час ад часу ў вартоўні пачынаў храпсьці дый раз-пораз спалохана ўскокваў, цяжка ўздыхаючы, Бель, якому, мусіць, моцна хацелася спаць пасьля дзённых любошчаў з Краскай, і ўсе гэтыя пошумы выразна чуліся і Данілу. Пасьля, калі ён на нейкі момант быў ужо ўгруз у трывожны, вязкі сон, засьпяваў певень – звонка, голасна, абвяшчаючы канец панаваньня страшных для чалавека прывідаў начы, – і адразу замоўкла беганьне наверсе, поўня нырнула ў аблокі, а хлопец канчаткова прачнуўся і зразумеў, што цяпер ён не засьне, а будзе, як прыкаваны ланцугом, цікаваць за ружовай палоскай, якая яшчэ ня хутка зьявіцца на ўсходзе.
Ён расчыніў вакно, накінуўшы на плечы кажух. Яшчэ было цёмна, але быццам бы ледзь пасьвятлела на ўсходзе, – а можа, яму гэта толькі здавалася, бо позіркам і думкамі ён прысьпешваў раніцу, гатовы быў маліць багіню Ладу, ці Аўшру, хутчэй разамкнуць нябесныя дзьверы і выпусьціць да людзей трохі прытомленае за лета сьвяціла. Ён нават прашаптаў старадаўні бабулін сьпеў, якім яна вітала на Купальле ранішнюю зару: «Узыходзь, сонейка, узыходзь, нам сьвятло радаснае прыводзь…».
А тым часам, нібы нехта і сапраўды пачуў яго, у сядзібе засьвяцілася адно вакно. Мабыць, сьвечка была пастаўленая на столік, таму што круглячок сьвятла лёгка калыхаўся, міргацеў зьнізу, абмалёўваючы ўзоры-кветкі на фіранках. Данілава сэрца шалёна закалацілася: яму здалося, што за фіранкай мільгануў абрыс Сьвеціцы. Так, можа, яна таксама не магла заснуць і ўстала, каб хутчэй дачакацца раніцы! На гэтым, другім, паверсе, якраз і былі лажніцы гаспадароў – Офкі, Сьвеціцы ды ейнага дзядзькі. Хто ж з іх траіх устаў так рана, запаліўшы сьвечку? Канешне, яна!
Пяшчота затапіла хлапечую душу. Сьвеціца паўстала перад ім так яскрава, што ён, здаецца, мог бы разгледзець кожную вейку, кожны амаль нябачны валасок на руках. Яна сьмяялася, і бляск у ейных вачах быў жывым і гарачым, нястрымна вабіў да сябе. А што, калі ўзьлезьці да яе і ціхенька пастукаць у шыбіну? Але гэтая думка адразу згасла: яна не гладышка1, гэтак крыўдзіць яе няможна. Ужо тое, што ён знайшоў яе ў гэтай Любчы, куды прывёў яго ці ня бог усіх закаханых Лель, — вялікі цуд, падараваны жыцьцём. Ён жа мог і не дапяць сюды, застацца ляжаць пад карчом у лесе, расьсечаны мячом крыжака! А вось жа: будзе нарэшце раніца, і сонца, і Яна, Яна прыйдзе да бляхарні ля Нёману, каб вучыць яго гуляць у варцобы!
Вакно сьвяцілася ў начы, і хлопец адчуваў сябе матыльком, якога, нягледзячы на ўсе ягоныя разумныя парываньні, нястрымна вабіла гэтае трапяткое сьвятло – адзінае ў гэтай шапаткой, прахалоднай начы, адзінае ва ўсім сьвеце. Дарэмна ён ахалоджваў сябе думкамі, што там, у лажніцы, сапе і грэе немаладыя косьці дзядзька Сьвеціцы альбо глядзіцца на сябе ў люстэрка і з горыччу лічыць першыя маршчынкі ля вачэй ганарлівая прыгажуня Офка. Сэрца ягонае хацела, каб не магла, гэтак як і ён, заснуць дзяўчына, якая так нечакана і раптоўна стала для яго найлюбай сярод мноства іншых дзяўчат, можа, і больш прывабных, як на густ іншых хлопцаў.
Здаецца, ён глядзеў на вакно доўга. Але калі адарваўся і зірнуў на ўсход, там яшчэ і не сьвятлела. Поўня схавалася, і халодныя, абыякавыя зоркі час ад часу выглядалі ў разрывы паміж хмарамі. Акно ж неўзабаве пагасла, і зноў наступіла беспрасьветная, як здавалася яму, цемра.
На ўсё жыцьцё Даніла запомніў гэты кастрычніцкі ранак, які надыходзіў так пакутліва-павольна, што здаўся яму вечнасьцю. Калі, нарэшце, сонца зазіхацела над вершалінай клёну і насупраць, на кустоўі ля ганка, засьвяціліся празрыстай бельлю карункі павуціньня, ён адчуў, што зьнясілеў. Заныла плячо, галава зрабілася цяжкай, як налітай вадой. Можа, ён перастояў каля вакна, не адчуваючы холаду, але холад сам знайшоў яго і прасякнуў сабой неакрэплае цела. Калі Даніла дабраўся да бляхарні і сеў на халаднаваты яшчэ камень, дрыжыкі пайшлі па целе.
Сьвеціцу ён чакаў нядоўга. Яна, у суконным кабаціку, у чырвонай хустцы, абвязаным вакол галавы, лёгка штурханула весьніцы, уляцела за агароджу і радасна ўсьміхнулася ні то раніцы, ні то Данілу, ад чаго хлопца працяла гарачынёй, і ён імгненна ўскочыў ёй насустрач. І было так, як у ягоным трызьненьні, – яна стаяла так блізка, што ён мог разгледзець сьветлыя, ледзь бачныя валасінкі на руках, якія тапырыліся ад ранішняга холаду, жалудовыя вочы, пад якімі яшчэ ляжаў цень нядаўняга сну, сьвежы румянак на тугіх шчоках. Яна стала даставаць з торбачкі драўляную дошку і зробленыя з жаўтавата-белай косьці фігуркі і папрасіла Данілу паслаць на камені белую хусту.
Ён з цікавасьцю разглядаў прынесенае. Фігуркі былі ў выглядзе вояў – то драбаў з дзідамі, узьнятымі ўгару, у прылбіцах і нараменьніках, то коньнікаў з тарчамі і мячамі, то рыцары ў плытках — яны былі вышэй за астатніх, але найбольшымі былі рыцар у кароне і жанчына, таксама з каронай. Як ні слаба цяміў Даніла ў мастацтве, але адразу адчуў, што перад ім рэч, зробленая майстрам.
— Гэтыя варцобы выразаў дзедаў кавалькатар1 Пякуча – растлумачыла дзяўчына, гледзячы, як уважліва разглядае ён постаць рыцара ў кароне. — З рагоў тура, бач, як хораша!
—А дзе ён цяпер, гэты Пякуча?
— Загінуў разам з дзедам на Сініх Водах. Там яны ляглі, разам і хавалі, казаў мой дзядзька.
— Краска казала, што ён цяпер з пакояў амаль не вылазіць.
— Гэта так, але...
— Але што?
— Яна мусіла маўчаць пра дзядзьку! Гэта ж ён мяне з дзяцінства вучыў езьдзіць на кані. І як з канём абыходзіцца, таксама расказаў. А цяпер яго хваробы адолелі, ён і перамяніўся. Няўжо старасьць ва ўсіх такая... страшная?
Сум набег на тварык Сьвеціцы, яна сьціснула вусны, моўчкі стала расстаўляць на дошцы з клетачкамі фігуркі вояў. Узяла з рук Данілы рыцара з каронай і паставіла яго ззаду.
— Гэта кароль. — А гэта каралева.
— Значыць, яго завуць Ягайлам, а яе Ядвігай – жартаўліва азваўся Даніла.
— Ну няхай! – згадзілася яна. — Слухай цяпер, як імі ходзяць.
Яна паказвала, а ён амаль ня слухаў: любаваўся кудзеркамі, што выбіваліся з-пад чырвонай хусткі, яе зграбнай постацьцю і рукамі з доўгімі гнуткімі пальцамі. Сьвежае ранішняе паветра, сонца, што раскідала сьвятло навокал, як пырскі вады, яе голас – хуткі, трошкі з прыдыхам, нібы яна сьпяшалася гаварыць, — узьдзейнічалі на яго, як багульнік у лесе: кружылі галаву.
—Ты мяне ня слухаеш! – спыніла яна сваю гаворку і з папрокам зірнула на хлопца.
— Слухаю! – запярэчыў ён і, схапіўшы першага воя, што стаяў бліжэй да яго, паспрабаваў пераставіць яго на іншую клетку. Але гладкая касьцяная фігурка высьлізнула з ягоных рук, паляцела на дол, і ён сагнуўся, каб пасьпець падхапіць яе.
…Яны абое спачатку не разабраліся, што за сьвіст раздаўся ў паветры. Але гэта якраз над галавой Данілы праляцела і з размаху ўгрызлася ў мядзяны ствол сасны, задрыжаўшы ўсім сваім гнуткім целам, вялікая, з чорным апярэньнем, страла.
Гэта было так неспадзявана, так дзіка для гэтай сьветлай, спакойнай раніцы, што абое нейкія імгненьні стаялі, аслупянела гледзячы на стралу. Даніла апамятаўся першым. Ён схапіў Сьвеціцу за руку і разам з ёю кінуўся на зямлю, кулём пакаціўшыся па вільготнай сасновай ігліцы. І ў той жа момант над імі сьвіснула другая страла, і дзесьці ўпілася ў дрэва. Бегчы да агароджы было немагчыма – адкрытая прастора перад весьніцамі была пад абстрэлам.
Даніла, трымаючы Сьвеціцу, рэзка таргануўся ўлева, далей ад абрыву: зьверху іх убачыць было лягчэй, чымся ў пералеску, які падступаў да самае агароджы з поўдня. Яна зразумела яго адразу: як толькі яны дапаўзьлі да першае сасны пералеску, абое, амаль не згаворваючыся, ускочылі і кінуліся бегчы ўздоўж замкавай сьцяны, хаваючыся за дрэвамі. Дзе-нідзе сосны і бярозы падступалі да каменнай сьцяны амаль ушчыльную, так што даводзілася іх абягаць. І ўвесь час Даніла азіраўся – каб зноў не патрапіць пад прыцэл.
Але за імі ніхто ня гнаўся. Мабыць, нападоўца разьлічваў расправіцца са сваёй ахвярай там, на месцы, дзе хлопец з дзяўчынай былі навідавоку. Страляць з лука ў людзей, якія скакалі ад дрэва да дрэва, было няпроста, таму, мабыць, ён вырашыў прычакаць іншай зручнае часіны.
Тым часам Даніла і Сьвеціца абагнулі замак з поўдня і выскачылі да ўсходняй часткі агароджы, да галоўнага выхада.
Бель сядзеў ля вартоўні, захутаны ў кажух, і ляніва наглядаў за качкамі, што калыхаліся на зеленаватай вадзе ірва. Пачуўшы тупат, ён азірнуўся, і твар яго на хвіліну стаў дурнаватым: ён ніяк не чакаў маладых людзей з гэтае стараны. Аднак, пабачыўшы іхнія ўсхваляваныя твары, ускочыў, ступіў да ўваходнай брамы:
— Што там такое? Адкуль вы?
— Там... — Сьвеціца задыхнулася. — Там… стралялі! У нас!
— Стралялі?! — Ён спыніўся, азірнуўся, куды яна паказвала, і яшчэ раз задзівіўся: — Мо, памроілася што? Хто тут мог страляць?
— Ідзі выцягні стралу, можа пазнаеш, хто!— са злосьцю сказала дзяўчына, ідучы да брамы. – Ды зачыні хаця браму, няўклюда!
Ён замітусіўся, прапусьціў іх, пасьля стаў зачыняць вароты. Даніла адразу накіраваўся да свайго жытла, ужо не турбуючыя пра тое, ці пабачаць іх слугі. Нехта ўжо цікаваў за ім, нехта ведаў, дзе ён схаваўся. Хто?
