ХАДОК
Уладзіміру Караткевічу
Біклага, кульба, торба на плячах —
Па нашым часе
выгляд маскарадны.
Нікому і ні ў чым непадуладны
Хадок ідзе, таму што выбраў
Шлях.
З дубровы ў бор, з нізіны на грудок
Ідзе хадок, —
а бэйбусы, барыгі
Крычаць: «Гэй ты! Дзе крыж твой? Дзе вярыгі?»
Хадок ідзе. Таму што ён
Хадок.
Ён выбраў шлях — і ўжо ня зьверне ўбок
Ад ісьціны, вядомае спрадвеку:
Амаль усё, што трэба чалавеку —
Скарынка хлеба ды вады глыток.
Амаль усё. Амаль, амаль, амаль...
Але ня ўсё — калі камяк у горле,
Ня ўсё, ня ўсё — калі душу агорне
Па незабыўным непазбыўным жаль.
Па кім? Па чым? Ці не па ўсіх і ўсім:
Па каласах тых, што на ўзьмежку поля,
Па тым — што праўда, і па тым — што воля,
Па самым любым, самым дарагім,
Па ўсіх, па ўсім — да сьлёз, да сьлёз, да сьлёз,
Па самым крэўным у чужынным сьвеце,
Што княжым ветрам прашуміць у вецьці
Заслаўскіх сосен, полацкіх бяроз,
Ці паляўнічым рогам прагудзе
Ля Турава — і адгукнецца ў Крэве...
Хай шлях кружны, нібыта кольцы ў дрэве,
Бясконцы шлях. Але хадок
Ідзе.
Усё сваё з сабой нясе... Яму
Таго даволі — больш, чым неабходна,
Каб зратаваць сасьмяглых і галодных…
Каго? — яму вядома аднаму.
Ідзе хадок.
Над ім дажджыць, сьняжыць,
Яму ня выйсьці з гэтай кругаверці:
Ён ведае так мала, каб памерці.
І гэтак многа ведае, каб жыць.
(Кніга паэзіі «Наскрозь», 1985).
— Верш прысьвечаны Уладзіміру Караткевічу. Чым быў і чым ёсьць для вас гэты паэт?
— Верш ствараўся як бы ў два прыёмы. Пачаўся ён яшчэ пры жыцьці Караткевіча — і завяршаўся радком: «Бясконцы шлях, але хадок ідзе». Калі Уладзіміра Сямёнавіча ня стала, верш нібыта сам — без майго ўдзелу — дапісаўся. Я толькі ў пачатку нешта паправіў. І нічога ня стаў мяняць у прысьвячэньні: памяці Караткевіча, ці ў вянок Караткевічу... Засталося, як і было адразу: Уладзіміру Караткевічу. Нібы ён жывы...
Ды ён і жывы. Мала хто з літаратараў сёньня гэтак жывы, як ён.
— Калі і як пачалося вашае сяброўства з Караткевічам?
— Я не магу назваць гэта сяброўствам. Было даволі блізкае знаёмства, якое магло б з часам перарасьці ў сяброўства, як гэта сталася, скажам, у адносінах з Рыгорам Барадуліным. Але часу на гэта не хапіла.
Якраз Барадулін і пазнаёміў мяне з Караткевічам. Як, зрэшты, і з многімі іншымі беларускімі літаратарамі, да якіх у тыя гады (пачатак 70-х) ня так проста было падступіцца. Гэты былі знакамітыя, у бляску славы, людзі. Алімпійцы. За гонар лічылася пастаяць каля падножжа гары, на якой яны жылі. А ўжо калі Караткевіч напісаў свае дэтэктывы, ён стаў чалавекам-легендай. Чаго толькі пра яго не распавядалі: як гуляе, як п’е, як сябруе, як піша... А як ён чытаўся! Калі аповесьць «Дзікае паляваньне караля Стаха» зьявілася ў часопісе «Маладосць», часопіс “падмяталі” ў бібліятэках, выкрадалі, узломваючы паштовыя скрынкі, у падпісчыкаў. Маю скрынку таксама ламанулі...
Так чыталася ў той час літаратура! Нашая, беларуская — не якая-небудзь. Гэта фенаменальная зьява — і зьвязаная яна была, безумоўна, з іменем Караткевіча. Таму, канечне, да яго гарнуліся. Тым больш, што ён быў кампанейскім, адкрытым чалавекам.
У яго была адметная якасьць: ён ніколі не ўзвышаўся над некім. Не паказваў: вось я стаю на гары, а ты павінен прынесьці кветачкі, пакласьці мне ў ногі і чакаць, пакуль я цябе заўважу. Ну, так, да прыкладу, паводзіліся Іван Мележ, Іван Чыгрынаў. З Мележам пасьля “Людзей на балоце” і з Чыгрынавым пасьля “Плачу перапёлкі” (твораў, якія мелі рэзананс, былі адзначаныя ўсялякімі прэміямі) проста немагчыма было размаўляць пра нешта іншае, апроч як пра іх саміх. З кожным, зразумела, пра яго самога... Караткевіч жа быў — ці, ва ўсялякім разе, стараўся быць — на роўных з табой. Асабліва, калі ты нешта напісаў, а ён гэта прачытаў і ацаніў.
Былі ў Караткевіча і свае, што называецца, бзікі, свае комплексы, але ў каго іх няма?.. Сама літаратура як занятак жыцьця — гэта комплекс.
Уладзімір Сямёнавіч шмат каму ўскалыхнуў душу — і мне таксама. Не скажу, што тое, што называецца беларускай сьвядомасьцю, цалкам у мяне ад яго, але ў нечым — і найперш у цікаўнасьці да беларускай гісторыі, увогуле да беларушчыны — так.
