Гiсторыя I. Звонку.
Я адкрываю сьвежы, сёлета выдадзены пераклад раману Архана Памука. Ён прыемна пахне новай кнігай. Чорныя літары на ўсходні манер расплываюцца па белай вокладцы: “Белая крэпасьць”. Я ўсьцешаны, што Архан назваў яго так, як называлася мая легенда, ён лепей прыдумаць ня мог, бо, зрэшты, увесь гэты пошук сябе распачаўся менавіта тут. Гэтую крэпасьць ня ўзяць, і выйсьцi з яе таксама немагчыма: бо кiм буду я па-за ёю і кiм будзе Архан, калі назаўжды ўбярэ ў сябе белую крэпасьць?
Я пабачыў яго яшчэ здалёк, яшчэ калi ён падымаўся па прыступках да прысады. Лёгка, быццам пялёстак, быццам матылёк… Не пазнаць яго цяжка – доўгiя ногi, шырокiя крокi, сьмешныя закручаныя дагары наскi чаравiкаў.
Быў верасьнёўскі вечар 1969 году. Як i дамовiлiся, а пятай гадзiне я ўжо стаяў ля зоркi ў крэпасьцi і чакаў Архана. Хацеў хутчэй пачуць, як усё было.
Не, я не пайшоў яму насустрач. Я падумаў: лепей пачакаю тут, на ўслончыку ля зоркi: мне на яго прыемна глядзець. Мне падабаецца глядзець на Архана пад клёнамi i каштанамi: заўтра ён вернецца ў Турцыю, i ўжо больш нiхто ня будзе глядзець на яго пад клёнамi i каштанамi. Я ўсё апавяданьне буду глядзець вось так на Архана: праз лапiстыя галiны елак i жоўтае лiсьце каштанаў, праз вокны, праз ягоны рукапiс, маё эсэ i праз шкло маiх тоўстых акуляраў. Нават праз люстэрка, бо, як Вы даведаецеся далей, мы з Арханам вельмi падобныя. Але найперш на Архана будзе глядзець ён сам: праз барадулiнскiя вершы (так, так, пабачыце, гэта цалкам верагодна). Таму той Архан, якога мы пабачым у гэтых гiсторыях, i будзе ня проста Арханам, а Арханам-Арханам… Ён некалькi хвiлiнаў яшчэ будзе iсьцi да мяне па прысадзе, лiсьце будзе падаць хутка-хутка, вось-вось патрапiць у яго, а ён усё будзе падбiраць каштаны. Усьмешлiвы, задуменны, меланхалiчны.
Пачало сутонець. У крэпасьцi пахла клёнамi, соладка-соладка. Архан падымаў блiскучыя, яшчэ лiпкiя каштаны i шпурляў iх у Мухавец. Недалёка. Вельмi слаба шпурляў. Ён заўжды быў змарнелым дзiцём. Таму бацькi i адпраўлялі яго штолета гадавацца да бабулі ў нашую вёску, што пад Берасьцем. Ён любіў прыязджаць да нас: у запыленым і шумным Стамбуле не магло быць столькі радасьцяў, колькі мы знаходзілі сабе тут, у зацішшы Падляшша…
Тут мы і гадаваліся разам, вось ужо 16 гадоў. Ці будзем гадавацца і наступным летам, ці будзем мы езьдзіць у Лясную, хадзіць у закінуты фальварак Нямцэвічаў, чытаць вершы сярод старых агромістых дубоў і ліпаў? Ня ведаю. Ня ведаў, бо тым летам мы скончылі школы, і нашыя шляхі разышліся. Той восеньню мы паступалі ва універсітэты, і ўжо ніхто ня мог дакладна сказаць, калі мы наступны раз сустрэнемся... І ці захочам зноў пабачыць адно аднаго.
