Ад перакладчыка
16 лістапада споўніцца дзвесце гадоў з дня нараджэння заснавальніка сучаснай чэшскай паэзіі Карэла Гінэка Махі (1810-1836). Пра ягонае нацыянальнае значэньне сьведчыць, прынамсі, такі красамоўны факт: калі ў 1938 годзе фашыстоўская Нямеччына адабрала ў Чэхаславаччыны ладны кавалак памежжа, улады пастанавілі вывезці цела паэта з акупаванай тэрыторыі і ўрачыста перазахаваць у Празе, у нацыянальным пантэоне Славіне – цырымонія стала маўклівым усенародным пратэстам супраць Мюнхенскай дамовы... Пры гэтым на стагоддзе раней Махава творчасць была ўспрынятая ягонымі нашмат больш вядомымі (у той час) калегамі непрыхільна: маўляў, залішне ён змрочны й песімістычны (і гэта пры тым, што самыя «пахмурныя» пасажы Маха ў выніковы тэкст паэмы не ўключыў!), бракуе яму разумення надзённых праблемаў нацыятварэння, дый піша ён неяк «не па-чэшску»... Аднак на мяжы стагоддзяў чэшскія мадэрністы пераадкрылі Махаву спадчыну і абвясцілі яго сваім папярэднікам: тое, што бальшыні здавалася змрочным, цьмяным і складаным (а сёння ўжо здаецца і архаічным), для дэкадэнтаў і сімвалістаў, а пазней і сюррэалістаў, было надзвычай раннім прадвесцем іхніх уласных эксперыментаў з мовай і вобразнасцю.
Нават не прымаючы павярхоўных атаясамленняў ці параўнанняў, нельга не заўважыць шэрагу падабенстваў між Махавым лёсам і лёсам іншага вялікага паэта Максіма Багдановіча: і Маха, апантаны тэмаю смерці, памёр маладым, у няпоўныя 27 гадоў (Багдановіч – у няпоўныя 26); і ён выдаў пры жыцці толькі адну кніжку, менавіта «Май»; і Махавы дзённікі доўга не друкаваліся, каб не нашкодзіць ягонаму «рамантычнаму вобразу» – паэт занатоўваў свае інтымныя ўражанні ў шыфраваным выглядзе, і толькі нядаўна тэкст дзённіка быў выдадзены без купюраў (Багдановічаў дзённік усё яшчэ ляжыць недзе ў архіве)... Але гэта ўсё, можа быць, проста супадзенні: больш важным ёсць тое, што Маха, як і Багдановіч, стаў першым паэтам, які з'яднаў тыпова «адраджэнцкую» да тае пары айчынную літаратуру з сусветнай, увёўшы ў яе матывы, сугучныя Байрану, Гюго, Міцкевічу (у 1830 годзе, натхнёны лістападаўскім паўстаннем у Варшаве, Маха пачаў вучыць польскую мову і пазней чытаў Міцкевіча ў арыгінале – наш зямляк быў адным з ягоных найулюбёных паэтаў, і ў возеры з паэмы «Май», якое нясе цяпер афіцыйны назоў Махава возера, можна ўчуць водгук міцкевічавай «Свіцязі»)...
На жаль, мала хто сёння ўжо сур'ёзна цікавіцца Махавай паэзіяй (бадай, як і паэзіяй у прынцыпе): для чэшскай моладзі гэта ў найгоршым выпадку класік са школьнай праграмы, у найлепшым – помнік у пражскім парку, дзе першага траўня штогод сустракаюцца закаханыя пары, што збольшага ведаюць з «Маю» некалькі пачатковых радкоў... У гэтым сэнсе беларускі чытач мае тую выгоду, што знаёміцца з Махам толькі цяпер і мае магчымасць ацаніць ягоны галоўны паэтычны твор «свежым» вокам.
Май
Чэхі – вось народ дзе добры!
Хто ў нядолі слёзы лье –
папрасі падмогі ў чэха,
каб адразу мець яе,
а калі хто чэху вораг –
не злічыць яму правін.
Чэхі – вось народ дзе добры,
ты ж – народа верны сын!
