Ды пакуль ты яшчэ жывеш,
запалі прад Купалам сьвечку,
прачытай і спалі мой верш,
а вандалам скажы:
Я вечны!
А.Сыс
Я бачыў тых, хто каяўся духам:
з паэтаў вырасьлі яны.
Ф.Ніцшэ. “Так казаў Заратустра”
У мяне адна каханая — “Ізабэла”
Анатоль Сыс — мой паэт.
Агульных фразаў пра Анатоля Сыса казаць ня хочацца. Дый, бадай, і ня варта. Карціць успомніць хіба пра тое, што зьвязвае (язык не варушыцца сказаць: зьвязвала) непасрэдна мяне з ім, з яго невымоўнай неўтаймоўнасьцю. І, мажліва, магло б лучыць і яшчэ кагосьці іншага, кагосьці, хто быў бы з Сысам да росхрысту шчырым, як і сам Сыс з усімі… Скажу пра тое, чаму я была сьведкам, што бачыла на ўласныя вочы, чула на ўласныя вушы і адчувала ўласным сэрцам.
З вершамі Анатоля Сыса я спаткалася ў самым маленстве, яшчэ дашкольніцаю. Знаёмячыся з сямейнай аўдыётэкай, выпадкова знайшла колькі касетаў з яшчэ кухоннымі варыянтамі запісаў першых беларускіх бардаў. Тамака былі і песьні на словы Сыса. Напрыклад, на верш “Вільня, 1864 год”: “Перад сьмерцю зязюля кувае…” Цяпер і не прыгадаю, хто іх выконваў. Ды адна песьня (як я пазьней даведалася, на верш “Сабака”) — пра Алеся Гаруна — асабліва ўразіла. Дала нырца ў памяць, дзе і засталася. На той момант ад пачутых словаў зрабілася балюча і страшна. А яшчэ высока. Песьня, як вырак, заканчвалася імем абранца: “І ўночы жудасна хтось выў — Алесь Гарун сабакам быў…”
У маёй хаце Сыса ведалі, пра Сыса ўспаміналі — і пры нагодзе, і без яе. Мама і цётка вучылі на памяць яго вершы. (Таму мне пашэньціла мець у сваёй бібліятэцы ўсе кнігі Сыса — ад “Агменю” да “Лёну”.) Я ж не завучвала — само запаміналася: аднойчы прачытаныя радкі гучалі ўвушшу, перасьледвалі, пакуль трывала не ўваходзілі ў падсьвядомае, пакуль не пачыналі, незалежна ад майго жаданьня, усплываць у галаве на правах маіх уласных думак.
Часам так здараецца, прынамсі, у мяне, — настолькі зжываешся з чужымі радкамі, настолькі робяцца яны табе роднымі, што калі чуеш іх ад іншага чалавека, то ў першыя імгненьні лічыш, што цытуюць цябе самога. А бывае — не адразу пазнаеш і свае радкі і перапытаеш: “Чыё?..”
Бацька ж не разумеў, як можна захапляцца вечна п’яным і эпатажным эгацэнтрыстам, кім бы той ні быў. Ды ўсё адно тата даваў сябе ўгаварыць на тое, каб пайсьці адзначаць Каляды ў Дом літаратара, дзе правіў баль вясковы хлапчына заўсёды нападпітку з талентам далёка не местачковага калібру.
І мама, а раней і мая бабуля Валя (па кудзелі) неаднаразова перакрыжоўваліся з Сысам на працы: туды, дзе яны працавалі, часта заходзіў паэт і дзяліўся, пэўна, як і з многімі, сабою, сваімі вершамі, сваім болем.
Бабуля ўгаворвала: “Толічак, што ж ты з сабой робіш! Мо завядзі сабе дзетак — ты ж любіш дзетак. Ажаніся, Толічак, а то страціш сябе — а ты ж Богам пацалаваны! Зваж, як дзяўчаткам падабаешся… Няўжо табе ніхто не даспадобы?..” На што Сыс адмахваўся: “У мяне, Валянціна Адамаўна, адна каханая — “Ізабэла!” [“Ізабэла” — назва віна — В.К.] І прыціскаў да грудзей пляшку.
Ніхто ня мае права жыць з Паэтам,
кахаць, пакутаваць і раўнаваць яго,
ня тыя дні, калі б ён дбаў пра гэта,
ня той напой, які б ён піў нагбом.
А якую хвілю змаўчаўшы, дадаваў: “Дый жыву пры зоне: кожнага разу як прыязджаю ў родны Гарошкаў, так і хаваю каго-небудзь з аднавяскоўцаў, часьцей за астатніх гінуць дзеці. Забівае іх радыяцыя. А я не хачу, каб маіх дзетак забіў Чарнобыль!” Ня ведаю, ці то такое тлумачэньне ён прыдумаў адмыслова для маёй бабулі, ці то для сябе… Ды так ён казаў.
Раскрыжаванае птушаня
У ім жыў дух, што яднаў ягонае пакаленьне. Яднаў высокай ідэяй Адраджэньня, якая лунала ў паветры, якой дыхала Беларусь 1990-х. Відаць, надта высокай, каб спраўдзіцца. Сыс і сябе, і свой талент, не шкадуючы, ахвяраваў на цьвінтар беларускага Адраджэньня. Шчыра і апантана — усяго сябе. Ён жывіў сваёй моцаю тых, каму не ставала ўласнае сілы, каб казаць, каб дзейнічаць. Ён “спыняў натоўпу рух, каб гаварыць аб народзе”. У Сысе люстраваўся час, той час. І людзі глядзелі ў люстра яго набалелых вачэй, і бачылі ў ім сябе лепшымі за тых, кім былі насамрэч, — і цешыліся з тае прычыны.
Час мінуў, яго хаўрусьнікі і ворагі вырасьлі. І кожны пайшоў па свой шлях (менавіта не па сваім, а па свой — В.К.). Сыс жа так і ня змог пасталець, так і застаўся птушанём, што “па-беларуску плача” і ня ведае іншае долі, і ня знае іншае песьні.
Ды ўжо не выпадала чараваць плошчу. А іншага ён ня ўмеў. Плошча разьбеглася па хатах, па сем’ях… Зьмены даліся-такі ў знакі — і паэт захварэў на самоту. “Кленчыць і гавець” паэта пакінулі аднаго, а вымаленае слова даспадобы было слухаць усім.