Між іншым, вы не задаваліся пытаньнем: а ў яго гэта адкуль? У зрусіфікаванага (якім ён і быў да паступленьня ў Кіеўскі універсітэт) юнака з усходняй Беларусі... Дык вось: беларуская сьвядомасьць — аж да беларускага нацыяналізму — у Караткевіча ад нацыяналізму украінскага, з якім ён сутыкнуўся ў Кіеве і быў ашаломлены тым, што гэткая зьява ёсьць. Тады спытаўся ён у сябе самога:чаму няма яе на Беларусі?.. Калі б ня гэтае пытаньне, ён, можа быць, застаўся б у Кіеве. У горадзе, дзе яму помнік цяпер зьбіраюцца паставіць — першы за межамі Беларусі.
На мяне, на рускага па бацьку чалавека, паўплываў — як на беларуса — не адзін Караткевіч. Гэта яшчэ – Куляшоў і Панчанка (яны паспрыялі выхаду маёй першай кнігі), Танк, Барадулін, Стральцоў... У меншай ступені Быкаў. Канечне, ён чытаўся, ягоныя аповесьці захаплялі, кожная з іх ставалася падзеяй, але тагачасны Быкаў быў... як бы гэта сказаць… толькі часткова беларускі. А Караткевіч — увесь.
Вельмі істотна тое, што беларускасьць ягоная выглядала — і была — натуральнай. У гэтым не было нічога штучнага, ён не натужваўся, не стараўся быць беларусам. Проста быў. І калі ты задаваўся пытаньнем: “А якім павінен быць беларус?..” — дык глядзеў на Караткевіча і думаў: “Можа, менавіта такім?..”
Я пра Быкава ўцямна сказаў?.. Зразумела, што я меў на ўвазе, сказаўшы, што ён у тыя часы — у савецкія 60-70 гады — быў толькі часткова беларускі? Гэтаксама як Чынгіз Айтматаў — толькі часткова кіргізскі. Мяркую, зразумела…
— У вершы ёсьць такія словы: «Хадок ідзе, таму што выбраў шлях». Калі вы сьвядома выбралі свой шлях?
— Я не магу сьцьвярджаць, што гэта адбылося ў нейкі канкрэтны дзень: дзявятага ліпеня а дзявятай раніцы. Я ўжо казаў пра натуральны беларускі шлях. І пачаўся ён няхай пад парушанымі, але пад сьценамі Крэўскага замку, каля якога я нарадзіўся. Каля муроў беларускай гісторыі. Мой дзед Ясь, які па Сьвятым Пісаньні вучыў мяне чытаць, быў хрэстаматыйным, можна сказаць, беларусам. І маці таксама… Але бацька быў рускім — і вельмі моцным рускім. Стэпавым, стыхійным, неўтаймаваным. І наскрозь савецкім, бо савецкая ўлада, як ён казаў і як насамрэч лічыў, дала яму ўсё. Хоць што — усё?.. Калектывізацыю, вайну… Сарвала з берагу Волгі, закінула ў Беларусь. Распарадзілася ягоным лёсам, жыцьцём, як захацела. Але гэта не падлягала абмеркаваньню: савецкае, а значыць, рускае — найлепшае! І паспрабуй запярэч, калі ён з пісталетам…
Не праз тое, канечне, што бацька з пісталетам, але я ўсё ж пачаў пісаць вершы па-руску. Дакладней, больш па-руску, чым па-беларуску. Вось, да прыкладу, яшчэ ў школе напісаная (ці ўжо ў тэхнікуме, не магу ўспомніць) паэма “Счастье”, якую я ў вучнёўскім сшытку ня так даўно знайшоў:
Кто же счастлив? Наивный вопрос!..
Счастлив тот, кто над кровью и потом
По земле, как награду, пронёс
Голубые глаза идиота.
Як для школы (а няхай і для тэхнікума), дык і някепска.
— Згодны, някепска… Нядаўна ў вершы, прысьвечаным Генадзю Бураўкіну, вы, як бы пытаючыся ў самога сябе, напісалі: “Што вядзе мяне? Выбраны шлях? / Ці сьцяжына вядзе бакавая?” Дык аказалася ўсё ж, што вершы на рускай мове — сьцяжына бакавая?
— Далей у згаданым вамі вершы радкі: “Ці ў начных цягніках / Сны пра тое, чаго не бывае?..” Колькі іх было — начных цягнікоў! Сноў…
Пасьля тэхнікуму і некалькіх гадоў працы ў даволі аддаленых (Поўнач, Сібір, Далёкі Усход) месцах Савецкага Саюзу я паступіў на аддзяленьне паэзіі Літаратурнага інстытуту — і чамусьці менавіта там, у Маскве, стаў пісаць толькі па-беларуску. Усё па-беларуску, апроч вершаў, якія рыхтаваў для абмеркаваньня на творчых семінарах, і таму пісаў іх, каб не тлуміць нікому галаву падрадкоўнікамі, перакладамі, на рускай мове. Паступова з тых рускіх вершаў сабралася кніга, якую я занёс у маскоўскае выдавецтва «Молодая гвардия». На маё зьдзіўленьне (на вялікае зьдзіўленьне, бо ў той час, каб выдаць кнігу, а тым больш першую, трэба было выстаяць у чарзе з дзясятак гадоў), рукапіс адразу сталі рыхтаваць да выданьня. У той жа год у выдавецтва «Мастацкая літаратура» ў Менску я аддаў рукапіс беларускай кнігі — і тут мне таксама сказалі: будзем выдаваць. І вось сёньня мне самому цікава: што ў мяне ў той час у галаве было? Чаму я не сказаў сабе: “Во пашэнціла! Дзьве адразу кнігі выйдуць!..” — а пайшоў і забраў з маскоўскага выдавецтва рускі рукапіс. Там на мяне глядзелі, як на хворага. Паэт Вадзім Кузьняцоў, які працаваў у выдавецтве “Молодая гвардия» загадчыкам аддзелу паэзіі і які пазьней стаў маім перакладчыкам, наўпрост спытаў: “Ты ідыёт?..” Я адказаў, што я не ідыёт, а беларускі паэт, на што ён заўважыў, што гэта, мусібыць, адно і тое… Але сарказм ягоны мяне не пахіснуў, бо ўва мне сядзела адно: калі ўжо я беларускі паэт, дык першая кніга абавязкова павінна быць беларуская.
