Архіў нумароў:

Віктар Казько

_____________________ Пра Моцю. Нізка апавяданняў	Пра Моцю і карову У той дзень ён устаў з левай нагі. Але каб гэта толькі адно, жыць яшчэ можна было. Ногі – левая, правая, увесь час гуляліся з ім: думаў пра адну, а адзывалася другая. Ці то думкі былі такія хуткія, што апярэджвалі ногі, ці то ногі распусціліся і сваволілі. А ён жа кожны вечар, хаця і вымушана, старанна мыў іх мылам. Яны ўсё роўна не прызнавалі дабра. Вось і сёння далей, калі ён ужо ўстаў, але яшчэ не прачнуўся, пачаў абувацца, замест правай падсунулася левая. А гэта было зусім няправільна. Ён добра гэта ведаў. Увогуле шмат чаго ў сваім жыцці ўжо ведаў: справа ад чалавека знаходзіцца анёл, а злева ¬¬– чорт. Такім чынам ён і сёння абудзіў і пачаў дзякаваць чорту. І як у ваду глядзеў. Не паспеў сесці за стол, як маці падсунула да яго якуюсьці шараватую і клейкую размазню ў талерцы. – Хумня, – адмовіўся ён есці яе. – Якая ж хумня, якая хумня, – порстка ўскінулася маці, але зірнула на бацьку і адразу ж асеклася. – Гэта ж аўсянка, хоць і не на малацэ, але вельмі карысная, Моця. – Моця ў балоце, – адказаў ён. – А я Мацвей, і ў сваёй хаце мне лацвей. Ён не любіў зранку гэта сваё ўкарочанае і нейкае дзявочая імя. На пачатку дня нават не адгукваўся на яго. – А вось і бананчык табе, Мацвейка, – паправілася маці і падала яму нейкую жаўклявую і крывую плешку, што ўжо зусім, пэўна, абурыла сына. Ён хацеў шпурнуць той “баняньчык” у камешнік, але адчуў, што гэта будзе таксама няправільна: раскідвацца ежай грэх. Ды і было ўсё ж нешта ласкавае ў тым “баняньчыку”, было. Узяць толькі адзін пах яго. Але Моцю тым ранкам не спакусіў і салодкі, мядовы пах заморскага ласунку. – Які ж дурань зранку ў вёсцы на адпачынку пасля дзіцячага сада есць бананы, – абурана выказаўся ён і замоўк, падцяўшы вусны. Характар, характар. Як што не па ім, дык хоць кол на галаве цяшы. Мужык, нічога не скажаш. А ён да ўсяго яшчэ і паляшук. А паляшукі, як вядома, нават малыя, – людзі ўпартыя і ці не ўвогуле зацятыя. На тое яны і паляшукі, што карчы ў лесе ці сёння ўжо на дрывотні дубовыя калодкі, на якіх сякуць дровы. Ты іх і калуном, і сякерай і што ў лоб, тое і па лобе, яны толькі крэкчуць ды мацуюцца, урастаючы ў зямлю. Такім прыземлена непахісным, настойлівым ды непадатным на чужыя ўгаворы быў і Мацвей, ці хацеў выдаваць сябе за такога ¬– у свой род, у бацьку з маці, што ўперліся рогам у гэту жытку, і хай рог той адпадзе, чым яны збочаць. І як рогам Мацвей уталопіўся ў вялікую алюміневую кружку, што стаяла на стале сярод іншага посуду. Пустую кружку. Але яна не заўсёды была пустой. Бацька піў з яе гарбату, калі служыў у войску. З войска прыхапіў з сабой, а пазней падарыў сыну: – Пойдзеш у армію са сваёй кружкай. Арміі Мацвейку было яшчэ доўга чакаць. А калі ў прадчуванні яе ён усё ж спрабаваў піць з кружкі гарбату, апякаўся. Але апошнім часам, у вёсцы, ён піў нагбом цёплы, яшчэ пасля каровы сырадой, цёплы і з пенай, што ці не цалаваў яго ў вусны і пакідаў на іх такую гожую беленькую адзнаку, якую ён старанна злізваў кончыкам языка, працягваючы асалоду паху сырадою, каровы, хлява і, здаецца, сонца. Вось на гэту, некалі поўную малака, а цяпер зусім-зусім пустую, бляшанку, а не посуд, адсунуўшы карысную кашу і заморскі банан, нязводна і прагна і пазіраў Мацвейка. Маці без слоў зразумела яго і патлумачыла: – Няма малака, Мацвейка, няма. Не дае карова малака. Запусцілася. Тое, што карова не дае малака, Мацвейку было зразумела, часам, і ён чагосьці не даваў. А вось “запусцілася” было яму ў навіну. Адно: распусціліся ногі. А як гэта бывае ў кароў і чаму. Як гэта яны запускаюцца ці распускаюцца, нібыта дрэвы ці кветкі. І галоўнае нехта чагосьці не дае. І не дае не каму-небудзь, а яму. Ён можа некаму нечага не дасці. А каб не далі яму! Тая ж карова пашкадавала яму малака. Спачатку прызвычаіла, прыручыла, а потым запусцілася ці распусцілася і адмовіла. Нешта тут было не так. Няўжо і з каровамі здараецца, што яны ўстаюць не з тае нагі. І чорт падбухторвае іх на шкоду і шкадобу яму малака. З гэтым трэба было разабрацца і дапамагчы карове: прагнаць чорта і абудзіць анёла. Анёла, які прыходзіць да яго ранкам з поўнай алюмініевай салдацкай кружкай, як бабуля гаворыць – карцом, цёплага і сонечнага сырадою. І Мацвейка счакаў, пакуль усе дарослыя сыдуць з хаты і ён застанецца адзін. Калі гэта адбылося, абяруч аплёў кружку і пашыбаваў у хлеў да каровы. У хляве было ўтульна. Праз шчыліны ў сценах коса прабівалася сонца. Проста лілося крыжаванкамі і плазам прыпадала да саломы, залаціла яе, што надавала яму ўпэўненасці і спакою, адчування, што ён усё робіць правільна. Крыху аслеплены і прыгаломшаны няроўным і зыбкім святлом хлява ён асцярожна пачаў набліжацца да каровы, што і так была рабая, а цяпер і зусім спярэсцілася. Ці не на першым жа кроку пераканаўся: усцерагацца было чаго. Падыходы да каровы былі замініраваны. І ў адну з мін улез адразу двума нагамі. Хоць гэта было нечакана і трохі брыдка, Мацвей не надта расстроіўся: – Так вам і трэба, – ніколькі не гідуючы, помсліва мовіў ён, гледзячы, як зеленаваты гной прасочваецца скрозь пальцы ног. І, пэўна, меў рацыю так сказаць, бо далей было яшчэ горш. Каб усё ж зноў не патрапіць на міну, ён пачаў трымацца сцяны і наскочыў на дошку з выпнутым цвіком. Сур’ёзны ці не быў цвік, але пеканула добра. І адразу ж зеленаваты гной пачаў заплываць рудаватай кроўю. Мацвейка і тут паказаў характар: – Панакідалі дошак з цвікамі. Добраму чалавеку і не прайсці. Рукі б вам паадбіваць, гаспадары! Але хаця апёк быў імгненны і не такі ўжо страшны, крыві болела. І яна хутка перафарбавала гной і заліла ўсе пальцы на левай, чортавай назе. А калі Мацвей узняў гэтую нагу, пачала капаць і на салому рэдкімі, але ярка чырвонымі ігольчатымі па краях пырскамі. Вось толькі тады, разглядзеўшы гэтыя іголачкі, Мацвейка заплакаў, хутчэй нават заскавытаў, заскуголіў. І больш не ад болю і страху, а таму, што адступаць ён не думаў. Не на таго напалі, не таго ўздумалі затрымаць. Ён заўсёды дамагаўся свайго, ніколі не ўцякаў нават ад сабак, мо толькі перад гусаком, і то калі нікога не было побач, кідаўся прэч. Мацвейка дадыбаў да каровы. Тая неяк зняможана ляжала на баку і сачыла за ім чарнільным вокам, навесіўшы на губу празрыстую нітку сліны. – Ты што гэта распусцілася, – звярнуўся да яе Мацвейка. – Ты думаеш, я на бананах пражыву. Давай малако. Карова ўздыхнула ўсім целам, мыкнула, паспрабавала падняцца, але чамусьці перадумала. Адно толькі варухнула пярэднімі нагамі, напружыла іх, сагнула ў каленцах і адразу разагнула, супакоіла. І зноў цяпер ужо сумна і працягла ўздыхнула і мыкнула. Ад чаго яе губы, асабліва ніжняя, набылі падабенства з губою бабулі, калі тая прыхворвала, розніца была толькі ў памерах. – Глядзі ты, – здзівіўся Мацвейка, – што карова, што бабуля – адразу і не разбярэшся. Давай малако, ці не бачыш, што я паранены. Ён працягнуў карове кружку, а мо і карэц. Пустая кружка, здаецца, карову праняла. Яна, хоць і цяжкавата, паднялася. Павярнулася да Мацвейкі і вільготнымі губамі пачала залізваць яго шматлікія віхуры. Сапраўды шматлікія. Чэрці разам з ведзьмамі на галаве ладзілі вяселле. – Не пераменішся, такое ж кручанае і жыццё будзе, – гаварыла пра яго віхуры бабуля, цалуючы ў макаўку. І Мацвейку гэта падабалася, але тут было не да сантыментаў. – Ты сліну асабліва не распускай, – нават крыху зазлаваў ён. – Во калі малака дасі… І тут Мацвейка ўбачыў… Убачыў, што ў хляве не адна карова, а адразу дзве. Толькі другая маленькая і з лысінкай на лобе. Галава ж дарослай, сапраўднай каровы была чорнай, што галавешка. – Адкуль, адкуль, – разгублена спытаўся Мацвейка ў цацачнай каровы. – Лысінка адкуль… І гэта маленькая кароўка з лысінкай тыцнулася якраз жа той лысінкай пад паху Мацвейку. Малое, малое, а ледьзве не паваліла яго. Мацвейка хацеў ужо адказаць крыўдзіцельніцы належным чынам, як гэта яна прарабіла з ім. Але не хапіла спрыту. Лысенькая вырода адвярнулася ад яго, прыпала да цыцак каровы, як знайшла там нешта спажыўнае і вельмі смачнае, з мілагучным прыцмокам пачала смактаць іх. У тым, як яна прарабляла гэта, было нешта да дрыжыкаў знаёмае Мацвейку. Знаёмае мо яшчэ да яго з’яўлення на свет і таксама, здаецца, у такі сонечны прамяністы дзень. І таксама ў хляве, сярод саломы. Толькі ці карова і цялё былі там. Хаця нешта падобнае і вечнае. І гэта былі не яго памяць і не яго веданне – нешта таксама вечнае. А цялё ўжо было побач з Мацвейкам, мякка злізвала белую стужку з чорных і крыху змардаваных, падобна, ссінелых губ. Злізвала, высалапіўшы кароценькі чырвоны язычок. Але гэта добра знаёмая Мацвейку справа не збіла яго з панталыку, ён добра ведаў, чаго прыйшоў у хлеў да каровы, нават кружку з рук не выпусціў. – Ну ты і нахлебнік, – сказаў ён маленькай карове і паўтарыў: – Ну, ты і нахлебнік. Будзем дзяліцца. Будзем дзяліцца. Моця і свет Гэта быў такі час у яго. Час пазнавання і прызнання свету і сябе ў гэтым свеце. Пэўны час, што зведаў ці не кожны, калі ты яшчэ хвіліну таму была поўная бессэнсоўнасць. На злом галавы гонішся за якім-небудзь таксама дурнаватым матыльком. Бяжыш, ды раптам спатыкаешся аб камень ці корань дрэва на дарозе. Спатыкаешся і коцішся, коцішся, пакуль галава не закружыцца, а голую нагу пачынае працінаць боль. Вось праз гэтую боль, а іншым разам і слязінку спачатку ў сярэдзіне, а потым і ўваччу, упершыню нешта імгненна перайначыцца навокал. Усё будзе зусім іншым, чымсьці да покату, болю, слязы і сукравіцы на збітым вялікім пальцы нагі, мо і знесеным пазногцю… І чаму гэта найчасцей здараецца з вялікім пальцам. Мо ён больш смелы і неабачны менавіта таму, што вялікі, ці з якой-небудзь іншай трасцы? Але думай не думай, трэба падымацца і супакойваць гэты блазнаваты вялікі палец. А чым супакойваць, чым гоіць. Тым, зразумела, што і ўсе твае хаўруснікі, калі побач няма ні бабулі, ні маці, ні бацькі, ніхто не абагрэе родным подыхам, тройчы не сплюне і не скажа: ужо не баліць? У такім разе заўсёды застаецца адно: лекавацца і шкадаваць сябе самому. А гэта значыць пасыпаць паранены палец цёплым прыскам, калі курыцца вогнішча. А не, дык, азірнуўшыся, зняць штонікі і… дапамагае, ды яшчэ як. Праверана не адным пакаленнем жэўжыкаў. І тады, калі ты гэта зрабіў, калі зашчыміць ад тваёй жыватворнай крынічнай вільгаці драпіна і прыпячэ табе гэтая ж твая дэзынфекцыя, так прыпячэ, што вочы падрастуць і апынуцца ці не на лобе, вось тады гэтымі пашыранымі, імгненна пасталелымі вачыма і ўбачыцца. Усе адразу ўбачыцца: далячынь да самых даляглядаў, не абмежаваная ўласным глупствам. Нешта прыбачыцца, прымроіцца і за даляглядамі. І захочацца зазірнуць у гэтае н е ш т а. Не заставацца проста кусцікам ці слупком і камянем на дарозе, на якіх усе, у тым ліку сам ты, спатыкаюцца. Захочацца панесці сябе ў свет і дасведчыцца: ці ёсць у ім краі, ці ёсць у ім яшчэ нехта апроч цябе. І ахвота падпарадкавацца гэтаму жаданню, ступіць за далягляды свайго маленства, адзіноты і глупства такая неадольная, што лепш падпарадкавацца і не супраціўляцца, не пыхаць і не чмыхаць смаркатым носам. Вось гэтая прага адкрыцця неспазнанага, таго, што схавана ад цябе тваім жа маленствам і дарослымі з іх забаронамі і перасцярогамі, прага пераступіць рысу, а гэта значыць пераступіць і праз самога сябе, і прымусілі Моцю да дарог. Прымусілі выпраўляцца штодзень у белы свет, як у капеечку. Мо не так недарэмна кажуць, мо сапраўды ў тым белым свеце ці за ім і ёсць тая самая яго капеечка. Трэба толькі дайсці да яе і прыбраць, прыбраць сваё ж. Такім чынам Моця апошнім часам разведваў і пазнаваў свет. Пазнаваў боль нагамі, хаця патроху і вачыма, у прасцягу, гарызантальна. Гарызантальнасць зямлі крыху прымушала яго і думаць: хлусяць, хлусяць бацькі і ўсе навокал, калі гавораць, што зямля круглая, шар. І яму няма чаго баяцца, што ён недзе ўпадзе, пакоціцца з гэтай зямлі, бо яна зусім не шар. Але ж часам у тым, што зямля не шар, ён крыху і сумняваўся. Сумненне выспявала, калі ён бачыў перад сабой лес, бо за лесам відавочна меўся край зямлі, круглы край, шар. Але лясы, хутчэй бліжнія ляскі, якія ён даследаваў, не пацвярджалі яго высноў. За імі зноў усё было плоскае, далёка плоскае і прэснае. Трэба было неяк выцярэблівацца з гэтай будзённай плоскасці і прэснасці, бо чалавечы век, як гавораць бацькі, не толькі кароткі, але чарвівы. І з гэтай показкай Моця быў заўжды згодны, асабліва пра чарвівасць, што яшчэ раз пацвердзілася менавіта сёння. – Моня, Монечка, да ты ж галубы. Ну зусім галубенькі, як шызы галубок, Монечка, – сказала яму бабуля, калі ён апрануўся ў сваю далёкую дарогу: блакітненькі плашчык, блакітненькія штонікі, блакітная шапачка-жакейка. Нават сандалеты, і тыя блакітныя. – Ну, увесь галубенькі, галубок ты мой шызы. – Я не галубенькі, я не галубы, тым больш, што і не шызануты. – Ад абурэння ледзь не ўпаў з крэсла. Калі б можна было, калі б былі крылы, хаця б курыныя, то ён бы і ўзляцеў. Пра галубых, блакітных, ён ужо тое-сёе ведаў, добра, трывала ведаў і не чакаў, што яго так абразіць родная ж бабуля. А да ўсяго, колькі ж гэта адразу ў яе словах крыўды, хлусні і няпраўды. Па-першае, калі ж ён сапраўды галубенькі галубок, то ні ў якім разе не шызы. Па-другое, які ён Моня, які з яго Моня. Ну, Моця, гэта яшчэ куды ні ішло. А Моня ні ў якія ўжо вароты не лезе. А па-трэцяе… Тое ж, што і першае, і другое. Як жа за сваё імя, за сваю мужчынскую годнасць прыходзіцца змагацца на кожным кроку і са сваімі ж роднымі. Глыбока зняважаны Моня-Моця, на самой справе сапраўдны Мацвей, выхапіўся з хаты, вырашыўшы неадкладна сёння даказаць сваю сапраўднасць, дабрацца да краю зямлі і на свае вочы ўбачыць, уведаць, якая яна, ці ёсць у