Хор
Верны браце наш і сыне,
сэрца добрае не згіне!
Чэхі – вось народ адважны,
неадольны чэшскі вой.
Хто надумаў з чэхам біцца –
першым хай здаецца той.
Там, дзе чэх – палае бітва,
славай ззяе збройны чын.
Чэхі – вось народ адважны,
ты ж – народа верны сын!
Хор
Верны браце наш і сыне,
сэрца мужнае не згіне!
Чэхі – вось народ дзе верны!
Чэх, што вернасць абяцаў
каралю свайму й радзіме –
іх бароніць да канца!
Бог мой – край мой – о, радзіма! –
вось апошні чэха ўздых.
Чэхі – вось народ дзе верны,
верны й ты, што сынам іх.
Хор
Верны браце наш і сыне,
сэрца вернае не згіне!
Сынам чэшскага ты племя,
верны ты сваім братам,
мова родная бацькоўскім
скарбам ёсць табе і нам.
Горы чэшскія і долы,
мурагі й айчынны гай,
шыр радзімы – край твой чэшскі
для цябе – адзіны рай.
Хор
Верны чэх, радзіме верны,
ад мяне вянок шматкветны
як падзяку атрымай!
1.
Быў першы травень, дзень канаў,
быў вечар, май – кахання час.
Туды, дзе борам пах папас,
турок кахацца заклікаў.
П'яніў каханнем шэпт імшар,
сад ветру жаліўся, маўляў,
салоўка ружу намаўляў,
чый водар насычаў абшар.
І возера ў хмызах зацішных,
што бераг аплялі наўкол,
агучвала схаваны боль,
і зоркі, сонцы светаў іншых,
блукалі па сцяжынах сініх
накшталт палаючых слязінак.
Сусветы іхнія ў тым ззянні,
прывабленыя ў паднябессе,
нібыта ў вечны храм кахання,
каханкамі сышліся ўверсе
і сталі знічкамі дазвання.
І скура поўневага твару –
ён ясна бледны, бледна ясны –
бы ў дзеўкі, што шукае пару,
ружовасцю запалымнела,
пазнаўшы ў хвалях твар уласны,
ад захаплення поўня млела.
Двароў расплывістыя цені
насустрач мкнулі ўсё бліжэй,
бы закаханыя, ніжэй
спускаліся ўва ўлонне цемры,
каб у абдоймах палкіх грэцца.
Туліліся да дрэўцаў дрэўцы.
А ў далячынях – цені гор,
дзе хіліцца да гаю бор,
да бору гай. За хваляй хвалю
імкне ручай. Ніхто каханню
ў той час не йдзе наперакор.
Тло ружавее небакраю,
з скалы красуня маладая
пад дубу шэпт і хваляў гранне
ў прасцягу нешта выглядае.
Блакіт ля ейных ног цярэцца,
далей – зіхціць, нібы смарагд,
а найдалей, недзе па-над
зямлёй, бялюткасцю стаецца.
Па воднай роўнядзі шырокай
пагляд стамляецца блукаць,
на воднай роўнядзі шырокай
мігценне зор адно відаць.
Краса, бы зрынуты анёл,
бы квет, адцвілы заранёў,
у бледным твары палымнее.
Імгненне ўсё ў дзяўча забрала
і ў вусны, вочы, лоб імгненне
прывабны жаль, тугу ўпісала.
Мінула гэтак дваццаць дзён –
у ціхі край прыходзіць сон.
Пажар апошні хутка гасне,
ружовы водбліск неба ясны
мігціць па-над узгор'ем велькім.
«Не йдзе ён – і не прыйдзе болей,
памру, спакушаная, з болю!»
Уздых ёй уздымае пелькі,
у сэрцы б'ецца жаль нястрымны,
і стогнам таямнічы плёс
падкрэслівае плач надрыўны.
Люструе зоры вільгаць слёз,
што з твару ільдзянога мкнуць,
як іскры, цеплынёю ліўня,
і быццам зьнічкі ў небе мруць,
куды ўпадуць – там квет загіне.