— І калі зьмяніўся шлях, адбыўся паварот? Які гэта быў год?
— Пачатак 1972-га. Мне ўжо споўнілася 25. А кніга выйшла ў 30. Зусім ня так хутка, як мне абяцалі. Як толькі я забраў рускі рукапіс — пачаліся праблемы з рукапісам беларускім. Раптам атрымліваю адмоўную — так званую ўнутраную, выдавецкую — рэцэнзію. І мяне адусюль пачынаюць адпіхваць. “Ты лішні, лішні, чаго прыпёрся? Нас тут без цябе хапае”.
Сьцяпан Гаўрусёў рэцэнзію напісаў, зямля яму пухам. Я любіў яго, энергетычна моцнага ў сваіх першых кнігах. Ягоны радок “Я вырас пад гарматнымі стваламі…” стаў нібы эпіграфам да ўсёй творчасьці пакаленьня, якое называлі “пакаленьнем, апаленым вайной”. Ды і ён, Гаўрусёў, да мяне, як старэйшы сябар ставіўся, а вось… Пасьля вінаваціўся: “Прабач, мне сказалі… А рэцэнзія, ты ж ведаеш, 25 рублёў…” Ён тады ўжо даволі моцна выпіваць пачаў… Барадулін жа пад той час якраз завязаў з гэтым — і перастрэў мяне па дарозе на вакзал, дзе я зьбіраўся купіць квіток у адзін канец. Бо абрыдла мне ўсё ў Менску. Зьненавідзеў я ўсю беларускую літаратуру. І не таму, што рукапіс зарэзалі. Мяне іншае на вілы падняло: на зваротным баку апошняга аркуша рэцэнзіі — сьляды нажа, плямы ад сала… І ўсё гэта пахла цыбуляй! Яны, падлы, пілі — і пад закуску рэцэнзію падаслалі! А для мяне паэзія — храм! Дык што ж за служкі ў храме?.. І мне з імі, з усім гэтым, што ў сальных плямах і ў цыбульным паху, жыць? Ну, не!.. У Маскву, дзе мяне друкуюць, дзе на Цэнтральным тэлебачаньні прапанавалі працу ў маладзёвай рэдакцыі…
Барадулін ня стаў мяне адгаворваць, наадварот. “Валодзька! Здорава! Ты што! Масква! Цэнтральнае тэлебачаньне! Пайшлі за гэта вып’ем!..” “Дык ты ж, — кажу, — кінуў піць…” “Але ня кінуў наліваць!..” І наліваў ён мне, пакуль я не забыўся і пра вакзал, і пра квіток, і пра Маскву… Наўмысна, сьвядома спаіў. А праз дзень, які я з галавой прамучаўся, патэлефанаваў: “Я падключыў Панчанку з Куляшовым, з кнігай усё будзе добра, дык, можа, пачакаеш?..” “Чаго пачакаю?..” “У Маскву пачакаеш ехаць, у нас тут таксама тэлебачаньне ёсьць…”
Дарэчы, пазьней я працаваў на тым тэлебачаньні, якое “ў нас таксама ёсьць”. Калі кіраваць ім стаў Генадзь Бураўкін, які скіраваў яго на беларускую мову. Думаеце, проста было скіраваць?.. Ой, не… І ня толькі таму, што ва ўсіх партыйных кабінетах скіроўвалі ўсе савецкія народы на зьліцьцё ў адну савецкую — рускую — раку. Просты народ таксама ня спаў: “Что там за националисты на нашем интернациональном телевидении окопались!.. Ой-ёй-ёй, где наш Хрушечка?” — была такая лялька: парсючок Хруша ў вечаровай дзіцячай калыханцы. “Где наша колыбельная, что вы нам какую-то калыханку подсовываете!..”
Вось такія ў нас няпростыя літаратары і просты народ… Усё — якое ёсьць.
— Я чытаў у “Дзеяслове” ва ўспамінах Валянціна Болтача, што з беларусізацыяй тэлебачаньня Бураўкіну ўлада, сам Машэраў, тагачасны першы сакратар ЦК партыі, дапамог?
— Дапусьцім, так… Але што: ён, Машэраў, сам прыбег дапамагаць? Яму, кандыдату ў члены Палітбюро ЦК КПСС, які адрозьніваўся ад астатніх членаў Палітбюро толькі тым, што бяз шапкі на трыбуне стаяў, раптам цісканула ў грудзях: гэта ж мова, культура гіне!.. Нічога яму не цісканула. Трэба было яго ўгаварыць, пераканаць, давесьці: сапраўды гіне, трэба ратаваць! І Бураўкін — з дапамогай Быкава — здолеў гэта зрабіць.
А вось з Лукашэнкам Быкаў паўтарыць такую спробу не захацеў. Калі азірнуцца назад і паглядзець наперад, дык гэта, бадай, памылка. Хоць што цяпер… Памылкі Быкава — ягоныя памылкі, мае — мае. Я паспрабаваў, а ён — не. Нават раззлаваўся на мяне за тое, што я паспрабаваў. Пасьля ў нас адносіны выправіліся, але нейкі час — і менавіта праз гэта — былі вельмі нацягнутымі. Ледзь ня лопнулі…
Зараз я падумаў: нельга сказаць, каб ці яму, я маю на ўвазе Быкава, ці мне бракавала фантазіі. Але хіба абодва мы маглі ўявіць, што кропкаю ў нашых адносінах стане гранітны валун, прывезены мной на ягоную магілу з Фінляндыі?.. І, між іншым, грошы, якіх не хапіла, каб перавезьці камень цераз беларускую мяжу з Вільні, я ўзяў у рэдакцыі часопісу “Дзеяслоў”, для якога робіце вы гэты матэрыял. Вось вам “шлях кружны, нібыта кольцы ў дрэве…”
— А якія ў вас былі адносіны з уладамі?.. Вам жа давялося перажыць іх некалькі: савецкую, постсавецкую, перабудовачную, дэмакратычную, аўтарытарную…
— Апошнюю яшчэ не перажыў…
Пры ўсіх складанасьцях майго характару я ўсё-ткі быў любімцам улады. Маю на ўвазе першую з вамі названых уладаў: савецкую.