— Куды ты? – тузанула яго за руку Сьвеціца — А лавіць збродня?
— Навошта? Яго ўжо, мабыць, і сьледу тут няма.
— Дык ён там адзін? – ваяўніча хапіўся за дубіну Бель. — Вы яго бачылі?
Даніла і Сьвеціца пераглянуліся.
— Мы ня ведаем, колькі іх. Ці ты думаеш, што калі б іх там было некалькі, мы ўцяклі б?
Даніла быў меней катэгарычны:
— Іх магло быць двое. І мы яшчэ можам іх пабачыць. Зьверху.
— Я пайду падніму астатніх! І пані скажу! — вызваўся Бель. — Як думаеш, маладая гаспадыня?
— Рабі што хочаш, але пані... што пані? Не загадае ж яна аблаву рабіць, гэта ж не на яе напалі, — з неахвотай, спахмурнеўшы ад успаміна пра мачыху, адказала Сьвеціца.
Бель, як бы не дачуўшы апошніх словаў, пабег да гаспадарскіх пакояў. Даніла пастараніўся, прапускаючы дзяўчыну наперад, у сваё жытло. Яна моўчкі пайшла наперад, як каза, паляцела па цяжкіх высокіх прыступках да самага верху. Даніла ледзь пасьпяваў за ёй. Плячо, якім ён ударыўся, калі падаў на зямлю, цяжка ныла, у галаве білася адна думка:”Дык хто ж?” Што палявалі на яго, а не на Сьвеціцу, ён не сумняваўся: страла праляцела менавіта над ягонай галавой, і другі стрэл таксама быў нацэлены ў яго. Хто хоча забіць яго? Крыжакі? Так, для іх ён непажаданы сьведка. Але ж усім вядома, што крыжакі, нягледзячы на іхняе сяброўства то з каралём Ягайлам, то з князем Вітаўтам, час ад часу робяць рэйзы ў княства і рабуюць, не баючыся ні бога, ні караля. Так што ягонае сьведчаньне нікога, відаць, не здзівіла б... Але, з другога боку, крыжакі не любяць пакідаць сьведкаў... Ён думаў, і твар яго ўсё болей хмурнеў. Забойца (альбо забойцы) высачылі яго, яны тут, і болей не давядзецца яму нават выходзіць за браму. Але і тут могуць выгледзець, ноччу залезьці да яго, альбо адтуль, з-за высокіх клёнаў, што атуляюць двор, зноў пусьціць стралу, на гэты раз пацэліўшыся лепей. Ад нябачнага ворага не схаваешся, гэта табе не ў баі. Але ж нашто яму хавацца? І дакуль ён будзе сядзець у гэтай сядзібе? Плячо, хаця і баліць, усё ж амаль зажыло.
Абурэньне і рашучасьць нарасталі ў ім, але найболей ахоплівала жаданьне ўсё ж ехаць у Ліду і там расказаць усё, што адбылося. Нашто ён затрымаўся тут? Ён ведаў адказ, але не хацеў яго ведаць, і таму сорам і каханьне змагаліся ў ім, так што наверх да сябе ён падняўся зусім замучаны і спахмурнелы. І толькі на апошніх кроках у ягонай памяці ўсплыў твар – ён прагна шукаў Данілу сярод карчоў, спадзеючыся атрымаць свае грошы – за здраду, за кроў сваіх аднапляменьнікаў…
— Гердзень! Ніхто як ён!
Ён узгадаў, як гергеталі крыжакі, наступаючы на Гердзеня, як ён прыніжана апраўдваўся, і было адчувальна, што ён прапаўзе вёрсты і носам будзе араць зямлю, абы знайсьці яго, забіць і тым апраўдацца перад крыжакамі.
— Пойдзем на гарышча, можа, некага з іх убачым! – прашаптала Сьвеціца, якая чакала ля дзярэй, што вялі ў ягоны прытулак. Ён згадзіўся – адтуль, з трэцяга паверху, будзе бачна лепей, чым адсюль.
На гарышчы, варта толькі было падняцца і адчыніць дзьверы, зашалясьцелі па кутах крылы кажаноў, пырснулі пад дубовае бервяно мышы. Тут пахла нежылым, цягнула зьляжалым пылам. Абярэмак сена ляжаў пад вакном, Сьвеціца падбегла да яго, учапілася абаімі рукамі за цяжкі падваконьнік, высунулася ледзь не да пояса ў вузкую шчыліну.
— Ты што-небудзь бачыш, Даніла?
— Не.
— Усюды дрэвы, нідзе нічога …
Ён таксама высунуўся. Але паверх яе, таму што для абаіх месца было замала. Адчуў яе гарачае плячо пад тонкім суконным кабатам, пах валасоў – ад іх ішоў водар рамонкаў. Міжволі прыціснуўся вуснамі да гэтай кучаравай капы, і ў галаву ўдарыла пругкая, хмельная хваля. Яна заціхла пад ім, як спалоханае птушаня. Пасьля пачуўся яе ціхі, як здушаны голас:
— Цябе ж… маглі… забіць.
Ён не адказваў. Прыціскаўся да яе валасоў усё мацней і мацней. Ніхто з іх ня памятаў, як сталася, што вусны іх сустрэліся – ці то яна вывернулася, ці то ён сасьлізнуў ротам да ейнае шыі, на якой білася жылка, і, узяўшы яе галаву абеімі рукамі, прыпаў да твару дзяўчыны, як да гаючай крыніцы прыпадае засьмяглы ў сьпёку падарожны…
Яны цалаваліся, стоячы ля вузкага вакна, а зьнізу, з двара, на іх глядзела Офка, і твар яе, калі б хто назіраў за ім, напалохаў бы гэтага назіральніка, – ён выцягваўся і цьмянеў, крывіўся злавеснай усьмешкай і дрыжэў ад ярасьці і ашуканых надзеяў…
Злосьць
Трэці дзень ліў дождж. Абвялі і абсунуліся краскі ля сядзібы, прыхопленыя першымі кастрычніцкімі замаразкамі, якія, праходзячы адны за аднымі, спакваля агаляюць кустоўе, прымушаюць пералётных птушак апошнімі кругамі адзначаць тугу расставаньня з радзімай і зрываюць ліст за лістам з магутных бярэзін над Нёманам. Усе ведаюць: якраз у гэты час у нябесным Ірыі Вышывальшчыца сьцяжок за сьцяжком кладзе на сваё палатно, і пакуль не запоўніць яго ўсімі фарбамі восені і не пакладзе на паліцу, зіма не пачнецца.
Як ні старалася пакаёўка лекаваць сама, кладучы на плячо Данілы перавязкі з сокам палыну, які ачышчае раны ад гною, усё ж не ўсьцерагліся ад запаленьня: плячо пачало распухаць, болі не перапыняліся. Патаемна прывялі на гарышча бабку-зялейніцу, яна доўга мармытала замовы, пасьля загадала хлопцу тры разы на дзень піць адвар кораня дзядоўніку і гарыцвету – каб жар не перакінуўся на лёгкія.
У Данілы пачаліся трызьненьні, – яму мроіліся цені, што па начах набліжаюцца да яго, абступаюць кругам і нахіляюцца, спрабуючы дастаць сэрца. Ён крычаў, тузаўся, а калі прачынаўся ад уласнага крыку, доўга ня мог супакоіцца і адчуць сябе ў бясьпецы.
Ды бясьпекі ў яго было замала. Офка раздумвала, што рабіць. Яна ўжо моцна раскайвалася, што прывезла сюды параненага. Апроч таго, што Даніла не апраўдаў яе спадзяваньняў, паўставала небясьпека, што яго тут у рэшце рэшт знойдуць.
А што, калі княгіня Марыя ўсё ж даведаецца, што ейны баярын тут, у Любчы, і пра яго не было паведамлена? У яе, Офкі, могуць быць непрыемнасьці, і вялікія. З другога боку, калі так здарыцца, то яна можа апраўдацца, што ён увесь гэты час праляжаў непрытомным, таму яна не дазналася, хто ён. І хто можа даказаць зваротнае? Хіба што сам хлапец?
Значыць, нельга дапусьціць, каб яго тут знайшлі людзі княгіні, як знайшоў нехта з тых, хто яго высочваў.
Яна паклікала да сябе Краску і Беля.
— Нашага госьця не павінны знайсьці судоўцы. Калі сюды прыедуць людзі з Ліды, ад княгіні, альбо хто іншы – трэба непрыкметна вывесьці яго адсюль.
Пакаёўка і фурман заківалі галовамі.
— Але куды, гаспадыня?
— А вы ня ведаеце, куды?
— У нас ёсьць у закрыліне адна каморка, зусім маленькая, там ніхто яго ня знойдзе, — узгадала Краска, стараючыся прачытаць на твары гаспадыні, чаго ж яна на самой справе хоча. Нешта зьмяілася ў той на вуснах, не дагаворвалася, нешта вісела ў паветры, што яна павінна была зразумець бяз словаў, але яна ня ведала, што.
— А калі і там яго знойдуць? – запыталася гаспадыня. – Дзе ёсьць такое месца, каб ніхто… зусім ніхто не здагадаўся аб ім?
— Дык жа… што ж мы можам… — пачаў быў Бель, але пакаёўка тузанула яго за крысо палатнянага жупана, і ён змоўк.
— Вядома, гаспадыня, яго ня знойдуць ніякія судоўнікі, — Краска ўважліва глядзела на гаспадыню. – Але што, калі ён там… задыхнецца, у той каморцы?
Быццам маланка мільганула ў вачах Офкі. Яна сьціснула вусны.
— Я дам вам знак, калі яго трэба будзе вывезьці з сядзібы. А датуль, каб ніхто яго не чапаў, каб даглядалі як належыць.
— Вядома, вядома! – засьпяшалася пакаёўка. Словы “з сядзібы” былі для яе пэўным знакам.
— Дык ён жа хворы, як яго вывесьці адтуль? – усё яшчэ ня цяміў, аб чым ідзе гаворка, задзіваваны загадкавымі словамі гаспадыні Бель.
— Ты хочаш ажаніцца з Краскай? – замест адказу запыталася ў яго Офка.
— О-о-о! Але ж...
— Але ж у яе няма ніякага пасагу, ці ня так?
— Дык жа я ўсё роўна…
— Усё роўна жывеш з ёю і не зьбіраешся шукаць іншую?
Краска апусьціла вочы і спадылба зірнула на фурмана, які адкрываў рот, як рыба на пяску:
— Шукаць… іншую?
— Але і ёй трэба мець мужа, каб на яе ня тыцкалі пальцам, ці ня так?
— Так! – цьвёрда адказала Краска.
— Дык вось: калі выканаеце мой загад як мае быць, то Краска атрымае добры пасаг.
— Гаспадыня! – кінулася ёй ў ногі пакаёўка.
— І зможа выйсьці за цябе, нават вянчацца ў царкве, – дагаварыла Офка.
— Але ж... — зноў зацягнуў сваё Бель, і зноў Краска тузанула яго за крысо.
— Вы атрымаеце блаславеньне Божае, і ніхто не ўзгадае, што вы жылі ў граху.
— Я... мы… будзем удзячныя табе, гаспадыня, бо тады наш шлюб сапраўды будзе моцным.
— Добра, што ты гэта разумееш, — знакам дазваляючы прыслужніцы ўзьняцца з каленяў, казала Офка. – З таго часу, як наш вялікі князь і кароль Ягайла выдаў загад аб хрышчэньні, усе іншыя шлюбы нядзейсныя. І пасаг твой будзе добры, ты зразумела?
— Зразумела, гаспадыня, — чамусьці шэптам адказала Краска.
— Каб толькі ніхто вас ня бачыў, каб ніхто ў замку слова не сказаў!
— Дык, а можа, яго трэба… вывесьці з сядзібы, не чакаючы судоўцаў? – зноў жа шэптам запыталася кабета, ва ўсе вочы гледзячы на гаспадыню, каб упэўніцца, што яна правільна адгадала ейныя патаемныя намеры.