Паэт сказаў: п’ем за Айчыну!
І кожны выпіў: за сябе…
Сыс даваў надзею іншым, безнадзейна страчваючы яе сам.
І прырос паэт да крыжа, і прарасло праз яго Слова, Слова-Зерне, зерне-Слова. Ды навокал ужо не відно было ні вернікаў, ні паняверцаў. І Сыс кінуў: “Паэты заўсёды былі непатрэбнымі. Але зьяўляліся, нават у тыя часы”. І Сыс замаўчаў.
Пасьля таго Сыса часта можна было ўбачыць укленчаным. Не радзей — ушыркі раскінуўшы рукі: ці то як птах, ці то як укрыжаваны. А хутчэй за ўсё — і першае, і другое ўвадначас: укрыжаваны птах.
Укленчваюць тыя, хто прысягае ці моліцца (гаспадару, ратавальніку); распасьціраюць рукі — тыя, каму прысягаюць, на каго моляцца.
Зерне-слова ў вагні
Анатоль Сыс — як ніхто іншы — абсалютна адчуваў, што ягонаму натхненьню не зьлятаць з пухнатых аблокаў вясёлкамі ды пялёсткамі, а прыдушваць за гарляк, за дыхла да страты прытомнасьці, калі боль расьпірае нутро і робіцца нетрывучым, пякельным — каб высекчы, выкрычаць, вылаяцца скрываўленым вершам. Такім было ягонае натхненьне. Натхненьне з болю.
Як на мяне, то адсюль і вынікае той вобраз, які мог бы найяскравей выявіць сутнасьць Анатолевай паэзіі, зрабіцца ягоным сімвалам… Раскрыжаванае сэрца ў вагні, праз якое прарасьлі парасткі жыта. Калі ж, напрыклад, увасабляць яго ў камені ці мармуры, то на мейсцы сэрца цалкам можа быць рука паэта, прыбітая ды крыжа ды агорнутая полымем, з прарослымі праз далонь каласамі. Зрэшты, няхай лепей словы застануцца на паперы.
Ён ведаў прадвызначэньне раскрыжаваных вёснаў. Ды ня меў людскога клопату. Ня ўмеў клапаціцца пра сябе, пра ўласную дастатковасьць, побытавую уладкаванасьць. Утульнасьці не было ня ў ім самім, не вакол яго. Між тым ён пачуваў сябе нечужым практычна ў любой сябрыне.
Сьвятарны бальшун у маім усясьвеце
Калі мне было дзесяць гадоў, мы з бацькамі жылі ў здымнай аднапакаёўцы на краі глухога Сухарава, якое тады было ў зачыне ды толькі пачынала фармавацца ў мікрараён. Пад вокнамі па вечарах бегалі рэальныя зайцы, а бліжэй да ночы магло пашэньціць і на ня менш сапраўднага пугача. Прайсьці да хаты было геройствам: коўзкай ды ліпучай гразі — да калена, асфальт — хіба што на шашы галоўнай вуліцы.
Жыць было нялёгка — будавалі кватэру. Гэта быў акурат той час, калі крэдытаваньня на будаўніцтва жыльля яшчэ не прыдумалі, і спадзявацца даводзілася толькі на свае сілы. Быў позьні вечар. Тата быў у камандзіроўцы. У дзьверы пазванілі, маці адчыніла. Ён заляцеў наўпрост у залу з пранізьлівым скразьняком, не распранаючыся. Майму шчасьцю не было межаў — да нас завітаў Сыс!
Анатоль Сыс стаяў пасярод нашага невялікага пакойчыку, спрэс застаўленага мэбляю, пад самай люстрай, якая німбавым сьвятлом жаўцела над ім. Тады ён падаўся мне сьвятарным бальшуном, які можа ўсё. Я, ашаломленая, стаяла насупраць Сыса і недзе глыбока ў сабе крыху баялася, што нашая кватэра ня вытрымае яго і разваліцца. Але гэта было нічога, бо — ён прыйшоў да мяне! Сыс паглядзеў мне ў вочы. Глыбока-глыбока. Бязьлітасна і бессаромна прамацаўшы ўсё ўнутрох маёй душы. У пакоі аказаўся і мамчын знаёмы, які жыў у суседнім з намі доме і прыйшоў разам з Сысам. Яго я проста не заўважыла, цалкам занятая прысутнасьцю паэта. Сусед тыцнуў у мяне пальцам, зьвярнуўшыся да Анатоля: “Вось гэтая дзяўчынка… Ну, што складае вершы ледзь не з нараджэньня, я табе казаў…” Тады Сыс, тэатральна схапіўшыся за галаву, у нейкім дзіцячым захапленьні голасам шамана запытаў у суседа, ня зводзячы з мяне вачэй: “Куды ж ты мяне прывёў?! Да каго ж ты мяне прывёў!..” У ягоных голасных дамінантах гучала незразумелая мне ў той час віна. У іх цякло віно. Тады я думала: “Да мяне, да мяне сам Паэт прыйшоў! Сыс прыйшоў і вершы чытаць будзе…” — і бегла да сваёй таемнай скарбонкі, і вытрасала з яе свае першыя ганарары — адзіныя грашовыя сродкі, якія на той момант былі ў хаце, і несла пабразгачы Сысу, і з задавальненьнем, нат з падзякаю, ахвяравала іх на самоту паэта. Я трымцела ўсёй істотаю, мяне скаланала ад захапленьня…
Мне доўгі час не даводзілася стаць сьведкам таго, як Сыс чытае вершы. Але неаднаразова чула ад людзей, што яны ў маім голасе пазнаюць ягоныя інтанацыі. Пасьля тых выступаў казалі, дзе я напоўніцу аддавалася, наросхрыст, забываючыся на страх ды зацятасьць. Калі пражывала прамоўленае. Таму мне надзвычай карцела пачуць вершы з яго вуснаў. Ды ўсё неяк не выпадала. Бачыліся мы з ім гады ў рады.
То ў Саюзе… Куды ён завітваў, каб знайсьці хаўрусьнікаў па пляшцы, бо даводзіў, што ў яго правіла такое: адзін ніколі ня п’е, хоць валацугу якога ў кватэру прыцягне, але адзін ні-ні. Аднаго разу ўпрошваў маю маму, каб адпусьціла мяне з ім “прыгубіць”. Мама патлумачыла без варыянтаў, што мне толькі шаснаццаць і яна мяне нікуды з ім не адпусьціць. А мне ж было так цікава, што я за недазвол, вядома, надзьмулася. Ды пэўна ўсё ж мама мела рацыю, а я ў тых пляшкава-алкагольных справах надзвычай неабазнанаю так і засталася.