У савецкія часы існавала некалькі тэмаў, на якія ты абавязкова павінен быў нешта напісаць: рэвалюцыя, вайна, патрыятызм... Пры Сталіне (вазьміце любую кнігу тых гадоў) яшчэ і пра Сталіна. Хочаш, ня хочаш, але, калі ты прымаеш умовы гульні, дык мусіш.
Гэта з аднаго боку.
З другога — сістэма пасьля Сталіна намагалася ўратавацца, выжыць: рабілася больш гнуткай. Адсюль хрушчоўская адліга, спробы нейкіх рэформаў… Гэта тычылася і літаратуры, якая была па сутнасьці ідэалагічным сектарам сістэмы. Яна, сістэма, выбірала некалькі чалавек (двух-трох), якім дазвалялася больш, чым іншым. Выяўляць сябе як фронду і нават крамольнічаць. У Маскве, да прыкладу, такім абраньнікам быў Еўтушэнка, у Менску — пазьней, бо ўсё сюды пазьней даходзіла — Някляеў. Я мог на афіцыйных мерапрыемствах прачытаць “Пагоню” Багдановіча (гэта цяпер можна спытаць: ну і што? — а тады яно лічылася дэманстрацыяй нацыяналізму), прадэкламаваць “Гісторыі кола заўсёды круціла крамола…”, крамольнічаць у прысутнасьці партыйных бонзаў, але ня больш, чым гэта паміж намі нейкім дзіўным чынам, без ніякіх нібыта дамоўленасьцяў — было дамоўлена. І таму дазволена. У зале Белдзяржфілармоніі я правёў першую (прычым, платную, з раскупленымі квіткамі) аўтарскую вечарыну беларускай паэзіі, на якой амаль чатыры гадзіны чытаў і свае вершы, і не свае, прачытаўшы ці не палову купалавай паэмы “На дзяды”.
Што мне было: адмовіцца ад такой гульні? Не скарыстацца ёй?.. І хто б тады стаяў на маім месцы, якое сістэма пустым не пакінула б?.. А тыя стаялі б, хто стаіць на ім цяпер, калі я адмовіўся. Графаманы, літаратурная шушамець. Усе гэтыя аўруцінакарызнамятліцкія…
Я не апраўдваюся. Позна — і няма прад кім, і няма для чаго. Проста кажу: калі б было іначай — гэта быў бы ня мой шлях, іншы.
— Тады чаму вы аднойчы рэзка сышлі з гэтага шляху? Я маю на ўвазе 1999 год, калі вы адмовіліся ад прапановы Аляксандра Лукашэнкі быць пры ўладзе?
— Я сышоў з бакавой сьцяжыны, а не са шляху. Каб стаць вольным ад усяго, чым займаўся раней.
Я спытаўся ў сябе: а чым я займаўся? А нашто?.. У адначасьсе я быў і галоўным рэдактарам часопісу «Крыніца», і галоўным рэдактарам газеты «Літаратура і мастацтва», і старшынёй Саюзу беларускіх пісьменьнікаў. Усё гэта я цягнуў на сабе, а на мяне глядзелі як на нейкага ненажэрца, які захапіў усе кармушкі. Але я трываў, бо быў перакананы, шчыра думаў: ніхто, апроч мяне, воз гэты пацягнуць ня здолее. Як паказалі далейшыя падзеі, ніхто й ня здолеў. Але і я паднадарваўся…
Калі я зьехаў з Беларусі ў Польшчу, а пасьля ў Фінляндыю — жыцьцё пачалося з нуля. На радзіме мяне нібы выкрэсьлілі з ліку жывых (была ў старажытнасьці кара такая: кара неўпамінаньнем), на чужыне трэба было нанава даводзіць, хто ты ёсьць і чаго ты варты… Мне здавалася: канец сьвету. Аказалася, не: пачатак. Не зусім новага, праўда, сьвету, бо сам я з сябе нікуды не падзеўся, але ўсё ж сьвету радыкальна зьмененага. А што можа быць лепшым за зьмены?.. Толькі іх адсутнасьць. Але яны ўжо адбыліся — хацеў ты іх, ці не хацеў. Бо так наканавана, бо гэтакі шлях… Бо нешта, нехта так цябе вядзе і гэтак ратуе…
У нечым пра гэта і верш «Хадок», у якім выбіраецца проста шлях — нічога іншага.
— Але жыцьцё чалавека складаецца з розных этапаў. Натуральна, што шляхі могуць быць розныя.
— Гэта сьцежкі-дарожкі могуць быць розныя… Шлях — адзін. Як лёс адзін. Як адно жыцьцё і адна сьмерць…
На сёньняшні дзень можна задацца пытаньнем: навошта мне, прытомленаму жыцьцём чалавеку, сядзець штодня за сталом і пісаць? Для ганарараў? — дык іх я, як “вораг народу”, ня маю: апошні прыстойны ганарар атрымаў яшчэ за савецкім часам. Пісаць для доказу таго, што ўмею пісаць? — дык я ўсё ўжо ўсім давёў, зараз гэта мне нічога не дадае. Цікавасьць да літаратуры ў краіне амаль нулявая, а я выдаю кнігу прозы “Цэнтр Еўропы”, сканчаю драму ў вершах “Армагедон”, адразу бяруся за кнігу эсэ “Знакі прыпынку”. Для чаго?... Чаму?... Таму што — шлях. Толькі таму, што шлях — ні па якой іншай прычыне. Як некалі напісалася: “Адно і ёсьць, што лёс. /А што бывае болей?..”