яе край, плоская яна ці сапраўды круглая. І калі маецца ў яе край, то заўсёды застацца на ім. А калі ж круглая, то вярнуцца дамоў ужо кругаля з другога яе боку, адкуль яго і чакаць ніхто не будзе: галубы, галубенькі, шызануты Моня. Я вам яшчэ пакажу, які я на самой справе. Ён хутка пакінуў адзаду ўсе тыя мясціны, сцежкі, сцяжынкі і дарогі, па якіх хадзіў раней. Зняважанасць надавала не толькі хуткасці, але моцы, рашучасці і спакою. Спакою хады, якая заўсёды патрэбна ў доўгай дарозе. Ён спора крочыў гасцінцам, па якім чамусьці амаль не ездзілі машыны, абраўшы асфальтаваную шашу. Хаця гасцінец быў больш прыдатны і прываблівы. Шаша далёка абапал была абсечаная ад дрэваў і якіх бы там ні было кустоў. Адны бетонныя слупы з нацягнутымі гнятліва стогнучымі дротамі. Сумна. А на гасцінцы – душа і вока і нават ногі раскашуюць і ў траве-мураве, і ў белым пустым пясочку. І па абодва бакі – грушы ды яблыні. Дзічкі, зразумела. Але на свеце напрыканцы лета няма нічога смачней за дзікую грушку і працяты наскрозь сонцам яблык-райка. Моця хутка набіў імі аскоміну. І каб больш не спакушацца і не есці (асабліва самасейкі, чырвоненькія яблыкі-райкі было проста немагчыма: хай хутчэй жывот распярэжыцца, а я цябе ўсё роўна з’ем, праглыну, як шчупачок малька), ён збочыў з гасцінца на поле і пайшоў па цаліку, па раллі пасля прыбранага жыта. Ралля пад жнівеньскім задуменным і задаволеным сонцам пахла хатняй печчу, з якой толькі што знялі боханы хлеба на падкурчаных зрудзелых капусных лістах. І не было таму полю ні канца, ні краю. Мацвей яшчэ парадаваўся за камбайнёраў: такое поле ўхопіста жаць. Але хутка аднастайнасць раллі яму надакучыла. Ён пачаў азірацца, каб убачыць хоць дрэўца ды даць адпачыць у прахалодзе ценю здарожаным ужо нагам. Дрэўца нідзе не было. І Моця цяпер ужо паспачуваў камбайнёрам. На бясконцым голым полі, хаця і хлебным, звар’яцець можна, пакусаць з нуды самога сябе ці якога прыблуду зайца. Дрэўца нідзе не прадбачылася. Затое далёка наперадзе нешта віднелася, як мроілася. На зняможаным ад жнівеньскай спёкі сярод рудой аднастайнасці нізенькай раллі, як карабель ў бурштыне, пагойдвалася нейкае дзіўнае збудаванне, ці то плыло, ці то спрабавала ўзняцца ў неба і паляцець. Кіруючыся на яго, і пашыбаваў Мацвейка, хаця ісці туды было ой ды ой. Але ж хоцькі не хоцькі, нічога іншага не выпадала. І Моця дапяў да таго ні то касмічнага, ні то акіянскага карабля выпетраны ўжо да поўніцы, ушчэнт. І ніколькі не галубенькі, а сапраўды шызы, узмакрэлы і перафарбаваны потам у шызага галубка. Дапяў і на кожным кроку спыняўся, набліжаючыся ні то да відзежу, ні то да наслання, самай сапраўднай здані. Але здані вельмі гожай і прывабнай, як у ласкавым радасным сне. Цуд ды і толькі. Перад ім на бясконцым золаце раллі распасцёрся, абапершыся дубовымі шулама ў жытняе поле, а крыламі падпіраючы нябёсы, стаяў вялізны старажытны млын, ветрак. І крылы яго з пашчапанай і ўчарнелай ўжо дранкі круціліся, трошкі не датыкаючыся пры нізе зямлі, а ўверсе дасягаючы рэдкіх аблачынак, што праплывалі над яго аголенай сівой галавой. Мо тыя аблачынкі і круцілі крылы казачнага пракаветнага ветрака. І быў то не зусім ветрак, а папраўдзе касмічны карабель, які толькі што прыляцеў і прысеў на полі, выглядваючы і чакаючы яго, Моцю. Ведаў, прадчуваў, што Моця сёння прыдзе да яго – да лятаючай талеркі іншапланецян у звыклым выглядзе існуючых тут у мінуўшчыне млыноў. Уваходны люк міжпланетнага карабля быў вітальна адчынены. Дубовая, парослая мохам дошка, якая мо і служыла люкам, была прыслоненая да боку млына, а глыбінная і таямнічая цемра ў сярэдзіне таго млына зеўрыла запрашэннем. Толькі Моця быў не такі ўжо просты, каб неабачна некуды ступіць. “Яшчэ ўкрадуць, – падумаў ён. – Украдуць і звязуць на якое-небудзь сёмае неба, дзе і Макар цялят не пасвіў.” Такія выпадкі, гаварылі дасведчаныя людзі, надараліся. Кралі, кралі людзей лятаючыя талеркі. Кралі, а потым падкідвалі. А маглі ж і не падкінуць. Моця ж прагнуў, канечне, зорак, таямнічасці і невядомасці іншых планет, іншага жыцця, але каб пры гэтым заставацца пры бацьках, бабулі і яе карове, што дае яму штодзень кружку сырадою. І таму Моця паасцярогся лезці ў чорнае, як пашча злога сабакі, нутро млына, хаця нехта ці нешта заманьвала яго туды, цягнула як бычка на вяроўцы. Толькі ён не паслухаўся нячутнага поклічу і не паддаўся яму. Не на таго, хлопцы-іншапланетцы, напалі. І яшчэ, Моця пры ўсёй зачараванасці іншабыційнасцю касмічнага стварэння не забыўся, дзеля чаго ён выправіўся сёння ў дарогу: дазнацца, ці ёсць у зямлі край і якая яна, зямля, сапраўды круглая, што шар, ці ўсё ж плоская. І цяпер яму выпаў шанец зрабіць гэта, не вярэдзячы ног. Крылы, крылы ветрака, нечага ж яны круцяцца і ў стане падняць яго ад зямлі, падняць, ускінуць высока ў неба, да аблачынаў. А там, у вышыні, ён ужо ўбачыць, ці ёсць у зямлі край. Шкада толькі, вельмі шкада, што ў яго няма крылаў. Прывязаны ён, прыпнуты да аднастайнай зямной роўнядзі, плоскасці яе паверхні, гарызантальнасці. Нечага ж вартыя і для нечага ці некага створаны не толькі лятаючыя талеркі, але і старажытныя дзедаўскія ветракі. Недарэмна ж ад іх сыходзіць разам з замілаваннем і жалоба. Такая жалоба, што аж сэрца шчыміць, набрыняе не толькі кроўю, але і слёзьмі. Жалоба па самому сябе, што бяскрылы, бяскрылы быў і той, хто будаваў гэты млын. Бяскрылы, але ж, пэўна, думаў пра крылы, таму і стварыў іх, дараваў ветраку. А цяпер вось, сатлеўшы ўжо недзе ў сярэдзіне свайго збудавання, заклікаў яго наведаць, прымерыць да сябе крылы свайго ветрака-летака. І Моця, як загавораны і прычараваны, невідушча, бо вочы былі павернуты некуды ці не ў сярэдзіну яго, а мо і праз яго, у неспасціжную далеч, прыслепленую зыбкім мроівам смугі і смутку сённяшняга зжатага ўжо жытняга поля, аберуч ашчаперыў крыло ветрака, стромкае і гудлівае. Нібыта нехта іграў на ім, як на скрыпцы. І пэўна ж, іграў тугім, але мяккім смычком ветру. Музыка крыла і ветру адарвала Моцю ад зямлі і пацягнула, панесла яго ад стрэмка ўхопістай раллі ў неба. Дранкі крыла таксама былі стрэмкімі і няроўнымі. Моцю гэта радавала, бо рукі не слізгацелі і нагам было ўчэпіста. Ён усім целам прытуліўся да цёплага, угрэтага сонцам крыла, зліўся, знітаваўся з ім. І цяпер іграў сваім ласкавым смыком і на ім, на блакіце яго адзення і музыка здавалася яму таксама блакітнай, той, на якую здольнае толькі неба, і то, калі на ім ззяе сонца. На жаль, Моця пад гэту музыку зноў стаў відушчым, набыў зрок. Мо гэта і патрэбна было, чаго ж падымацца ў неба і заслеплівацца. Пэўна ж, і птушкі не дазваляюць сабе слепа лятаць. Толькі лепей бы ён заставаўся невідушчым. Не, паглядзець з-пад аблачын з нарастаючай вышыні, адарвацца ад зямлі, канечне, было варта. Было варта ўбачыць і край зямлі далёка, да звыклых даляглядаў. А ў зямлі ўсё ж меўся, меўся край, і неба абручом замыкала той край, трымала яго, каб нехта не скаціўся. І была яна, і была яна, зямля, сапраўды… Тут на сваю бяду – залішняя цікаўнасць, як гаворыцца, і котцы шкодзіць – Моці закарцела паглядзець, а якая ж зямля пад ім. Паглядзеў. І ачомаўся ўжо толькі тады, калі зямля пад ім перастала стагнаць і хістацца, ёкаць і круціцца. І тады Моця падняўся, трывала стаў на ногі. Для пэўнасці нават умацаваўся абодвума нагамі, ачысціў, выдзеўб красоўкамі раллю пад сабой, хаця і не без цяжкасці. Здалося, нешта адбіў у сярэдзіне. Ці не селязёнку. Моця даволі высока скочыў на прагале пад сабой. Не, селязёнка была на месцы. І тады ён зарагатаў і крыкнуў на ўсю зямлю і неба: – А ўсё-такі ты круглая, круглая! Ты круглая і круцішся… І ціхенька, вельмі ціхенька дадаў: – А паслізнуцца можна і на плоскім, на роўнядзі… Пра Моцю і яго сястрычку Моця пад вечар быў непадобны сам на сябе. Так не падобны, што не мог і прыдумаць, на каго ён на самой справе падобны. Хутчэй на дзьмухаўца, які ўжо адкрасаваў, а цяпер белым пухам завіс па-над зямлёй, гатовы ў неба, на другое адраджэнне. Прарастанне, завязь, цвіценне, і зноў – у палёт, у неба. І каб ніколі не злазіць з яго, хай яму і есці туды падаюць, адно марожанае ды цукеркі. Хаця пасля іх можна адзін-другі і дранік, толькі на масле і з вяршкамі. Расчулены, насалоджаны такімі думкамі ён і сам не прыкмеціў, як пачаў цалаваць бабулю. У вусны і з прыцмокам, чаго да гэтага цураўся, недзе нават грэбаваў. Здзівіцца не паспеў. Здзівілася бабуля. Доўга выцірала губы на рагі, па-піянерску, завязанай пад падбароддзе белай у зялёны гарошак хусцінкай. І мала таго – адварочвалася і плявалася: – Здзяцінеў ты ці што? – І зусім не здзяцінеў, пасталеў, падрос, параўняўся з бацькам… А ты чаго смаркаешся? – А таго, – адказала бабуля. – Сама што таго. – Ну, тады можаш, – дазволіў Моця. – Тады можаш і ў кулак, і на дарогу жабаў і жабянят пускаць. Я сёння добры, бо крыху шалёны. – Во дзіва, – сказала бабуля, – толькі крыху. Ты заўсёды і быў… –Такім чынам сапсавала Моцю настрой бабуля. Зняла, скінула, сцягнула з самага што ні на ёсць сёмага неба. Абзямлячыла. Моця ледзь не кінуўся біцца з ёй. Але хоць і на зямлі, на калдобінах з цвілой і без доўгіх дажджоў застаялай у іх і адчувальна смярдзючай вадой разважлівасць і надвячоркавая лагода перамаглі. Старая, парахня, што яна можа разумець у яго сённяшнім жыцці, калі даўно ўжо і забылася на яго, на палёты ў сне і на яве. Пэўна, ніколі і не ведала: кухня, хлеў, венік і яго, Моцяў, каршэнь, а да гэтага – бацькаў, і стогн, стогн – якія ж дзеці пайшлі, горш учорашніх. Адно толькі – заўсёды белая, па піянерску, на рагі хустка ў вечназялёны гарошак пад падбародак. Таму не варта з ёй сварыцца, тым больш біцца. Звязвацца – сабе даражэй. З гэтым ён і дапяў да хаты. А там замілаванне і шалёная ўзнёсласць зноў узялі верх. Не, жыццё, нават нягледзячы на бабулю, усё ж мае сэнс. Нездарма, нездарма прыдумалі яго. Варта, варта жыць і ўвечары, нават уначы, калі цябе прымушаюць класціся ў ложак. У ложак… Моця наледзь дачакаўся маці, так яго распірала, поўніла вар’яцкай радасцю недарэмна пражытага дня. І толькі маці ступіла на парог, як ён адразу ж і вельмі голасна, столь падскочыла і збялела: – А я сёння спаў са Светкай! Твар маці на нейкае імгненне стаў падобны да столі, сутаргава сцяўся і расцяўся. Але ж яна вельмі хутка ўзяла сябе ў рукі. Толькі аднаго разу вохкнула ды двойчы развяла рукі і пляснула далонямі, што Моця ўспрыняў як апладысменты: – Ты сёння… спаў… са Светкай? – Ага ж, у адным ложку і цэлыя дзве гадзіны. – Дзіва, дзіва, – амаль бабуліным голасам мовіла маці. І Моця адчуў, што ніякага дзіва тут ёй няма. Нібыта ён усё жыццё спаў са Светкай, і не па дзве гадзіны ўдзень, а дзень і ноч навылёт, не пакідаючы ложку. І яна загадзя ўжо ведала, што ён будзе спаць са Светкай. Прывыкла ведаць і ніколькі не здзіўляецца. “Ну чаму яны такія, – з прыкрасцю падумаў Моця – Што бабуля, што маці. Дзе і калі яны страцілі здзіўленне. Раздзяцінелі. Дзе і калі яны так паразумнелі, што назаўсёды страцілі, не, не толькі здзіўленне, а саму радасць здзіўляцца. Згубілі, згубілі патаемнасць таго ж дзьмухаўца, што ўжо адкрасаваў, але адчуваннем асалоды таго, што ён вось-вось памножыцца, адскочыць ад амярцвелай, струпам збялелай сівой галоўкі, былой сваёй і чалавека ўцехі, і кінецца ў белы свет, залунае, залунае, куляючыся пад сонцам і блакітам неба. Паляціць, паляціць па-над зямлёй, а мо і прэч ад зямлі – у сусвет, невядомыя жыцці, планеты, як лётае, не адчуваючы ні цела, ні ног ён, Моця, як лётаў і сёння дзве гадзіны, пакуль спаў са Светкай і працягвае лятаць і цяпер. Толькі нябачна. І гэта нябачнасць прымусіла Моцю больш пільна прыгледзецца да маці, мо яна саромеецца яго, хавае сябе перад ім. А на самой справе яны аднолькавыя, і адчуванні іх аднолькавыя. Толькі маці не выказвае сябе. Бо яна ўсё ж маці, яго маці. Але якраз у гэтым уся і справа: абодва яны не могуць далёка адбегчыся адно ад аднаго. Але вынік гэтай глыбокадумнасці і пільнасці да выразу твару і постаці маці быў зусім інакшы і вельмі нечаканы нават для Моці. Падсвядома, усё ж нешта маючы ў галаве, як гэта бывае толькі ў раннім дзяцінстве і ў дзяцей, ён некуды пранік. Патрапіў у недасягальнае яшчэ яму і яго розуму, мо і зусім не чалавечае, хутчэй звярынае, а найбольш верагодна, увогуле нікому з жывых неўласцівае. Зноў жа, апроч дзяцей у пэўным узросце, дараванае невядома кім, мо нябёсамі, а мо і зямлёй, падзямеллем. Дараванае толькі на імгненне і цалкам і адразу з узростам адабранае. Адабранае нейкім найвышэйшым, каб чалавек не надта вытыркаўся па-над зямлёй і з зямлі сярод тых жа чалавекаў. – Нешта апошнім часам ты надта патаўсцела, маці, раздалася ўперадзі і ўшыркі. Маці зачырванелася і прысела на крэсла каля стала. Але Моцяў промільг, пэўна, ужо скончыўся, і паперла з яго звычайная будзёншчына, уласцівая кожнаму ў сталасці цвярозасць і разважлівасць. – На дыету трэба садзіцца, маці, надта ты ўжо прыпадаеш да мучнога і салодкага. Абмяжоўваць трэба сябе дыетай. – Дыета тут не дапаможа, сынок, – уздыхнула маці і расквецілася ўсмешкай. – Усім дапамагае, а табе не? – здзівіўся Моця. – Так не бывае. Зірні ў тэлевізар, якія там трэскі, вешалкі і фасоліны. І як жа яны выдзыгаюцца, хаця, я думаю, пешкі, сваімі сарочымі нагамі не кожная з іх і да могілак дапне… А ў Светкі ножкі спраўныя, абедзьве… – Як у нашага кабанчыка? – спытала маці. – Уга, як у нашага кабанчыка, хаця яна таксама на дыеце са сваёй маці. Тыдзень на садавіне, тыдзень на кефіры, а ў дадатак яшчэ гербалайф, крамлёўскія таблеткі, раздзельнае харчаванне па… па… – Ну, ты і адукаваны, – папраўдзе ўжо здзівілася маці. – Дурная справа няхітрая, – па даросламу разважліва адказаў ёй сын. – Звар’яцелі дзеўкі. І ўсе адразу і ўсе разам. – Ну, разумнік, ну, разумнік, і ў каго ты толькі