То на канцэрце Сержука Сокалава-Воюша… На перадапошні [які адбываўся, што сімвалічна, у Палацы глухіх — В.К.] Сыс, дарэчы, прыйшоў ахайна апрануты ды падстрыжаны.
Памятаю, у старэйшых класах школы свой выступ на нейкай гарадской літаратурнай канферэнцыі, — на якой я абараняла (і абараніла!) сваю працу па прароцкасьці паэзіі Сыса (гучыць дзіўнавата, ці ня так?) пад назовам “Апакаліпсыс Анатоля Сыса” — я насьмелілася распачаць сваім вершам, ахвяраваным яму: “Мой бацька, мой браце, мой стомлены талентам хлопчык, наіўны і шчыры да самых сівых валасоў…” Прыкладна ў той самы час напісалася і песьня — адна з маіх першых песьняў — “На жыцьцё Паэта”. Таксама — пра яго.
У абліччы адчаю
На ХІV зьезьдзе СБП я ўпершыню ўбачыла яго кнігу “Сыс”. І, безумоўна, набыла яе. Цікава, што тады яна каштавала столькі ж, як цяпер “Лён”, — роўна пяць тысячаў. А побач са сталом, дзе мясьціліся сьвежыя выданьні, ці то прысеў, ці то прылёг і сам аўтар. Ён быў настолькі непазнавальна п’яны і чорны, што ледзь нагадваў чалавека. Хутчэй — адчай у чалавечым абліччы. Уцялесьненую пакуту, увасоблены боль.
Зрэшты, хто сказаў, што прарок павінен быць падобны да чалавека?..
Некаторыя яго вершы — прадказаньні, прадбачаньні ўласнага жыцьця і творчасьці, некаторыя — лёсу Айчына. Вершы Сыса — прароцтвы, напісаныя для маленькага Сусьвету-Беларусі.
Мне на плячо, калі пануе змрок,
сядае сокал з вечнаю высновай —
што з Беларусі не сышоў Прарок
і што з Прарокам ацалела Слова.
Я наблізілася, ды ня здолела падпісаць у яго асобнік. Брыдка стала глядзець, як нейкі сярэдняй рукі пісьменьнік, ухапіўшыся за яго каўнер, усадзіў Сыса за стол і радасна прадыктаваў яму тэкст таго, што надпісаць і дзе расьпісацца на ягонай жа кніжцы — ледзь не сам вадзіў Сысавай рукой! — а той няўцямна-паслухмяна выконваў. Я назірала за гвалтам — і мне рабілася млосна… Я зьбегла адтуль. Падумала: няхай лепей буду адметная тым, што ня маю гэткага аўтографа. Ніякага.
Мой бацька, мой браце, мой стомлены талентам хлопчык...
Я заканчвала другі курс і назаўтра ў мяне павінен быў быць іспыт па замежнай мове. У раскладзе было пазначана другога чэрвеня. Ці я падрыхтавалася? — конь не валяўся! Але я рызыкнула. І першага я паехала ў госьці да Сыса па яго запрашэньню.
Ён быў у рэдакцыі “Полымя” — і мне далі слухаўку, каб перагаварыць. Я, сама ня ведаю чаму (відаць, ад хваляваньня), сказала, што напісала пра яго вялікі артыкул. Сыс папрасіў, каб я яму артыкул прывезла, а найлепей — каб прыехала сама. І каб вершы свае ўзяла. Артыкул я, здаецца, забылася, а вершы — не. Я захапіла сваю другую ўласную кнігу (свой гонар на той момант! — В. К.) “Каб неба сагрэць…” і некалькі апошніх тэкстаў.
Сыс выйшаў з тамбуру, абапёрся сьцягном аб вушак, агледзеў мяне з кедаў да кепкі. Здаволена прыцмокнуў і пацягнуўся, як марцовы кот, зачапіўшыся рукамі за дзьверы ўверсе.
У мяне подыюмны рост, таму мне падабаецца, калі мужчына вышэйшы за мяне, бо гэта здараецца ня так часта, як хацелася б. Сыс быў вышэйшы… Здаровы, зграбны, чысты і сьвежы… Дзіўна, той усьмешлівы дзядзька, якога бачыла я цяпер перад сабой, не адпавядаў таму неадэкватнаму ўшчэнт сьпітаму чалавеку, вобраз якога замацаваўся за ім ў апошнія гады і фігураваў у большасьці размоваў. Мо я не надзела акуляры? Ці мая фантазія без дазволу на тое пакпіла з мяне? “Прывітаньне, баскетбалістка!.. Я глядзеў у вакно, чакаў цябе. Юрась казаў, што ты ня прыйдзеш. А я быў упэўнены, што абавязкова прыйдзеш, бо ты мне паабяцала. Малайчына, што прыйшла!.. А цяпер, Кустава, давай цалавацца за сустрэчу!.. Па-свойску,” — усьміхнуўся Анатоль Сыс. — “Ой, я не магу, у мяне жуйка!..” — усё ж высьлізнула з яго абдымкаў я. Ды неяк няёмка было зьбягаць, толькі завітаўшы. Дый цікаўнасьць надавала сілаў і ўпэўненасьці.
Я рэдка запісваю ў свой дыярыюш падзеі са свайго жыцьця, але тады, вярнуўшыся ад Сыса дадому пад самы вечар, захацелася занатаваць тое-сёе. Вядома, мне ўжо было не да экзамену, не да ангельскай мовы. І вось цяпер я патрапіла на тыя запісы…
“3 чэрвеня 2004 году.
Я была ў Анатоля Сыса. Я ня ведала, што так бывае. У мяне стрэс, сэрца глуха цягне долу, як камень да дна, галава гудзе, як старая труба. Я мала каго люблю. Вось Анатоль. Я ніколі столькі разоў запар не казала: “Ня буду, не хачу, не!..”