— У вершы ёсьць такія словы: «Нікому і ні ў чым непадуладны / Хадок ідзе». А ці асабіста вы былі калі-небудзь непадуладны? Асабліва, калі займалі розныя пасады.
— Ня быў… Як да мяне ніхто ня быў — і як пасьля мяне ніхто ня будзе…
Хто найбольш залежыць ад улады? Той, хто ў ёй.
Свабода, воля — гэта мара. І для хадака таксама… “Ён ведае так мала, каб памерці…”
Калі ты выбраў шлях, і калі нават ты падуладны толькі шляху і больш нікому — гэта воля?
Калі ты стаміўся ад шляху, калі і яго, і ўсё і ўсіх, што сталася, што спаткалася на ім, ты кінуў, адрынуў — гэта свабода?
Са шляху збочваеш, паддаючыся спакусам. Гэта і ёсьць падуладнасьць. І віна за твае збочкі — ці нават за страту шляху — у самім табе, а ня ў нечым, ня ў некім. Ва ўсякім разе, ня ў тым, хто цябе спакушае. Гэта можа быць і ня ўлада, а што і хто заўгодна. Зьмей хіба вінаваты, што Ева спакусілася?
Чым ён яе спакушаў? Ён жа не абяцаў ёй ніякай асалоды — яблык мог быць і кіслым. Ён прапанаваў выбар: хочаш — укусі… А што такое выбар?..
Зьмей спакусіў людзей свабодай. Чым мы да гэтай пары і спакушаемся. “Гэтае салодкае слова свабода”. Слова — так. А яблык?..
— Лірычны герой верша, хадок, ведаў, куды ісьці і што рабіць. Але ягоны «маскарадны» выгляд выклікаў сьмех. Ці ў вашым жыцьці былі сітуацыі, калі нехта сьмяяўся вам проста ў твар ці за вашымі плячыма, а вы, нягледзячы на гэта, цьвёрда крочылі наперад?
— Па-мойму, цьвёрда крочыць наперад, не зважаючы ні на што, толькі Жалезны Дрывасек. Ну, яшчэ Камандор…
Кожны чалавек можа сказаць пра сябе што заўгодна. Напрыклад, што ён герой. Што ён сумленны, ня злодзей, не забойца. Але што гэта азначае? Нічога, пакуль ня ўзьнікне сітуацыя: украсьці ці ня ўкрасьці, забіць ці не забіць, схібіць ці ня схібіць, сказаць праўду ці ашукаць. Многія людзі пражываюць сумленнае жыцьцё (адносна сумленнае) толькі па той прычыне, што жывуць ва ўмовах бяз выбару. Няма доступу ні да золата, каб украсьці, ні да ўлады, каб спакусіцца — ды яшчэ жонка трымае так, што не адскочыш… Вось ён і хваліцца: я не краду, не спакушаюся.
Зусім іншая рэч, калі ў цябе на кожным кроку спакуса і выбар.
Я меў доступ да ўсяго.
Так было. І калі так было — ніхто ня мог дазволіць сабе з мяне сьмяяцца. Ва ўсякім разе — у твар.
З мяне пачалі пасьмейвацца (ня ўсе, але якраз тыя, хто меў доступ да грошай, быў ва ўладзе ці пры ёй), калі я, маючы магчымасьць увайсьці ў любыя дзьверы, раптам выйшаў з усіх дзьвярэй. Раілі легчы ў шпіталь, падлячыцца.
Тое самае раілі тыя (але ўжо бяз сьмеху), хто праз мяне, праз мае сувязі меў нейкі бізнэс. Крычалі ў твар: “Ты нітка, за якую мы чапляліся, а ты парваў яе!.. Што ты прыдумаў! Што?..”
Мала хто падумаў, дапусьціў, што я зрабіў гэта без ніякай выгоды. Проста зрабіў — і ўсё.
Я гэтаму не зьдзіўляюся. Такі ёсьць чалавек. Я сам не інакшы. Іншы я толькі ў тым (як і кожны), што я — гэта я.
У новай аповесьці, якую я зараз пішу і якая называецца “Аўтамат з газаванай вадой з сіропам і без”, ёсьць герой, Саламон Майсеевіч, які гэтую самую ваду прадае. І вось ён прамаўляе да тых, хто яе — з сіропам ці без — купляе. “Вы ж без галоваў ходзіце! А пра мяне думаеце: прыстроіўся кранікі круціць! Раз крутнуў, не даліў — капейка! Два разы крутнуў — дзьве! Дык за дзень жа!.. А каб хоць нехта падумаў, што я наліваю ня меней, а болей! Ніхто! Ніхто! Ніхто і ні пра каго ў гэтай краіне лепей не падумае! Толькі горай! І пакуль так будзе, я буду круціць, а вы без галоваў хадзіць!..”
Я ўсё жыцьцё жыў эмоцыямі, інтуіцыяй. Стараўся ўключаць і прагматычную, самазахавальную праграму, пралічваць нешта наперад — іншым разам выходзіла. Але рэдка. Помню, бацька вучыў: “Глядзі, сынок, у гэты бок стэп, дзе ўсё да краю відаць, а ў той бок — далёка, бачыш? — курган. Куды падасіся?” “Да кургану”. “А за ім, — крычаў бацька, — ворагі!..”
Мяне вучыў, а сам не навучыўся. У сорак шостым годзе, калі я толькі нарадзіўся, яго ледзьве не расстралялі. Бо да кургану папёрся.