— Пакуль ня трэба. Толькі хай сядзіць як мыш. — Офка ўсьміхнулася, зірнула на прыслужніцу:
— Гэта ніколі ня позна. А ў Любчы ня кажуць нічога?
— Не, нашыя слугі не языкатыя. Але гэта пакуль, бо з вёсак вось – вось барылы ды бочкі, ды еміну пачнуць прывозіць, вось жа трэба сачыць, каб нідзе нічога ніякага…
— Дык і сачы! – строга сказала Офка. — Сачы, і назірай за ім, каб добра лячылі. Можа, я дарэмна трывожуся. Але штосьці на душы ў мяне нядобра.
— Вашэць турбуе Сьвеціца, ці ня так, гаспадыня? – апусьціўшы галаву, каб не загневаць сваю пані занадта праніклівымі позіркамі, ціха запыталася Краска.
Офка бліснула вачыма на Беля, і Краска ў чарговы раз тузанула свайго каханка за рукаў і паказала яму позіркам на дзьверы. Ён тут жа выйшаў, а Офка загадала сваёй пакаёўцы прынесьці духмяныя алеі, прывезеныя з Вільні, і памасіраваць ёй ногі. Гэтая працэдура звычайна праходзіла ў атмасферы асаблівай разьняволенасьці гаспадыні, якая, набліжаючы да свайго цела пакаёўку, нібы дазваляла быць бліжэй да яе, чым звычайна, і магла гаварыць з ёй найбольш адкрыта.
Калі Краска, апусьціўшыся на калені, зьняла з белых мармуровых ножак сваёй пані чырвоныя скураныя бачкуркі і паставіла сабе на калені, яна міжволі залюбавалася празрыстай скурай і пазногцямі, падобнымі да ружаватых пярлінак, адчуўшы зайздрасьць жанчыны, якой даводзіцца слугаваць іншай, больш зграбнай і прыгожай. І яна, моцна заціснуўшы ў сваіх кароткіх каструбаватых пальцах нагу гаспадыні і расьціраючы яе, працягвала пачатую размову словамі-лёстачкамі, якія, як яна ведала, будуць раніць як злыя калючкі:
— Падчарка вашэці расьце, прыгажэе, і чым далей, будзе ўсё больш непаслухмянай.
— Яна ўся ў бацьку, толькі той гойсаў па кабетах, а гэтая – па палях, — уздыхнуўшы, згадзілася Офка.
— Пакуль – па палях, а потым і за што іншае возьмецца, — шматзначна заўважыла пакаёўка.
— А што ты маеш на ўвеце? – страпянулася Офка.
— Ды яна ўжо прастрэліла, здаецца, сэрца нашага саколіка.
— Гэта ў іх гульня! – Офка павысіла голас. — Яна яшчэ дзіця! І ён… не такі ж дурны ён…
— Каб выбраць нясьпелае? Некаторыя любяць яблычкі якраз зялёнымі…
— Яна ж… яна ж і ў дзеўку яшчэ не ўвабралася. Грудзей яшчэ няма!
— Дык хутка будуць, вашэць.
— Ты... ты гэта назло мне! – са злосьцю тузануўшы нагою, сказала Офка. — Чаго ты дабіваешся?
— Таго, чаго хоча сама пані…
— Ну і чаго я хачу?
— Застацца гаспадыняй у замку. Адзінай.
— Я і так гаспадыня!
— Пакуль. Але дзяўчына расьце, і хутка вашэць будзе толькі другою.
— Яшчэ ня хутка. Дый калі пойдзе замуж…
— Забярэ палову таго, што тут ёсьць. З чым жа застанецца пані?
— Ты... ты намякаеш на тое, што яна... яна мне перашкаджае? — ціха загаварыла гаспадыня.
— Я нічога не кажу! Але... уявіце, што яе не было б. Ён бы тады не брыкаўся, як жарэбчык, што чуе маладзейшую кабылку.
— Гэта праўда... – яшчэ цішэй згадзілася Офка. Яна адвяла вочы ад пакаёўкі, схапіла люстэрка ў сярэбранай аправе.
О, гэтыя страшныя прыкметы будучай старасьці! Пад вачыма ўсё гусьцей зьбіраюцца зморшчынкі, куточкі вуснаў пакуль амаль незаўважна, але апусьціліся, і на лебядзінай шыі колцамі кладуцца пражытыя гады. І ўсё ж вусны поўняцца вішнёвым сокам, вочы блішчаць, і твар усё яшчэ гладкі і празрысты. А грудзі поўняцца сілай і жаданьнем. Няўжо яна ня здолее справіцца з гэтым верабейчыкам, які на яе вачах толькі–толькі пачаў апушвацца перайкам, з гэтай спадчынай нялюбага мужа — Сьвеціцай?!
І яна, ускочыўшы, ускрыкнула, як кідаючы небу ці навакольнаму страсны заклён:
— Не, я ня здамся! Я хачу кахаць! Хачу гэтае маладое цела, гэтыя сінія вочы!
— Яны і будуць вашымі. Калі ня стане яе... – шэптам, як прамаўляючы тое сабе самой, падказала пакаёўка.
— Як ты гэта зробіш?
— Я ведаю, як.
— Зёлкі?
— Не.
— Тады што?
Пакаёўка памарудзіла.
— Калі пані ўсур’ёз... хоча расстацца з маладзёнам пасьля... пасьля ўсяго, то...
— Кажы!
— То што ж перашкаджае... разьвітацца і з падчаркай... І сказаць пасьля, што гэта ён... гэты збродзень, забіў дзяўчыну, а яго самога ў бойцы, пры абароне дзяўчыны... забіў нехта з нашых... Прыкладам, Бель... Я буду сьведчыць тое паўсюдна.
Зноў запанавала працяглае, цяжкае маўчаньне.
— Дык як мая панечка... мая дарагая гаспадынька... як яна рашыць? – расьціраючы кожны пальчык на маленькай, яшчэ па-маладому ружовай ножцы Офкі, крадліва і нявінна-ласкава прамурлыкала Краска.
— А Бель нас не падвядзе?
— Ён прагне добрага пасагу за жанчынай, з якой ажэніцца. Такога, каб піць колькі ўлезе і нічога не рабіць.
Гаспадыня нервова вырвала нагу з чэпкіх пальцаў пакаёўкі, узбуджана села на ложку.
— І што вы абое хочаце?
— Купіць у Лідзе карчму.
— У мяне няма такіх грошай!
— Яны ёсьць у вашага швагра. А ў вашых руках уся гаспадарка. Можна ўзяць пад заклад той скрынкі з пярлінамі і бранзалетамі, што стаіць у вашым пакоі...
— Я гляджу, ты ўсё пралічыла. Але я яшчэ нічога не рашыла.
— Няўжо каханьне таго ня варта? Вы заўсёды казалі іншае.
— Я... я не кахаю яго. Ён патрэбны мне не назаўсёды. На самы кароткі час! А пасьля… каханкі павінны зьнікаць, раставаць, як лёд вясною!
— Ён і растане, пані! Але заўтра ці пасьлязаўтра. А пакуль... Гэтыя сінія вочы, гэтая маладосьць! І вы зробіцеся такой жа маладою!
Запанавала маўчаньне.
— Дык ты кажаш, карчма ў Лідзе?
— І Бель!
— Калі?
— На гэтым тыдні, калі так захоча ваша міласьць...
Зноў запанавала доўгае, вельмі доўгае маўчаньне. За вакном узмацняўся вецер, і таму, хто стаяў за дзьвярыма, было нялёгка пачуць тое адзінае слова, што сарвалася з вуснаў жанчыны, што стаяла пасярэдзіне пакою басанож, у доўгай белай кашулі, з распушчанымі чорнымі валасамі, падобная да прыўкраснага анёла, але з адчайна-ненавісным бляскам у цёмных вачах:
— Хачу!
...Ды толькі падзеі, якія пачаліся неўзабаве, парушылі тыя планы і накіравалі дзеі ў зусім іншым накірунку. У тым, у якім адмералі кожнае з жыцьцяў усіх удзельнікаў вечныя Судзяніцы...
Здагадка
Усё яшчэ ішло дазнаньне, і, выконваючы загад караля, нястомна шчыраваў у Лідзе сьледчы вялікакняскага суда.
“Куды падзеўся Даніла?” – думаў Сухта, разглядаючы мапу Лідскай зямлі, што нядаўна, у ліку іншых земляў княства, намалявалі па загадзе з вялікакняскай канцэлярыі. Асабліва пільна ўглядаўся ён у адзначаныя колцамі замкі і багатыя сядзібы.
Адзіны сьведка рабаваньня, (другі быў выканаўцам, як цяпер ўсё часьцей думаў Сухта), мог бы даць у рукі дазнаўцу патрэбную нітачку. Але хто перахапіў яго на лясной дарозе і навошта? І ў які бок ехала карэта — да Ліды ці ў супрацьлеглы бок? Таму што не зламысьнікі схапілі яго: у вазку яны ня езьдзяць. Конь, ноч і кінжал – вось іх зброя.
Хутчэй за ўсё, гэта магла быць жанчына. І хаця ніякай сувязі між знаходкай, што належала жанчыне, і чалавекам, якога яны шукалі, відавочна не было, нешта гаварыла сьледчаму, што ўсё-ткі сувязь гэтая ёсьць.
Разглядаючы мапу, ён адзначыў для сябе ўсе найбліжэйшыя шляхецкія сядзібы і распытаў пра тых, хто там жыве. Ягоныя людзі раз’ехаліся па акрузе і таксама нястомна працавалі — пілі піва ў карчомках і тым часам няўзнак апытвалі людзей, якія маглі сказаць хоць што-небудзь.
Наваградскі вялікакняскі замак ён адкінуў адразу: там і мыш не праскочыць непрыкметна, там жыве брат вялікага князя і караля Карыбут. Праўда, у Наваградку моцныя пазіцыі Вітаўта, – ад намесьніцтва адхілены ягоны пляменьнік Юры, сын Войдата, былога наваградскага князя. Калі напад рабілі людзі Вітаўта, яны маглі, даведаўшыся аб тым, што нехта застаўся ў жывых, перахапіць сьведку і, заманіўшы ў вазок, забіць і схаваць у тым жа лесе. У такім разе ніхто ўжо яго не адшукае. І тады сувязь з жанчынай – памылковая. Аднак – хто ж і падбярэ на дарозе параненага, як не жанчына?
І ці ёсьць, думаў сьледчы, якая-небудзь сувязь паміж зьнікненьнем двух людзей з пачоту са зьнікненьнем багатага шляхціча Лелюша, які паехаў на спатканьне ды не дабраўся да каханкі? Беласкурую Малку хутка знайшлі, і яна, спалоханая, каб не дазнаўся пра яе любошчы муж, расказала ўсё, што ведала пра Лелюша. Яна відавочна не была вінаватая ў яго зьнікненьні: ніхто ня бачыў Лелюша пасьля карчмы, адкуль ён выехаў і бясьсьледна зьнік. Сухта даў загад добра папрыгледзецца да гаспадара той карчмы – хто ён і адкуль зьявіліся ў яго грошы, як аб тым данесьлі выведцы?
А калі ўсё ж дапусьціць, што сьведку (зноў жа, хутчэй за ўсё гэта ня Гердзень) вывезьлі з лесу і прытулілі недзе ў сядзібе? Тады трэба паглядзець, якая ж гэта жанчына без дазволу бацькі ці мужа прывязе дадому параненага шляхціца, якога зараз шукае вялікакняскі дазнаўца? Гэта можа быць толькі ўдава, над якой няма нічыёй мужчынскай улады і апекі, якая здольная пашкадаваць і маладога прыгажуна, і сталага воя.
Дарога раздвойвалася ў дзьвюх мясьцінах пасьля таго ўчастку, дзе падабралі параненага: калі ехаць далей, яна вяла на Ваўкавыйск, калі вяртацца да Ліды – на Мір і Любчу. Трэба было шукаць найперш там.