Дык вось, ён ідзе па прысадзе, а мне падабаецца глядзець на яго, мне падабаецца ён сам. Можа быць, таму, што мы вельмi падобныя адно да аднаго: тыя ж цёмныя (кававыя, як кажуць у яго на радзiме) вочы, тыя ж густыя каштанавыя валасы. Вось ён ужо зусiм падышоў – і мне здаецца, што мы браты-блізьняты, ці што я проста нахіліўся і гляджу на свой адбітак у Мухаўцы. Таму нам было так лёгка памяняцца месцамі.
Я застаўся на цэлы дзень тут, у крэпасьці, чытаць яго яшчэ недапісаны рукапіс пра тое, як раб-італіец і гаспадар-турак памяняліся месцамі, а ён… Ён шмат перамянiў у маiм жыцьцi за адзiн той верасьнёўскі дзень. Але гэта цалкам iншая гiсторыя. Пра тое, што Архан зрабiў для мяне ў гэты дзень, я напiшу ў наступнай частцы, бо iначай можна заблытацца.
I вось ён прыйшоў, а я маўчу. Мы разам доўга маўчым, бо кожнаму карцiць распытаць пра сваё. Архан ня хоча пачынаць першым, а я на яго злую. Няўжо я яму зайздросьцiў? Няўжо таму я так не хацеў думаць пра рукапiс? Здаецца, не. Я думаў, я заўжды з асалодаю думаў пра Арханавы рукапісы. Ён іх ніяк ня мог скончыць, ні адзін, але яму падабалася, калі мы разам пачыналі думаць над яго тэкстамі. Вось і зараз ён пакінуў мне сваю недапiсаную кнiгу. І – цуда! – упершыню ў жыцьці я ведаў, чым мае скончыцца гэтая гісторыя. Дакладней заканчвацца яна якраз і не магла – ёй бракавала адной легенды, аднаго вобразу, які адпраўляе ў вечнасьць, напрасткі да Бога – і тады нiкому ўжо зусім не патрэбнае ніякае заканчэньне. І я ведаў гэты вобраз. Я яго ведаў, але не хацеў да апошняга распавядаць Архану, бо злаваўся.
Калi зусiм сьцямнела, а Архан так нi словам i не патлумачыў мне таго, пра што я распытваў, я вырашыў помсьцiць яму. Дробязна, але помсьцiць: я вырашыў усё заблытаць у ягонай кнiзе!
I вось замест таго, каб выкласьцi ўсю легенду, я завёў яго на другі паверх закінутага кляштару Бернардынцаў, што за Мухаўцом, ужо ў памежнай зоне, і паказаў яму на вакно. Выбітае, напаўзарослае, яно выходзіла на стары закiнуты сад, заліты сьвятлом поўні. Вакно было ў куце, таму выходзіла на два розныя бакі – на ўсход і на захад. Ты пасьля на вокладцы сваёй кнігі напішаш, што розьніцу паміж усходам і захадам прыдумалі, каб разьяднаць людзей. А тады мы, беларус і турак, стаялі на самай мяжы, разьяднаныя, але побач з Богам. Ты тады вельмі зьдзівіўся, калі даведаўся, што Буг – гэта Бог, так яго тут называюць людзі. Дык вось, стоячы разам каля вакна, каля Бога, мы разважалі пра тое, ці змаглі б мы памяняцца месцамі назаўжды і што тады б было. І пасьля гэтага я распавёў табе нарэшце легенду пра белую крэпасьць, на якую раней, у стагоддзі сямнаццатым і выходзілі вокны з гэтага кляштару. Пра белую крэпасьць, з якой нельга выйсьці, але якую нельга і штурмам узяць, бо без яе не зразумееш, дзе ты, хто ты... Пра белую крэпасьць, якая стане кропкаю і ў тваім рамане – яна забярэ чытача ў вечнасьць, і кожны будзе шукаць сябе ў ёй, як гэта рабілі твае героі.
Тое, што было пасьля і што здарылася з табою, ты апісаў у рамане, таму я прапушчу некалькі месяцаў. I вось я адкрываю самую апошнюю старонку твайго раману і бачу там свае словы, якія сказаў шмат гадоў таму, разьвітваючыся каля Буга: паглядзi на акно, якое выходзiць у сад: цікава, што бачна з гэтага акна?