Не заўсёды выходзіць пражыць рацыянальна — шкадаваць пра гэта ня трэба. Эмоцыі, зрывы, зломы — ці ў каханьні, ці ў сяброўстве — гэта нармальна. Ня трэба баяцца выскачыць за норму. Бо што такое норма? Сто грам?..
— Ваш хадок патрабуе толькі «скарынку хлеба ды вады глыток».
— Калі я пісаў гэты верш, я наўрад ці так думаў. Дакладна ня помню, але наўрад ці… Так дыктавалася, так трэба было напісаць. Але на сёньняшні дзень я перакананы, што яно насамрэч так. «Амаль усё, што трэба чалавеку — скарынка хлеба ды вады глыток». Для мяне цяперашняга — гэта праўда.
— На Беларусі мне даводзілася часта такое чуць. Так, дарэчы, казала мая бабуля. Ці такі мінімалізм ня шкодзіць нам, беларусам? Калі паглядзець, дык можна неяк пражыць без беларускай мовы, можна адмовіцца ад іншых рэчаў.
— І нямыя жывуць… І ўбогія… Не без таго... І цяперашняя ўлада моцна трымаецца менавіта таму, што вельмі мала беларусам трэба. Адна з прычынаў, чаму ўсё ідзе так, а не інакш, якраз у гэтым. Паляк ніколі ня скажа: «Я ўсім задаволены. У мяне ўсё ёсьць». Нават усё маючы, ён будзе крычаць: «Курча, у мяне няма нічога!» А ў беларуса хлеб, соль ды вада — і жыцьцё не бяда.
Вось нядаўна на тэлебачаньні, на «Белсаце», чарговы аналітык выступаў з прагнозам на будучыню. Маўляў, будзе працягвацца эканамічны крызіс, лясьнецца вытворчасьць, жыць стане невыносна цяжка — і падымецца народ. Ён такі наеты, гэты аналітык, што відавочна: у ягоным разуменьні невыносна цяжка — гэта без каўбасы.
Жылі без каўбасы. І цяпер многія жывуць… І ніхто як не падымаўся, так і не падымаецца. Бо ёсьць хлеб ды вада. І яшчэ крапіва, лебяда. Я нават не ўяўляю, да якой рыскі павінен апусьціцца дабрабыт, каб перабіць той мінімалізм, які сядзіць недзе ў падсьвядомасьці, у генах беларуса і змушае яго згодна ківаць, слухаючы, як зноў жа па тэлебачаньні (толькі гэтым разам не на «Белсаце», а на так званым першым нацыянальнам канале) доктар-дыетолаг (таксама ня слаба наеты) даводзіць, што крапіва з лебядой — гэта лепш за ўсё, бо ў лебядзе болей вітамінаў, чым у мясе.
Наўпрост мінімалізм нібыта не зьвязаны з матэрыяльным і духоўным станам. Але ўсё ж адно адным абумоўлена —і псіхалагічна ўзьдзейнічае як на асобных людзей, так і на грамадства, мінімалізаванае ва ўсім, а ня толькі ў дабрабыце. У сваіх правах — у тым ліку ў праве на свабоду. І ў праве на шлях.
— У іншых, пазьнейшых вершах вы таксама зьвяртаецеся да праблемы шляху. У кнізе «Так» я знайшоў радкі: «Думаў: Бог мяне пакінуў. / У адзіноце я нанава шукаў, намацваў свой шлях». Што гэта быў за шлях?
— Ня помню такіх радкоў… Але, калі вы іх цытуеце, значыць, напісаў. А помню — у зьвязку з працытаваным — іншае: “Прысьнілася, што ёсьць на сьвеце Бог…”
Калі ты засынаеш, то ў нейкім сэньсе паміраеш і цябе няма. Таму трэба ўраніцы маліцца — хай нават ты ня верыш у Бога, які табе прысьніўся. Дзякаваць за цуд, які Нехта табе даў, падараваў — ня сам жа ты яго здабыў. Ты нават ня сам заснуў і ня сам прачнуўся.
З малітвай ты робіш намаганьне адчуць жыцьцё нанава. Нібы ўчора заснуўшы, насамрэч памёр. І з узыходам сонца ўваскрос… Хіба ня цуд, ня дзіва: бачыць сонца?
Жыць штодня нанава — вельмі няпроста. Унутраная праца — найцяжэйшая з усіх. Бо, як бы і што б ты ні прыдумляў, ты ўсё адно ведаеш: сонца тое самае. Але, калі ты зробіш гэтую работу, адолееш звычку жыць — усё астатняе дасца табе прасьцей.
У сёньняшнім дні ты рыхтуеш сябе да дня наступнага. Каб ён не прыйшоў і не прамінуў гэтаксама, як учарашні, пазаўчарашні дзень. Каб ты не адчуваў сябе так, нібы едзеш у тым жа цягніку, у тым жа вагоне з тымі ж пасажырамі, з тым жа груканьнем колаў па той жа дарозе.
Яшчэ ў сёньняшнім дні ты рыхтуеш сябе да дня апошняга.
Неяк я спытаўся ў сасьнёнага Бога: “У чым сутнасьць майго жыцьця? Дзеля чаго я на сьвеце?..” Бог адказаў: “Дзеля апошняга імгненьня. Уся сутнасьць твайго жыцьця ў апошнім імгненьні”. У сьне я падумаў, што пачуў банальнасьць. Ці нават глупства, калі Бог не схітраваў. Што можа стацца ў тое апошняе імгненьне? Прачнуўшыся, зразумеў, што пачуў не банальнасьць. Тым больш — ня глупства. Бог ня кажа глупстваў нават у сьне. У тваё першае імгненьне Ён даў табе ўсё. У апошняе імгненьне ты прынясеш Яму тое, што засталося. Ён зазірне ў цябе, убачыць розьніцу і спытае: “А дзе маё?..”