Досыць нестарых багатых удоваў было некалькі: у Лідзе шэсьць, у Ваўкавыйску чатыры, у Любчы і Міры – па адной.
Хаця людзі, што слугуюць, звычайна стараюцца менш мяньціць языком, чым звычайныя месьцічы, усё ж праз два дні Сухта ведаў становішча ў Ваўкавыйску і Лідзе: дазнальнікі былі вопытныя, і слугі, часам нават самі не падазраючы аб тым, засьведчылі: нікога ў сядзібу жанчын – магчымых выратавальніц — не прывозілі. Аднак у Любчанскай карчме ўжо вяліся размовы пра тое, што ў закрыліне пры сядзібе, дзе ніхто не жыве, па вечарах чамусьці гарыць агонь. І хаця слугі, якіх дапытвалі ў карчме цікаўныя, катэгарычна адмаўлялі наяўнасьць хоць каго чужога, усё ж вопытны Сухта насьцярожліва прыняў сьведчаньне пра агонь у нежылой частцы сядзібы. Пра тое расказаў дазнальнік Асей, які пабываў у Любчы.
Сухта шмат ужо ведаў пра любчанскую сядзібу: там жывуць, апроч удавы, дачка і брат памерлага гаспадара. Удава ж – другая жонка, яна яшчэ маладая, прыгожая і капрызьлівая бяз меры. Насьцярожыла Сухту тое, што кабета, як расказвалі, любіла езьдзіць у Вільню ці Ваўкавыйск адна, бяз швагра, і колькі дзён назад якраз вярнулася з падарожжа. Штосьці ў ім адразу як бы замкнула: гэта магла быць толькі яна! Усё супадала: знаходка на дарозе, непадпарадкаваная нікому ўдава, агонь у нежылой частцы сядзібы...
Між тым Асей падхапіў па сваіх дарогах-вандраваньнях злацяніцу, і адразу па прыездзе з Любчы ад моцных пакутаў ляжаў скарчанелы і амаль нежывы. Таму Сухта вырашыў ехаць туды сам з малодшым памочнікам Рагозам. Ён, і толькі ён возьме злачынцу (альбо сьведку)! Ён нарэшце дазнаецца пра тое, хто скраў куфэрак і забіў почат! І справа гэтая, як і многія заблытаныя здарэньні і падзеі, якія ён раскрыў, прынясе яму, магчыма, павышэньне, ён стане замкавым камісарам, – а тады ня трэба будзе самому езьдзіць па гразкіх дарогах і поўзаць пад кустамі дзе-небудзь у глухім лесе...
Вір
...Любча, уся ў залатым кляновым лісьці, паўстала перад вачыма Сухты, калі ён на мышастым коніку з Лідскага замка даскакаў да яе – колькі дзясяткаў драўляных і – зрэдзь – мураваных дамкоў. Памочнік Рагоза спрытна ўпраўляўся са сваім папялістым жарабком, але прытаміўся болей, чым Сухта.
Драўляная сядзіба гаспадароў гэтага даволі малалюднага мястэчка месьцілася наводдаль, на ўзгорку, абведзеным глыбокім ровам з пазелянелай ад застою вадой, дзе бесклапотна плавалі шэрыя качкі. Адна з іх, галагузка, борзда паплыла да наведвальнікаў, відаць, чакаючы зерня. Спарахнелыя бярвеньні пад’ёмнага маста (“Замак яны зьбіраюцца тут будаваць, ці што?” – з іроніяй падумаў Сухта), змацаваныя жалезнымі скабамі, здаваліся надта ненадзейнымі, у варотах ніжняя дошка была зламаная, яе трымалі адно вялізныя цьвікі. Мост, на зьдзіўленьне, быў падняты, а брама зачыненая.
— Няма гаспадара, ясна, а брат яго – дрэнь гаспадар! — канстатаваў Рагоза. – А я чуў, што іхні дзед зьбіраўся ўсю сядзібу зрабіць з цэглы і каменю. Вось жа не далі судзяніцы: злажыў галаву на Сініх Водах. Мой дзед там таксама быў, але вярнуўся, толькі моцна паранены.
— Калі хлопец у старэйшай гаспадыні, то ёй не падлетка трэба было б шукаць, а якога нязломка з грашыма, —працягваў ён гаварыць, у той час як Сухта моцна ўдарыў у жалезнае біла з пацёртым нізам, і гул панёсься над ровам, над клёнамі, напалохаўшы качак. Доўга ніхто не адгукаўся. Нарэшце паказаўся мажны чырванатвары мацак у скураной камізэльцы з заспаным тварам.
— Каго вам трэба? – гугніва і не надта прыветна рыкнуў ён.
— Гаспадара ці гаспадыню.
— А нашто яны вам?
— Адчыняй! – ужо стражэй загадаў Сухта.
— Яго сьветласьць казаў, каб яго не турбавалі.
Сухта тым часам пільна аглядаў двор, вокны сядзібы. Падалося яму ці і сапраўды за тусклым бычыным пухіром аднаго з іх за варушыўся нейчы цень?
— Адчыняй, мы вялікакняжаскія дазнальнікі! – ня вытрымаў Рагоза.
— Дасьледнікі? Вялікакняскія? Дык вы што, з самой Вільні?!
— Адчыняй! – не вытрымаў і Сухта. — Мы што тут, цэлы дзень стаяць будзем?
— Я пайду дакладу пані. Бо яна сказала – бяз ейнага дазволу нікому не адчыняць!
Мацак зьнік. Сухта шматзначна паглядзеў на памочніка.
— Калі не адчыняюць дазнальнікам з Вільні, то, значыць, нешта ня тое. Што ім тут хаваць?
— А можа кабета баіцца пасьля нападу на почат, што і іх тут пачысьцяць. Швагер жа ім тут , мабыць, не абарона. Бач, не ўпускаюць, а біла ж чуваць па ўсяму замку! – абураўся Рагоза.
Сухту зноў падалося – нейчыя крокі пачуліся на двары, нябачным адсюль з-за паднятага маста – а мо, гэта шалясьценьне апалага лісьця па ўтаптаных сьцяжынках двара?
Ён сышоў з узвышша перад пад’ёмным мостам, пайшоў уздоўж рову, пільна ўзіраючыся ў тое, што рабілася за агароджай. Яна таксама добра-ткі спарахнела, там-сям адваліліся дошкі, а некаторыя ледзь віселі на драўляных цвіках-вухналях. Ён пасьпеў убачыць, як дзьве постаці – жаночая ў брунатнай камізэльцы і доўгім клятчастым андараку і мужчынская, гнуткая і высокая, у белых зрэбных портах і жоўтай баваўнянай кашулі, выходзілі з самага тарца будынку і сьпяшаліся да непрыкметнай брамкі, што выводзіла з двара. Падалося яму ці не – у мужчыны адна рука не была ўдзетая ў кашулю? Сухта прыўзьняўся на дыбкі, каб лепей разгледзець абаіх, але брамка ўжо зачынілася за імі.
Тым часам галоўная брама шырока расчынілася, мост, працяжна скрыпучы, апусьціўся, ледзь патрапіўшы ў адсырэлыя пазы. Іншы слуга – худы, у пацёртым суконным каптане і скураных поршнях, абы-як завязаных на нагах, ледзь ня выбег насустрач, на мост, віхляўся ўсім сваім непаваротлівым целам, паказваючы радасьць:
— Заходзьце, дарагія госьці, пані вас чакае!
Рагоза асьцярожна праехаў па мосьце, схапіўшы за аброць і Сухтавага каня, а галоўны дазнавальнік пасьпяшаўся і ўсьлед за ім прайшоў у двор.
Тут усё было, як звычайна бывае ў шляхецкіх маёнтках: пад нагамі так-сяк вымашчаная пляскатым каменьнем вузкая паласа, што вядзе да ганку, слуп, за які прывязваюць коней, калі робяць выяздку, вузкія вокны ў прыземістай, як насуплены чалавек, будыніне, дзе-нідзе зацягненыя пухірамі, а ў гаспадарскіх пакоях – сьлюдой, драўляная гонта на даху, дзьверы, абабітыя жалезам ля галоўнага ўваходу, масіўныя клямкі. У зале для гасьцей, куды іх увялі ўжо іншыя слугі, усё выглядала значна багацей: вузкая дубовая лава з узгалоўем, на якім ляжала вышываная золатам падушка, два сярэбраныя падсьвечнікі на стале, засьцеленым абрусам з нямецкага палатна, крэслы, абабітыя добра вырабленай скурай. На сьцяне шмат зброі: корд-кінжал з дарагім драўляным дзяржальнам, двуручны меч усходняй работы, лук з нацягнутай цецівой, расьпісаны ўзорамі. На паліцы – посуд: масіўныя тарэлы з цынку, брэцьяніца з залачонымі налепкамі кветак, унутры якіх самацьветы, выбітыя кубкі, стос металічных дзенкаў1 для кілішкаў. Іх пасадзілі на лаву, папрасілі пачакаць.
— Можа, нальюць нам чаго-небудзь добрага? – шапнуў Рагоза. — Ехалі доўга, нешта ў кішках загуло…
— Пасьля ўжо паясі, ёсьць жа тут недзе карчма. Дый жа сьнедалі ў замку!
— Калі тое было! – узвысіў голас Рагоза. – І пахне добра: гарачай крывянкай. Трэба было з кухні рэвізію пачынаць!
— Маўчы! – цыкнуў Сухта. Востры яго слых злавіў хуткі стук абцасаў па падлозе. Гэта была жаночая паходка: лёгкая, імклівая, як у маладзюткай дзяўчыны.
—Няўжо дачку паслалі замест абаіх старэйшых гаспадароў? – падумаў Сухта, але дзьверы ўжо расчыняліся.
Тонкая, зацягненая ў гарсэт з сярэбранай аблямоўкай, у блакітнай сукні і нечым, падобным да лодкі і сабраным у тонкую кісяю над галавой кабета (гэта ж новая мода, здаецца, “караблік”, узгадаў Сухта), прыцішыўшы свой імклівы бег, ужо з парога апякла іх позіркам чорных вачэй. Румянак на яе шчоках не выглядаў штучным, вусны былі ярка-чырвонымі, налітымі сілай і здароўем. Рагоза ўскочыў, няўклюдна пакланіўся. Пакланіўся кабеце і Сухта, але ледзь прыўзьняўшыся з крэсла:
— Хай абараняе вас Бог і грамнічныя агні, – прамармытаў ён звыклае прывітаньне нядаўна ахрышчаных ліцьвіноў, што ніяк не маглі пазбавіцца памяці пра старых багоў.
— Хай абраняе! – адказала і кабета высокім, меладычным голасам, нібы прасьпявала флейта.
Сухта бачыў шмат жанчын – сьлязьлівых пры першым слове і зацятых на дыбе, вёрткіх, як вужыхі, і сьлізкіх, як куча гною пад дажджом, але тая, што стаяла зараз перад імі, была іншаю, не падобнай да знаёмых яму раней. І ён зразумеў, што паядынак будзе зацятым і нялёгкім. Яна гатова абараняць сваё, набытае ці ўтоенае, да апошняга. Таму ён пачаў з раптоўнага і, як думалася, нечаканага:
— Аддайце нам дзяржаўнага злачынца, які толькі што ўцёк з двара. Мы ведаем, што ён тут, у сядзібе.
Яна не міргнула нават вокам. Толькі прыўзьняліся тонкія бровы:
— Якога дзяржаўнага злачынца?
— Данілу, сына Сокала, панцырнага баярына Лідскага замка, слугу яе сьветласьці княгіні Марыі.
Яна села насупраць іх на крэсла, засьмяялася:
— Давайце я лепей загадаю прынесьці абед! Вы ехалі здаля, трэба ж вам падмацавацца пасьля доўгай і, на жаль, безвыніковай дарогі!