такі. – А табе лепш ведаць,– сказаў Моця. – Табе і бацьку. Якім ужо зрабілі. Але сказаў, пэўна, нешта не тое, бо маці ўсердзілася і ўхапіла яго за віхор: – То ты спіш са Светкай, то… Як жа гэта ты спадобіўся пераспаць з ёй? – Адпусці, – буркнуў Моця, – тады скажу. А так гаварыць не буду. – Будзеш, яшчэ як будзеш, – запэўніла яго маці. – Не буду, хоць табе, бачу я, вельмі ўжо цікава, як спяць хлопчыкі з дзяўчынкамі. – Ды не так ужо і вельмі, – сумелася маці і адпусціла віхор. – І ўсё ж як гэта было? – Было, – сказаў Моця. – Як? – А вельмі проста, калі ўжо так карціць табе ведаць. – Проста? – Зусім не проста. Спрэс адна мітрэнга і бязладдзе… Рамонт у нашай спальні быў. Ложкі павыкідвалі, і на ўсіх не хапіла. І я прапанаваў Светцы спаць са мной. Леглі і заснулі… – І ўсё? – Ну, не зусім. Не без таго ўжо... Пагаварылі, пабуськаліся. І дамовіліся, што заўсёды будзем спаць разам, пакуль не пажэнімся. А тады ўжо і як ты з бацькам, паасобку. – Чаму ж гэта так: я з бацькам паасобку… Паасобку я з бацькам. Бач ты, паасобку. Моця ніяк не мог зразумець, чаму маці так расхвалявалася, што крыўднага ёй ён сказаў. Праўду сказаў, і нічога балючага ў гэтай праўдзе няма. Чаму гэтыя дарослыя такія пераменлівыя і не трываюць ні хлуслівай, ні праўдзівай праўды. Якога ж ражна ім трэба. На самой справе ўсім ім на дыету садзіцца час: мазгі ці то падсушыць, ці набірацца іх. Ён так і сказаў маці, хаця і быў супраць той дыеты. Падобна, такой жа думкі прытрымлівалася і маці, бо пачала смяяцца. Ды так увішна, весела і голасна, што цяпер ужо пакрыўдзіўся Моця. – Здзекуешся, усё жыццё здзекуешся. А вось Светка лепшая за цябе. Ніколі, ніколі з мяне не смяецца. – Дурненькі, ох і дурненькі ж ты. – Маці ўстала з крэсла, выйшла з-за стала. Падышла да Моці, падняла на ногі і яго, але чамусьці зноў за віхор. І Моця хацеў ужо канчаткова раззлавацца, але маці прытуліла яго тварам да сябе, да свайго раздабрэлага ўшыркі, а больш наперад жывата. – Чуеш? – амаль у самае вуха, што ад нечаканасці і абурэння стала бураковым і зусім не чуйным , ціхенька і ласкава спытала маці. – Нічога не чую, – адказаў Моця. – Ну як жа, яна ж голас табе падае і брыкаецца. Вітае і ўжо крочыць насустрач табе. – Хто, хто вітаецца і крочыць? – перахопленым ад неспадзяванкі голасам, узбуджаным і зноў крыху відушчым нябачнае і непазбежнае, як ачужэлым яму сэрцам, спытаў Моця. – Сястрычка. Твая сястрычка. – Як? Як яна ў жывот табе трапіла? – Трапіла, родненькі, трапіла. – Ты праглынула яе? – Але ж, Моцечка, але ж… – Ну і што ты нарабіла, што я з табой рабіць буду? Гэта ж злачынства! – Ды не ж, Моцечка, не. Гэта не злачынства, а зусім нават наадварот. – Як, як зусім наадварот, калі яна ў цябе ў жываце і квакае. У жываце ў маці нешта, здаецца, сапраўды квакала, як жабяня па вясне на купіне ў балоце, калі яно ўжо ўгрэецца і пачынае набываць мову. І гэта мова чэрава матулі была ніколькі не горкай, не жаласлівай. Нейкая абвяшчальная яна была. Так абвяшчае сябе жаўтароты верабейка, што першы раз хапіў, каўтнуў з зялёнага лісціка бярозы кропельку, слязінку вады, маладой расы. Мо так нікому не чутна падае голас і пушынка дзьмухаўца перад тым, як набыць крылы, залунаць пад небам і ўгрэўным сонейкам. І то быў голас, здалося Моці, яго, калі ён прачнуўся пасля ціхага часу ў ложку разам са Светкай. І адчуванне гэтага ўласнага голасу нібыта апякло Моцю. Апякло як загадзя, як крыху наперад, пякучым агнём і зыркім полымем будучыні. Яго ўласнай і непазбежнай будучыні. – Што ж гэта значыць, што ж гэта значыць, – вусцішна і амаль нема закрычаў Моця. – Гэта і ў Светкі цяпер можа завесціся жабянё? – Ды не, сынок, не. Дзеці зачынаюцца зусім інакш. – Як, як інакш?.. Толькі не нада мне ля-ля пра капусту і бусла. Я ўжо прыглядаўся да капусты. Вусені там, вусені адны, што караеды пражэрлівыя і брыдкія, зялёныя ў сярэдзіне ад соку капусты. – Вой-вой, – адсланілася ад Моці матуля. – Прагледзела, не ўпільнавала капусту. Пабягу ж зараз… – Не пабяжыш, не ўцячэш… – сказаў Моця. − Ад мяне і праўды не ўцячэш… І пра буслоў мне не трэба. Бачыў я, як той буслік цягнуў у кубло сабе гадзюку. Вось толькі на што і здольныя вашы белыя буслы. Гадзюк прыносяць, а не дзяцей. Брыдота, а не птушка. Я не хачу, не жадаю быць параджэннем бусла. Але ўсё ж тады… Як, адкуль, ад каго? – Ад радасці, ад кароткага нашага шчасця… Ад таго, што мы таксама часам лятаем… Вось і я лятала, лятала і заляцела. – Маці ўнурылася і замоўкла. – Чаму ж ты тады не радая ад таго, што можаш лятаць? Я вось рады, рады, што не з капусты і не ад бусла. Рады таму, што і ты, мая матулька, здольная лятаць. Рады… – Моця гаварыў гэта, але ўжо не зусім верыў, што ён сапраўды рады. Мімаволі яму здавалася, што час яго палётаў заканчваецца. Ці ж давядзе яго да дабра гэтае жабяня ў жываце маці. Дагэтуль ён быў адзіны, непаўторны і любы. А цяпер гэту непаўторнасць і любасць бацькам прыдзецца дзяліць надвое. І якая доля дастанецца яму. Ён зноў наблізіўся да маці, прытуліўся да яе жывата: – Дай паслухаць. – Прыпаў вухам, амаль да голага распранаючы маці. І яму так урэзалі па вуху, нібыта ён рабіў нешта вельмі і вельмі непрыстойнае. Так урэзалі, што ён адхіснуўся, адпаў ад чэрава маці, як адпадае перасычаная п’яўка ад цела чалавека. – Брыкаецца. Глядзі ты, брыкаецца цялічка-сястрычка. Біцца будзем, вой будзем біцца… Падумаў, памаўчаў і нечакана загадаў маці: – Садзіся і разяў рот. І такая рашучая непрыхільнасць чулася ў яго голасе, што маці без ваганняў адразу ж і падпарадкавалася, як дзяўчынка. Моця схіліўся да шырока разяўленага рота матулі: – Дабранач. Дабранач, сястрычка! Пра Моцю і хлопчыка Вовачку Увогуле Моця быў добры. На чужое ніколі не зайздросціў і не квапіўся, але і сваім не прыкідваўся. Заўсёды ўсмешлівы, ласкавы і шчодры. Мо толькі залішне задуменны. Хто ведае, пра што ён думаў, а думаў ён без перапынку, калі толькі так можна сказаць, калі гэта магчыма думаць увесь час. Гэта ж вельмі цяжкая праца. Недарэмна ж кажуць: індык думаў ды ў суп трапіў. Часам яму карцела спытацца ў таго індыка, пра што ён думаў перад супам. Але Моця саромеўся і трохі пабойваўся яго. Бо гэты мысляр чамусьці не ўзлюбіў Моцю. Як толькі ён аказваўся паблізу, кідаў і свой хаўрус, і сметнік, і грады. Адразу ж чырванеў грэбнем, прышпорваў і з усіх ног капацеў да яго. Толькі хвост пагойдваўся ўсім пер’ем. Не было ў Моці еднасці з індыком. Што тут зробіш. У кожнага чалавека у яго жыцці павінен быць свой індык. І Моця яго ці не любіў нават. За тое, што ў яго быў толькі індык, а не хто-небудзь іншы. На індыка ў Моці меўся дубец. І той міратворчы дубец, без якога Моця не выходзіў з хаты, індык разумеў і паважаў. А так ворагаў, апроч індыка, не мелася, бо Моця да ўсяго жывога быў натхнёны і спагадлівы. Нават жабе саступаў дарогу. Брыдкая, так, брыдкая, але хто ведае, што ў яе наўме. Возьмеш гэтае пудзіла тагасветнае ў рукі, а яно ж адразу і сікне табе. А потым з’яўляюцца бародаўкі, як на скуры ў рапухі. Нікому ўжо не падасі рукі. Але і гэта яшчэ не самае горшае. А калі тая ж рапуха у тваіх руках ды перакінецца ў царэўну. І мілуйся тады ўсё жыццё з прыгажуняй, якая толькі ўчора яшчэ была жабай, растаптанкай. Але Бог засцерагаў Моцю ад такой долі, бо, пэўна, любіў яго, як і Моця любіў усё, што рухалася, поўзала, лятала і спадобілася, мела талан нарадзіцца на гэтай зямлі. І Моцю мо якраз за гэта замілаванне ўсім існым на свеце любілі ўсе і ўсё. На яго нават сабакі не брахалі, хаця ён і не надта выпрабоўваў іх намераў і адносін да яго. Ведаў, што прызначэнне іх рознае, і яму з яго прызначэннем трэба пільнавацца, каб лішні раз не перайсці дарогу, і не толькі сабаку, а нават мурашу, калі той выйшаў на сцежку свайго жыцця. І мурашы яго ніколі не кусалі, нават тады, калі ён замінаў ім рухацца ў непадуладную яму мурашыную невядомасць. Тыцкаліся шырокай лабацінай ў яго палец, пэўна, нюхалі, каб пазнаваць, другім разам мецілі сваёй мурашынай кіслатой і абміналі. Нюхаць, а часам і смактаць той мечаны палец было шчымліва соладка. Нібыта мураш яму нешта мовіць, перадае. А ён не разумеў яго, як і мураш не разумеў, бо мовы ў іх былі розныя, абодва яны непісьменныя, хаця Моця ўсе літары ўжо ведаў, а вось слова мурашу скласці не атрымлівалася. А хацелася, так хацелася паразумецца, што аж у носе рабілася кісла. На самой справе кісла. І ў носе, і ў роце, і чых нападаў ад мурашынага паслання, аднаго толькі паху яго таямнічага жыцця, закліку некуды ў баравую неспасціжнасць. Мо нават у мурашнік. Царом. Але мурашыным царом ён нік не мог быць. Па-першае, зноў тое ж самае – мовы іх не ведае. Хаця сёння гэта не перашкода, колькі іх, непісьменных і бязмоўных цароў на свеце. А па-другое, і мо галоўнае, у мурашоў не цар, а царыца, як у пчол матка, і з крыллямі. У яго ж і прызнакаў тых крылляў не пазначалася. А так ён не супраць стаць хоць і мурашыным, але трошкі царом. Прываблівала і ўлада, і пасада, і сам мурашнік. Не надта, праўда, упарадкаваны. Але ж мядзяны, сапраўды з пахам мёду ў пагодны дзень, узнёсла дрыготкі, нібы касмічны карабель перад стартам. І ўсе мурашкі на тым караблі такія паслухмяныя, такія працавітыя. Быць царом над імі адна асалода. Ён бы іх навучыў і свабоду любіць, так яны былі любыя, нават родныя яму, як і наогул быў любы і родны ўвесь белы свет. І Моця зычыў яму дзе толькі і як мог. Зноў жа, не папускаючыся сваім, але і не прыпадаючы да чужога. Неяк на іх падворак забегла суседская кошка. Моця адразу яе злавіў, хаця яна і не прагла быць злоўленай. Але ў яго хапіла спрыту. Згроб у абярэмак і, нешта ласкава нашэптваючы ёй, панёс да плоту суседкі, бліжэй да яе роднага котлішча. З цяжкасцю і не без стратаў сабе, бо не думайце, што кошка ацаніла яго клопат, верашчала і драпалася, супраціўлялася, ды яшчэ як. Толькі і ён быў такі ж зацяты. Данёс і прапіхнуў на суседчын двор у шчыліну, малаватую нават вераб’ю. Прапіхнуў і радасна абвесціў: – Ма’ія Г’ігоеўна, Ма’ія Г’ігоеўна. Я вам кошку падаіў. − Што зразумела, на яго мове зусім не значыла, нібыта ён сапраўды падаіў кошку – проста падарыў яе суседцы. Хаця мог і падаіць. У коткі, пэўна, былі кацяняты. І пакуль Моця пакутна праціскаў яе праз шчыліну, кошка, вылузваючыся, акрапіла Моцевы рукі малаком. А да малака Моця быў куды як ласы. Ён бы мо і не пагрэбаваў малаком коткі, толькі палічыў, што кацянятам яно больш патрэбна. А да ўсяго маці яшчэ завецца: калі ты сапраўдная маці, то дзяцей трэба карміць. Малако праз край ужо ліецца, а яна шлэндае немаведама дзе па чужых падворках і спакушае яшчэ яго сваім малаком. Ці ж варта дзяцей заводзіць, калі ты іх не корміш. І вы думаеце, кошка ацаніла яго клопат? Як бы не так. Скочыла, вызверылася на Моцю і сыкнула, што гадзючка. Але гэта няўдзячнасць коткі не адбіла ў Моці ахвоту да добрых спраў, клопату і любові да ўсяго жывога. Гаспадарчы быў, заботны і кемлівы, гарнуўся і млеў сэрцам да ўсіх і да ўсяго на гэтым свеце. Але ж было і выключэнне. Меўся ў яго жыцці той адзіны і смяротна нялюбы яму. Хлопчык Вовачка. Во каго ён ужо ненавідзеў, дык ненавідзеў, таксама, калі не болей, як усіх і ўсё любіў. Таму што бацькі з тым хлопчыкам не давалі яму жыцця. Ледзь ён толькі ў хаце ці на падворку, а то і са двара чым-небудзь цікавым па-за хатай зоймецца, як усе яны ў адзін голас: – А вось хлопчык Вовачка так бы не зрабіў бы… А як гэта так і чаму не зрабіў, не гаварылі. Бо, пэўна, не разумелі, што так толькі трэба рабіць, таму што цікава. Усё цікавае пачынаецца толькі па-за хатай. І асабліва пасля дажджу, які наліваў пасярод вуліцы такую лужыну, такую лужыну, што каб паглядзець на яе, прылятала нават аднекуль з лесу варона. Моця пасябраваў з той варонай. Ёй таксама была цікавая і вельмі патрэбная лужына сярод вуліцы. Варона звычайна прыносіла з сабой скарынку, пэўна, сухога і чэрствага хлеба і размочвала ў лужыне. Разумніца разумніца, але дурная. Кідала скарынку на краі лужыны, дзе было малавата вады, углыб не лезла, баялася. А вось Моця ніякае глыбіні не баяўся. Гэта ж так прыемна, калі пясок засмоктвае ногі, а ты іх выдзіраеш, выдзіраеш. Моця ледзь не подбегам кідаўся, каб дапамагчы вароне правільна размочваць хлеб. Але варона звычайна ўцякала, прыхапіўшы хлеб, жадобіна. Уцякала ды яшчэ незадаволена каркала. І так злосна і гучна, што апошнім разам Моця ад нечаканасці усім тварам, усёй апраткай ляпнуўся ў лужыну. Што тут пачалося: – Хлопчык Вовачка ніколі б не палез у такую твань, хлопчык Вовачка абышоў бы бокам, хлопчык Вовачка заўсёды слухаецца бацькоў. – То ён мо і не хлопчык, – слушна дзівіўся Моця. – Як гэта заўсёды слухацца бацькоў? – Не, хлопчык, толькі акуратны і паважае старэйшых. – Яны яго б’юць? – А яго няма за што біць. Ён жа шкоды ніколі не творыць і не лезе, куды не дазволена. – Нават тады, калі ніхто не бачыць? – Нават і тады. – Не, ён не хлопчык… Нават тады, калі ніхто не бачыць? Дурань нейкі ваш хлопчык Вовачка. – Разумнік, такі ўжо разумнік, што большага і ў свеце не знойдзеш… Моця хацеў нешта сказаць бацькам, але стаіўся, таму што нечакана да іх далучылася бабуля. А Моця адчуваў, што ў яе слоў будзе болей, у яе сёння маецца больш чаго сказаць і яму, і бацькам. І як у ваду глядзеў, бо папраўдзе глядзеў у ваду, у лужыну. – Гэта ж што надоечы ўтварыў. Перад самым дажджом, ужо маланка б’е, грамы грымяць, а ён залез на яблыню і не злазіць. Я, як квактуха, вакол той яблыні: “Моцечка, злезь, Моцечка злезь. Я табе яблычак дам, чырвоненькі. Спеленькі.” А ён: “У мяне і сваіх хапае. Зялёненькіх. Лезь сама сюды, я і з табою падзялюся”. ¬“А мандарынчыка не хочаш?” “Не спакушай мяне, старая, мандарынамі. Я не прадаюся.” “Ага, тады бачыш маланкі, чуеш гром? У сухую навальніцу такіх, як ты, маланка і гром забіваюць на дрэвах.” “Праверым. Мо