Глянь, да краю скалаў блізка
хіліцца дзяўчо ніжэй,
строі белыя вятрыска
церабіць, яна з вачэй
хутка слёзы выцірае,
лоб далонню прыкрывае,
і глядзіць да небакраю,
дзе вада ў гару ўнікае,
хваля хвалю даганяе,
зорка з зоркаю гуляе.
Цёмна-сінь вады лілеяй
быццам расцвіла, галубка
гэтак раптам забялее
ў чорнай хмары; так жа хутка –
там, дзе плёс гарой стаецца –
штось па цёмных хвалях мкнецца,
набліжаецца. Мінутка –
і маўляў бацян бялюткі,
не лілея й не галубка,
ветразь захістаўся ўзнёслы.
У блакіце мые вёслы
човен, падымае хвалі.
Ружы з золата, не з сталі,
што гараць па-над дубровай,
упрыгожваюць ім бровы.
«Спрытны чоўнік! Гэта ён!
Белы квет, пяро й арліны
погляд ззяе пад брылём!
Каб хутчэй!» Катвігу кінуў,
па скале нястомным крокам
вузкай сцежкай мкне плывец.
Шчокі сталі палымнець
у дзяўчыны – не марудзіць,
шчасная, адзіным скокам
падае яму на грудзі –
«Ах, бяда!» Прамень з-за хмар
асвятліў знаёмы твар;
кроў у жылах жах спыняе.
«Дзе мой Вілем?» «Ведай», – госць
шэптам ціхім прамаўляе:
«На ўзбярэжжы вежа ёсць
па-над гаем, ейны водбліск
кідае на хвалі бель,
а на дне, яшчэ глыбей –
ваганьку ў байніцы пробліск.
Там сядзіць маркотны Вілем,
думкамі ў сырой магіле.
З тваёй віны, праз собскі гонар
ён бацьку роднага свайго
забіў – спакусніка твайго,
і смерць цяпер – прысуд ягоны.
Памрэ ганебна. – Пройдуць мукі,
як пабляднее ясны твар,
як уплятуць у кола гнуткі
ягоны стан, худыя рукі.
Так скончыць лесу гаспадар!
За сорам твой, што стаў ягоным –
будзь выклятай маім праклёнам!»
Ён адвярнуўся, голас счэз,
з скалы наведнік спрытна злез
да чоўна і адплыў у ім.
Той, што бацян, усё хутчэй
змяншаецца, пакуль з вачэй
не знікне ветразь-квет зусім.
Змоўк хваляў змрок, вакольны свет
блакітнай хусткаю пакрыла,
мігціць бялюткі сілуэт,
і шэпча краявід: «Ярміла!»
З глыбінь чуваць:
«Ярміла, о Ярміла!!»
Вясновы вечар, дзень пагас,
вячэрні май – каханьня час.
Турок кахаць гукае нас,
«Ярміла!», клікае,
«Ярміла, о Ярміла!!!»
2.
Зорка ўпала з паднябесся,
згасла, мёртвая нібы,
і імкне ў сусвету бездань,
вечна ў вечнасьці нябыт.
З замагілля ў наваколлі
чуцен страшны ёкат, стогн:
мэты анідзе й ніколі
не знайсці – вось знічкі кон.
Носяцца вятры паблізу
вежы, хвалі шэпчуць знізу.
Бледнае аблічча поўні
лье на мур метал каштоўны,
але ў нетрах вежы –
толькі змрок гняздзіцца,
месячнага ззяння
срэбраны прамень,
трапіўшы ў скляпенне
вузкаю байніцай,
робіцца паўзмрокам,
меніцца ў паўцень.
Рукі ў карагодзе
слуп слупу на плечы
пакладзе. Знадворку
ветру хваляванне,
бы закатаваных душаў нараканне,
вязню ў валасах заплешча.
Той, абняўшы стол каменны,
галаву рукой падпершы,
апусціўся на калені
ў задуменні несуцешным.
Хмары мкнуць паўз месяц хутка –
і яму душу ахутаў
чорных думак бег паспешны.
«О, ноч бяздонная, твой вэлюм
лёг на маім ваколлі цэлым,
яна ж – аплаквае мяне!