— О, гэта добра! – падаў голас Рагоза, але Сухта перабіў яго рашучым і строгім тонам:
— Мы прыехалі сюды не жартаваць. Вы ўжо ведаеце, што мы вялікакняскія дазнавальнікі і прыехалі сюды па загаду яго княжай мосьці Скіргайлы, намесьніка вялікага князя і караля Ягайлы! — Ён палез да паса, на якім вісеў скураны мяшэчак з адпаведным пергаментам.
Але яна бесклапотна махнула рукой:
— Я вельмі шаную загады вялікага князя і яго намесьніка. І таму я ня стала б трымаць і хаваць у сваёй сядзібе дзяржаўнага злачынцу!
Яна казала гэта такім пераканаўчым голасам, тон яе быў такім шчырым і простым, што Сухта на імгненьне сумеўся. Што, калі яму ўсё гэта падалося – і цені ў вакне, і ўцёкі? Проста ішлі хлопец з дзеўкай па сваіх справах, а яму мрояцца страх, таропкі пераход з аднае схованкі ў другую? Ці мала па якіх прычынах сьвеціцца па начах у нежылых пакоях ці на гарышчы агонь? Можа, да яе тайна прыязджае які суседні шляхціц, вунь жа яна ўся гарыць: здаецца, дакранешся, і асыпле жарам! І ён трохі зьмякчыў тон:
— Скажыце, хто жыве ў закрыліне сядзібы?
— Там? Жыве? Ды ніхто. Брамнік часам сьпіць. Але слуг у нас ня так шмат. Вы ж, мабыць, ведаеце, што гаспадар наш памёр. Дачку сваю на мяне пакінуў, гадую сірату…
Яна імгненна зьмянілася. Цяпер гэта была няўцешная ўдава, што дзень і ноч дбае аб выхаваньні беднай сіраты і ня думае аб сабе. Яе постаць нібы зьменшылася, твар як пастарэў.
“Але ж і вужака!” – падумаў Сухта, а ўслых прамовіў спачувальна (і як, сапраўды, не паспачуваць такой таленавітай і прыгожай кабеце!):
— Я вам веру, дарагая пані, але дазвольце мне ўсё ж агледзець сядзібу, пагаварыць са слугамі.
Яна ўспыхнула, твар яе заліўся чырваньню, вочы пашырыліся:
— Вы мне ня верыце?! Вы будзеце тут шнырыць, як ганчакі, а пасьля па ваколіцы пойдзе пагалоска, як з намі сьмеюць абыходзіцца судоўцы з Вільні! А што, калі я не дазволю вам таго?! А калі вы гвалтам зробіце сваё, я сёньня ж пашлю ганца ў Трокі, у двор яго міласьці Скіргайлы! Не думаю, што ён вас пахваліць за вялікі спрыт!
— Можа, ня варта яе кудлачыць? — ціха шапнуў Рагоза. – Паабедаем, а пасьля неяк будзе. Вунь як яшчэ і зайчацінай пахне…
Мабыць, жанчына пачула апошнія словы, таму што воблік яе зноў зьмяніўся. Цяпер перад імі была ветлівая, шчырая гаспадыня:
— Сапраўды, што ж гэта я… У нас добры кухар, і, хаця мы нядаўна абедалі, гарачага яшчэ засталося. Паешце, а пасьля справы!
Сухта ня стаў дакараць свайго памочніка. Ведаў – гэты весялун, аматар кабет і добрай закусі заўсёды вызнае ўсё, што трэба. Прасьцячок, які не саромеецца намякнуць пра свой галодны трыбух і млее прад якой-небудзь пакаёўкай, здаецца бяскрыўдным, пры ім расслабляюцца, а ён заўважае ўсё: няўзнак сказанае слоўца, пах, сьлед на падмоклай ад дажджу зямлі. І ён сказаў вінавата:
— Даруйце, пані, можа, я сапраўды памыляюся. Вашага слова дастаткова… Мабыць, нашыя зьвесткі непраўдзівыя.
Яна суцішылася, заўсьміхалася, пляснула ў далоні. За дзьвярыма дзяжурылі: вяртлявая маладзіца ўскочыла ў пакой, выслухала распараджэньне гаспадыні, зьнікла за дзьвярыма.
— Абед ужо нясуць, — пабачыўшы, што Сухта пазірае на дзьверы, апярэдзіла яго гаспадыня.
— А ці можна дзе асьвяжыцца з дарогі? – яму карцела выйсьці з пакою, каб мець магчымасьць хоць вокам усё ж зазірнуць за брамку.
Яна зноў пляснула ў далоні. Вяртлявая маладзіца прасунула свой востры носік у дзьверы, запытальна глянула на гаспадыню.
— Прынясі вады і таз!
Тая пакланілася, зьнікла. Пані яўна не хацела выпускаць іх адсюль, ды Рагоза ўсё ж знайшоў выйсьце:
— Хай мне даруе пані, але ж і я мушу папрасіць дазволу — выйсьці па патрэбе.
Ён ускочыў і, не зважаючы на тое, што Офка памкнулася неяк затрымаць яго, вываліўся ў дзьверы.
У пакоі запанавала маўчаньне. Офка кусала вусны, але стрымлівала гнеў. Нарэшце, яна сабралася з сіламі і, гледзячы ўжо спакойна і раўнадушна, зноў запыталася:
— А што зрабіў той злачынец, якога вы шукаеце?
Сухта зноў усьміхнуўся пра сябе: пра напад пад Лідай гула ўся акруга, а яна раптам пытаецца пра гэта, нібы нічога ня ведаючы! Ды і неяк адразу яна стала надта рашуча адмаўляцца ад таго, што нехта пражывае ў сядзібе, нічога не запытаўшыся пра тое, што ж гэта за дзяржаўны злачынец! Так паводзяць сябе людзі, якія нешта ведаюць і хочуць гэта схаваць. Усе падазрэньні зноў заварушыліся ў ім, ён узгадаў высокую постаць чалавека, які выходзіў з двара, і вырашыў, што калі нават ім давядзецца пасьля абеду выехаць адсюль, ён застанецца ў Любчы па магчымасьці неўпрыкметку і паназірае за сядзібай.
І ён стаў доўга і падрабязна расказваць, што зараз дзеецца ў Вільні, а таксама ўзгадаў Данілу і ягонага бацьку.
Тым часам прыслужніца прынесла таз і ваду. Іншыя паставілі на стол хлеб, піва ў вялікіх гліняных куфлях, а таксама дзьве цынкавыя пасудзіны, якія курыліся парай, хутка зьнялі з паліцы вялікія паліваныя тарэлы, чакаючы знаку гаспадыні, каб напоўніць іх. А тая глядзела на дзьверы, цікуючы, калі вернецца дазнаўца. Яе спакой быў яўна парушаны. Нарэшце, гаспадыня ня вытрымала, зьвярнулася да аднаго са слугаў:
— Пайдзі пашукай нашага госьця, усё стыне!
— Чаго пані так баіцца? Прыйдзе ён, ці мала што ў чалавека? – усьмешліва спытаўся Сухта. Ён адчуваў, што Рагоза ўжо ідзе па нейкаму сьледу, як ганчак на паляваньні, што пачуў зайца. Офка бліснула на яго вачыма.
— Я не люблю, калі чужыя ходзяць па сядзібе.
— Але ж вы не адна тут. Я ведаю, што тут жыве стары пан, брат вашага мужа. Што і падчарка ўжо вырастае. Калі яна знойдзе сабе мужа, то вам, пані, прыйдзецца цярпець чужых.
Офка ўздрыгнула. На імгненьне ў яе вачах палыхнула шалёная злосьць, і дазнальніку адкрылася, якія страсьці бушуюць у гэтым гнуткім целе, у ейнай неўтаймоўнай душы. Яму чамусьці шкада стала гэтую жанчыну, якой відавочна хацелася шчасьця, маладога мужа. Яго памочнікі чулі ў аповядах пра гаспадыню любчанскай сядзібы, што стары муж, паміраючы, у сваім тэстаменьце завяшчаў ёй палову сваёй маёмасьці пры ўмове, што яна ня выйдзе замуж. Уласны ж яе пасаг быў зусім невялікім. Мабыць, не знаходзілася пакуль шляхціца-равесьніка, які ўзяў бы яе, а ісьці ізноў за старога, які б з радасьцю пасватаўся да такой прыгажуні, яна не хацела.
— Калі дзяржаўны злачынец тут, то яго мосьць Скіргайла наўрад ці заступіцца за вас, — сказаў ён мякка.— Бо ўсё рашае вялікі канцлер, а ён ўсё ж паляк, чужынец, які вас не ведае. У Вільні вашая радня, мусіць, далёка ад двара, і яна таксама наўрад ці здолее аберагчы. Аддайце нам хлопца, і я абяцаю, што напішу аб тым, што вы дапамаглі сьледству.
—Вы занадта многа ведаеце пра маё жыцьцё! Але ў сядзібе нікога чужога няма!
Яна не хацела саступаць, і шкадаваньне Сухты прайшло. Ён робіць сваю справу, выбаданьне1 рухаецца наперад.
Тарэлу перад ім напоўнілі смажанай зайчацінай з духмянымі прыправамі, паставілі куфаль піва. Ён, не чакаючы Рагозы, пачаў есьці. Падабаецца гэта гаспадыні ці не, ён чакаць ня будзе, бо страва стыне. А Офка, як адчуўшы гэты ягоны настрой, выйшла, пажадаўшы яму апетыту. Есьці яму спачатку не хацелася, але, пакаштаваўшы, хутка ўвайшоў у смак і ўжо скоранька каўтаў смачнае варыва.
“А кухар тут неблагі. Шкада, што Рагоза будзе есьці ўжо астылае,” – падумалася яму. Аднак добра пад’есьці не давялося і Сухту. З двара пачуўся грукат конскіх капытоў, скрып пад’ёмнага моста, і амаль адразу ж крык. Сухта ўскочыў: крычаў ягоны памочнік.
Ён кінуўся да выхаду, ледзь ня зьбіўшы па дарозе гаспадыню, якая нешта казала слузе, стоячы непадалёк ад дзьвярэй, выскачыў, нагой амаль выбіўшы дзьверы, на двор, ледзь не расьцягнуўшыся на ўвесь рост, бо пасьлізнуўся на нечым вільготным.
З другога канца гасподы, ад ракі, ішоў, сагнуўшыся, яго памочнік, з яго цякла вада. На плячах у яго ляжала нейчае цела ў такіх жа вільготных портках і кашулі, галава матлялася як нежывая. Рагоза ж паказваў рукой на мост за сьпіной Сухты і крычаў:
— Лаві яго, ня дай уцячы! Мост!
Дробны перастук капытоў пачуўся за сьпінай. Сухта азірнуўся. Верхам на кані, ужо праскочыўшы па спушчаным мосьце, паварочваў за магутныя дубы чалавек, у якім Сухта пазнаў вартаўніка. Але чаго крычыць Рагоза? І чаму ўцякае слуга?
Тым часам на замкавы двор высыпала цэлая гайня людзей. Яны абкружылі старога шляхціца ў барвовым жупане, які трымаў руку на плячы нейкага карліка ў пантофлях з загнутымі насамі.
— Трымайце! – крычаў Рагоза, апускаючы са сваіх плячэй чалавека, якога ён нёс. Ён паказаў на мост і павярнуўся ўніз, да брамкі, тыцкаючы пальцамі чамусьці за сядзібу. Адтуль пачуўся дзікі жаночы крык, і частка людзей сыпанула туды.
— Там дзяўчына! І другая, другая... у Нёмане...
Тыя, хто не пабеглі за сядзібу, утрапёна глядзелі на хлопца, якога прынёс незнаёмец і які цяпер ляжаў без прытомнасьці.
— Я даганю яго! – Рагоза падбег да Сухты. – Бярыце гэтага, ён той, каго шукаем! Я вазьму брамніка!