А цяпер час распавесьцi пра тое, што было там, унутры, i што ўсё ж ткi бачна з таго акна.
Гiсторыя II. Унутры.
Ведаеш, там, памiж археалагiчным музеем i кляштарам Бернардынцаў, на самым кургане, раз у год, калi надыходзiць перадкалядная ноч, вымалёўваюцца абрысы белай крэпасьцi. Так, мне распавёў пра гэта прафесар К., а яму ўжо можна верыць. А я распавёў гэта Архану. А Архан напiсаў пра гэта кнiгу. Яму добра – ён атрымае за гэта Нобеля i будзе пiсаць свае наступныя раманы, а мне – застаецца аднаму жыць тут i ведаць усё, што насамрэч адбывалася ў белай крэпасьцi. Пра гэта я i зьбiраюся напiсаць.
Але спачатку я мушу распавесьцi Вам пра той цудоўны верасьнёўскі дзень, калi я застаўся на цэлы дзень тут, у крэпасьці, чытаць яго яшчэ недапісаны рукапіс. Я застаўся чытаць, а Архан пайшоў пісаць замест мяне ўступнае сачыненьне па літаратуры. Я папрасiў Яго гэта зрабiць, бо я стаміўся, я баяўся сядаць за сачыненне – у мяне не выходзіла напісаць болей за палову старонкi... Я мяняў цэлымі гадзінамі словы ў адзіным сказе, я ня ведаў, з чаго пачаць. Я задаваў шмат пытаньняў, ставіў клічнікі, шматкроп’і, але сачыненьня з гэтага не выходзіла. Няўжо я ленаваўся думаць?
I вось нарэшце iспыт прайшоў i я чакаю Архана ў крэпасьцi. Я пабачыў Яго яшчэ здалёк… Лёгкi, быццам пялёстак, быццам матылёк, ён падымаўся да мяне…
– Напісаў?
– Напісаў.
– Колькі?
– Восем старонак.
– А тэма?
– Выбраў трэцюю: “Тэма Радзімы ў творчасьці Рыгора Барадуліна”. Не люблю такія назвы. Але не хвалюйся, я пісаў зусім не аб тым. Я пісаў пра ваш беларускі код, пра выйсьце ў сусьвет, пра тое, хто вы такія і чаму вы такія, я прымушаў сябе забыцца, што я турак... Высьлізнуць са сваёй турэцкай скуры. Але гэта немагчыма – я пабачыў нарэшце (недзе на чацьвёртай старонцы) сябе ў Барадуліне, але сябе-турка, якога я раней ня мог адасобіць і ўбачыць: ён не баіцца сьмерці, а я баяўся, ён прагне прырасьці да сваіх вушацкіх лагчынаў, а я... Ува мне толькi тады прачнулася мая повязь з Беларусьсю, калi я напiсаў словы прашчур-нашчадкi-нашча… Гэта было так важна, каб «душою ты стаў чысьцей i ня страцiў сьвятое штосьцi» – ён крыху памаўчаў, а пасьля iзноў усхапiўся. – Даруй, я не магу распавесьці табе пра ўсё, што напісаў – гэта асабістае. Але ім спадабаецца, не хвалюйся.
I iм спадабалася. А асаблiва прафесару К. З самых першых дзён ва унiверсітэце ён паказваў мне гэта: то пакiвае галавой у калiдоры задуменна, то спынiць свой позiрк на мне падчас лекцыi, то затрымае пасьля пары i скажа, што трэба пагутарыць. I гэта было самым страшным: бо што я яму адкажу, калi ён спытае пра код, пра выйсьце ў сусьвет?..
Я яго пазьбягаў, колькi мог. Ажно да сьнежня. Але наблiжалася сесiя – i я разумеў, што хутка буду вымушаны адказаць за ўсё: за Архана, за Барадулiна i за Белую крэпасьць.