забіваюць, а мо і не забіваюць. Пажывем – убачым.” “Дык ужо ж не ўбачыш.” “Відно будзе…” – Так і не злез, паршывец, пакуль не ўсчалася у небе і пры зямлі такая калатэча, што мне нават млосна зрабілася. І тое злез не таму, што спалохаўся. Напароўся тых зеляпушчых яблык так, што аж прыперла яму… – Не прыперла, – запярэчыў Моця. – Прыперла, прыперла. – Не прыперла. – А то я не бачыла і не чула. Прыперла, прыперла. – Не дабачваеш ты, баба, і не дачуваеш ужо. – Я? Недабачваю? Я не дачуваю? А скуль тыя яблыкі сыпаліся з-за пазухі, з кішэняў і з усіх дзірак жыўцом перла, бы антонавак мачоных у хату занеслі. – А тут ты ўвогуле хлусіш, баба, – зніякавеў Моця. – Цыц, – цыкнуў бацька. – Дык ты да ўсяго яшчэ і … – Не, не… – Тваё “не” зразумела, ты не хлопчык Вовачка, калі яшчэ і… Гэта апошняе “і”, здаецца, канчаткова ўжо дабіла Моцю. – Ну і бярыце тады сабе ў сыны гэтага паслухмянага хлопчыка Вовачку. Бярыце! – выгукнуў ён. Бацькі пераглянуліся і дружна мовілі: – Сабе? Хлопчыка Вовачку? А што, гэта неблагая прапанова, – кіўнула галавой маці. – Бацька, як ты мяркуеш, калі мы замест гэтага паганца Моці возьмем сабе ў сыны хлопчыка Вовачку? – Добрая справа, – падтрымала маці бабуля, – я хоць на старасці гадоў адпачну. А то ў мае гады па дрэвах лазіць… Моця аслупянеў і стаіў дыханне. А бацька, крыху, здаецца, згодна памаўчаўшы, запытальна сказаў: – А мо дадзім яму выпрабавальны тэрмін. Будзем цяпер адсочваць, Моця, кожны твой крок. І калі што, няма ж іншага паратунку, памяняем цябе на хлопчыка Вовачку… І пайшло, паехала. Дзе ж ты набярэшся таго паслухмянства, як ні пільнуйся, абавязкова ж, на думку дарослых, што-небудзь зробіш не так, куды-небудзь ды ўляпаешся. І адразу ж: – Дзе ж гэта той хлопчык Вовачка… Моця зненавідзеў да скрыгату зубоў паслухмянага і таямнічага хлопчыка Вовачку. Яму б толькі ўбачыць, ці нават адчуць яго, як ён адчуваў мурашоў па паху кіслаты. Уга, Моця ведаў бы, што з ім рабіць. І ён паўсюль шукаў хлопчыка па імю Вовачка. Але на шчасце ці на хваробу Вовачак нідзе паблізу ў яго асяроддзі не было. Усё толькі Дзянісы, Максімы, Арцёмы і адзін нават Карп. Быў, праўда, адзіны, ды таксама не зусім Вовачка. Дзядзя Валодзя, але стары, лысы і казлабароды, таксама брыдкі, але ж не Вовачка. Да ўсяго, у яго была маладая жонка, нядаўна ажаніўся. І яму з гэтай маладой жонкай, відавочна, не да таго, каб памяняць Моцю на сябе. Хаця Моця і перасцерагаўся і пабойваўся яго: сёння ён Валодзя, а заўтра, глядзі, стане і Вовачкам… І так боязь і перасцярога замены сябе на Вовачку доўжылася да таго часу, пакуль не надышла пара пачынаць школу, ісці ў падрыхтоўчы клас. І Моця пайшоў у школу, молячы ў душы, каб не сустрэцца з якім-небудзь чысценькім і паслухмяным, выдатнікам ад нараджэння Вовачкам. І сустрэўся ж такі. Сустрэўся там, дзе і ў думках не меў сустрэцца. У кустах. На клумбе каля прыступак школы высоўваў галаву з кветак і бэзу нейкі бялява-беленькі хлапчук, і апратка беленькая, і ручкі беленькія, і галоўка ў беленькіх кудзерках. Стаяў і загадкава пасміхаўся, гледзячы на Моцю. І Моця адразу пазнаў яго. Пазнаў, таму што ўжо некалькі гадоў, ці не кожную ноч сніў яго ў сваіх снах. Для вернасці, праўда, спытаўся ў бацькі: – Хто гэта? – Гэта? А хлопчык Вовачка. Моця адшпурхнуў ад сябе букет асенніх астраў, якія сілай навязала яму бабуля, скінуў пінжачок, чамусьці нечакана для сябе перакруціў з шыі за плечы гальштук і кінуўся да хлопчыка Вовачкі, нашэптваючы праз сцятыя зубы: – Дык вось ты дзе, хлопчык Вовачка! Схаваўся ў кветніку. Ёсць у цябе кветкі, але будуць яшчэ і ягадкі. На гэтых словах ён падскочыў, намерваючыся ашчаперыць хлопчыка Вовачку за шыю і паваліць яго. І як ні дзіўна, паваліў. Вовачка, падаючы, паспеў расквасіць яму нос і пусціць юшку. А ў дадатак, як сказалі потым дактары, зламаць дзве рабрыны. Праз гады і гады гэта дазволіла Моці сцвярджаць, што ён яшчэ ў маленстве быў змагаром, амаль што дысідэнтам: біўся з самім Уладзімірам Ільічом Леніным. І пацярпеў, пацярпеў ад Савецкай ўлады. Via est vita, альбо Моця на сцежцы вайны Пасля дзяржаўных святаў, а іх было адразу да чортавай матэры: і Дзень Перамогі, і Дзень незалежнасці, і вызвалення Мінску, і яшчэ… адным словам, у адзін дзень усё не ўвабраць, Моцю зацікавіла яго біяграфія. А больш дакладна – гераічнага ён роду ці не. Усе ж яго хаўруснікі былі гераічнага паходжання. І калі не самі героі, то шляхетных, панскіх каранёў. У гэтых каранях Моця, праўда, моцна сумняваўся. Прысеў мужык пад хвойкай – вось табе і пан Сасноўскі, пад грабам – Грабоўскі. А Моця – Махахей, а па маці яшчэ горш, Барздыка. Куды з такімі прозвішчамі. Ні ў прэзідэнты, ні ў бізнес не сунешся, як у полі абсевак. Але ж гэта першае калена. А мо ніжэй ці вышэй… Што там за каленам вышэй? Атрымлівалася не вельмі гожа. І Моця звярнуўся да матулі: раскажы ды раскажы сваю біяграфію. – Адчапіся, – нядоўга думаючы, адказала маці. – У мяне малако табе ж закіпае. Таго і глядзі, збяжыць. – Далей пліты не ўцячэ, – супакоіў маці Моця. – Во як хвастану рушніком, дык і ў цябе з носу прама ў рот нешта ўцячэ. Моця пакрыўджана адышоў ад маці. Намёк, што ў яго з носам нешта нялюдскае, зразумеў. Але адышоў недалёка. Да бабулі, у якой рушніка ў руках не было. Спачатку хацеў звярнуцца да бацькі. Але адчуў – гаворкі не будзе. Той быў надта заклапочаны. Толькі ўчора набыў і прывёз новы халадзільнік, апошняга, як казаў, пакалення. Сёння ўзяўся вывучаць інструкцыю і спатыкнуўся галавой. У інструкцыі было напісана, што ў халадзільніку забараняецца захоўваць спіртавыя напоі моцнасцю сорак і болей градусаў. І бацька ніяк не мог уцяміць, радавацца яму ці сумаваць. Не мог даць веры, што і ў нас нарэшце дамагліся вырабляць такія мудрыя рэчы. Галава была занятая, дзе ж і як цяпер захоўваць напоі. – Мо то выпіваць адразу да донца, – быў заклапочаны бацька. І Моця наўпрост звярнуўся да бабулі з тым жа пытаннем, што і да маці. Бабуля, хаця Моцю гэта і цяжка ўявіць, біяграфію мела. На ўсе гэтыя святочныя дні яе некуды запрашалі, уганароўвалі граматамі, кветкамі. І ў Моці ўжо была алергія на іх: нелады з тым жа носам. Каму свята, а каму… – Ай, якая ў мяне біяграфія… – паспрабавала ўнікнуць дапытлівасці ўнука бабуля. Але не на таго трапіла. Да ўсяго, Моця адчуў, што тэма ёй блізкая. Бабуля не супраць пагаварыць пра сваю біяграфію. Бясконцыя святы, ветэранскія шэсці па гораду не прайшлі дарэмна. Бабуля стала гаваркая, хоць і стрымлівалася, але гаварыла пра сябе ў множным ліку накшталт: ”Мы, з божай ласкі імператар Мікалай другі…” – А якая ў мяне ў мае гады біяграфія, унучак. – Ну як жа, баба. У цябе ж былі і матка, і бацька. – Гэта было, было. – Дык хто яны, якога роду? – Роду? Да свінапасы мы. Усе свінапасы, – не без гонару адказала бабуля, нібы выхваляючыся, ды што там нібы. Відавочна выхваляючыся сваім патомным свінапаствам. – І ты таксама свінапаска? – каб толькі не пакрыўдзіць бабулю, спытаў Моця. – Я горш, унучак. Моцю гэта горш зацікавіла: – Як гэта можа быць яшчэ горш? – Ды так, унучак. Так атрымалася. – Ты ж вайну ваявала… – У тым і справа, унучак, што ваявала. Партызаніла… – І медаль маеш? – А то ж… – бабуля замоўкла і яўна не жадала працягваць гаворку далей. – За што цябе ўзнагародзілі, за гераізм? – А то ж… За гераізм. За падрыў… – Дык ты ж падрыўніком была? – А то ж… – І дзе ён, твой медаль? – На могілках, унучак, на могілках… Медаль на ўсё жыццё падвесіла на шыю сабе. Мужа свайго, а табе – дзеда. – Нічога не разумею, – сказаў Моця. – Давай талкова і па парадку. – Па парадку дык па парадку. Бо хутка ўжо, сальёмся са сваім медалём. Два бакі аднаго медаля. Пайду да яго і побач лягу. І ляжаць будзем, пакуль не саржавеем. Маці твая, мая дачка, не ведае. А табе паспавядаюся. І бабуля пачала спавядацца. У вайну ёй было мо трохі больш гадоў, чымсьці сёння Моці. Але яна была, як сама казала, баявая. А да ўсяго ж галоўка добрая, а вочы, вочы, такіх ужо сёння не вырабляюць. І падрыўнікі любілі з ёй у якасці разведчыцы хадзіць на чыгунку. Яна ішла наперадзе іх, усё вышныпарыць і парушынкі не ўпусціць. І толькі пасля гэтага выходзілі на рэйкі і падрыўнікі. Так было і на той раз. Бегла яна з чыгункі, ног пад сабой не чула. Было да каго бегці. Хлопец там адзін быў, якому яна заўсёды радая была ўслужыць. Але набліжаецца яна да партызан, а хлопцу таму трэба ж… Якраз прыспічыла. Толькі ён прыладзіўся, зняў папружку, расшпіліў гузікі, тут і яна. Дых перахапіла: яна ж на яго малілася, яна ж яго на бажніцу гатова. А ён, як і ўсе, у кусты ходзіць… – Я ж не ведала, што гэта ён ад нашага харчу – гнілой капусты. І такія мяне крыўда, злосць і помста вочы залілі, свету Божага не бачу, – гаварыла бабуля. – Толькі ён наважыўся міну закласці, як я яго імгненна размініравала. Не памятаю, як і выляцела: хенде хох! Што па-немецку – рукі ўгору. Ну, ён ад разгубленасці рукі ўгору. А потым як даў гону… Ніколі ў жыцці не бачыла, каб людзі так бегалі. Скажы хто, не паверыла б, што так хутка можна бегаць. Куды там алімпійскім неграм. Бачыў, як заяц ад сабакі на адных задніх нагах па полі скача, бо пярэднія не паспяваюць за ім? Аўстралійскіх кенгуру бачыў? Я думаю, што гэта нашы зайцы толькі пужаныя. Вось так і ён. Жвавы хлопец. Толькі куды ты ўцячэш… Штаны па лытках целяпаюцца. Гэта бег, як ногі ў мяшку… Вось так я і атрымала свой медаль. На чыгунку больш ні нагой, спіхнулі на кухню, усю партызанку бульбу абірала… – Але ж медаль далі, узнагародзілі? – Жадаючы суцешыць бабулю, спытаў Моця. – Узнагародзілі, а як жа. Твой дзед за пазухай і прынёс мне ўзнагароду. Козачку беленькую. Я ад крыўды так і не спытала, дзе ён яе ўзяў. Да ўсяго ж козачка падрасла і аказалася казлом. – Тым самым, што на партызанскім парадзе выступаў? – Не, унучак… Але хто ведае. – Я ведаю, – сказаў Моця. – Тым, тым. – Хай будзе і тым… Колькі ж гэта звычайных казлоў на парадных прэтэндавала? Не менш, чым былых свінапасаў на прэзідэнства… Але я ў адказ на казліны падарунак твайго дзеда пісталет нямецкі іменны ў яго скрала. Бліскучы, нікеляваны… – Ён і зараз у цябе? – Бог убярог. Я схавала яго ў лесе. У дупле дуба, а якога – і забылася. Да ўсяго там міны засталіся. Партызаны замініравалі падыходы ў свой табар. А ён лагер перавярнуў, шукаючы. Скоса пазіраў на мяне, толькі і я вочы не адводзіла і маўчала, як партызан… Вось так мы і шуткавалі адзін з аднаго, пакуль да шлюбу не дашуткаваліся. Але і потым маўчала. Перад смерцю яго толькі прызналася, што гэта я нарабіла. Ён дараваў. Толькі наказаў, каб я ўсё ж знайшла той дуб. Забрала пісталет, прынесла і закапала на яго магілцы. Некаторы час бабуля з унукам маўчалі. Потым Моця спытаў: – Выканала наказ дзеда? – Дзе там. Гэта ж у лесе столькі дубоў… Грэшная я, грэшная… – Не перажывай, – сказаў Моця. – Я выканаю наказ дзеда. Дай толькі падказку. І бабуля дала яму падказку. Моця збіраўся ў дарогу грунтоўна. Жыццё набыло мэту. У яго і раней была думка пахадзіць па свеце. Гэта ж колькі прыдуркаў па зямлі сёння бадзяжыць. І пешкі, і на веласіпедах, і па моры. А ён што, у Бога цяля з’еў. І бацькі ацэняць, калі ён часова знікне, і ён адпачне. А то кожную хвіліну Моця ды Моця. Апроч пошукаў бабулінага дуба з пісталетам, мелася ў яго яшчэ і свая патрэба выправіцца ў дарогу. Недзе якраз у тых мясцінах, дзе партызаніла бабуля, бруілася ў дуброве невялікая рачулка. Да таго ж свая Моцю, што слёзы набягалі. Моця колісь адпачываў на беразе яе з бацькамі. І нейкі рыбак падараваў яму ножык. Такі ладны складнічок, што Моця не разлучаўся з ім ні на хвіліну: нозік, нозік, нозік. Мой нозік. Бацька ад граху далей забраў яго і кінуў у рэчку, а яму сказаў: сам утапіўся. Як жа Моця плакаў. Да ночы, зорак каля вады сядзеў, маліў нозіка выплыць. І вось прыспеў час вярнуцца да таго нозіка, які яму даўно ўжо стаў ножыкам і нават сцізорыкам. Не падумайце толькі, што ён такі малы і няцямны. Ведаў, нозік даўно саржавеў, спрах. Але рэчка, якая прыняла яго, дуброўная пятляначка, захавалася. Падрасла рыбная драбяза, якой ён цешыўся ў той далёкі час. Яго рэчка, яго рыба, белы ласкавы прыбярэжны пясок, лазнякі і ракіты. Ён павінен праведаць іх, бо на свеце існуе нешта больш значнае, чым нейкія добра вядомыя ўсім рэчы. Повязь нейкая нябачная іх з чалавечым вокам. Непарыўная нітачка з колішняга, бесклапотнага дзяцінства ў дарослае жыццё. Будзь то бабулін ці дзедаў пісталет, альбо яго нозік. Усё, што заўгодна. І гэта трэба адчуваць нюхам, як разумее і адчувае гэта сваім нюхам ён, амаль ужо дарослы чалавек, сённяшні Моця. Па нюху ён і выйдзе на сваё, дзедава і бабуліна дабро, хаця гэта будзе і цяжка. Але ж на тое ў ваўка і ногі. Вось чаму Моця збіраўся ў свой паход як на вайну, у тыя ж партызаны. Напакаваў бацькаў вайсковы рэчмяшок ванільнымі сухарыкамі і баранкамі. Разам з тушонкай ўкінуў дзве банкі згушчонага малака. Задумаўся над шакаладкай, але не ўтрымаўся, узяў. А вось ад шакаладных цукерак адмовіўся на карысць ледзянцоў: больш практычна і па-даросламу, па-мужчынску. Шматок сала, запалкі, бацькаў паляўнічы нож у скураным футурале. Здаецца, усё. І ледзь не забыўся галоўнага, компіка, ці, як маці яго звала, камбікорміка. Недарэмна імя яму Умка. Моця яго вельмі любіў і вельмі баяўся. Надта ж разумны, мо больш разумны, чым Моця. Палец у рот не кладзі. Адкусіць адразу на дзвюх мовах. Але лепш мець справу з адным небяспечным разумнікам, чым з дзесяцьцю дурнямі. Вырашыў пачаць падарожжа на метро, а там ужо як дарога ляжа. Тым больш, што ўсе дарогі браліся ад выйсця са станцыі метро “Кастрычніцкая”. Там, на плошчы, ляжаў чатырохкутны ўказальнік з таксама каменнымі пянькамі побач. На іх зручна будзе прысесці перад дарогай, развітацца з горадам. Моця і раз, і другі, і трэці абышоў указальнік, уважліва прачытаў усё, што там было напісана: “Дарогі, вечныя дарогі, Няма канца вам, ні супынку. Вы жывы кожную часіну. Якуб Колас. – Дзякуй, дзядзька,– уголас мовіў Моця. – Слушна, вельмі слушна. А на процілеглым боку другі надпіс: “Via est Vita.” “Дарога – гэта жыццё.” Абедзве гэтыя цытаты Моця ўспрыняў як пахвалу сабе і напутнае слова. А вось з прызначэннямі напрамкаў свету яму здалося нешта не так. Адпаведна сонцу ён бы іх крыху развярнуў. Далей Моця таксама ўважліва пачаў вывучаць надпісы, накірункі і адлегласці да вялікіх гарадоў. Да Масквы было 700 кіламетраў. Далекавата. Добра, што яму туды не трэба. Да Варшавы крыху меней – 600. Ужо лягчэй, хаця і Варшава была яму як зайцу кенгуровая сумка. А вось Гомель яго суцешыў – толькі 315 кіламетраў. Таксама багата, ды толькі ў Гомлі яму рабіць няма чаго. Кавалак шляху, гарадок, да якога Моці трэба было кіравацца, быў цяпер на адлегласці ад яго 227 кіламетраў. Але і ў сам той гарадок Моці нечага было забрыдаць. А калі ісці яшчэ і напрасткі, – будзе значна карацей. Такім чынам Моця вызначыўся, можна было ўжо і прысесці на дарожку, што ён і зрабіў. Зняў з плячэй рэчмяшок, уладзіўся на каменным пяньку. Але сядзець на ім было няёмка: востранька, мулка і халаднавата. Моця перабраўся на чатырохкутнік. Па левую ад яго руку за праспектам, каля шыкоўнага гмаху на вершавінах дрэў драла горла гурганнё, нібы гэта была іх рэзідэнцыя. У плечы яму з прысадзістага двухпавярховага будынка пазіраў надпіс: “Подвигу народа – жить в веках.”