Сьледчы кіўнуў, не патрабуючы тлумачэньняў. Бачна, што тут справа больш складаная, чым уяўлялася, і памочнік яго, зразумеўшы ківок як дазвол на перасьлед, кінуўся да свайго папялістага каня. Але вузел аброці не разьвязваўся, і той ліхаманкава шукаў свой кінжал, каб перарэзаць аброць. Ды паса на ім не было, ён разгублена агледзеўся, і зноў схапіўся за аброць.
Тым часам з-за сядзібы, трымаючыся за горла, подбегам сьпяшалася дзяўчына ў жоўтай сукні і цёплай, аблямаванай футрам, камізэльцы. Валасы яе раскудлаціліся, вяночак, што быў на галаве, зачапіўся за плячо. Яна коратка сьвіснула, і ржаньнем адказаў ёй конь са стайні. Амаль зараз жа адтуль выскачыў гняды, і ў адно імгненьне дзяўчына аказалася ў сядле, крыкнула, паказаўшы на хлопца:
— Ён – жывы?
— Пакуль жывы, — адказаў ёй Рагоза. — Але...
Яна як усхліпнула і, сьцебануўшы каня, рыўком сарвалася з месца і паскакала да брамы. Пошчак капытоў прагрукатаў па мосьце і, аддаляючыся, нагадваў хуткія ўдары, як быццам недзе білі ў бубен. Амаль усьлед за ёю, нарэшце справіўшыся са сваім вузлом, паімчаў і Рагоза.
Дзікі жаночы крык, які ішоў ад ракі, зноў як разадраў паветра.
— Сьвеціца! – як ачомаўшыся, закрычаў стары гаспадар усьлед пляменьніцы. – Куды ты?
— Дзеўка помсьціцца за ета, што не далі дасьпець да лета... – гігікнуў карлік.
— Дурань! – штурхануў яго шляхціч. — Якое лета? Чаго яна пакаціла за Белем? Што гэта за людзі тут? Нічога не разумею! Хто мне скажа, што тут дзеецца?
Сухта ж кінуўся да чалавека, які ляжаў на пажоўклай асеньняй траве гэтак жа нерухома, з задзёртай уверх кашуляй, як яго і пакінулі, адно чырвоны ліст з клёна упаў на цела, і здавалася, што там рана. Вільготныя зблытаныя валасы абляпілі вочы, прыгожыя вусны былі белымі і выглядалі нежывымі.
“Не, не паранены, здаецца. Вады наглытаўся” – рашыў Сухта. Ён папрасіў, каб адзін са слугаў асьцярожна пераклаў хлопца яму калена, стаў ціснуць на сьпіну. Нейкі час нічога не адбывалася, пасьля вада хлынула ў таго з роту, ён сутаргава ўсхліпнуў, натужна закашляўся. Сухта прытрымаў яго галаву, вачыма пашукаў падарожнік, яшчэ густа рос паўсюдна, і, сарваўшы некалькі лістоў, стаў расьціраць імі грудзі маладога чалавека.
— Ці ёсьць у вас які лекар? – зьвярнуўся ён да людзей, што таксама падышлі да незнаёмца ўсьлед за ім, але тыя маўчалі, пазіраючы то на яго, то на гаспадыню.
— Ёсьць бабка – зялейніца ў месьце, — адказаў карлік, які, як здагадаўся Сухта, быў блазнам пры старым гаспадары. Тым часам Офка, якой хтосьці пачаў расказваць пра ўсё, што адбылося, раптам уздрыгнула ўсім целам: яшчэ адзін адчайны, з хрыпам, жаночы крык раздаўся за сядзібай, і яна пазнала гэты крык.
— Краска?
І сапраўды – калі прыслухацца, то можна было пачуць, як жаночыя і мужчынскія галасы выкрыкваюць гэтае імя. Убег у двор прыслужнік, замахаў рукамі.
— Багор, багор дайце! Краска ў віры тоне!
Яго абступілі, пабеглі за багром, а ён, захлынаючыся, тараторыў:
— І як яна ў той вір паляцела? Мы ёй арэшыну падалі, і ўжо падцягнулі да берага, ды палка абламілася, і зноў яе, бедную, закруціла. Мы і па беразе каля таго віра ня ходзім, там жа вадзянік жыве, і кагосьці абавязкова схопіць. Кожны год так хапае ...
У Офкі дрыжалі вусны, яна задыхалася.
— Праклятыя! – прашыпела яна.
— Ты гэта пра каго?—падышоў да яе Сухта. Паказаў на нерухомага хлопца, якога толькі што расьціраў.
— Ты, пані, ведаеш яго?
— Не!
— Усё роўна загадай, каб прыйшла сюды бабка са сваімі зёлкамі, а то, бач, над ім ўжо Мара1 кружыць.
Яна аддала распараджэньне слузе, потым зьвярнулася да Сухты:
— Шукайце самі, што да чаго.
Каб супакоіцца, падыйшла да старога, кранула яго за плячо:
— Ты, швагер, пытаўся, хто гэтыя людзі. Гэта вялікакняскія дазнаўцы. Яны ловяць злачынцу, можа, гэта ён і ёсьць. Не турбуйся, ідзі дагульвай сваю партыю ў варцобы.
— Ці сапраўды ня ведаеце, хто гэта, пані? – яшчэ раз паказваючы на непрытомнага чалавека, запытаўся Сухта,
— Не.
Адказ быў жорсткі, праз сьціснутыя вусны, якія ўтварылі адну сухую лінію. Сухту здалося, што яна пастарэла на добры дзясятак гадоў. Позірк яе працінаў бездапаможна распасьцёртага на траве хлопца, рукі сутаргава сьціснуліся ў кулакі.
— І ня ведаеш, чаму зьбег твой слуга?
— Не! — Яна як выкрыкнула гэта, крута павярнулася, пайшла прэч.
Тады Сухта зьвярнуўся да старога:
— Пан гаспадар, трэба паставіць тут ахоўцу, а то яго яшчэ зноў у вас паспрабуюць забіць.
— Хто гэта? Што гэта за хлопец? За што яго забівалі? – усё пытаўся стары Лунь, але яму ніхто не адказваў.
— А найлепей кудысьці перанесьці ды перавязаць яго – працягваў гаварыць Сухта. — Не! – паправіўся ён. – Пасьля зноў ня знойдзеш, альбо, калі адвернешся, адшукаеш на дне Нёмана.
— Дык што з ім рабіць? — разгублена запытаўся стары шляхціц.
Як вырваная са свайго ўтульнага дупла сава, якую вынесьлі на сьвятло, ён бездапаможна лыпаў вачыма, ня ведаючы, што рабіць і што казаць. У справу ўмяшаўся карлік, стаў загадваць слугам:
— Ты, Альховік, нясі сюды якую скуру, лепей дзьве, каб падкласьці пад гэтага… выступцу1. Захапі і луб’ё2, бо, мусіць, яго прыйдзецца ўсьцягваць на каня. А ты, Галаўня, бяжы да войта, кліч яго хутчэй. Пабачыўшы, што ня толькі Сухта, але і гаспадар глядзіць на яго са зьдзіўленьнем, ён зноў загігікаў, прыдурваючыся:
— Чур-Чурыла, пасконнае рыла, зрабілася дзіра, дык стаў за гаспадара!
Стары Лунь супакоіўся, звыкла–паблажліва шчоўкнуў карліка па носе:
— Мой блазен любіць выдаваць сябе за разумнага! Але рабіце, як ён сказаў!
Калі слугі пабеглі выконваць распараджэньне, ля Сухты нікога не засталося. Яго як разрывала напалам: трэба было як хутчэй пагаварыць з хлопцам, які ляжаў перад ім. Ці той гэта, каго яны шукалі? І чаго яго спрабавалі ўтапіць, бо навошта было б Рагозу гнацца за тым... Белем? І чаго кінулася туды гаспадарская дачка?
Тым часам злоўлены ці ўратаваны імі чалавек расплюшчваў вочы і няўцямна азіраўся навокал мутнымі вачыма. Сьпяшаючыся, Сухта запытаўся:
— Як цябе клічуць, хлопец?
— Даніла, – адказаў той і зноў страціў прытомнасьць.
Адзін ужо знойдзены! Ня будуць жа Судзяніцы такія злосныя да яго, сьледчага, каб гэты Даніла памёр зараз ад нападу, якога ніхто з іх не чакаў! Каб толькі хутчэй прыйшла бабка-зялейніца ды канчаткова прывяла хлопца да памяці! І ўжо тады ён раскажа ўсё, што толькі ведае... Сухта цяжка ўздыхнуў. Апытваць тут зараз давядзецца ўсіх. І ён, загадаўшы прыслужніку, што паказаўся ў дзьвярах сядзібы, расьціраць грудзі і рукі хлопца, зноў пачаў апытаньне. Бачна, што гаспадар нічога ня ведае. Але, можа, ведае блазен?
— Хто той слуга, што зьбег?
— Бель, пан сьледчы, — з гатоўнасьцю адказаў карлік.
— Кім ён тут у вас?
— Фурманам.
— А ці ведаеш ты гэтага хлопца? – Сухта паказаў на Данілу.
Нешта мільганула ў вачах карліка, але ён зірнуў на свайго пана і прамаўчаў, адмоўна пахітаўшы галавой. Гэтак жа адмовіліся што-небудзь сказаць пра Данілу і іншыя, што падышлі ізноў.
Трэба было прыводзіць да прытомнасьці таго, на каго яны палявалі: разгадка перш-найперш у ім. І ён сам узяўся за справу. Калі разам са служкам расьцёр цела Данілы да гарачай чырвані, той ізноў ачуняў. На гэты раз вочы яго былі ясьнейшыя.
— Хто напаў на ваш почат?
— Крыжакі.
— Дзе Гердзень?
— Ня ведаю. Ён... ён шукаў мяне. Разам з імі.
Сухта сьпяшаўся. Дэталі — пасьля. Першае – самае галоўнае, тое, што яны будуць удакладняць шмат разоў. Калі... калі гэты хлопец не памрэ.
— Дзе куфэрак са скарбам?
— Кажу – крыжакі. Яны забралі ўсё.
— А як застаўся жывым ты?
Даніла, час ад часу адпачываючы, расказваў. Ён нават не запытаўся, хто з ім гаворыць. Адчувалася, што ён чакаў таго, што яго знойдуць і зараз нават нібы радаваўся таму. Калі Сухта апытаў яго пра напад, то перайшоў на гаворку пра сёньняшняе здарэньне. Тое, што, часта спыняючыся ад слабасьці, расказаў Даніла, яго зьдзівіла. Ён мог бы і прадбачыць, што хлопца пры першай жа трывожнай вестцы паспрабуюць схаваць. Пацьвердзілася яго здагадка: гэта сапраўды Данілу выводзілі з сядзібы. І павяла яго жанчына ўніз, да Нёмана, які тут падыходзіў да самай кручы, на якой месьцілася сядзіба. Туды ж хутка спусьціўся і Бель.
— І што было тады, калі гэтая пакаёўка, як яе... Краска, перадала цябе Белю?
— Ён павёў мяне да соснаў і сказаў пачакаць. Я... хацеў вярнуцца. Хацеў усё расказаць, раз ужо вы мяне знайшлі і ўсё ведаеце.
— А далей?
— Краска хутка зноў прыбегла са Сьвеціцай.
— Сьвеціца – гэта дзяўчына ў жоўтым?
Даніла пачырванеў:
— Яна... яна... — Ён пракаўтнуў камяк. — Яна жывая, так?
— Расказвай далей.
— Сьвеціца спачатку нічога не разумела, але Краска сказала ёй, што мяне трэба зьвесьці далей, каб дзяржаўцы з Вільні не маглі мяне тут адшукаць.
— І што?
— Яна ўзяла мяне за руку, і мы пачалі спускацца ўніз, да соснаў, але ў той жа момант мяне нешта як штурхнула. Я азірнуўся і ўбачыў, што Бель замахнуўся на яе кінжалам.
— Бель, вартаўнік? – недаверліва перапытаў Сухта.—Можа, ён замахнуўся на цябе?