Не намагаючыся захаваць — не захаваеш. Гэтае намаганьне і ёсьць намацваньне шляху.
У маладосьці ты без намаганьняў штодня ўзносіўся ў космас. З гадамі ступені твайго касьмічнага карабля адпадаюць, адлятаюць... Ты яшчэ нібыта ляціш, але ўжо сам не разумееш: на чым?..
На звычцы жыць.
Звычка — гэта падман. Падмена. Ты думаеш, што жывеш, а насамрэч карыстаешся наборам звычак. Пяць-шэсьць звычак дастаткова для шчасьця. Для падману самога сябе і тых, хто побач з табой.
Шлях — адпрэчваньне звычак.
— Вы ўводзіце ў верш чатыры беларускія сімвалы: Заслаўе, Полацак, Тураў і Крэва. На працягу ХХ стагоддзя яны глыбока ўвайшлі ў нашую гісторыю і сталі часткай беларускай сьвядомасьці. Але на Беларусі цяпер няма хадакоў, мала хто бачыў гэтыя сьвятыя для нас мясьціны. Што трэба зрабіць, каб чалавек зрушыў з месца і на нейкі час зрабіўся хадаком, як ваш герой, як Уладзімір Галубок і яго тэатр, як Язэп Драздовіч?
— Хадакі розныя бываюць… Былі да Леніна хадакі. Раду Саюзу беларускіх пісьменьнікаў, якая прыйшла ў свой час на сустрэчу з Лукашэнкам, таксама хадакамі назвалі. Дарэчы, тым, хто ўсяляк сьцябаўся, каментуючы сустрэчу пісьменьнікаў з кіраўніком краіны, напляваць было на тое, з чым мы на яе прыйшлі. На беларускую мову, літаратуру, культуру. Ім і зараз на гэта напляваць — ну ды фіг з імі, сьцебакамі.
У драме “Армагедон”, пра якую я ўжо згадваў, таксама ёсьць хадакі. Яны ходзяць з гэтага сьвету на той, вяртаюцца з таго на гэты. І ўсё намагаюцца нешта такое зьдзейсьніць, нешта гэтакае збудаваць. Але што б яны ні будавалі — атрымліваецца ў іх тое самае, што было. Бо нічога іншага яны ня бачылі, ня мелі. Гэта даводзіць іх да адчаю, але што яны могуць з адчаем сваім зрабіць? Хіба толькі ў нябёсы яго прагалёкаць… І адзін хадок, якога зваць Апендыцыт, крычыць да Бога: “Няўжо нічога / Нідзе, ніколі не збудуем мы, / Апроч дурдому, лагеру, турмы?!.” — а другі, які і на гэтым, і на тым сьвеце жыве Без Дыягназу, адказвае: “Чаго ты так?.. Затое ўсё сваё… / Нідзе ні дошкі, ні цьвіка чужога. / Падобна на дурдом, дык што такога? / На што ж яшчэ?..”
Мы ўжо колькі гадоў ідзём, нікуды не прыходзячы?.. З дурдому ў дурдом.
Ня ўпэўнены, што ўсім трэба быць хадакамі. У сэньсе — людзьмі, якія адольваюць нейкую фізічную прастору. Напрыклад, мой дзед Іван Маркавіч пражыў усё жыцьцё ў Крэве. Выпраўляўся толькі ў эвакуацыю — і яшчэ схадзіў на вайну. А паколькі вайна ў Крэве была, дык ісьці давялося недалёка. І ў той жа час ён жыў у космасе — і ў ім жыў космас. Гэты космас ён перадаў мне.
На жаль, беларусы — малацікаўны народ. Тут ёсьць эканамічны складнік — гэта адзін з самых бедных народаў Еўропы. Мы самыя бедныя па сёньняшні дзень. Большасьці няма за што куды-небудзь паехаць. З гэтага вынікае — няма куды. Хіба з Крэва ў Крэва.
Але беднасьць — не найпершая прычына беларускай маларухомасьці. Мы ўжо тысячы гадоў, прыйшоўшы сюды з цэнтру Еўропы і асіміляваўшы тутэйшых балтаў, жывём не на моры, а на балотах. Куды па балоце даплывеш? З балота ў балота?
У Варшаве я жыў каля амерыканскай амбасады і штодня бачыў чэргі па візу. У чэргах — сотні людзей, тысячы. І не адно палякаў: украінцаў, літоўцаў, расейцаў… Нашых — адзінкі.
Сёньня сітуацыя, трэба сказаць, зьмянілася. Але зрушыцца беларусаў змусіла не цікаўнасьць, а магчымасьць неяк перайначыць сваё жыцьцё. Матэрыяльна, эканамічна яго палепшыць. Зрушылася найперш моладзь — найбольш актыўная яе частка. І перабіраецца яна зусім не з дыктатуры ў дэмакратыю, а туды, дзе плоцяць за мазгі.
Ці за прыгажосьць… Раней Менск быў засыпаны прыгажунямі — дзе яны цяпер? Пазабіралі іх, павывозілі. Яшчэ ня ўсіх, але… І што нас чакае, калі інтэлект і прыгажосьць лінуцца цераз мяжу, як пена цераз край?..
Караткевіч некалі ставаў на калені пасярод вуліцы і ўсклікваў, гледзячы на менскіх дзяўчат: “Божа, дзе ты мяне, грэшніка, пасяліў! Гэта ж кветнік, рай!..” Цяпер галёкаў бы: “Дзеванькі, дзе вы?..”
— Караткевіч у вашым вершы больш нябесны хадок, чым зямны. Але, мяркуючы па ўспамінах пра яго, ён і па зямлі хадзіць любіў?