Сыс завёў мяне ў хату. Жорсткі мінімалізм у інтэр’еры, але ўсё на дзіва ахайна, на месцах. Зьмешвалася ва ўспрыманьні: кватэра відавочна належала маргіналу, ды парадак падтрымліваўся ў ёй, як у добрай гаспадыні. “Юрась, Кустава ўсё ж прыйшла! Я ж табе казаў, а ты ня верыў! Ты прайграў!” — так ён прадставіў мяне Юрасю Волкаву, свайму прыяцелю, які нібыта прыехаў з Канады на пошукі новай прыгожай жонкі, што мне і было тэрмінова прапанавана… У яго была такая легенда, што нават мне верылася з цяжкасьцю. Дый не за тым я прыехала, не за шлюбаваньнем.
У вітальні Юрась асьцярожна пацікавіўся: “А вы праўда баскетбалістка?” — “А то не відаць?” — “Не, чаму ж, відаць. Проста я думаў, што Сыс мяне зноў надурыў”. “Я не баскетбалістка, я паэт…” — мае словы павісьлі ў паветры, і мне зрабілася няўтульна ад прамоўленага. Тады мне ўвогуле было неяк няёмка так прадстаўляцца незнаёмым людзям. А ў кватэры Сыса, у яго прысутнасьці — і пагатоў. “Я наведвала школьную спартовую секцыю, нават ўдала выступала са сваёй камандай на гарадскіх спаборніцтвах…” Сыс радасна ўскрыкнуў: “О, я ж казаў! Во як: ня ведаў, а ўгадаў! А я таксама спортам займаўся, вось памацай, якія ў мяне біцэпсы… Ну як, га?” Памацала: біцэпсы напраўду меліся. “Усё няблага складалася, ды, натуральна, я часта “выбівала” пальцы, што замінала маім заняткам на скрыпцы і фартэпіяна. Таму давялося завязаць з баскетболам на карысьць музыкі. Дый бацькі на тым настойвалі. Вось такая гісторыя.” — “О як!.. Халера… Заўжды чымсьці ахвяраваць даводзіцца!”— падсумаваў Сыс.
Селі за стол. Юрась выпадкова зачапіў шклянку з сокам, разьлілося на цырату, на абрус. Сыс незадаволена кінуў: “Асьцярожна ж трэба… Ну, нічога… Кустава [чамусьці ён называў мяне па прозьвішчы і часта — В.К.], будзеш за гаспадыню, ідзі на кухню па анучу! Там знойдзеш!” Я знайшла, вярнулася, пачала выціраць стол. Сыс выхапіў у мяне з рук анучу: “Хто ж так выцірае? Якая ж з цябе гаспадыня! Дай сюды, я сам! Трэба спачатку са стала прыбраць! Глядзі, як трэба…” Ён усё прыбраў. Сапраўды, пасьлядоўна, умела, па-гаспадарску. Сыс сказаў, каб трымала за адзін канец абруса, сам ўзяўся за другі. Белая тканіна ўспырхнула і паслухмяна апусьцілася на стол. Было ў гэтым штось сімвалічнае, абрадавае. Прынамсі, мне так падалося. І я ўсьміхнула сваім думкам, прамовіўшы ўслых: «Расьсьцялі ручнікі, як сьцяжыны…»
Паэт пасьвятлеў: яго ведаюць!
Яны, Анатоль і Юрась, доўга баялі мне байкі, прыдумлялі казкі… Потым Сыс расказваў пра абарону свайго дыплому, пра маму, пра сваіх суседзяў — пра Алу Канапельку і яе дачку ды іншых сьветлых людзей. Асабліва ганарыўся тым, што на ягоным ложку харошая паэтка і добры празаік зрабілі дзіця, а да гэтага ў іх доўга не атрымлівалася. Таму ў яго сьвятарны ложак — такой была выснова. Паказваў мне свой скарб — новыя вершы [аркушаў мо сем ці болей — В.К.], якія чакаюць свайго часу, таму ён нікому не дае іх друкаваць пакуль…
“Называй мяне на “ты” і Толік! Ці я буду крыўдзіцца,” — тураваў Сыс. Выходзіла кепска. “У мяне не атрымліваецца, можна я буду казаць хаця б “спадар Анатоль?” — “Не, нельга ні ў якім разе! Кажы як паэт паэту: на “ты”! Тым болей мы ўжо даўно знаёмыя!”— усьміхнуўся ён. “Няўжо вы памятаеце?!” — зьдзівілася я. “Ня вы, а ты! А ну паўтары!” — пераправіў Сыс. “Няўжо ты памятаеш, Анатоль?” — “Ці памятаю я?! Як прыйшоў да цябе, калі ты мне па калена была? Вось такой малой? Канешне. Я ўсё помню. Толькі часам прыдурваюся, што забыўся. Бо так лягчэй, калі з дурнямі, — каб не чапляліся…”
“І яшчэ адно. Я буду мацюкацца. Я пакуль пры табе не мацюкаўся. Але я буду, бо я такі. Я з усімі мацюкаюся. І з табой буду, як са сваёй, добра? Ты прывыкнеш. Усе прывыкаюць. Ня бойся, Кустава, я ня моцна буду мацюкацца, звычайна. Буду вось так… ” — і ён прывёў прыклады, напэўна, каб я ведала, што ёсьць “ня моцна” і звычайна, а што “моцна”...
“Я табе давяраю, верыш? Што маўчыш? Вось, можаш мяне памацаць дзе хочаш, можаш што хочаш са мной рабіць…” — узрушыўся Анатоль, і наблізіўся да мяне шчыльней, расшпільваючы дзягу. “Не, дзякуй!.. Я і так веру… ” — зьніякавеўшы, я пацепнула плячыма. Балазе ён спыніўся.
А ў памяці ўсплыло:
Я дарэшты ў тваёй уладзе
што хочаш рабі з маім брыдкім целам
Сыс — са словамі: “Трымай, гэта мой падарунак табе. Многія выпрошвалі, але я дару табе, бо табе патрэбней!”— падараваў мне надзвычай файную кнігу, найлепшае з таго, што можна падараваць паэту — зялёны “Слоўнік сінонімаў і блізказначных слоў” М.К.Клышкі 1976 году выданьня, якім карыстаўся, калі пісаў сам. Потым Сыс змушаў мяне ўзяць у падарунак і карціну, зьняўшы яе са сьцяны, і прыгожа вышыты беларускі ручнік. Але я адмовілася.