А ў вочы біла рэклама нейкага “Horisont”а телекома”. Непадалёку ад яго, па правую руку, завіхаліся дзве машынныя буравыя ўстаноўкі. Вішчэлі, скуголілі, не давалі засяродзіцца. Моця пра сябе паслаў іх некуды, але недалёка. А вось рэклама “Horisont”а выклікала ў яго задавальненне. Бо там спачатку прабліснула: “И это свершилось!” Што – ні па-руску, ні па-беларуску – не ўдакладнялася. Але Моця і без удакладнення ведаў, што. Наступная рэклама легла на сэрца амаль голубам: “Вкусно есть – полезно.” Телеком ведаў справу. І Моця вырашыў паслухацца мудрасці. Дастаў з рэчмяшка сала, акраец чорнага барадзінскага хлеба, рэшткі пачатага, няўзнак прыхопленага са стала на кухні селядца. Але адразу есці не стаў. У яго, як маці гаварыла, мелася дурная прывычка, словам не збыць і таўкачом не выбіць: садзіцца за стол толькі са сваім Умкам. Уключаць яго, есці і забаўляцца. І ён дастаў свайго Умку разам з прыладамі, правадкамі і запаснымі, на ўсякі выпадак, батарэйкамі. Адкрыў, расклаў каля ног. Пачаў выбіраць гульню. Абраў Nex Mines, Mines Weeper – мініраванне і размініраванне. Не прыкмеціў, як усё навокал сцішылася. Але ці не адразу да гэтага да Моці наблізіліся дзяржаўным крокам два амапаўцы. Моця не звярнуў на іх увагі. АМАП у горадзе – гэта ўжо звыкла ўсім. Адзінае, на чым спыніўся яго позірк, абутак: зашнураваныя з высокімі халявамі ні то боты, ні то чаравікі. Мне б такія ў дарогу, пазайздросціў Моця. – Чым ты гэта тут займаешся? – Не падыходзячы да Моці, спыталіся амапаўцы. – Ды хіба вы не бачыце, – заняты Умкам, адказаў Моця. – Мінірую. – І што ж ты мініруеш? – А вунь тое гурганнё, – хітнуў у бок аціхлых птушак Моця. – І ў цябе гэта… – Дыстанцыйны пульт, – сказаў Моця. А пра сябе падумаў: ну, абалдуі, ну абалдуі… – Хутка пачну падрыў. Амапаўцы на некалькі крокаў адышлі ад яго. Паглядзелі адзін на другога і спрытна і суладна ўзброіліся перагаворнікамі. Што яны гаварылі, Моця ўжо не чуў. Разбіраўся з салам і селядцом. Але не паспеў як трэба нарэзаць і пачаць есці, здаецца ж, хвіліны не прайшло, як убачыў, што праз праспект, парушаючы ўсе правілы руху, праз мацюкі кіроўцаў і роў клаксонаў іх машын, бяжыць міліцыянт. І праміком да яго, да Моці. Маёр, запараны, як з лазні: – Что же, мальчик, ты надумал? – А нічога, – здзіўлена адказаў Моця. – Наладжу кантакт з Умкам і пачну падрыў. Не змеціў, як ад нечаканасці націснуў на компіку не тую кнопку. І той пакрыўджана і гучна нешта выдаў на англійскай мове. – Эй, кто у тебя там разговаривает? – Кіраўнік, – адказаў Моця. – Прыспешвае. Бо бегаюць тут усякія… маёры. – Понял. Все понял, – ласкава цяпер загаварыў маёр. – Может, ты бы перекусил сначала, – паказаў рукой на раскладзены на рэчмяшку наедак міліцыянт. – Может, и вып и л бы. – Дык я і кажу, не даеце, лезеце пад руку. – Хорошо, хорошо, мальчик. Спокойно, только спокойно. – Всенепременно, – на мове маёра адказаў Моця, даючы яму зразумець, што ён не лыкам шыты, валодае і чужымі мовамі. – А вы што, п’юшчы? – Употребляю, – мовіў маёр, але схамянуўся, пачаў блытана заграбаць моўленае, доўга і нудна распавядаць. Гаворыць, гаворыць. А сам зірк-зірк па баках. І на праспект, у далячынь яго, і да Моці: – А что это у тебя в рюкзаке, мальчик? – Нічога, – адказаў Моця. − Усё маё. – Правильно. Хозяйственный мальчик, молодец. Как говорили древние греки: все мое ношу с собой. – Што, што? – Латынь, мальчик, все свое ношу с собой. – Правільная латынь. Правільныя грэкі. Толькі чаму гэтыя грэкі на латыні гавораць. Яны што, таксама з беларусаў? – Похоже, похоже, мальчик. Потому, наверно, и вымерли. – Вымерлі? – жахнуўся Моця. – З чаго ж, чаму ж? – Смешливые были. – І ад гэтага паміраюць? – Еще как. Смешинка в рот попадет, и аллес капут. У тебя ведь тоже. – Здараецца, здараецца, – пагадзіўся Моця. Калі подмазку ад патэльні маці праглынеш. Пад гэтую гаворку Моця і не ўбачыў, як хуценька, пакінуўшы нават у свідравінах буры, узняліся і з’ехалі некуды буравыя машыны. І тыя буры гола тырчалі ў неба сталёвымі зашмальцаванымі ўверсе сэрцавінамі. А на плошчу, а на плошчу, Божухна мілы, пачалі ўязджаць нейкія страшыдлы. Больш-менш прыстойна і пазнавальна выглядалі з закратаванымі вокнамі варанкі, зялёныя вайсковыя аўтобусы, напакаваныя, што бочкі, амапаўцамі з чорнымі наморднікамі і марсіянскімі шчытамі наперадзе. А ўсе астатнія – монстры. З чэрава аднаго такога монстра, нібыта ён быў цяжарны, выкаціўся невялічкі і нават чымсьці прывабны балотна-зялёны монстрык на гусенічнай хадзе. Амапавец у масцы вёў на почапцы аўчарку, чорную каржакаватую. Без намордніка. А тая ўсё ўгіналася і ўгіналася і чмыхала, чмыхала носам. Пашанцавала, падумаў Моця, пагляджу. Некага будуць браць. Але ўжо ў наступную хвіліну стала зразумела: не некага, а яго. – Берите его, – загадаў маёр адначасова прывабнаму балотнаму монстрыку, амапаўцам і аўчарцы. І Моцю ўзялі. Хутка, жорстка і балюча. Спачатку за шкіркі, а потым падпахі. Літасціва абышлася з ім толькі аўчарка. Але і ад яе Моця не хацеў бы такой ласкі. Яна наважылася пазначыць яго, ужо і нагу падняла, ды амапавец не дазволіў. Абышлося без ганьбы. А ўсё астатняе Моця атрымаў напоўніцу дома. Хаця на якую там поўніцу. Маці хвастанула яго, але не рушніком, як абяцалася, а венікам. Крыўдна, але не балюча. Венік быў в’етнамскі, рысавы. – Вось табе, вось табе ўся твая біяграфія. Ашчадныя ўсё ж венікі для сённяшняй дзіцячай сракі робяць в’етнамцы. Бацька ж амаль не прыклаў да яго сваіх выхаваўчых рук: – Ну, значыць так. Будзем жыць цяпер толькі па-пісанаму. Зразумеў, Моця, толькі згодна інструкцыі. І ні кроку ні туды, ні сюды. Лагодны быў бацька, хаця і стражыўся. Пэўна, нарэшце вырашыў свой клопат з халадзільнікам. А бабуля, бабуля ўвогуле ў яго малайчынка. Падміргнула цішком, калі ніхто не бачыў, і выдала: – У мяне пайшоў, хоць і шалавы. Так, унучак, так. Мы з табой зараз абодва партызаны. Падрыўнікі. Моця уляпваецца ў палітыку Як жа гэта балюча жыць на свеце, будучы ворагам народу. Хаця малым сёння ўвогуле цяжка жыць. Ні ў бацькоў, ні ў бабулі ніякага клопату няма, а ў яго спрэс адно няшчасце. Але няшчасце яшчэ туды сюды. А вось вораг народу – гэта ўжо нештачкі сур’ёзнае. І Моця так-сяк трываў, пакуль быў проста няшчасцем. – Не дзіця, а адна бяда, – гаварыла бабуля. – Куды ні кінь – усюды клін. Не дзіця, а трыццаць тры няшчасці. – Чаму трыццаць тры? – крыўдзіўся Моця. – Чаму для роўнага ліку хаця б не трыццаць? – А таму, – тлумачыла бабуля, – што як наперад, так і назад. Як павернешся, так і ўпернешся. У што-небудзь абавязкова ўляпаешся. Не, кручанае калясо галаву ўсюды скруціць. Накаркала старая, як у ваду глядзела. Хаця асаблівай празорлівасці з яго жыццём і не трэба. На кожным кроку засада за засадай. Усе адно толькі і цікуюць, каб яму падгадзіць. І не толькі дома, на вуліцы, але і ў школе ўжо мода такая пайшла. Не, каб жыць мірна, як заклікаў кот Леапольд, дык… Настаўніца загадала напісаць хатняе сачыненне. Моця слухаў яе на паўвуха, але тэму яго старанна і такім прыгожым почыркам занатаваў у сшытак. Загадваюць – зробім. Прыйшоў дамоў, разгарнуў сшытак і аслупянеў: “Прэзідэнт – гара канстытуцыі”. Бацька прачытаў і таксама аслупянеў: услых, як вачам сваім не верыў, ажно тройчы паўтарыў: – Прэзідэнт – гара канстытуцыі. Што гэта за абракадабра? – А ніякая не абракадабра, – пачула яго здзіўленне бабуля. – Дзіця праўду кажа. Толькі не гара, а камень у нас на шыі. – Памаўчы, старая, а то дагаворышся. Язык не толькі да Кіева даводзіць. І адразу ж да сына: – Ты хоць ведаеш, хто такі прэзідэнт? – Гэта я ведаю, – адказаў Моця. – У нашай хаце ў тэлевізары жыве, час бы і яму за кватэру плаціць. – Глядзі ты, кемны. Слушна, слушна. Моця асмялеў: – А яшчэ бомж ён. – Чаму адразу ж бомж? – Ну… Нам не хоча за кватэру плаціць і сваёй кватэры ў яго няма. Бацька толькі крактануў. Моця ўпэўніўся: ад праўды нікуды не дзенешся. І працягваў: – А яшчэ сынок у яго ёсць. Колька. Амаль мой равеснік. Шкода хлопчыка. – Чаму ж табе яго шкода? – зацікавіўся бацька. – Ну як жа. Электрамабіль амаль ці не за дваццаць тысяч даляраў мае. А паставіць няма дзе… Мо мы ў нашым гаражы месца б знайшлі. Людзі мы ўсё ж, людзі. Пра месца для электрамабіля Моця сказаў ад безнадзейнасці. Зайздросціць ён таму Кольку. Спадзяваўся, паставяць яго электрамабіль у іх гаражы, Колька дазволіць і яму, Моці, пакатацца на ім. Хаця добра ведаў: не дазволіць, не дазволіць. Але хто ведае. Марыць ніхто не забароніць. – Высока, высока лятаеш, – здзівіўся бацька. – Ну, ды дай Бог нашаму цяляці… А што такое кан-сты-ту-цыя? – Знарок па складах сказаў бацька. Моця зразумеў, каб падсекці ці нават абсекці яго. І не даўся. – Мяркую, жонка прэзідэнта. Хаця можа быць і маці. Бо ён увесь час памінае яе і клянецца ёю. Пэўна, і пабойваецца. – Пабойваецца, кажаш… А па вушах не хочаш? – Бацька відавочна стаміўся экзаменаваць ці весці допыт сына. Моця па вушах не хацеў, і таму прамаўчаў. Зацяўся. А бацька вярнуўся да пачатку гаворкі: – Гара, гара канстытуцыі? Забіце мяне, нічога не разумею. Ну і сачыненні вам задаюць. Аднак на акадэмікаў вучаць. – Там яшчэ адна тэма была. Мо больш лёгкая: СМІ – крыніца ведаў. – Што, што? – здзівілася цяпер маці. – А я-то, дурная, заўсёды думала: крыніца ведаў – кніга. – Не, – давёў Моця. – СМІ – крыніца ведаў. Так настаўніца на дошцы напісала. – Гэта ж трэба, куды наша школа сёння сягнула, – сказала маці. А бацька спытаў: – Ты хоць ведаеш, што такое СМІ? Моця трохі пра СМІ ведаў, але сумняваўся – ці то краіна, ці то газета з вельмі блытанай назвай «Советская Белоруссия» ці «Беларусь сегодня». І пасля праколу з канстытуцыяй асцерагаўся лішне ўжо адкрываць рот. Нагаворыш яшчэ на сваю шыю і галаву – вушы не будзе на чым насіць. – Трэба званіць настаўніцы, – параіла маці бацьку. – Ага, званіце, званіце, – абурылася бабуля. – Званіце ўсяму свету, якія ў нашага Моці дасціпныя і разумныя бацькі і сынок іх. Напісаў пісака – не разбярэ і срака. – Хопіць – дастаткова ўжо народнай мудрасці, – асёк яе бацька. – Ужо і мая народная мудрасць вам замінае – усхадзілася старая. – Каб вы яе ведалі, каб вы яе чулі, вам бы і кутніцы павыпірала. – Во-во, ужо да гэтага ідзе, – сказаў бацька. – Але нявыкрутка поўная. Прыйдзецца ўсё ж званіць. Высветлілася, прэзідэнт – ніякая не гара, таму, канечне, і не камень. А ўсяго толькі гарант. Гарант канстытуцыі. Ужо значна лягчэй. – Што толькі там у цябе ў галаве, – апошні раз папікнуў Моцю бацька. – Мазгі ці апілкі. – А што вы ўклалі, тое там і ёсць, – ціхенька піскнуў Моця. Але яго пачулі, яго голасу хапіла, каб бацькі толькі пераглянуліся і змоўклі. Уся сям’я, узброіўшы Моцю ручкай, забяспечыўшы новенькім сшыткам, узялася за справу. Творчы працэс пачаў бацька. Але ж яго адразу і заклініла: – Прэзідэнт – гарант канстытуцыі… Прэзідэнт – гарант канстытуцыі. Прэзідэнт – гара… – Зазірнуў у сшытак сына: – Тройчы гэта пісаць не трэба. Балбес. І балбес не пішы. Але балбес ўжо напісаў. Прыйшлося закрэсліваць. – Сапсаваў новенькі сшытак. На твае сачыненні іх не напасешся, – дакарыла маці. – А ўсё ж, што такое гарант, растлумачце мне, – спытала адразу ўсіх бабуля. Моця зразумеў, што гэта надоўга і сур’ёзна: бацька пачаў глыбокадумна калупацца ў носе, як гэта рабіў і Моця, калі чаго-небудзь не ведаў ці ў нечым сумняваўся. – Гэта пытанне палітычнае, – відавочна жадаючы ўнікнуць адказу, паспрабаваў адбіцца ад бабулі бацька. Але маці не дазволіла: – Сачыненне пішаш сыну. Будзь ласкавы гаварыць зразумела. – Вось і гавары, калі ты такая разумная. А я тут без чаркі… – Яшчэ чаго не хапала… Моця быў задаволены. Пра яго забыліся. Каб жа забыліся зусім. Каб дайшло да таго, што ён тут лішні. Па ўсім, на тое і паварочвалася, бо гаворка пайшла не па школьнай тэме. – Чаму толькі ў інстытуце цябе вучылі, – наступала маці на бацьку. А той адбіваўся: – Я тэхнар… з чырвоным дыпломам. – Тупар ты, буквар. З медным лобам. – А ты, а ты… Шпаргалетка…. – Хто, хто?.. Гэта ўжо абраза, мой міленькі… – Так, – пацвердзіла баба, – гэта ўжо абраза. Але ўсё ж растлумачце мне, што такое ці хто такі гарант? Не, не забылася баба пра свае два грошыкі. Маці помсліва зірнула на бацьку і на Моцю чамусьці таксама: – Шпаргалетка? Я вам пакажу шпаргалетку. – І пасля гэтых слоў