Мяне? Аплаквае? Хлусня!
І словам нат не памяне!
Як толькі заўтрашняга дня
святло па-над лясамі ўстане,
мяне чакае пакаранне,
яна ж, як вогнішча гульня,
ізноў вясёлай стане».
Замоўк, па вежы белай
пад аркамі калюмнаў
лунае голас сумны,
пакуль, з жуды знямелы,
у нетрах залы доўгай
не згасне ў цемры поўнай.
Глыбокай цішай морак надзіць
дні шчасця, што няўзнак прабеглі,
і ў марах выклікае вязень
юнацтва цень, такі адлеглы.
І ў згадках пра часы былыя
крыяюць мары маладыя;
і з вока вязня слёзы льюцца,
а сэрца топіцца ў пачуцьцях –
марныя мары нежывыя!
За возерам, дзе хвалі гор
адны адных на захад гоняць,
у думках – там, дзе цёмны бор,
яму ў астатні раз сягоння
гуляцца. Бацькаў прыгавор
яго ў бярлог бандытаў выгнаў:
ён важаком зрабіўся іхнім;
усім вядомы навакольным
да нечуваных рэчаў здольны
«Спадар лясоў», злачынца слынны!
Зачараваны счэзлай кветкай,
у помсты вір ён трапіў страшны,
за сэрца дзеўчыны нявернай
забіў ён бацьку, не пазнаўшы.
За гэта ў ковы ён закуты,
чакаючы калясавання,
не перажыць ні на мінуту
яму наступнага світання.
Так, абняўшы стол каменны,
галаву рукой падпершы,
кленчыць вязень задуменны
ў нараканні несуцешным.
Хмары мкнуць паўз месяц хутка –
і яму душу ахутаў
чорных думак бег паспешны.
«Забойца – сын! Маёй дзяўчыны
спакуснік – бацька мой! –
Мной не пазнаны.
– Страшны ўчынак
стаў помстаю двайной.
Чаму ён выгнаў прэч мяне,
лясоў зрабіўшы жахам?
За што і па чыёй віне
мяне чакае плаха?
Не па сваёй! – Ці мо ўва сне
ў жыцьцё завабілі мяне,
каб быў я катам бацьку?
Калі ж не я віной, тады,
чаму заўчасна й назаўжды
жыццё я пакідацьму?
Заўчасна? Назаўжды? Заўчас...»
Муры, няздольныя змаўчаць,
ад жаху мёртвы голас двояць;
глыбокі цень начных мінут
хаваецца ў далёкі кут,
і памяць зноўку мары поўняць.
«Яна – яна! Ах, мой анёл!
Чаму была яна нявернай,
чаму стаў ейным першым – ён?»
Зноў захлынуўшыся бязмернай
пакутай, устае ён, цемрай
скрозь ноч грыміць яго ланцуг,
і вязнеў зрок з вакна-байніцы
ляціць далей за хваляў гук. –
Скрозь хмары поўні не прабіцца,
але над цёмным ценем горным
глыб ночы ззяе бляскам зорным;
па ціхай роўнядзі азёрнай
сузор'і светлякамі ходзяць.
Іх іскры вязень зрокам ловіць
з душой, ад болю й гневу чорнай.
«Краса начы! Чароўны свет!
Святла і ценю згулы!
Ах, заўтра будуць неўпрыкмет
яны вачам заснулым!
І як знадворку хмарны змрок
увесь абсяг займае,
так...» Вязень сціх, зацьміўся зрок,
ланцуг забразгаў – і замоўк,
у цішы ўсё ўмірае.
Пахмурны цень ад гор да гор
крылом сваім птушыным
пакрыў увесь начны прастор,
стаў панам далячыням.
Пачуй! Скрозь цемру штось гучыць
напевам патаемным.
Лясны ражок сярод начы
свой голас падае нам.
Усё ўсыпіў салодкі спеў,
і далеч... Пра пакуты
забыць асуджаны здалеў,
мелодыяй крануты.
«Як гэты голас, мілы мне,
начы жыццё ўдыхае;
але, як тая праміне,
ніколі болей для мяне
ўжо ён не заспявае!»