І падпісаў мне сваю кнігу, хоць я і прасіла, каб не падпісваў, успомніўшы выпадак на з’езьдзе. Сыс дастаў асобнік “Сыса” — вокладка была мейсцамі выпэцканая крывёю. Ён патлумачыў, што быў парэзаў руку, а кроў не выводзіцца з паперы, ня ў пральную ж машыну яе класьці? Праўда што. Сказаў, што яно да лепшага нават: падарунак будзе яшчэ даражэйшы за звычайны асобнік, бо на ім — кроў паэта. (І тут мне прыгадаўся адзін з маіх улюбёных фільмаў Жана Както з адпаведнаю назваю: “Кроў паэта”.) З яго вуснаў гэта гучала пераканаўча. Бясспрэчна, рарытэтны асобнік.
“Ведаеш, ты малайчына, што ня хочаш! Усе звычайна наадварот — хочуць. А табе за гэта я ня як усім падпішу,” — ухваліў паэт. Ён падпісаў так: “Валера, я цябе люблю! Будзь побач са мною! 3 чэрвеня 3004г. Горад-герой Гарошкаў. Сыс”. (Сыс наўмысна блытаў даты. Цалкам дапускаю, што рабіў ён гэта на будучыню, надаючы тым самым сваім аўтографам дадатковы прыхаваны сэнс.) І тут жа агучыў. Сказаў, што любіць, што хоча, каб была побач, што мы — як брат і сястра, як дачка і бацька.
Я не магла яму ня верыць, і верыць — не магла.
Мажліва, усё гэта магло адбывацца ня толькі са мной і словы гэтыя ён мог казаць ня толькі мне. Але тут і цяпер — як жа хацелася верыць! і верылася! — Анатоль Сыс і яго словы былі толькі для мяне. І больш ні для каго.
Сыс — міф, што сам сябе прыдумаў
“Хто ты ў паэзіі? Не маўчы, адразу адказвай! Кажы першае, што прыйдзе ў галаву, ну! — патрабаваў Сыс. — Вось я, напрыклад, называю сябе сынам Янкі Купалы і братам Максіма Багдановіча…” — стомлена і без надрыву паўтарыў ён. Зусім ня так, як пісалі пра яго: не крычаў, не ўздымаў рукі, не даводзіў. Проста цікавіўся, канстатаваў. Мяне зьдзівіла, што ён сказаў не: “Я — сын Янкі Купалы і брат Максіма Багдановіча”, а менавіта “я называю сябе…”. Нават занепакоілася за яго…
“Я… я — сама паэзія…”— што прыйшло ў галаву, тое і выйшла, як прасіў. Ён слухаў надзвычай уважліва, зноў прыцмокнуў, сьціснуў даланёй патыліцу, уздыхнуў: “Не… Ня тое... Прыдумай іншае! Та-ак, я сам табе прыдумаю. Вершы прынесла? Давай! Да мяне ўсе вершы свае нясуць. Як да гуру. Не паверу, што не прынесла, даставай з заплечніка ці я сам дастану! Толькі адразу папярэджваю: не крыўдуй, бо я вельмі жорстка кажу, так як ёсьць кажу. Пра ўсё. І табе таксама ніякіх скідак ня будзе!” Я падала яму два аркушы з тэкстамі. Ён зьмяніўся ў твары, сеў, засяродзіўся, зьнік. Выглядаў як строгі мудры прафесар, які ўжо ўсё бачыў у сваім жыцьці, якога нічым ня зьдзівіш. Мае сэрца і дыханьне, здаецца, спыніліся, пакуль ён варушыў вуснамі над маімі вершамі. І ўрэшце — прысуд…
Сыс ажыў, вярнуўся з сябе, падняў на мяне каламутныя вочы: “Та-ак… Наконт тваіх вершаў. Калі б ты нарадзілася ў вёсцы — цаны б табе не было, ты б пісала, ох, як бы ты пісала! Ведаеш, а ў табе ёсьць! Баб нельга дапускаць да паэзіі. Ды ты ня баба, выключэньне. Толькі твая бяда у тым, што ты з гораду... Нічога з гэтым ня зробіш. Хаця ты маладая, час ёсьць яшчэ. У цябе два варыянты. Ці нарадзіцца ў вёсцы. Ці прыходзь, калі я буду цьвярозы — я сам патэлефаную! — раскажу табе свае сакрэты, свой сакрэт, толькі табе. Як пісаць. Трошачкі-трошачкі навучу... Я табе дапамагу. Мяне ж разумееш толькі ты і Валодзя Глёбус...”. Я ўгледзелася ў яго, як ён у мяне маленькую: “Абяцаю табе, Анатоль, сваё наступнае нараджэньне ў вёсцы. Я цябе люблю, але слухацца ня буду.” Шчыра кажучы, я думала, што Сыс раззлуецца, а ён чамусьці пагадзіўся: “Правільна, любі мяне і ня слухайся. Толькі пішы, пішы, Валера [ён называў мяне як хлопчыка — В.К.]… Пішы за мяне. Я ня буду. Ты пішы”.
Бог даў нам мову, каб яе заняло…
Мне трэба было вяртацца дадому. Ён не хацеў мяне адпускаць. Здаровы фізічна — магутны! Я тлумачыла, як магла: і пяшчотна ўгаворвала, і рэзка настойвала, і казала пра заўтрашні экзамен. “Хто табе даражэй: я ці нейкі экзамен?!” — капрызаваў Сыс. Нічога ня дзейнічала. Потым ён, здаецца, зразумеў, прыняў… Але як толькі я падбягала да засаўкі, каб адчыніць яе, націскала на клямку, Сыс спрытна апярэджваў мяне і засланяў выйсьце сваім целам. Так мы і ганяліся, так і гуляліся, як гарэзьлівыя абэлтухі: бегалі да дзьвярэй навыперадкі. Сыса немагчыма было суняць… Неўтаймоўны!