распачала тлумачэнні: – Зірні, мама, на наш новы тэлевізар. Колькі разоў яго ўжо рамантавалі. Выклікалі майстра. Дык вось тыя рамонты і майстры называюцца гарантыйнымі. – Добра, калі чалавек мае прафесію. Майстра. Так і пішы, унучак, – сказала бабуля. І пэўна, узгадаўшы бясконцыя гарантыйныя рамонты іх тэлевізара, ціхенька дадала: – Абіраць і дурыць народ. – Не ўздумай гэтага пісаць, – перапыніў Моцеву руку бацька. – Чаму? – пакрыўджана здзівілася бабуля. – Што, я не маю ў вашай сям’і права голасу? Вось толькі такім чынам сямейнікі вярнуліся, а праўдзівей выйшлі зноў на тэму сачынення. Далей палілося бойка. Пра правы, гарантыі і свабоды. Толькі бабуля незадаволена чмыхала носам і плюшчылася са сваім каментаром. Клініла яе, як да гэтага клініла і бацьку, і маці. Пэўна, такі выпаў дзень. Клінаваты дзень, вырашыў Моця. І калі ён ужо так пачаўся, то да дабра не давядзе. Гэта было яму вядома яшчэ раней, чымсьці ён навучыўся думаць. Жыло ў ім разам з жаданнямі есці, піць, гуляць. Такое прадчуванне. Да школы нават прабудзілася. Было толькі дзіўна, што гэта непраходна, не збываецца з узростам. Вось таму клініла зараз і бабулю. Развярэдзіў ёй душу чортаў тэлевізар. Бацька прыкмеціў, што галава Моці занятая зусім не сачыненнем: – Біць буду, – строга прыгразіў сыну. – Не адхіляйся, злазь з неба. Моця злез, а вось з бабуляй было цяжэй. Давялося браць яе за руку і весці ў другі пакой. Але і там яна не супакоілася, усё ўстаўляла свае два грошыкі. – Выключце нарэшце гэты тэлевізар! – Не на жарт зазлаваў бацька. Дзверы бабулінага пакоя шчытна прыкрылі і замкнулі на замок. Але яна ці не ў замочную шчыліну, як падавалася Моці, крычала: – Вось, вось і ўсе мае правы, даражэнькія гаранты. Вось і ўсе мае правы. І чым далей, тым горш. Прыдзіралася да кожнага слова, што надыктоўвалі Моці. – Не вучыце дзіця хлусіць. Гэтаму ён і сам навучыцца. Не вучыце дзіця хлусіць… І тут бацька і маці кончылі дыктоўку. Моця занепакоіўся: хай бы ўжо працягвалі вучыць яго хлусіць. Хутчэй бы скончыліся пакуты. А трошкі-трошкі ж хлусіць ён ужо ўмеў і сам. Хаця ўсё тут не так проста. З хлуснёй і праўдай ў Моці былі складаныя, надзвычай складаныя адносіны. Гэта было нешта балючае, слёзнае і рухавае. Не заўсёды нават самому сабе мог адказаць: хлусіць ён ці гаворыць праўду. Настолькі ўсё заблытана. І хлусня, і праўда нейкія касабокія, пароўну надкусаныя і заганныя. Хаця Моця засвоіў: маніць – заўсёды сабе даражэй. Але і гаварыць праўду… Толькі ёсць яшчэ і сярэдзіна. Навошта відавочна і шчыра маніць, калі можна проста хітрыць. І гэта хаця і не падабаецца яму, тут ён можа і нагой тупнуць, і заплакаць ад нейкай самому незразумелай крыўды, прыкрасці, уласнай шчырасці і няшчырасці. Але, як не дзіўна, касабокая праўда ўсіх задавальняе. А тут што, якая праўда можа быць па-пісанаму. Ды яшчэ зададзенаму ў школе. Трэба пісаць, як трэба. Але ў бацькоў, пэўна, была другая думка. Яны амністыравалі бабулю, пасадзілі каля сябе за стол: – Вучы ўнука праўдзе. Дыктуй яму праўду. Бабуля пераможна агледзела ўсіх. Набрала ўдосталь паветра ў грудзі. Шырока адкрыла рот і як папярхнулася. Загаварыла зусім не сваім голасам. Выразным і добра пастаўленым голасам тэледыктара і яго словамі. І ці не словамі самога прэзідэнта. Моця хацеў сказаць, што гэта ў яго ўжо запісана, але не паспеў. Маці з бацькам зноў пераглянуліся і суладна: – Добра, добра, маці. Гэта мы ўжо прайшлі. Час закругляцца і ставіць кропку. І галасы іх былі таксама як не свае. Не тэлевізійныя, але ж і не свае. Моця не здолеў распазнаць, што ў іх было, але чамусьці яму стала шкада іх. Усіх шкада. У тым ліку і самога сябе. Нягледзячы на ўсе гэтыя спрэчкі і спатыканні сачыненне яны ўсё ж так-сяк зладзілі. Скляпалі. Моця перапісаў яго ў яшчэ адзін новы сшытак. На праверку памылак сіл ні ў каго ўжо не засталося: і так вялікае дасягненне. Моця хуценька, пакуль не апамяталіся, схаваў сшытак у ранец і, не марудзячы ні хвілінкі, выкуліўся за парог кватэры. Разняволенымі адразу нагамі, па ўстаялым у іх сям’і выразу, пайшоў біць лынды. Паглядзець незалежную, суверэнную радзіму і, маючы ўсе правы і свабоды народ. Гэта быў вельмі любы яму занятак, хаця і не асэнсаваны дагэтуль так яскрава, гучна і гожа. Лынды біць – і ўсё. Сціпла і коратка. Ніякай канстытуцыі. Прэзідэнтаў, гарантаў. Толькі ногі. Ідзеш сабе і ідзеш, куды вочы вядуць. Ніхто не тлуміць галавы дарослым глупствам. А глупства хапае. Аж зіхаціць глупства. Вітрыны, вітрыны, рэклама, рэклама. І пакупнікі, пакупнікі. Калі яны толькі грошы паспяваюць зарабляць на свае куплялкі. А Моцю больш цікавяць твары і ногі. Гаваркія ногі ў людзей, як і ў яго. Праўдзівыя, хоць і гавораць, што ў нагах праўды няма. Праўда мо толькі ў нагах і засталася. Але і яны нейкія няправільныя ў горадзе, не прыстасаваныя да бруку, асфальту. Камень у полі – жывы, здаецца, і адгукаецца. А ў бруку – маўклівы, хаця ногі і рупяцца. Асабліва ў тых, хто пасля змены выхопліваецца з прахадных фабрык ці заводу, хто толькі прыехаў у горад, сышоў з поезда ці аўтобуса. Хада ў іх адметная, не хапатлівая, задуменная. Думка ў нагах і на тварах. Прыезджыя як мацаюць нагамі зямлю. Нібы толькі адкрылі яе ці адкрываюць разам з Моцем. І Моцю прыемна ісці побач ці сярод іх. Іншым разам ён падрабляецца пад іх хаду, але гэта не проста. Крок яшчэ не той, драбнаваты, не сысціся Моці з імі. Але гэта мо і няблага. У горадзе добра лынды біць з разяўленым ротам. Спыняцца каля кожнага слупа, чытаць на ім аб’явы, вывучаць чужое і невядомае яму жыццё. Толькі сёння жыццё на слупах было нейкае нецікавае: куплю, прадам, зраблю. І пусціце на кватэру акуратную сям’ю, студэнта ці студэнтку, гарантую… Сумнае і аднастайнае ў гэты дзень было жыццё яго горада. Сумнае, шэрае. І раптам яно засвяцілася. На чарговым слупе каля аўтобуснага прыпынку Моця прачытаў: “Потерялся колхозный мерин, масти сивой, по кличке Президент”. І гэта літаркамі школьнымі, пузаценькімі. Як нібыта яго рукой пісаныя. На аркушы паперы ў матэматычную клетачку. А ўнізе пад гэтай аб’явай – хвосцікі з нумарам тэлефона. У першую хвіліну Моці здалося, што ён яшчэ працягвае пісаць сачыненне. Моця тройчы перачытаў гэтую аб’яву. І пачаў разважаць: адкуль гэта ў сталіцы мог з’явіцца і згубіцца ў ёй калгасны сівы мерын. Згубіцца, канечне, з аднаго боку, мог: усё ж калгасны конік, і з канюшні ў мільённы горад. Такое магло здарыцца. Ён жа вывучыў, як ходзяць па горадзе вясковыя людзі, з перасцярогай, мацаючы зямлю. Хаця, з другога боку – конь, не сабака, не кот. Конь, ды яшчэ мерын. Але больш за ўсё Моцю ўразіла імя каня: прэзідэнт. Насланнё нейкае. З-за аднаго прэзідэнта ён ужо сёння пацярпеў. А тут ён зноў як знак нейкі. Пошасць, засада. Не, бокам-бокам і прэч. Але на наступным слупе ён бачыў, літарка ў літарку, такую ж самую аб’яву. Папера тая ж самая і рука. І на наступным, і колькі Моця іх не мінаў, адна і тая ж аб’ява спраўна вісела на іх. І Моця не ўстрымаўся. На ўсякі выпадак узяў і адарваў хвосцік з нумарам тэлефона. Не, зразумела, ён і не думаў званіць, але ж, шчыра кажучы, лёс каня ўжо хваляваў яго. Каня і чалавека, які, пэўна, так любіў таго каня, што па ўсім горадзе, лічы, расклеіў аб’явы. Яшчэ раз – не і не. Зарокся Моця мець хоць якое дачыненне да каня з такім знакавым імем. Але ж само так атрымалася. Як толькі даспеў да дому, адразу ж кінуўся да тэлефона і пазваніў. І яму адразу ж адказалі мужчынскім і нейкім безаблічным голасам: – Дежурный по приемной президента слушает. – Дык што? – здзівіўся Моця. – Мерын ужо знайшоўся? – Нет, еще не нашелся. Ищем. Но обязательно найдем скотину. У вас что-то имеется сообщить по этому поводу? – Ды не, што я магу саабшчыць. Проста, як вы кажаце, скацінку шкада… – Не волнуйся, мальчик. Не волнуйся, найдем, найдем скотину. А ты не клади трубку. Поговори со мной. А лучше сразу зови отца. – Отца? – невядома чаму спалохаўся Моця, хаця, здаецца, прычыны палохацца не было. Толькі Моця быў ужо вучоны школай: калі хочуць бачыць яго атца, гэта заўсёды чырвоны сігнал светлафора. А бацька ўжо быў тут як тут. Прывучаны, пэўна, чуць нават носам тое, што сын зноў нешта ўтварыў. – Што вам, таварышок? – спытаўся бацька, адабраўшы ў сына слухаўку. Адказу таварышка Моця не пачуў, але гаворка, па ўсім, была не з прыемных. І напрыканцы бацька спытаў: – Адрас патрэбны?... Не, то і добра. Чакаем. На Моцю ён нават і не зірнуў. Толькі выцягнуў са штаноў папружку. Моця ніколькі не сумняваўся, навошта гэта ён рабіў. Хаця да папружкі выхаваўчая роля бацькі ніколі яшчэ не даходзіла. А тут… Што будзе тут, доўга чакаць не давялося. Ужо літаральна хвілінаў праз дзесяць, якія б Моці хацелася расцягнуць на гадзіны і нават дні, у дзверы пазванілі. У кватэру зайшлі трое ў цывільным. Толькі іх цывільнасці відавочна не хапала пагонаў. Поступ іх быў службовы, дзяржаўны, не трываючы пярэчанняў, дзе б яны ні былі, і куды б ні ішлі. І выхаваныя яны былі, не выключана, добрай папружкай, да аскоміны лагодныя, прыязныя, нібы медам намазаныя, але не салодкім – колкім, сталяліцейным. – Ну, вот и хорошо. Встретились, любезный, встретились. – гледзячы ва ўпор на Моцю, радасна загаварыў, пэўна, галоўны. –Нашли скотину по имени президент! Моця прамаўчаў, чакаючы, што ён скажа далей. А бацька нечакана для Моці абурана зазлаваў: – Таварыш, не абражайце нашага прэзідэнта! – Понимаю, понимаю и разделяю ваши родительские чувства. Только вы, наверное, не догадываетесь, что ваше чадо – уже рецидивист. Вычислили. – Яшчэ чаго не хапала. Ніякі я не рэцы… Тут і Моця падаў голас: незнаёмае слова рэцыдывіст пакрыўдзіла яго. Што за аблога такая ў адзін дзень: то гара, то СМІ, а цяпер во на табе… Моця і яго пазнанне свайго хобі Дзень быў Божы. Душэўны, працяглы небу, зямлі, іх прасцягам і часу. Такі, як і патрэбны. Што надараецца толькі ўлетку. Калі цябе не выхоўваюць і не вучаць і не трэба ў школу і па хаце нічога не зададзена. Ты ў вёсцы. І ўсё навокал тваё, у табе і з табой. Нават курыная слепата, кураслеп – кветка, ад якой, кажа бабуля, слепнуць куры. Куры слепнуць, а Моці хоць бы што. Колькі ні глядзеў, ні разу не аслеп. Рэчка, з беражком поўная вады, і ты мімаволі угінаешся ад цяжару сонца на плячах, уваходзячы ў яе. Шкада толькі, што такія дні нявечныя. К вечару іх як хто пачынае есці. І пры захадзе сонца з’ядае да сутоння, а потым і густой цемры. Хто толькі прыдумаў гэтую цемру і ноч. Дня Моці ў вёсцы ніколі не хапае. Толькі, здаецца, падахвоціўся, звыкся з бясконцасцю святла. Як ужо час мыць ногі, есці і класціся спаць. Але што дзіўна: вечаровая ахвота доўжыць дзень і святло ранкам некуды знікае. Нехта скрадвае ў чалавека ўчарашняе, былое. І ранкам даводзіцца пачынаць не з таго, з чым ён засынаў, а спачатку. Нібыта пачаткі і канцы варагуюць, не сыходзяцца. Гэта Моця прыкмеціў ужо даўно, і чым больш намаганняў звесці іх, састыкаваць, тым далей яны адно ад аднаго адбягаюць. І справа тут не толькі з вечаровымі і ранішнімі жаданнямі, а ўвогуле з усімі жаданнямі – марамі, мроямі, памкненнямі. Нешта заўсёды кісла ў носе ад сутыкнення жаданага ўчора і збытага ці маючага збыцца сёння. Але кожны раз Божы дзень бярэ сваё. І Моця тым ранкам, як толькі прачнуўся, пачаў шукаць у ложку сваю даўнюю мару, сваё праз столькі пакут, расчараванняў ўрэшце набытае хобі, падараваны яму ўчора вечарам бацькам спінінг. Хобі ў ложку не было. Моця ледзь не заплакаў: зноў прыснілася. А такое ж гожае хобі. Заморскае, блакітнае, а на сонцы глыбінна цьмянае – колеру металік ці мокры асфальт. І катушачка пстрыкалкай, галавасценькая і пявучая, і леска па кольцах, па кольцах да самага шчыка. А напрыканцы той лескі самы сапраўдны воблер – рыбка, што аж ліжацца, іграецца і ззяе ў вадзе, спакушае каляровых акунёў ды розных шчупакоў. Тых акунёў і шчупакоў ён за ноч налавіў, здаецца, незлічона. Моця спалохана пачаў мацаць прасціну пад сабой. Не, суха, суха ўжо, колькі ён сябе памятае. Куды ж тады дзеўся спінінг. Ён паклаў яго перад сном пад коўдру, каб з усходам сонца не марнаваць часу: хобі ў рукі і ходу на раку. Праспаў, сонца ўжо выядае вочы. І на раку няма з чым ісці. Не збыліся сны, развеяліся мроі. Знікла мара ідыёта. Прапала хобі. Далося ў знакі яму гэта хобі. Не, каб гаварыць па-людску і шчыра прызнацца: няма чаго рабіць – здуру шалеюць. А то трашчаць усе як сарокі. І на вуліцы, і ў класе, і дома: хобі, хобі. Моці крыўдна – белая варона. Ну, не было ў яго ніякага хобі. А ва ўсіх навокал ёсць. Збіраюць алавяных салдацікаў – ды каб жа алавяных, пластмасавых балбесаў – маленькія легкавічкі, маркі. А дзяўчынкі ўвогуле – непатрэбства. Фанцікі, лялькі, розных там дэбільных Барбі: хобі. А Моці гэта не цікава. Яму б што-небудзь такое, такое… Ён, праўда, прайшоў праз усё такое. Ад алавяных балбесаў і, сорамна прызнацца, да дэбільных Барбі. Як гаворыць бабуля, паскудства, браце, і не пытайся. Хаця нешта адзіны раз і варухнулася. Захапіўся музыкай. Сусед музыкант сказаў, што ў яго бездакорны слых. Моцю купілі інструмент. І не што-небудзь – піяніна, як танк з белымі і чорнымі зубамі. Сур’ёзная рэч, цягнулі ў кватэру праз балкон – у дзверы не пралазіла. Патрушчылі на тым балконе ўсе шыбы, сапсавалі толькі што праведзены рамонт у пакоях. Моця хадзіў пеўнікам і чырванеў шчокамі і носам. Цяпер і ён з хобі. Цяпер ён пакажа ўсім сваім хаўруснікам, як урэжа падыспань, усе адразу пабягуць не ў тую стэп. Але ж… Што але ж: гамы, гамы з ранку да вечару. І мымра настаўніца: як ты б’еш па клавішах, як ты трымаеш рукі. Адкуль яны ў цябе растуць? Правільна, адтуль, але там у цябе і шыла, і цвік. Яна што ў цябе, на спружынах? Аніякай уседлівасці. Сядзець трэба… Моця сам вызначыў, дзе і як яму трэба сядзець. Настаўніца на парог, а ён адразу ж у прыбіральню. І на ўвесь урок, раз за разам. Дастаў тую мымру, давёў да таго, што вытанчаная музычка ў пенснэ і карунках забылася, што яна пры пенснэ на носе і накрухмаленых карунках па ўсім тулаве. У адно імгненне ссыпаўся з яе ўвесь крухмал: – Багата ў мяне было вучняў. Ёсць і славутыя музыканты. Былі ўсякія. А такога засранца сустракаю ўпершыню, – выгукнула гэта і так бразнула дзвярыма, што ў чэраве піяніна абудзіліся адразу ўсе ноты ад “до” да “до”. А Моця ўведаў, што такое сапраўднае шчасце і як яго можна дасягнуць.