Болей хавацца не было сэнсу i тады адным ранкам я ня стаў сьпяшацца пасьля пары з аўдыторыi, а сам дачакаўся прафесара К. Мы разам выйшлi з унiверсітэту i пайшлi ў крэпасьць.
l l l
«Ведаеш, – сказаў мне прафесар К. па дарозе – пасьля таго, як я прачытаў тваё сачыненьне, мне штоночы сьнiцца адзiн i той жа сон. Нiбыта я ў белай крэпасьцi, разам з iншымi местачкоўцамi, чую, як нашую крэпасьць акружылi i штурмуюць. Мы чуем выбухi, стрэлы гарматаў, дзiкае гiгатаньне туркаў, бачым вогненыя стрэлы… Але мы ўсе спакойныя, мы ня можам разгубiцца i ўсё кiнуць, бо занятыя вельмi пiльнай справай: мы ратуем нашыя старажытныя фрэскi.
У нейкi момант сьцяна з фрэскамi цалкам асыпаецца. Я адчуваю, як мне становiцца да болю холадна, я адчуваю сьпiнаю пустэчу. Гэта вусьцiшна. Людзi бягуць з крэпасьцi, Яны ратуюцца па сутарэньнях. I вось, калi ўсе ўжо схавалiся, у зале, дзе былi фрэскi, застаецца ўсяго тры чалавекi: адзiн ваяр, адзiн дойлiд i я. Спачатку я нават ня ведаў, хто я, пакуль дойлiд не адбудаваў наноў сьцяну i не сказаў мне: «Малюй, пакуль ня выйшлi людзi з сутарэньняў. Малюй – ты ж майстар!»
I я пачаў па памяцi аднаўляць усё, як было. Часам я забываў, часам, мне здавалася, што я мог зрабiць лепей, i я рабiў лепей. Увесь дзень я апантана працаваў, бо ведаў, што зруйнаваная сьцяна – ня самае страшнае, самае страшнае – гэта калi зьнявераныя людзi ідуць здавацца. I да вечару я справiўся. Калi людзi прыйшлi, яны спачатку не паверылi сваiм вачам: на месцы руінаў стаяла сьцяна, i на ёй знову былi твары сьвятых. I тады яны паверылi…»
Мы ўжо падымалiся ўгару, на вялiзны старажытны насып, i я ўжо амаль ня слухаў прафесара, бо ў Яго гiсторыi пазнаваў сваю – i ўжо Арханаву легенду. Цяпер ужо прафесар К. працягваў павольней: «На наступны дзень здарылася тое самае – людзi зноў схавалiся, ваяр адбiваўся, а мы з дойлiдам узялiся за сьцяну i фрэскi. I так цягнулася доўга. З ночы ў ноч. I ўсё яшчэ цягнецца. Мы хлусiм людзям – а яны вераць, што ўсё абавязкова стае на свае месцы, iм ёсьць за што трымацца…
А за што нам было трымацца? Я спачатку думаў, што ня вытрымаю, але, калi маляваў, забываўся на ўсё…»
Нарэшце ён спынiўся, выдыхнуў. «Так, – пахiтаў галавой, – так, – усьмiхнуўся ён, – так, – прашаптаў прафесар К., сядаючы на зямлю, – так, гэта было тут!!! Толькi адчуваеш – няма страху», – сказаў ён i заплакаў.
… Гэтая размова была даўно. Прайшлi гады. Прафесар К. памёр. I вось я зноў сяджу на тым самым месцы. Там, дзе магло быць акно белай крэпасьцi: на тым самым кургане, якi мне паказаў прафесар К. Сёньня – Куцьця, i таму я чакаю: вось-вось выйдзе князь з княгiняю i задасьць сваiм пасланцам адвечныя пытаньнi… I тады я буду глядзець на iх з гэтага акна, слухаць iх размову – i ўсё, нарэшце, пачую i пабачу.
А пакуль яны ня прыйдуць, што б нi здарылася, я буду пiсаць. Як прафесар К. у сваiм сьне няспынна маляваў фрэскi, што б нi здаралася i колькi б разоў iх не зьнiшчалi. Я буду пiсаць кнiгу пра Белую крэпасьць, бо нi ўзяць яе, нi выйсьцi з яе немагчыма…