Я ўсё дзівілася, чаму алкаголь на яго ня дзейнічае? Яго рухі не запавольваліся, язык не заплятаўся, развагі ня страчвалі празрыстасьці. І я нічога не магла зрабіць. Урэшце я папрасілася дадому, як малое выпрошвае ў таты затрымацца ў двары, каб дагуляць у хованкі. Толькі тады Сыс пагадзіўся мяне выпусьціць, але паставіў умову, каб я паслухала ягоны верш. Я — безумоўна! — пагадзілася. Ды з вершам ён не сьпяшаўся, наўмысна марудзіў, адцягваў час, перабіраў тэмы. І раптам, рэзка зьмяніўшыся ў твары, прамовіў надзвычай шчымлівы маналог (я нават ня ўсё запомніла, так мяне ўразілі ягоныя сьлёзы, што імгненна паляцелі з шырока расплюшчаных вачэй.) Анатоль утаропіўся ў мяне: “Не апускай вачэй! Глядзі! Глядзі, як я плачу! Бачыш, я цалую твае рукі… А ты напішы пра тое, як Анатоль Сыс плакаў і цалаваў твае рукі, добра? Напішы пра тое, як я плачу. Напішы верш пра мяне, мае сьлёзы і пацалункі!...” Было заўважна: перайграе. Ды — як ні дзіўна! — разуменьне таго, што адбываецца, эфекту не зьмяншала. Бо за насланьнём зьнешніх паводзінаў чытаўся непадробны боль. Адчуваліся ня штучныя, а рэальныя апёкі, якім ужо аніколі не зацягнуцца, парэзы паэзіі, незагоі. Іх крык. Сьлёзы засьцілі мутныя вочы паэта.
Алкаголь з ягоных вуснаў застаўся на маіх — гэта была даніна ачышчэньня. Ды як я сабе не тлумачыла, мяне перасмыкнула. Сыс засмуціўся: “Гідзішся мяне?..” Адказала: “Не цябе. Гарэлкі…” А цяпер і ня ўпэўненая, чаго менавіта. Ведаю дакладна толькі тое, што цалавацца з ім мне зусім не хацелася. Ніколі не хацела.
Сыс з дакорам заўважыў: “Ты што, ня ведаеш?! Ёсьць агідныя словы. Агідных паэтаў няма!”
Я скрушна выдыхнула:
...Бо пакуль на абшарах Айчыны,
што ўсё толькі зьбіраецца быць,
аніводнай ня знойдзеш прычыны,
каб ня піць.
Сыс ачомаўся: “Оба-на! Хто напісаў, ты? Ты ж ня п’еш?! Тады хто?”— “Някляеў. Ён п’е...” — “Някляеў… А ў яго ёсьць!.. Калі ёсьць дык ёсьць ужо!…— скупа адзначыў Сыс і пасьміхнуўся, відаць, успомніўшы штось сваё, вясёлае. — Хм-м, у Маскве ж вучылі вершы пісаць… Ды такому не навучыш. Мяне таксама на філфаку ў нас — вучылі… Знаеш, а гэта ж ён мяне да багемнага жыцьця прывучыў… Ды што там!.. Ты, дарэчы, ня ведаеш, дзе цяпер Валодзя?”— “Здаецца, у Фінляндыі амаль увесь час цяпер.” — “Перадай Някляеву прывітаньне і што ў мяне, у прынцыпе, усё нармальна… — Сыс задумаўся, паглядзеў у сваё вусьцішнае нікуды і, стрымаўшыся ад далейшых сьлёз, дадаў: — Нармальна. Перадай. А яшчэ скажы — можа, ён мне тэлевізар прывязе, хоць малы, чорна-белы, а то ў мяне на мінулым тыдні скралі. Падлілі чагосьці ў гарэлку, я прачнуўся, а яны яго зьнеслі. Ня ведаю хто. А мне няма па чым футбол глядзець. А я б так хацеў. Перадай! Не забудзься.” — “Добра.”
У Сысавай кватэры глуха сіпеў пазычаны ў суседзяў тэлевізар, на экране якога была цяжкавата разгледзець хоць штосьці, апроч мітусьлівай рабізны. Ды ў тыя імгненьні, калі відарыс усё ж зьявіўся, на экране я пазнала Зьміцера Вайцюшкевіча. Дэкарацыйнае афармленьне падказвала, што выступаў ён “На скрыжаваньнях Еўропы”. Міжволі затрымала на ім позірк: бо сачыла за ягонымі посьпехамі, даўно наведвала канцэрты, карацей, цікавілася. Ды ў глыбіні душы, люляла сподзеў, што калі-небудзь ён напіша што-небудзь файнюткае і на мае словы. Анатоль таксама зьвярнуў на яго ўвагу: “Харошы хлопец, праўда?” — “Праўда.” — “Нішто сабе сьпявае. Даўно пра яго думаю… Хачу свае вершы даць, каб ён песьню напісаў.” Ідэя мне глянулася: “Варта было б!..” — “Ня ведаеш, як яго імя, а то я забыўся?” — “Зьміцер Вайцюшкевіч, сцэнічны псеўданім — Тодар”, — а ці ж мне было ня ведаць. “А, ну так, так і ёсьць!..” — стукнуў сабе па скроні Сыс.
Сцішыўшыся, Сыс на якое імгненьне задумаўся. Відаць, пра песьні. Потым пачаў хваліцца, што Глёбус і Мірык [Адам Глёбус і Міраслаў Шайбак — В.К.] далі яму сёньня ажно сто тысячаў, каб за сьвятло заплаціў і пашпарт савецкі памяняў, купілі дзьве пляшкі найлепшай гарэлкі. І яшчэ соку. “Глёбус — геній: ён дае мне грошы!..” — падсумаваў Сыс. Дадзеныя Глёбусам грошы ён паклаў высока, ажно на шафу. “Каб ня зьнесьлі, як тэлевізар,” — патлумачыў гаспадар.
У маю прысутнасьць да яго заходзіла кабета няўцямнага ўзросту ды выгляду і прасіла пазычыць. Сыс даў так, без звароту, колькі прасіла.
“Пачытай мне свае вершы, я хачу паслухаць! Пачытай, Вікторыя…”— замовіў Сыс. “Я не Вікторыя, я — Валерыя! Не люблю, калі блытаюць!”— фыркнула я. “А што ты думаеш, я дурны і забыўся?! Проста захацелася цябе пазлаваць. Я ведаю, што ты Валерыя. Я наўмысна цябе назваў Вікторыяй. Валерыя, я проста хачу, каб ты перамагла! Зразумела? Ладна, тады я сам табе пачытаю, слухай!” Вось я першы [і, як потым аказалася, апошні — В.К.] раз і пачула, як Сыс дэкламуе вершы… Уражаньне было неверагоднае! Я баялася дыхаць, каб ня дай Бог нічога не прапусьціць, каб запомніць усё да самых дробных дэталяў. Усёю істотаю, усім нутром заглынала яго словы, рухі… Ён чытаў запойна, невымоўна, немінуча... Ён чытаў сваё сэрца:
Мне на сэрцы золатам вышывалі краты,
кроў балюча крапала на маю душу
з голкі дыяментавай аж у тры караты —
вось якое дзіва я ў грудзях нашу…
Ледзь перавёўшы дыханьне ў нябытным спыне, прадоўжыў:
О, каб сэрца жураўлінае
вашым ворагам даў Бог,
немаўлячае, нявіннае,
каб ад бедаў іх бярог!..