— Ня менш, чым па небе. Аднойчы ўзяў у вандроўку мяне… Мы хадзілі па Палесьсі, стукаліся, каб пераначаваць, у любую хату — і не было выпадку, каб нас нават сярод начы не ўпусьцілі, не накармілі, не паклалі спаць. “Дзе яшчэ, — ён пытаўся, — ты знойдзеш такіх людзей? Ну, дзе?..” І сам сабе адказваў: “Нідзе болей, толькі тут”.
Людзей, якія цікавяцца Беларусьсю так, як цікавіўся Караткевіч, мала. Амаль няма. Можа, таму, што паменела рамантыкі, якая прыйшла ў нашую літаратуру разам з Караткевічам і з ім сышла. Вось Менск — горад, які амаль зусім ня мае рамантыкі. Такой, як на даўніх рэчах, паціны. Няўлоўнасьці, флёру… Чаму? Бо такое пра Менск не напісана — Караткевіч пісаў пра Гародню, пра Гальшаны…
Я казаў пра аповесьць, якую зараз пішу. Дык вось яна — пра Менск майго юнацтва. Менск пачатку 60-х гадоў. Пра адзінага ў Менску сапраўднага дысідэнта Кіма Хадзеева, пра стылягаў, пра адлігу, пра паэтаў і прыгажуняў. Зараз я — хадок у той час. Можа, пашанцуе — і нешта прынясу адтуль. Пах старой, якой няма ўжо, з сонечным пылам у дворыках, Нямігі, смак шыпучай вады з малінавым сіропам.
— Верш «Хадок» зьяўляецца класічным па будове. Я зьвярнуў увагу, што ў ранейшых вершах вы амаль заўсёды выбіраеце традыцыйную форму. Прычым, хочаце нешта сказаць чытачу, эмацыянальна яму штосьці давесьці. А ў вершах пазьнейшых больш філасофіі, чым эмоцыяў. У кнігах “Прошча”, “Так” вам ужо як бы й ня хочацца нічога і нікому даводзіць. Наадварот: спрабуеце спытаць, завязаць з чытачом дыялог… І часьцяком пакідаеце яго, чытача, ня скончыўшы размовы. Маўляў, думай сам… Чаму так адбылося?
— Вершы, напісаныя чалавекам у 50-60 гадоў ня могуць не адрозьнівацца ад вершаў, напісаных у 25-30.
Калі ты пачынаеш пісаць, ты яшчэ не валодаеш прафесіяй. Менавіта таму стараешся ўсё зрабіць па яе законах. Вучышся гэтаму ў літаб’яднаньні, інстытуце… І толькі навучыўшыся, разумееш, што такой прафесіі — пісаць вершы — няма.
Разам з тым, класічных законаў паэзіі, літаратуры, як і ўвогуле мастацтва, ніхто не адмяняў — і калі ты спасьціг іх, дык так ці інакш будзеш іх прытрымлівацца.
Я напісаў шмат сюжэтных вершаў. Сюжэтны верш — гэта верш класічнай пабудовы і цалкам зразумелага зьместу. Яго можна перастварыць, ператварыць у аповесьць ці раман. Міхась Стральцоў раіў мне перапісаць верш “Кажух” прозай. Зрабіць з яго аповесьць пра пасьляваенную вёску. Я, можа быць, і перапісаў бы, але… Калі ты ўмееш нешта рабіць, то рабіць гэта неабавязкова.
Праз гады я напісаў аповесьць “Мірон ды Мірон”. Можна сказаць: скроіў той жа “Кажух”, але па іншых лекалах.
Па ўсіх законах прафесіі — а гэта найперш законы гармоніі — выбудаваная кніга «Прошча». У ёй чатыры вертыкалі (паэмы) і арганізаваная імі прастора (вершы). Між намі: кніга ўдалася, як рэдка якая… А што такое ўдача? Дапамога Бога.
Бог дапамог мне і ў кнізе “Так”, кампазіцыйна выбудаванай інакш, чым “Прошча”: Яе гармонія — гук і рэха, унутраныя сьцяжкі ў паэмах і вершах. Скажам, верш “Кы-гы” — спачатку (асобна) гук, а потым (у паэме) — рэха. Тэкст з тымі ж словамі, але інакшым зьместам, сэнсам. А таксама з іншым — дыяметральна процілеглым — накірункам руху, шляху: у вершы — з захаду на ўсход (з Прагі да Варшавы), а ў паэме — з усходу на захад. Для некага яно, можа быць, і незаўважна, а для мяне — выключна важна.
Гэтую кнігу пісаў я ў замежжы для самога сябе. Каб зратавацца. І яна, кніга “Так”, паказала мне выйсьце да паратунку. Шлях. Ён быў вельмі нялёгкім — і я быў на ім, як ніколі раней, засяроджаны. Найперш на самім сабе. А таму, магчыма, ня надта зьвяртаў увагу на тых, хто сустракаўся абапал. І часьцяком пакідаў іх, ня скончыўшы, як вы заўважылі, размовы. Гэтая кніга — больш кніга сімвалаў, знакаў, чым тэкстаў.
— Калі казаць пра сімвалы, дык які з беларускіх сімвалаў найважнейшы для вас? Ці, можа, найдаражэйшы, найблізкі?
— Найблізкі — Крэва. Зразумела, чаму. А найважнейшы — бел-чырвона-белы сьцяг. І ня з нейкіх палітычных або гістарычных прычынаў (скажам, праз тое, што ён лунаў над продкамі нашымі ў бітве пад Дуброўна), а проста праз эстэтыку, праз нябесную ягоную прыгажосьць. Калі можна ўявіць Бога пад сьцягам, дык толькі пад такім.
Божа!.. У тваіх руках
Не грамы, не бліскавіцы:
Бел-чырвона-белы сьцяг —
Кроў Хрыста на плашчаніцы.
Некалі Ён прыйдзе, вернецца да нас — наш Бог з нашым сьцягам. Бог таксама — хадок. І ня толькі па небе, але і па зямлі.