Уседлівасцю, уседлівасцю і ахвяраваннем, а крыху і ганьбай свайго добрага імя. Але ж пытанне з хобі засталося адкрытым. Жаданне займець яго не прайшло. Не хацелася ўсё ж быць белай варонай. А тут падаспелі і канікулы. Лета – вельмі зручны час для вырашэння адразу і цалкам усіх школьных і жыццёвых праблем. А Моця забыўся на ўсе свае праблемы. Толькі яны не забыліся пра яго. Не-не ды нешта агорвала яго, вярэдзіла душу. А што, ён і сам не ведаў. Пачаў пільнаваць навакольнае вясковае жыццё і самога сябе ў ім. І неўзабаве дапяў да таго, што яму трэба, чаго яму не хапае ў вёсцы і леце. Самаадданасці ім, занятку, каб аж дух захоплівала і вочы ад задавальнення на лоб лезлі. Атрымлівалася – хобі. І хобі знайшлося, выйшла на яго само. Яно было побач. Плавала ў рацэ, у якой плаваў і ён. Церлася аб пальцы яго ног, калі ён стаяў у вадзе пры беразе ракі. Маленькае такое, празрыстае, што слюдка. Коўзкае і рухомае і дасціпнае. Пашчыпвала яго ногі, нібы імкнулася паласавацца імі. Пазней Моця зразумеў, што гэткім чынам яго прываблівалі і спакушалі. Вада, рака ці нехта ў ёй падсылаў да яго маленькіх рыбак, каб ён праз іх адчуў сябе, зразумеў няпэўнасць, а мо і поўную бяссэнсавасць свайго расліннага летавання ў вёсцы. Так упершыню Моця ўзяў у рукі ваду, як селянін бярэ сякеру, салдат вінтоўку, дзяўчына серп, каваль молат. Напяў прывязаную да канца вуды леску і адчуў, як усё ў ім затрымцела. Праз гэту леску ці гэтай лескай, тоненькай стрункай, ён прывязаны да неабсяжнасці ўсяго наваколля, звязаны з сусветам. Нешта перадае вадзе, рэчцы, а тыя ўхвальна пасылаюць яму спрадвечнасць. Спрадвечнасць таго, чым жыў і будзе жыць чалавек, а мо і адбіраюць гэта, свой пасыл і дар. І хобі гэта ці не хобі, але нешта вартае чалавека, яго сапраўднасці, адбытасці. Але дзе ж насамрэч гэта сапраўднасць. Няўжо толькі летуценні, мроі і сны. Моця заварочаўся ў ложку, кінуў вачыма па баках пакою. Не, вось яна тут, варта толькі руку працягнуць. Стаіць у куце, напагатоў ужо, падрыхтаваны, каб кінуцца ў рукі Моцю. Бацька, пэўна, ноччу выцягнуў яго спінінг, з ложку, каб Моця выпадкова ў сне не злавіў самога сябе. Толькі ж дзе цяпер бацька. Яны ж дамовіліся яшчэ на ўсходзе сонца разам пайсці на рыбалку. Першая рыбалка на ўсходзе сонца – гэта таксама ранняе жаданне Моці. Толькі ён каторы год тоіць гэта ў сабе. Ёсць прычына. Яшчэ з маленства, падсвядома Моця цягнуўся да ўсяго, што звязана з вадой і рыбамі, нібыта сам колісь быў рыбай і вадой. А мо і быў, ды забыўся. Чалавеку ж так цяжка вярнуцца да былога, страчанага, згубленага, забытага. Недарэмна ж амаль усе, асабліва сталыя людзі, яго ж бабуля, калі яе пытаюць, каго ці што яна ўвесь час шукае, адказвае: учарашні дзень. Дзень гэты ёй, пэўна, так і не знайсці, але ён жывы і не збыты ў памяці Моці, бо такое не забываецца. Увогуле, чым больш ён расце, тым больш непрадказальнай і пакручастай робіцца яго памяць. Ён нават не здольны з пэўнасцю сказаць, яго гэта памяць ці некага іншага. Раней у ёй быў толькі ён. І помнілася ўсё толькі шчаслівае і задаволенае. А цяпер у яго памяць усё часцей і часцей заходзіць нехта пабочны і не надта пажаданы, бо прыгадваецца такое, што ён бы і не хацеў памятаць, часам горкае, часам кіслае, а часам і зусім брыдкае, саромнае і нават ганебнае. Калі і далей так пойдзе, то гэта невядома куды і да чаго давядзе. Скарачаць, скарачаць, укарочваць трэба ўжо і яму, Моці, ягоную памяць. Так ён хацеў бы скараціць, нават выкрасліць з яе і той сумны самагубны дзень, калі ён нешта і зусім трошачкі адчуў і ўведаў пра рыбу, ваду і рыбалку, калі яго скаланула і прынізіла да жуды і страты сябе тое, што сёння завецца так не звыкла нармальнаму вуху – хобі. Гэта было ўзімку. Бацька рыхтаваўся да падлёднай рыбалкі. Увесь дзень, як казала маці, біў лынды, бегаў па такіх жа прыдурках, як і сам, што з усяго гораду сцягваліся каля рыбацкага магазіна “Байкал” і, як ля царквы, мітынгавалі там, тусаваліся, вырашаючы свае рыбацкія праблемы. Нешта куплялі, нешта прадавалі, нешта абменьвалі ці проста лупілі вочы, часалі языкамі – дзеці, што адчувалі сябе супермэнамі, звышчалавекамі. Абранымі і званымі. Натуралы ці натурапаты. Тым зімовым перадвыходным вечарам бацька прыбег з чарговай тусоўкі ля “Байкала”, падскокваючы: – Такіх жыўцоў урваў, такіх жыўцоў урваў, – тыцкаў у нос хатнім смаркатымі ёршыкамі і лупатымі карасікамі і месца не знаходзіў, куды іх паставіць у прахалоднае месца, каб не заснулі. – На бажніцу, – раіла бабуля. – Сабе ў штаны, – падказвала маці. Бажніцы ў кватэры не было. А ў штаны, пэўна, не падыходзіла. Бацька пакінуў сваіх жыўцоў у вядры з вадой, хлорнай, яшчэ падумаў Моця, паставіў у калідоры. Моця вырашыў выправіць яго недагляд, дапамагчы жыўцам выжыць. І як толькі ўсе леглі спаць і, здаецца, заснулі, перакінуў акварыум, дзе раскашавалі розныя там гамбусы, дафніі, залатыя рыбкі: калі ім добра, то і жыўцам будзе ўтульна. Прачнуўся сярод ночы ад ляманту бацькі: – Хто ж гэта даўмеўся, хто ж гэта ўтварыў? Дафніі і гамбусы разам з залатымі рыбкамі за ноч састарыліся і ссівелі. Палеглі на дно і паверхню вады акварыума ўгару раздзьмутымі белымі брухамі. Моця ўстаў, толькі зірнуў на іх і адразу ж на дыбках моўчкі бокам, бокам ад раз’юшанага бацькі зноў у ложак. Маці сказала, што гэта не яе рук работа, на душагубства яна няздольная. Выратавала бабуля, узяла віну на сябе. Ды яшчэ дакарыла бацьку: – Знайшоў бяду. Людзі сёння мруць, як мухі, а ты… Чаго лютуеш. Жыўцы ж твае жывенькія. Свежанькія і рухавыя. І праўда, карасікі і ёршыкі раскашавалі ў акварыуме, нібы там і векавалі. Адно толькі, плямкалі роцікамі, пашчыпваючы нерухомых дохленькіх залатых рыбак за спінкі і хвосцікі, ласаваліся імі. – Я ж хацела табе дагадзіць, я ж думала як лепей, – ужо апраўдвалася, а мо і ўхвальвала іх бабуля. – Хто ж ведаў, што яны такія хічнікі, цыгры. Бацька раніцой так і не выбраўся на першую той зімой падлёдную рыбалку. Па ўсім, і не надта паверыў сваёй маці. Ведаў сына, а даказаць нічога не мог. Хадзіў, бурчэў, скоса пазіраў на Моцю, нібыта ён і не сын яму. Гэта быў ужо не першы выпадак, калі Моця псаваў бацьку рыбалку, замінаў яго хобі. Увогуле трэба адзначыць, калі бацька збіраўся на гэта сваё хобі, усе сыходзілі з яго вачэй, шыліся па кутках. А маці яшчэ і пад’ялдыквала: – Ахтунг, ахтунг! Увага, увага! З вамі побач рыбак! Бабуля падтаквала ёй: – Беражыце азадкі! Беражыце азадкі! І сапраўды іх трэба было берагчы, што Моцю было крыху і дзіўна: чаму на свеце ўсіх і кожнага, у тым ліку і ў яго больш пакутуе самае бяскрыўднае ў чалавеку месца. Чаму яно за ўсё адказнае. Робіцца ж усё рукамі, а адказвае… Непамысна. Як увогуле непамысна было ўсім падчас бацькавых збораў на рыбалку. Не кватэра, а вар’яцкі дом. На стале, на крэслах, на ложках паўсюль, дзе і не прыдумаць, яго рыбацкія прылады. Вуды, вудачкі, стаўкі, адчэпы, прынада для рыбы. І гэта яшчэ можна было трываць. А выпадала ж і не трывушчае. Тыдзень пасля яго збораў ці то бабуля, ці то маці натыкаліся і выдзіралі з розных месцаў блёсны, кручкі, мармышкі і іншы калючы і рэжучы інструмент. І не дай бог абурыцца і папікнуць бацьку. Гняўлівы і помслівы ён быў наконт усяго, што тычылася яго хобі, рыбалкі, неймаверна. І Моця маўчаў і трываў. І не толькі таму, што баяўся бацьку. Зайздросціў. Зайздросціў яго апантанасці, непрадказальнасці і таямнічасці – усяму, што стаяла за яго хобі. Хаця спайманую бацькам рыбіну бачыў зрэдку. Але гэта ўжо зусім іншая справа. Галоўнае, як ён часцяком ад бацькі чуў і разумеў, – працэс. І яго з неадольнай сілай цягнула да гэтага дарослага бацькавага працэсу. Было ў той цязе штосьці невытлумачальнае. Так ці не зладзейкаватае. Бо так, пэўна, цягне сапраўднага злодзея, а мо і проста шкадліўца справа і месца, дзе ён нешта ўдала скраў, альбо нашкодзіў. А ён, што ні кажы, нашкодзіў і не хоча, а мусіць таіцца. Але ўсё гэта ўжо ў мінулым. Злодзея і шкодніка падслухалі і падахвоцілі і блаславілі. Ёсць праўда на свеце. Бог не цяля, мае ласку і да круцяля. Моця са сваім новенькім спінінгам разам з бацькам ідзе на сваю першую дарослую рыбалку. На буйную рыбу. Праўда, крыху адстае ад бацькі, таму што практыкуецца. Гэта трэба, пакуль паляна, роўнае месца без кустоў. Ён робіць адзін закід. Асцярожна, напаўмоцы. Другі ўжо больш смелы. Гэта здарылася на трэцім, самым удалым і, здаецца, самым дальнім закідзе. Праз плячо, з разваротам, на поўную сілу. Ён яшчэ працягваў шукаць у небе воблер, але бачыў толькі стракоз над галавой. І тут яго нібыта хтосьці пачаў распранаць, сцягваць штаны. Ды каб толькі сцягваць. Хто так моцна кусаецца, паспеў ён яшчэ падумаць і прысеў ад нясцерпнага болю. Моця закружыўся на поплаве ці не з большым імпэтам, чым тая ж страказа над ім. Заматаўся ў леску, але так нікога і не ўбачыў, ні зубатага, ні бяззубага. А пякло, пякло. Гадзюка, падумалася яму. Няйнакш падкралася і джыгнула атрутным клыкам. Няцямна кінуў руку на клубы сябе і наткнуўся пальцамі на воблер. Уздумаў адчапіць яго і зразумеў, што не справіцца. Ці не абодва трайнікі таго воблера ўпіліся яму ў цела. А пад калені ўжо вілася, бегла, струменіла кроў. Хацеў заплакаць, але стрымаў сябе. Стрымаў думкай, а адказвае яна. А яшчэ, ужо супакойваючы сябе, але не ганячы і без асаблівага шкадавання сябе, як крыху наперад, яго нагнала думка, што ў гэтым жыцці мала жыць аднымі толькі жаданнямі і марамі. Дзеля сапраўднага хобі трэба нечым і ахвяраваць. Хаця ахвяры часам бываюць вельмі, вельмі недарэчныя, нават ганебныя. Як у яго, ні самому паглядзець, ні людзям паказаць. Такая ўжо рыбацкая доля. І дым густы, і наедак пусты. Ахтунг, ахтунг – гэта плата за набытае нарэшце хобі. І Моця пачаў клікаць на дапамогу бацьку, бо ведаў, што ў таго заўсёды пры сабе не толькі адчэпы, але на такі вось медыцынскі выпадак хірургічны скальпель. Моця і яго маладыя бегі Моця гнаўся за сваім ценем. Спачатку па асфальце свайго ж двара, ямнага і калдобнага, але даволі прыстойнага, вышараванага як зубачысткамі, начным ліўнем. Потым зноў жа па асфальце тратуараў горада, туманкава шызых ад ранкавага прыпару і падэшвеннага прыціру і ўгрэву шматлікіх прахожых. Далей ужо выхапіўся ў прыгарадную прастору прыватных дамкоў з засцерагальна шчытнымі платамі і хітрым прыжмурам за імі шыбін вокнаў з сінім сумам углядання ў сваё ж мінулае і будучае. Моцеў цень быў нейкі надта ж непаслухмяны, непрыручаны, як не яго. То кідаўся пад ногі, то наравіў схавацца ў большым ценю прыплотных дрэваў. Моця няспынна цікаваў за ім і злаваўся, ужо, здаецца, перагнаў, наступіў на яго. А ён, варта яму толькі выхапіцца на сонца, усё наперадзе і наперадзе. І толькі галоўкай ківае, яго, моцевай галоўкай, але ж і чужой, непадступнай. Моця, канечне, добра ведаў, што так і павінна быць. Свой цень яму ніколі не дагнаць, тым болей не перагнаць. Гэта было падобна на тое, як ён летась у вёсцы спаборнічаў з бацькам, калі той калоў дровы. Бацька калоў. А ён за ім падбіраў колатае і складваў у паляніцу. Так выжыльваўся, так пнуўся, што бацька не вытрымаў, зразумеў яго задуму: – Хочаш апярэдзіць мяне? Гэта немагчыма. Нерасколатае мной у паляніцу не пакладзеш. Апошняе слова за сякерай. Так-то яно так. Толькі сякера бязглуздая, а ў яго розум. Тое ж самае і з ценем. Гэта ж яго, моцеў цень. Ён яго нарадзіў, даў яму ногі, прымусіў, навучыў хадзіць. Чаму ж ён такі зацята ўпарты. Разбэшчаны і непаслухмяны. Нешта не так з гэтым ценем, як і сякерай. Дагары нагамі. Увогуле ў гэтым свеце шмат чаго дагары нагамі. Парадкаваць і парадкаваць яго трэба. Вось хаця б узяць сённяшні ранак. Зусім жа не за ценем ён ганяецца. Няма дурных за ім гнацца. Хаця, на яго думку, гэта і не такая ўжо цалкам дурная справа, і займаецца ёй не адзін толькі ён. Варта толькі азірнуцца і падумаць. Не дагнаць, не дагнаць, але ж, але ж… Колькі гэтых “не” напрыдумвалі сабе людзі, калі слухацца і адпавядаць кожнаму з іх, можна ўрасці ў зямлю і засохнуць, няма чаго і нараджацца, усё роўна ж памрэш. Не, за ўласным ценем варта пабегаць. Толькі сёння ён бяжыць не за ім. Гісторыя доўгая. І пачынаць яе трэба здалёку. Колькі сябе памятае Моця, ён увесь час хацеў займець сабаку. Сябра ці жывую істоту, якая б мела голас, гаварыла, гаўкала, але не пярэчыла яму. Не вучыла, як трэба жыць. З цягам часу гэта, канечне, адышло. Яму проста патрэбны быў сабака. Навошта, навошта? У адзін голас усхадзіліся бацькі. А каб ён сам ведаў, навошта. Хочацца, і ўсё. І растлумачыць гэта немагчыма, бо міжволі пачнеш хлусіць. А хочацца – гэта вельмі шчырае і непадробнае слова. За тлумачэннямі ж заўсёды хлусня сабе і іншым. Лепш за бацьку з маці гэта разумела бабуля. Пэўна, таму, што не адрывалася ад тэлевізара, хаця і плявалася: – Хлусяць, хлусяць. Дураць галаву. Не, каб проста праўду сказаць – тлумачаць, тлумачаць. Бляваць верне, а цікава, як перад канцом свету. – Плявалася, але зноў прыпадала да тэлевізара, бо так ёй карцела, хацелася. Вось і Моця хацеў мець сабаку. Без тлумачэнняў, шчыра. Апрацоўка бацькоў была доўгай. Браў іх Моця штурмам, цярпеннем і зморам. Узяў. Пытанне ўзнікла толькі наконт пароды. Маці прапаноўвала маленькага, пакаёвачку. Такі якраз быў у яе сястры. Тут Моця паўстаў. Тая пакаёвачка яму зусім не падабалася, хаця ўвесь