У галаве прамільгнула думка: “Бог даў нам мову, каб яе заняло… ад дзіва, ад захапленьня, ад невымоўнасьці...” Мне і заняло. Ад яго чытаньня, ад яго энергетыкі. Ад яго.
Сыс стаяў у некалькіх сантыметрах ад мяне і прамаўляў, гіпнатызаваў, зачароўваў. Я была адзіным ягоным слухачом. Ашаленна: мне чытаў вершы паэт, “цяжарны Богам”! У напаўпустым пакоі, мейсцамі зрываючыся на рык, грымеў голас незагойна параненага зьвера. Паэтачалавека. Голас яго гучаў болем, амаль фізічна адчувалася, як апякаў. Сыс прачытаў “Сэрца” цалкам. На апошніх словах мяне ажно пачало трэсьці. Колькі ж страціў Купалаўскі [у свой час А.С. не прынялі на акторскае ў Тэатральны інстытут]!
Голасам, што крэсівам, ён высякаў з сэрца жывы агонь, згараючы на ім сам. Яго словы — рыхтык як кулі! — прастрэльвалі і засядалі ў душы.
І словы мае — вярыгі мае
і семем было мне Слова
Пэўна не ў мяне адной, калі ён чытаў, у галаве нішчыліся ўсе, нават самыя мізэрныя, намёкі на тое, што Сысавы вершы могуць быць у чымсьці заганнымі, недасканалымі. Сваім чытаньнем паэт дапрацоўваў тэкст, калі той меў у тым патрэбу. Аднойчы пачуўшы, ужо аніколі ня здолееш выкінуць з галавы ягоных меласаў. Дый сам, прабягаючы вачыма па радках ягоных вершаў ці ўзгадваючы па памяці, — безварыянтна будзеш чуць голас іх аўтара.
Урэшце Сыс мусіў быў пагадзіцца і адчыніць дзьверы. Па-чалавечы ад Сыса сысьці — бо ўсё ніяк не адпускаў гаспадар! — мне дапамог той самы Юрась Волкаў, які і злавіў для мяне таксоўку.
Сыс узяўся нас праводзіць. Варта было бачыць, як ён зьбіраецца на вуліцу: ну чыста дзіця, якое баіцца, што бацькі могуць на яго забыцца і сысьці. “Пачакайце мяне, пачакайце, калі ласка! Сабраліся і пайшлі? А я? А як жа я?! Дайце хоць рукі вымыць! Ну пачакайце! Не выходзьце без мяне ў калідор! Тут стойце, каб я бачыў! Дзе вы? Кустава, ты тут? Ну, стойце! Я ўжо іду!” І ў той момант, калі Сыс нацягваў абутак, мы з Юрасём, як змовіўшыся, сарваўшыся з мейсца, як мага хутчэй кінуліся ўніз па прыступках, далі драпака. Да слова, Сыс жыў на верхнім паверсе, таму бегчы было куды. З пралёту пачуўся роспачны крык: “Куды ж вы?! Я ж прасіў! Пачакайце! Ня кідайце мяне аднаго!..” Хоць гэта і была гульня, зрабілася паскудна на душы, нават вінавата, такім пранізьлівым быў яго голас. І мы запаволілі хаду. “Трэ пачакаць,” — прапанаваў Юрась. Было чутно, што Сыс выклікаў ліфт. “Унізе пачакаем,” — сказала я і паволі пачала спускацца далей. Сыс зьехаў на ліфце. І з такой непадробнаю крыўдаю паглядзеў у вочы — падкрэсьлю, мне, а не Юрасю — што я была гатовая стукнуць сябе, толькі б вярнуцца на колькі хвіляў назад і пачакаць яго, як прасіў. Сыс апусьціў голаў і так ціхенька прашаптаў: “Я ж прасіў… Ня кідаць мяне…” Мяне ажно працяла. “Ды мы б усё адно ня зьбеглі, мы б цябе на вуліцы пачакалі… Гэта ж дзяцінства! Ну што ты! Ну, выбачай…” На што Сыс толькі адмахнуўся: “Але ж я так прасіў…” Во табе і гульні! Сэрца маё сьціснулася: “Толік, даруй, калі ласка. Праўда. Я ня ведала, што гэта так сур’ёзна. Наступным разам абавязкова пачакаю цябе, абяцаю,” — я паклала руку яму на плячо. “Ладна…” — пагадзіўся ён.
Сыс нас праводзіў да лавы ў сваім двары, на якую сеў, запаліў цыгарку — і зноў зьнік, вочы засьціла ці то самота, ці то адчай па жыцьці, па паэзіі, па часе, што незваротна мінуў… Так ён сядзеў хвілінаў дзесяць. Сядзеў і маўчаў. І я маўчала. Стаяла ля яго і маўчала. Ён было сабраўся мяне пазнаёміць з суседзямі, ды яны адразу разьбегліся.
У яго двары было спакойна, утульна. Да таго ж было лета. Да таго ж быў вечар.
“Пасядзі са мной на разьвітаньне, — папрасіў Сыс, — калі наступны раз прыедзеш? Заўтра?” — “Заўтра я не магу.” — “Чаму? Прыедзь заўтра! У мяне адчуваньне, што калі заўтра не прыедзеш, то яшчэ ня хутка ўбачымся. А я ж табе павінен яшчэ столькі расказаць… Вершы навучыць пісаць!” — “Я ж казала, у мяне заўтра экзамен.” — “Калі?” — “А дзявятай.” — “Прыедзь адразу пасьля здачы.” — “Толік…” — “Ладна, не тлумач. Тады давай пасьлязаўтра, добра? Толькі абавязкова!” — “Я пастараюся…” — “Я сам табе патэлефаную.” — “Звані.” — “Ну, значыцца, да пасьля экзамену, так?” — “Ага, да пасьля…”
Я ехала ў таксоўцы, а ў скронях і венах пульсавалі радкі Сыса…
Дома маці сустрэла мяне і адразу ж выказала занепакоенасьць у пунсовасьці майго універсітэцкага дыплому, бо да іспыту заставаліся менш за суткі. Я вярнулася, як пад гіпнозам, і заявіла: “Мама, я буду Сысам!”— “Піць так чорна?”— “Пісаць так боска!..”