— Не, якраз на яе. І... я сам ня ведаю як, але я скокнуў на яго, мы пачалі змагацца. Я крыкнуў Сьвеціцы “Бяжы!”, але тут да яе падскочыла Краска і...
— І?...
— Яна падхапіла кінжал, які выпаў у Беля, і сама кінулася на Сьвеціцу.
— Ты нічога ня блытаеш, хлопец? – Сухта нахіліўся над ім, пранізьліва глянуў у вочы. Але Даніла вытрымаў гэты позірк.
— Я і сам не магу паверыць ў тое, што бачыў. Бель схапіў мяне за горла, але я трымаў яго рукі і пасьпеў толькі ўбачыць, што Сьвеціца схапілася за сасну і нагой ударыла пакаёўку так, што тая пакацілася ўніз. Болей нічога не памятаю...
— А тады, мабыць, якраз і зьявіўся Рагоза... — задумліва прашаптаў пра сябе Сухта. А ўголас запытаў: — А як у вадзе апынуўся, ня памятаеш?
— Не... Хаця... Як быццам бы поўз у цемры, па нейкім пяску...
— Пашанцавала табе хлопец. Мабыць, нехта моліцца за цябе, што ты адразу на дне апынуўся. З віру можна выбрацца толькі тады, калі ты на дне, дзе варонка невялікая, іначай з вадой ня справішся. Рагоза, мабыць, цябе каля самага віру і падхапіў, калі ты выплыў. Каб ня ён, цябе зноў бы закруціла, і тады – канцы!
Ён убачыў, што Даніла, зьняможаны размовай, зноў заплюшчыў вочы, упадаючы ў забыцьцё.
Тым часам прыслужнікі з шумам вярталіся назад.
— Ну што там з Краскай? – закрычаў блазен. — Уратавалі?
— Дзе там! Пакуль той багор прынесьлі, ужо ўсё...
— Болей не паказалася, як ні чакалі...
— Можа, заўтра дзе вынясе на бераг?
— Чакай! Вадзянік яе забраў, вось што....
— Русалкай стане ды будзе прыбягаць да Беля...
Так гаманілі людзі на двары, і Сухта спахапіўся: а і сапраўды, што з Белем ды ягоным памочнікам? І што робіць дзяўчына ў жоўтым?
Убачыць гэта можна толькі з вышыні. Калі дарогу не захіляюць дрэвы. Ён зноў зьвярнуўся да Луня:
— У каго ключы ад закрыліны?
— Там адчынена, я бачу адсюль, — азваўся блазен..
Даніла ўсё не прыходзіў у прытомнасьць. І што адбываецца там, за замкам, куды памчаліся коні? А што, калі Рагоза ня справіцца адзін? Сухта загадаў прынесьці коўдру ці кажух, накрыць хворага і некага пакінуць пры ім. Слузе, што застаўся ля Данілы, сьледчы прыгразіў:
— Калі да яго нехта дакранецца, я пасаджу цябе ў самую глыбокую віленскую вязьніцу!
— А гаспадыня? – спалохана перапытаў той.
— І гаспадыня таксама!
— Ты хочаш зьверху паглядзець, што там робіць мая пляменьніца? – ідучы ўсьлед за Сухтам, разгублена казаў Лунь. Ён усё яшчэ ніяк ня ўцяміў, што ж насамрэч адбылося ў ягоным двары.
— Што твая пляменьніца хоча помсьціць за хлопца, я здагадаўся, — азваўся сьледчы. Але што там з маім памагатым? І дзе, нарэшце, зялейніца? Ці, можа, у Любчы ёсьць сапраўдны лекар?
— Лекара ў нас няма, — са скрухай мовіў Лунь. – А я хачу сам паглядзець, што там з маёй пляменьніцай.
У маўчаньні яны падымаліся па крутых прыступках. На другім паверсе Лунь схапіўся за сэрца:
— Не магу туды лезьці, ідзі сам.
Сухта падымаўся на самы верх, высока ўздымаючы ногі, каб патрапіць на прыступкі. Пахла вапнай і пылам. Садзілася сонца, і на верхнія прыступкі праз вокны падалі касыя чырвоныя палосы. Калі ён узьняўся на другі паверх, адразу пабачыў, што ў гэтым пакоі сапраўды было жытло, пакінутае пасьпешліва: скура валялася на падлозе, на стале ляжаў недаедзены кавалак хлеба. Пасьпешліва ён палез вышэй, пад самую страху.
Там прымерыўся, праз якую шчыліну можна было б угледзець коньнікаў і ці можна іх убачыць увогуле. Так, на паўночным баку, на шырокай лугавіне, рудавата-зялёнай і пустой да самага гарызонту, ён пабачыў траіх. Першым, канешне, скакаў брамнік. Рагоза адстаў ад Беля, затое дзяўчына яго даганяла: ярка-жоўтая сукня рэзка выдзялалася на фоне попельна-сівай конскай сьпіны.
— Што яна можа з ім зрабіць? — прамармытаў ён, дзвюма рукамі беручыся за дошкі, нібы спрабуючы ці то пашырыць іх, ці то разгайдаць і паляцець наперасьцігі першаму коньніку. – Як яна затрымае такога мацака?
Быццам адказваючы на ягонае пытаньне, дзяўчына нізка схілілася над сядлом, пасьля выпрасталася і, адной рукой трымаючыся за лейцы, закруціла ў паветры другой.
“Пятля!” – здагадаўся Сухта. Аркан, ці як называюць гэтую пятлю? Дзе ж навучылася гэтай грознай усходняй тэхніцы маладзенькая любчанка? Можа, дзед прывёз яе сюды, у Любчу, з Сініх Вод? Ён не пасьпеў дадумаць да канца – дзяўчына параўнялася з Белем. Ён, павярнуўшы твар да яе, спрабаваў выхапіць з-за пасу нешта – відаць, кінжал, якім параніў Данілу, але не пасьпеў. Мабыць, пятля абвілася вакол яго тулава, бо ён няўклюдна ўзмахнуў рукамі і, перавярнуўшыся ў паветры, з усяго маху грымнуўся на дол, пакаціўся па зямлі, спрабуючы ўстаць. Але дзяўчына, крута павярнуўшыся, няўмольна валакла яго па зямлі. Цяпер ужо Рагоза спрабаваў спыніць дзяўчыну, якая па-ранейшаму, не збаўляючы хуткасьці, ляцела і ляцела да сядзібы. Ён, відаць, нешта крычаў, але дзяўчына яго ня слухала.
Ці не хацела слухаць.
Ды праз нейкі час яе шалёны лёт замарудзіўся, пасьля яна дазволіла Рагозу спыніць каня. Той падбег да таго, што невядома ці яшчэ заставалася Белем альбо было ўжо растурзанай і мёртвай чалавечай плоцьцю, пасьля прыўзьняў чалавека і паспрабаваў ускінуць на свайго каня. Дзяўчына замахнулася на тую плоць, але Рагоза ўладна спыніў яе, і яна паслухалася.
Сухта толькі цяпер адчуў, што ўпіўся далонямі ў дошкі так, што ледзь не зламаў іх. Ён сам нібы быў там, у пагоні, у гарачым бегу каня і імклівым лёце да мэты… І гэтая дзяўчына, каго яна нагадала яму? Так, Алешку, першую прыгажуню іхняга селішча, што лёгка, як сама багіня Ляля, скакала праз купальскае вогнішча, а пасьля, калі стары жрэц даў знак дудару да пагоні, першаю пабегла ў лес. Ён тады кінуўся ўсьлед за ёю, але яго апярэдзілі іншыя дзяўчаты і дарослыя хлопцы, што рынуліся ўсьлед. Ён усё роўна бег за ёю, задыхаючыся і разьдзіраючы твар аб галіны, што прагна цягнуліся да маладых твараў. Кроў шалёнымі штуршкамі малаціла ў скроні, цела наструнілася, як адзін магутны, нястрымны гук. Поўня асьвятляла лес, і было скрозь бачна, як беглі, прадзіраючыся праз кусты, галаногія спрытныя дзеўкі, і як то адну, то другую хапалі і крута разварочвалі да сябе дзецюкі, валячыся разам у мяккі, як пасмы лёну, мох.
Ён таксама ўжо амаль схапіў сваю абраньніцу за доўгія валасы, з якіх яна перад тым зьняла і кінула ў раку вяночак, але тут нехта, мабыць, самы ўдалы ў селішчы, Алекса, адштурхнуў яго так, што ён не ўтрымаўся і ўстырч паляцеў проста на бярозу, ударыўшыся галавою так, што на момант страціў прытомнасьць. Калі ачомаўся, нікога побач не было, толькі перагукваліся дзеўкі, якіх не захацелі дагнаць. Ён сеў пад бярозай і горка заплакаў… З таго часу ён ніколі не даганяў юначак. Стаў затое паляваць на іншых – злодзеяў ды выдзерцаў. І амаль заўсёды даганяў – з кожным годам усё лепей і лепей. І зараз таксама дагнаў – не на кані, а пры дапамозе роздуму ды вялікага досьведу.
Калі, выйшаўшы з гарышча, вярнуўся да Данілы, ля якога ўжо завіхалася бабка-зялейніца, змог даведацца ў яе, што яна ўжо лекавала гэтага хлопца. А калі прывезьлі і паклалі побач са сваёй ахвярай страшна зьнявечанага, але яшчэ жывога Беля, і той загаварыў, зразумеў, чаму хацелі забіць Данілу. Але гэта было ўжо не ягонай справай, няхай ёю займаецца войт Любчы. Ягоная мэта – Даніла і той, другі, з Лідскага почату, які змог уцячы і схавацца, – Гердзень.
Дабраўся да Данілы, дабярэцца і да Гердзеня, кім бы ён не аказаўся – галоўным абвінавачваемым, ці змоўшчыкам, ці, што менш магчыма, ахвярай. Праўда, на нейкія імгненьні адчуў сябе ніякавата, калі жанчына з гэтай сядзібы адмяла ўсе прызнаньні свайго паўмёртвага фурмана, як і тое, што па яе загадзе трымалі тут таго, каго шукаў у акрузе віленскі сьледчы. Офка сьмяялася яму ў твар і цьвердзіла, што ніколі ня бачыла хлопца, якога прынесьлі ў замак ад ракі. Нашто забіваў яго Бель? Няхай адказвае сам. Магчыма, якраз ён прытуліў злачынцу, спадзеючыся пажывіцца ў яго здабычай.
Яна ведала, і тое ж ведаў Сухта – даказаць, што вінаватая яна, будзе цяжка, амаль немагчыма. Бо словы шляхцянкі, да таго ж з сям’і таго, каго некалі адзначыў сам вялікі Альгерд бітвы падчас бітвы пры Сініх Водах (Ягайла Альгердавіч шанаваў усё, што зьвязанае з яго бацькам), супраць словаў зьнявечанага, з паламаным носам, гугнявага фурмана маюць куды большую вагу. Нават калі пасьведчыць тое Даніла. А Сухта моцна сумняваўся, што той выдасьць жанчыну, якая яго падабрала і лячыла. Не такі ён. Можа сказаць праўду толькі тады, калі гэтая праўда не зачэпіць гонару Офкі. У Лідзе шмат гаварылі пра яго і ягонага бацьку Сокала, і амаль усе выказвалі недавер таму, што Даніла мог бы быць злачынцам. Да таго ж, калі ў Вільні даведаюцца, што злачынцу злавілі не яны, дазнальнікі, а пятнаццацігадовая дзяўчына, іх паднімуць на сьмех. І таму ён моўчкі праглынуў абразьлівыя словы гаспадыні, адно загадаў даць фурманку з навесам, каб у дарозе ня толькі дапытваць далей, але і апекавацца небаракам. Зялейніца сказала, што той будзе жыць, нягледзячы на сполах дый загнаеньні, для таго дала адвар палыну і корня дзівасілу.
— Ужо ж гуляюць з ім багі, як з цацкай якой, але і любяць яго, мабыць! – адшаптаўшы замовы, заўважыла зялейніца, і Сухта гатовы быў з ёю згадзіцца.