час хадзіла на задніх лапках, падцяўшы пярэднія і хвост. Мо і за гэта не хацеў яе Моця. Надта ж ліслівая і танканогая, і паджарая нейкая. Такім Моця не давяраў. Да ўсяго ж яшчэ і шкадлівая. Да гаспадыні ліжацца, а яго ўвесь час наравіць знянацку ўкусіць за руку ці за нагу. – Не і не, гучна абурыўся Моця на прапанову маці. – Засмяюць усе на двары. Яе ж, яе ж… і пацалаваць гідка. – Дык ты што, цалавацца з ёй хочаш? – Цалавацца не цалавацца, але ж… – Гідка, гідка, – нечакана падтрымаў яго бацька. – Як гавораць, калі танцаваць, то і кружыцца. А тут… Не, вальс-бастон з пакаёўкай не зладзіш. – Аўчарку. Аўчарку, нямецкую ці каўказскую, – ціхенька выціснуў з сярэдзіны сябе Моця. Вартавую, каб і на ваўка… – Толькі тады, калі вынясеце мяне з хаты наперад нагамі. Яна ж мне галаву адкусіць і не прыкмеціць, – абурылася бабуля. – Пры сённяшніх цэнах на ліверку і косці… – хітнула галавой маці. У той час усе чацвёра так і не прыйшлі да згоды. Пытанне з сабачай пародай па ўсім было тупіковае і на нейкі час засталося адкрытым. Павісла, як казаў бацька. Але Моця быў рады: усё, што вісіць, некалі падае само па сабе. Гэта ён ужо засвоіў: цяжэй падвесіць, чым зняць. Галоўнае, не даць засмярдзець: нагадваць і біць, біць у адну кропку. Што Моця наладзіўся рабіць з вялікім спрытам і нават натхненнем. І тут ён дамогся свайго. Пытанне вырашылася нечакана і проста, як гэта заўсёды бывае, калі нечага вельмі хочацца: хто варушыцца, той варушыць і свет. Аказваецца, трэба было толькі купіць газету і ўважліва пачытаць аб’явы. Пра сабак было там да чорцікаў. На любы густ. Хоць цалуй іх куды хочаш, хоць танцуй вальс-бастон і кружыся да… да ўпаду. Так, па аб’яве ў газеце, Моця і выйшаў на сваё хочацца, аднагалосна зацверджанае ўсімі хатнімі, асабліва бабуляй. Ёй надта ж спадабалася назва пароды сабакі: спаніэль. Хаця яна і не ведала, што гэта значыць, але, як прыкмячаў і раней Моця, на старасці гадоў яе ўсё болей і болей прыцягвала ўсё невядомае і невытлумачальнае. Дапытлівая была бабулька. Напрыканцы жыцця імкнулася ўсё спазнаць і пра ўсё ўведаць. У прыдбаным жа сям’ёй цуцыку яе прыцягвалі вушы: навошта яны такія вялікія і віслыя, як лісты лопуха ў спёку. Апроч дзіўных вушэй і не менш дзіўнага імя, той спаніэль меў сапраўдны пашпарт з генеалагічным дрэвам – радаслоўнай – і медалі, атрыманыя на розных сабачых выставах і агледзінах. – Дзівосы, дзівосы, – гаварыла бабуля. – Я звекавала без пашпарту, і ні адзін сабака мне аніякай медалькі не даў. А цяпер у кожнага цуцыка – пашпарт і медалёк. Дзівосы, дзівосы… У цішы і сонным ачмурэнні квецені прысадаў прыватнай задумлівасці Моці беглася амаль у ахвотку. Не параўнаць з асфальтавымі бегамі па горадзе. Сады і хаты тут дыхалі і надавалі рухавасці, дыху і яму. Беглася водарна і смачна, як пасля добрага сняданку – так зазыўна і добразычліва слалася пад ногі яму пахкая дарога – так патыхала гаркавым, з прысмакам нечага вельмі спажыўнага і нязведанага ад коміна кожнай хаты, з адкрытых насцеж дзвярэй іх, агародаў, сядзіб і нават самой зямлі. Вось тут бы заўсёды яму і месціцца са сваім спаніэлям, жыць ад ранку і да вечару. Ён бы тады не ленаваўся. Ён бы тады кожны дзень па тры, а то і чатыры разы выгульваў яго. Цэлы б дзень выгульваў: адкрыў дзверы, і хай сабе бегае. А ён бы не, ён бы палежваў у адным з гэтых гамакоў сярод садовых яблыняў, і вясновы квет казытаў яму нос, губы. Ён бы толькі сплёўваў і чмыхаў. Жывуць жа людзі, жывуць, хоць і абвешаліся шыльдамі: “Асцярожна! Злы сабака”. Ён бы нават і шыльду такую не стаў пісаць. Яго спаніэль зусім не злы. Але нешта надта ўжо шпарка ён бяжыць. Спрыяе і яму тут усё для бегаў. Толькі вушы разлятаюцца. І падумаць немагчыма, што было шчанё шчанём, паслухмяным і ласкавым і, здаецца, зусім няздольным на здзек. А вырасла такая сучка. Моця вёз тое шчане, свайго файнага цуцыка, у суправаджэнні бацькі на тралейбусе. У кардоннай скрынцы з-пад шыкоўнага абутку фабрыкі “Марка”. Нацешыцца і намілавацца не мог. Гладзіў, лашчыў, нават калі ніхто не бачыў, прападаў вуснамі да халодненькага і мокрага ружовага носіка. І неўзабаве за Моцем і яго цуцыкам у скрынцы наглядаў увесь тралейбус. Зайздросцілі, пэўна, нязбытаму ў дзяцінстве. Толькі адзін дзяцюк, калі Моці трэба было ўжо выходзіць, ні то з сумам, ні то з жалем кінуў: яшчэ адно новае Муму, яшчэ адзін Герасім. Што гэта значыла, Моця даведаўся пазней. Каб жа тады ён быў хоць крыху больш адукаваны… Усё збылося амаль па Івану Сяргеевічу Тургеневу, якога ён мо і з-за гэтага на ўсё жыццё неўзлюбіў. Напрадказвалі гэтыя Іваны Сяргеевічы, напрарочылі, языкі ім павыдзіраць. Усё збылося ці вось зараз збываецца амаль па-пісанаму. Толькі, зразумела, з папраўкай адпаведна сённяшняму часу. Вечны Іван Сяргеевіч, вечнае Муму. І неўміручы Герасім пры ім. Спаніэлю, а гэта быў не ён, а яна, далі імя Пані Эля. Ды каб яна апраўдвала сваё імя. Увогуле, як прыкмячаў Моця, з гэтымі імёнамі ці ў яблычка, ці наадварот пальцам у неба. У нейкім сэнсе і з ім так. Знайшлі Моцю… Хаця не, нічога, пасаліўшы есці можна. А вось пані Эля, што з соллю, што без солі: пярчыць яшчэ трэба, заплюшчвацца, адварочвацца і стоіваць дух. Звычкі ў пані зусім не панскія. Нехта ў яе родзе ўсё ж саграшыў пэўна. З заганамі, ухіламі і вывіхамі аказалася шляхцянка. Крывабокая, ненаедная і ці то дурнаватая, ці то ўжо надта разумная, да таго, што Моця сваім розумам і спасцігнуць яе не мог. Вышныпарыла, падабрала на моцевым двары ўсе галовы селядцоў. І не супакоілася. Прагла і чакала іх. Цікавала каля альтанкі кампаніі, што гулялі ў даміно. Гучна забівалі казла і, вядома, пацягвалі чарнільца, заядалі не шашлыкамі – кількамі ды селядцамі. Гэта была заўсёды пажаданая хеўра. Хаўрус, пэўна, будучай алканаўткі – паляўнічага сабакі вузкай спецыялізацыі па здабычы дзікіх качак. Трэба адзначыць, што Пані Эля мела ўсё ж і гонар. Яна ніколі не старцавала, не выпрошвала пачастунку, як ведала: самі дадуць. І ёй давалі. Тут ужо яна не грэбавала браць з рук, з-пад ног казлятнікаў. Не грэбавала маленькімі галоўкамі і нават хвосцікамі кількі, да чаго не апускаліся мясцовыя бамжаватыя і беспашпартныя дваране – дваровыя сабакі. І Моця мімаволі пачаў саромецца, імкнуцца як мага меней са сваёй шляхцянкай выходзіць і затрымлівацца на двары. Пазбягаў людскога вока і не выпускаў з рук шворкі. Бо нюх на пошукі і знаходкі паскудства паненка мела адметны. Праўду кажуць, не ўсе пані з тых, што маюць знакамітую радаслоўную і носяць на шыі медалі, нават залатыя. Аднаго медаля Пані Элі, відавочна, не хапала, не далі. Медаля за брыдоту. Паненка беспамылкова выходзіла на якое б там ні было паскудства на вуліцы, такое ўнюхвала непатрэбства, што і прызнавацца гідка. Вось табе і шляхетнасць. З князі ды ў такія гразі. Пані Эля даволі ўтульна і забяспечана, як сыр у масле, перазімавала ў моцевай кватэры. За зіму ў дадатак да той ежы, што атрымлівала, паспела з’есці ці пагрызці дзве пары мадэльных лакаваных туфляў маці, бацькава службовае пасведчанне, забытае ім на стале, моцеў школьны ранец. З маёмасці бабулі не кранула нічога, што было дзіўна. Упадабала толькі мачыцца на яе хатнія стаптаныя тапці, а яшчэ, калі іх высушвалі, любіла на іх спаць. Мо сніла яе гады і жыццё, дарогі, мову зямлі, сцежак, па якіх бабуля хадзіла. Таму ж, пэўна, пакусала і мадэльныя туфлі маці: прагнула выйсці ў свет і патанчыць, зайздросціла жанчыне і помсціла, што ёй самой гэтага не дадзена. Так ці не, можна толькі меркаваць. Бясспрэчна толькі, што ў адносінах да чужога абутку хавалася ў яе нешта таемнае, сабачае. Пані Эля падоўгу абнюхвала яго, лізала, моршчыла нос, пускала пад лоб вочы, нібы гаварыла з ім. Варта было некаму з сямейнікаў толькі ступіць на парог ці нават бразнуць дзвярыма ліфта, як яна ўжо несла ў зубах хатнія тапкі і ніколі не памылілася, каму якія. Не, не зусім безнадзейная была паненка. Падавала лапу і голас, калі прасілі. Беспамылкова знаходзіла таго з сямейнікаў, каго ёй загадвалі знайсці. І нават трымала на носе драбок цукру, не ела без дазволу. Пакуль на яе глядзелі, адчувала вока. Але варта было толькі міргнуць, як цукар знікаў ў яе пашчы, а пані адно бессаромна аблізвалася. Але ж усё гэта ўжо не надта цешыла маладога Герасіма. Нешта як падламілася ў ім. Праўду кажуць, калі нечага край хочацца займець, – займей. І паглядзі сваімі вачыма, зблізу. І тады хочацца – расхочацца. Так гэта было і з Моцем. Хаця дзеля праўды трэба сказаць, зноў жа зблізу. Здаля ён усё ж любіў сваю задрыпаную пані, хаця і не заўсёды разумеў. Мо якраз гэта ў шляхцянцы і прываблівала яго. Людзі, як і сабакі, сыходзяцца і любяць адно аднаго па-рознаму і часцяком хіба мо толькі з несупадзенняў, каб не так прэсна жылося. Як тыя ж кошка з сабакам. Рознай яны пароды: няма – сэрца мрэ, ёсць – з душы прэ. Вясной непаразуменні паміж Моцям і яго шляхцянкай толькі ўзмацніліся. Пэўна ж, надта розныя былі памкненні. Пані Эля глядзела ў адзін бок, Моця – у другі. Шляхцянка зусім перастала яго ўспрымаць. Наравіла пазбавіцца шворкі і некуды ўцякчы. Усё нечага ці некага шукала, вынюхвала і чмыхала, не знаходзячы. Вось і ў той дзень яна вылузнулася з ашыйніку і пабегла, пабегла, толькі вушы, як у Віні Пуха ці Чабурашкі па баках разлягаліся… Моця следам за ёй. Бо, як папярэдзіў загадзя яго бацька, гэтыя сабачыя бегі маглі скончыцца яму плачам. Па дварах унадзіліся ездзіць сабачнікі. Не жывадзёры – ахвотнікі пародных сабак – гэткі сабачы кінднэпінг. Пад’язджалі на рафіках і газэлях, спыняліся каля выгула сабак і цікавалі, калі з’явіцца псіна, вартая іх увагі. А ў салонах іх машын напагатоў ужо сядзелі адмыслова вымуштраваныя да правакатарскай справы кабялёк ці сучка. У патрэбны час іх у якасці спакусы выпускалі з салону. І ўсё, зладзейская справа ўчынена. Хатні сабачка ці сучка не гублялі, як ім здавалася, шчаслівага моманту. На злом галавы беглі за жывой прынадай. Так было і ў той нешчаслівы дзень. Пані Эля ўлягала спачатку ад свайго кавалера, а потым за ім. Следам жа стометроўку за стометроўкай наразаў Моця. І што было яму найбольш крыўдна, не сказаць, каб кавалер быў паглядны. Ні стану, ні твару – нехлямяжы, бічаваты дваранін. І Моця абурыўся: на каго толькі шляхцянка яго прамяняла. Яшчэ ж толькі хвіліну таму яна замілавана, амаль слёзна зазірала яму ў вочы, намякаючы, выпрошваючы шпацыру. І во, на табе. Ды каб з кім-небудзь людскім. А то і плюнуць услед няварта. Шляхцянка, з радаслоўнай, пашпартам, медалямі ўлягае за ім, як, як… Карацей, і больш зразумела, як… Хаця зрэдку і азіраецца, але не збаўляе хуткасці. Наперад, наперад за сваім шалудзівым абранцам. Так і беглі яны. Два сабакі, а за імі Моця. Насустрач невядомасці, лёсу і наканаванасці. Ужо і спальны раён адпаў, застаўся адзаду і прыватны сектар. І сонейка пачало прыпякаць, і моцеў цень зморана ўкараціўся. А потым і зусім знік. Моцю ўжо не было патрэбы гнацца за ім. Не толькі дагнаў, але і перагнаў яго Моця. Ён быў ужо адзаду яго. І не Моця, а яго цень гнаўся за ім. А гавораць, што гэта немагчыма. “Не дагоніш, не дагоніш,” – усклікнуў Моця. – Не дамся…” І тут ён спыніўся ці, больш праўдзіва, спатыкнуўся. Бо свет наперадзе няўзнак перакуліўся. Скончыўся брук і асфальт. Дарога, сцежка пайшла голая. Тупкая, вілюгамі і непрыбраная. Не апранутая жыццём, дзікая. Моця ступіў як у іншы свет ці ў прыбіральню пры невялікай чыгуначнай станцыі. Так патыхала ўсё навокал той прыбіральняй. Пацягнулі зарослыя быльнікам і дзядоўнікам ямы і траншэі. І сметнікі, сметнікі, сметнікі. І чароды, чароды чорных крумкачоў і чаек над імі. Хаця чайкі былі белымі, па-над сметнікамі яны здаваліся Моці бруднымі і чамусьці дакаральнымі, нягледзячы на тое, што лёталі і галёкалі даволі радасна, весела. Наяве была нейкая неадпаведнасць, несумяшчальнасць, як і яго бегі ў гэты дзень, бегі сабак. Не, зразумела, Моця быў не такі ўжо дурны і наіўны, каб не ведаць, чаму ўцякла ад яго Пані Эля. Быў прыглядны да жыцця сабачага і людскога, таго, пра якое не прыстала гаварыць. Чаму не хочаш ды мусіш навучыцца сам і часам неспадзявана. Але ўпершыню самому бачыць так аголена тое, пра што толькі думаў на адзіноце, што так страшыла і пужала, прыцягвала яго падсвядомай, амаль пячорнай таямнічасцю, апынуцца ў гэтай пячорнасці… Насамрэч пячорнай тагасветнасці. Бо не толькі тагасветныя птушкі раявалі наперадзе над сметнікамі, да якіх Моцю прывяла яго Пані Эля. Там яшчэ былі людзі, корпаліся на гурбах збытага горадам жыцця. Пячорныя, здаецца, людзі, апранутыя ці не ў звярыныя скуры і з нейкімі доўгімі друкамі ў руках, мо старажытнымі дзідамі. Людзі і птушкі з нябыту і ў нябыце – у раі, у пекле. І самае дзіўнае ў тых людзях, птушках, сметніках і далучаных да іх сабаках было тое, што Моця, хаця і адмаўляў, але некалі, у мінулым, а мо і непраглядным сваім будучым, ужо зведаў. Зведаў і падсвядома прымаў, бо чуў ці не з маленства ў сабе покліч. Покліч і прыцягальнасць сметнікаў, таямнічую адбытасць чужога і свайго жыцця. Загадны покліч сваіх мінулых і будучых гонаў, гонаў Пані Элі і беспароднага сабакі. Гэта пекла і рай, што нечакана так аголена і бессаромна адкрыліся яму зараз, чаму ён так пярэчыў. І ад чаго не было паратунку, што няўмольна, як навала, немачна і непазбежна насоўвалася на яго. З неадольнай сілай прачыналася ў ім. І Моця, не здольны ні асэнсаваць, ні пазбавіцца ад гэтага, скарыцца і моўчкі падпарадкавацца, заплакаў. Заплакаў, але слёзы былі як несапраўдныя, гарачыя і салодкія. І плакаў ён, здаецца, не сёння, не тут, сярод гэтага перакуленага свету. Цень яго, моцеў, адвергнуты ім жа, плакаў. Развітальна, шчымліва. Плакаў, падобна, не на зямлі, а недзе ў сусвеце, без болю і спачування яго болю. Шчымела, галасіла ні то душа, ні то сэрца. Ім у першы раз здрадзілі.