І ўсё ж, і ўсё ж, і ўсё ж… Няхай ён найперш застанецца ў маёй памяці поруч з маім трымценьнем, з маім дзіцячым захапленьнем ад сьвятарнага бальшуна з німбам, што стаяў пасярод майго Сусьвету-Беларусі. Паэтам, якога багомілі многія, а я, будучы дашкалёнкам, і пагатоў. Якога так шчымліва любіла. І люблю. Я запомню яго іншым. Перадусім я запомню яго Паэтам…”
На гэтым мой дзёньнікавы запіс заканчваўся. Натуральна, што на экзамен я ў той дзень не патрапіла, што было надзвычай новым для мяне ўчынкам і адчуваньнем…
Мы абое былі дзецьмі…
Летам 2004-га (акурат на ўгодкі па Васілю Быкаву) Анатоль Сыс прысутнічаў пры маім уступленьні ў Саюз пісьменьнікаў. Убачыўшы мяне, узрадаваўся: “О, Кустава, і ты тут?!” — павітаўся, пачаў, што малы, усім хваліцца, што я да яго прыязджала ў госьці, прывозіла кнігу. Сыс замінаў выступоўцам. “Толік, ціха, мяне разглядаюць!” Было прыемна, што паслухаўся. Не таму, што іншых ня чуў, а таму, што менавіта на мае словы зважыў. І маўчаў — ледзь вытрываў! — пакуль пра мяне йшла гаворка. Потым зноў сарваўся, Сыса вывелі, спакусіўшы тым, што яму толькі што нібыта прывезьлі тэлевізар, які ён так даўно хацеў. Ён паверыў, пайшоў, толькі запытаўся: “А вы мне ня маніце, праўда прывезьлі?! Вой, як добра!”
Мы абое былі дзецьмі: любілі ўвагу і гульні.
У ім дзіўным чынам спалучалася немаўлячае ды сівое...
9 траўня 2005 — для мяне жалобная дата. 9 траўня я была на разьвітаньні з паэтам. Я прынесла яму высокую белую ружу з вялікімі калючымі шыпамі. Менск чырванеў пераможнымі сьцяжкамі і поўніўся сьвяточнай мітусьнёю. А беспрытульны беларускі Паэт ляжаў у труне, прыкуты да Слова.
Захлынуўся крывёю Пярун
Яго выносілі з Дому літаратара, а сталіца рвала свой гарляк праз рупары недапрамоўленым сконам: “Ура!”, “ура!..”, “ура…”. Ён сышоў, як жыў. Яго пахаваньне — як яго жыцьцё: і фарс, і драма… Патухлі два маленькія сэрцы ў ягоных вачах. Дый не было ўжо і яго мамы, каб зазірнуць у іх.
Быць паэтам — і фарс, і драма,
жыць з ілюзіяй аб бясьсьмерці.
Зазірні ў мае вочы, мама,
бачыш,
там два маленькія сэрцы…
Я несла кветкі перад ягонай труной. На душы ж было паміральна.
Прыгадалася, мае бацькі расказвалі, як кольвечы на сваё трыццацігоддзе, што адзначалася вечарынай у вялікай зале Дому літаратара, апасьля ашаламляльнага выступу, Сыс узяў самы вялікі прыгожы букет, падараваны яму прыхільнікамі і чытачамі, спусьціўся са сцэны і, падышоўшы да маці, стаў перад ёй на калені… Яна, па-вясковаму апранутая, у хустачцы і сьціплай сукецы, разгубілася, калі ўсе беларускія і маскоўскія тэлекамеры, якія здымалі вечарыну, скіраваліся на яе.
Народная мудрасьць сьведчыць: бацькі не павінны перажыць уласных дзяцей. Маці сышла раней за яго. І ніхто, і нішто ўжо больш так не трымала Анатоля на гэтай грэшнай зямлі, як матуля.
Сыс не перажыў сваіх вершаў.
Чацьвёртага траўня на самоце ў абранага паэта пайшла горлам кроў: “захлынуўся крывёй Пярун…” Ён прадбачыў і гэта. Маланка трапіла ў свайго ж гаспадара.
Я думаў
вершы мае відушчыя,
аж пакуль не асьлепнуў сам
ад маланкі самім жа пушчанай,
я гарэў, як бязбожны храм…
Яго вершы палалі, словы апякалі. Яго стыхія — агонь. Ён прыйшоў з агнём. І сышоў з ім жа.
Пра яго нараджэньне папярэдзіў пажар. А ўвечары яго пахаваньня далі салют, яркі, каляровы, ад якога закладала ўвушшу. Ды каб пабачыць вокамгненную вабнату, трэба было высока ўзьняць галаву, — што стварала нязручнасьць. Дый салют надзвычай хутка згасаў: не затрымліваючыся ў нябёсах, рассыпаўся на маленькія “агменьчыкі”.
Брутальная метафара.
Вечка труны так і не паднялі. Так і не разьвіталіся з ім дарэшты. Так і не адпусьцілі.
Так і не адпусьціў.
І не адпусьціць.
Покуль не спазнае паэзія вусьціш.
Не ганіце мяне! Не ганіце…
Менск, 2003 - сакавік 2007.
P.S. Кім жа быў Анатоль Сыс? Блазнам, пакутнаю душою, крывіцкім расстрыгам? Мажліва, Сыс быў месіянерам Беларушчыны, што нёс да саміх беларусаў ідэалізаваную ідэю беларускасьці. А гэта, як сьведчыць гісторыя, надзвычай няўдзячная справа, бо вымагае ня толькі ахвяры свайго таленту, але й жыцьця. Беларускасьць — як рэлігія на зямлі неабяцанай: спачатку забівае сваіх сьвятароў, а потым іх кананізуе. Пазбаўляючы іх шанцу данесьці зьніч праз трагедыю свайго лёсу, бо ня ўласнае жыцьцё мае каштоўнасьць для першых абранцаў, а ідэя шляху.