Багі нездарма паслалі Рагозу па сьлядах уцекача якраз у той момант, калі хлопец тырчма паляцеў у вір. Яшчэ тры хвіліны – і нават такі заўзяты плывец, як Рагоза, які падлез пад хлопца амаль па самым дне і змог выцягнуць яго з імкліва-пеннай варонкі, уратаваць бы яго ўжо ня змог: Нёман рэдка аддае свае ахвяры назад...
Як бы то ні было, але ў Ліду вярталіся яны трыумфальна: са здабычай. Віленскія дазнавальнікі яшчэ раз падцерлі нос лідскім віжам, якія не маглі знайсьці Данілу.
Аднак княгіні Марыі тое зусім не спадабалася.
Яна была разгневаная і тым, што ейныя дагадкі ня сьцьвердзіліся і напад учынілі крыжакі, ды яшчэ ў змове з ейным верным служэбнікам. Пасьля яна вырашыла, што Вітаўт тут усё роўна вінаваты: ён таксама водзіцца з крыжакамі (яна ўпарта не жадала памятаць, што тое ж робіць і Ягайла). Таму напісала брату другі ліст аб тым, што здагадка ейная сьцьвердзілася, і адзінае выйсьце – зьвесьці са сьвету ўпартага князя любым чынам, бо з таго часу, як задушылі ягонага бацьку ў Крэве, у княстве паспакайнела ўдвая.
Яна ж, нягледзячы на тое, што юнага воя прывезьлі ў замак амаль у непрытомнасьці, упарта не жадала верыць у яго невіноўнасьць. Мабыць, ёй патрэбны быў нехта, на каго можна было б перакласьці ўсю сваю злосьць ад таго, што куфэрак са скарбам быў беззваротна страчаны. І таму, нягледзячы на тое, што маці Данілы валялася ў нагах у княгіні і маліла яе зьлітавацца, узгадваючы пра забітага мужа, злосьць Марыі ад таго толькі ўзрастала. Таму хлопца давялося везьці ў Вільню – і ня як сьведку, а як падазронага ў саўдзельніцтве. Сухта ўжо нават не прапаноўваў княгіні толькі занатаваць дазнаньне, а самога хлопца пакінуць у Лідзе, – разумеў, што з гэтай упартай высокавяльможнай кабетай спрачацца не даводзіцца.
Сама яна пасьля ўсіх падзеяў яшчэ болей стала імкнуцца ў Вільню. Няхай брат аддае княства каму захоча, ёй даволі ўжо марнаваць сваё жыцьцё за зборам кормнага1. Некалі Ягайла зьбіраўся аддаць Ліду Зьмітру Карыбуту, вось жа няхай і аддае. А ёй хопіць вялікай мураванкі ля Горняга замка, альбо часткі замка Ніжняга, тым болей што брат Скіргайла жыве ў Троках, дзе яму вальней. Яна ўжо і ня надта маладая, дык хай ведае хцівы віленскі двор і найперш каралеўскі двор у Кракаве: сястра караля і вялікага князя не патрабуе ад жыцьця зашмат…
Жанчыны
Бель канаў. Ён ляжаў на рудой восеньскай траве, па якой паволі расплывалася вялікая чырвоная пляма. Грудзі гэтага мажнага, а цяпер нібы абвялага і адразу змарнелага мацака ўздымаліся цяжка і павольна, нібы кожнае намаганьне было для яго апошнім. Цяжкі квадратны твар з кароткім задзёртым носам паступова рабіўся попельна-шэрым.
З таго часу, калі на пытаньне дазнавальніка, за што ён хацеў забіць Данілу, фурман паказаў пальцам на пані Офку, вакол параненага як утварылася нябачнае кола. Да яго больш не падыходзіў ніхто — нават калі ад’ехала дазнаньне, захапіўшы з сабой Данілу. Пані не загадвала паслаць па войта – відавочна чакала ягонай сьмерці.
Палахліва, угнуўшы галаву ў плечы, адышоўся і пасьпяшаўся ў свае пакоі стары Лунь, паманіўшы за сабой блазна. Яму не хацелася ні аб чым ведаць, таму што іначай давялося б нешта рабіць, загадваць, разьбірацца. Слугі, якіх ніхто ня клікаў, разьбегліся і толькі выглядалі з-за дзьвярэй.
Каля фурмана засталіся толькі дзьве жанчыны. Абедзьве яны глядзелі на распасьцёртага каля ганка мужчыну і абедзьве маўчалі. Сьвеціца ўзіралася ў чалавека, якому яна накінула на плечы пятлю і бязьлітасна валакла па зямлі, ахопленая палкай нянавісьцю – за сябе і за Данілу. Але цяпер запал той спаў, і яна адчувала вялікае, бязьмернае шкадаваньне. Адыходзіла ў вялікае Нікуды чалавечае жыцьцё, і яна была ў тым вінаватая. Яна як бы забылася на тое, што фурман хацеў яе забіць. Яна толькі глядзела, як касьцянее, бляднее твар мажнога мужчыны, як кроў няспынна точыцца скрозь кашулю, як парванае на каленях і сьцёгнах чалавечае мяса крывавымі ашмёткамі аплывае на бруднае сукно портак.
І ёй здавалася, што паміж Белем і ёю расьце, нібы нябачныя далакопы ўжо выкідаюць ўгору рыдлёўкі з цяжкай зямлёй, вялізны роў. Ён пашыраецца, запаўняецца вадой. Яна выразна бачыла нават зялёную твань на паверхні гэтай стылай, мёртвай вады.
І пакуль яна гэтак стаяла, час ад часу коратка ўсхліпваючы–уздыхаючы, Бель ужо сапраўды як зьліваўся з травой, як раствараўся ў зямлі, толькі вочы яго глядзелі на яе і нямы дакор быў у гэтых згаслых ужо вачах...
Офка ж, у накінутым на плечы дарагім люнскім кабаце, маўчала, але зусім па іншай прычыне. Яна ўся пералілася ў гэтае імгненьне, калі Сьмерць стаяла так невымоўна-блізка, што па жанчыне, разгарачанай падзеямі сёньняшняга дня, адчувальна веяла нечым ледзяным, незваротна-велічным. Але Сьмерць прыйшла не па яе, а па гэтага халопа, якога ўжо пачынала дробна калаціць. Жыцьцё, якое ў ім змагалася з дыханьнем сьмерці, усё слабела і слабела. І ад гэтага Офцы было і жудасна, і разам з тым яе ахоплівала шалёная радасьць ад таго, што яна... яна, маладая, дужая, – жыве! Гарачая кроў струменіцца па яе жылах, і яе чакае шмат радасьцяў наперадзе. Усё цела яе затрапятала, калі мужчына на траве застагнаў працяжным ціхім рыкам, выгнуўся – і апаў, заціх, і хрыплае дыханьне ўжо ня вылецела, а павольна як выплыла з яго. Коратка ўскрыкнула Сьвеціца, а Офка адчула, як усю яе зьвяла салодкая сутарга. А яшчэ адчула, што яе нібы шпурнула за нейкую мяжу і што толькі там, на памежжы між жыцьцём і небыцьцём, і ёсьць тое, на што яна заўжды палявала і не магла ўпаляваць...
Гэтае адчуваньне было такім моцным, што яна сама ўпала на зямлю і коратка крыкнула, трацячы прытомнасьць. Швагер Лунь, які спалохана і трывожна час ад часу пазіраў у вакно, дужа зьдзівіўся таму і з раскайваньнем падумаў, што, мабыць, дарэмна пабойваецца гэтай увішнай маладзіцы, якая адціснула яго ад усіх спраў і ўсё болей робіцца ў замку гаспадыняй. Блазан жа прашаптаў нягучна, але каб пачуў гаспадар:
— Нячысьцік у душы той насеяў насеньне горкае, і квасам старым заквасіў...
Падчарка таксама адчула нешта д’ябальскае ў гэтым раптоўным прыступе чульлівасьці, але мусіла паднімаць і адціраць духмяным воцатам, які прынесьлі служкі, скроні сваёй мачыхі, ажно пакуль тая не ачуняла.
Калі яна апамяталася, то схапіла рукі Сьвеціцы ў свае і заплакала. Гэта было так нязвыкла, што дзяўчына ажно адхіснулася. Гэта быў ня звыклы твар жанчыны, якую яна баялася і не любіла, а іншы – бязьмежна пяшчотны, з шырока адкрытымі вачыма, з якіх ліліся сьлёзы, аплываючы па шчоках.
— Ты чула, што казаў гэты гад, гэты гмыз?
— Што ты загадала мяне забіць? Чула.
— Дачушка, гэтага не было! Ніколі! Няўжо ты верыш гэтаму?
“Веру!” – хацела сказаць Сьвеціца, але нешта ў ёй заныла, затрапятала: ці то смутнае спачуваньне да гэтай прыгожай, моцнай жанчыны, якая глядзела на яе з такой мальбой, як не глядзела яшчэ ніколі, ці то няясная гідлівасьць і адчуваньне нейкай бруднай гульні з ёю. І яна сказала, злуючыся на сябе:
— Не...
— Гэта Данілу хацелі яны забіць, бо забаяліся дазнальнікаў!
— Хіба ня ты яго сюды прывезла?
— Я спачатку ня ведала, хто гэта, а пасьля пасылала Беля ў Лідскі замак, але ён, мусіць, хацеў ад Данілы выкупу! І гэтая гадаўка, гэтая Краска, яму дапамагала. Ты верыш мне?
Сьвеціца маўчала.
— Каб я не прывезла яго сюды, ты яго не пакахала б! Ці ня так? Будзь жа мне ўдзячнай за тое!
Яна закранула самую патаемную струнку ў дзявочым сэрцы, і яно не змагло не адказаць:
— Я ўдзячная.
— Яны хацелі забіць Данілу, бо не даваў ім выкупу за іхняе маўчаньне. А ты проста апынулася пры тым сьведкай! Ты чуеш – сьведкай!
— Я чую.
— І ты скажаш гэта ж самае войту? Я прашу цябе, дачушка! Ты ж ня хочаш, каб на наш дом, на мяне і на твайго нябожчыка-бацьку хлусілі і радаваліся нашаму сораму, і ўсё з-за таго, што вар’яту і той зладзейцы нешта стукнула ў галаву!
Дзяўчына вагалася. Уся душа яе была як скамечаная гэтымі няшчасьцямі. Самае ж галоўнае – Данілу павезьлі ў Ліду як злачынца. Чым скончыцца іхняе дазнаньне? А што, калі... Яна баялася дадумваць. Яна не хацела думаць і пра тое, што, магчыма, варта было б адпомсьціць мачысе. Проста на дзявочыя плечы лёг неймаверны цяжар, і яна хацела толькі аднаго – зашыцца ў падушку і выплакаць сьлёзы, якія закіпалі ў ёй, – такія ж цяжкія і пакутныя, як і адчуваньне страты Данілы.
...Войт Ліды хутка перапыніў дазнаньне. Высакародная дама і яе падчарка гаварылі і сьведчылі аднолькава. Калі ж і засталіся ў яго нейкія сумненьні, то ён трымаў іх пра сябе.
Беля пахавалі назаўтра, а Краску знайшлі толькі праз тыдзень, недалёка ад Любчы, аб’едзеную ракамі і амаль непазнавальную.
Офка тым вечарам дастала запаветную скрыначку і задуменна перабрала свае скарбы — упрыгожаньні і невялікія грошы, якія адкладала на паездку ў Вільню: дзесяць дынарыяў Кейстута, два залатыя дукаты. Доўга думала, разглядала сябе ў люстэрка. Упершыню пабачыла і вырвала тры сівыя валаскі на правай скроні. А пасьля вырашыла, што наўрад ці ўдасца сёлета правесьці хаця тыдзень так, як праводзіла звычайна. Занадта пранізьлівымі былі вочы ў гэтага віленскага дазнавальніка. Такія помняць усё. А ёй зараз, як ніколі, хацелася забыцца на многае...
Працяг будзе.