Марнее вязень, коваў звон
лунае сутарэннем;
зноў цішыня. Тугі прыгон
на сэрцы пад'ярэмным,
а дзесь ражка далёкі стогн
канае плачам срэбным.
«Далейшы час? Наступны дзень?
Што ў ім чакае – явы цень,
ці сон без сноў, дый годзе?
Ці мо жыццё як прымха, здань,
як ноч у заўтрашнюю рань,
у іншы сон пяройдзе?
Ці мною прагнутыя скарбы,
што ў гэтым свеце й не спаткаў бы,
на тым – знайду адразу?
Ніхто не дасць адказу...»
І зноў заціх. Маўклівы змрок
усё вакол хавае.
Пазбыла поўня рэшты сіл,
як зорны бляск, у свеце ўсім –
адзіна цемра, чорны лог
магілай пазяхае.
Маўчыць вятро, і шум вады
заснуў, як гук ражка-дуды,
а ў сутарэнні доўгім, волкім –
начная ціша, цемра толькі.
«Чарнейшай ночы змрок мяне
чакае ў часе хуткім...
Прэч, прымхі страшныя!» Жане
ён сілай волі думкі.
Глыб цішыні. Са сцен бруіць
за кропляй кропля вільгаць,
і рэха гулкіх капяжоў
у закуткі турмы ляціць,
каб тэмп мінанню хвіль даць,
гучыць – знікае – зноў гучыць –
гучыць – знікае – зноў і зноў.
«Даўжэйшай ночы цяг мяне
чакае ў часе хуткім...
Прэч, прымхі страшныя!» Жане
ён сілай волі думкі.
Глыб цішыні. Зноў голас кроплі
час адмярае нетаропкі.
«Цямнейшай ночы цень! Мільгне
тут пробліск зор ці ззянне поўні,
а там падрыхтаваны мне
адзіна змрок – глыбокі, поўны.
Няма там жаднай светліні,
усё – суцэльны маналіт,
няма канца, няма хвілін,
ні ноч, ні дзень не праміне –
там не сыходзіць час ані.
Ніякіх мэт, адно нябыт,
і толькі вечнасць з глыбіні
ўзіраецца ў мяне.
Адно пустэча пада мной,
вакол мяне і па-над мной
абдымкі расхіне.
Бясконцая, глухая моўч,
без межаў – месца, час і ноч,
смяротны, вечны думкі сон,
«нішто» завецца намі ён.
Варта каб заўтра надышло –
я траплю ў гэтае нішто...»
Змаўкае, млее маладзён.
Разгойдваецца хваль калыска
пад вежай у начным раздоллі,
пра штосьці шэпчацца з вятрыскам
і закалыхвае паволі
хлапца, што сіл не мае болей.
Ад грукатання ланцугоў
у сне ахоўнік схамянуўся
і з ліхтаром у склеп зайшоў –
ды вязень з жахаў не прачнуўся.
Святло ляціць паміж слупоў ва
ўсе закуточкі камяніцы,
бляднее, чэзне паступова
і ўрэшце гасне ў ейным нетры,
дзе змрок суцэльны, спракаветны
ахутаў паўцямніцы.
Ды нерухомы вязня зрок –
нібы закрыў яго аблок –
здаецца, невідушчы;
хаця заліў агнём ліхтар
ягоны пабляднелы твар,
сагнаўшы ценяў гушчы.
Так, абняўшы стол каменны,
галаву рукой падпершы,
у пачуццяў аняменні
кленчыць вязень несуцешны.
І чуцен шэпт ягоны кволы,
пра сон кашмарны сведчаць словы:
«Мой дух – душа мая – мой дух!»
Так чаргаванне крыкаў двух
злятае з сцятых вуснаў.
Але журботны водгук сноў,
не дасягнуўшы слыху, зноў
знікае ў вечнай пустцы.
Ахоўнік блізіцца, ліхтар
падносіць, свеціць ім на твар,
аблічча вязня – чысты жах,
вачэй аслеплых нерухомасць
нібы ўзіраецца ў бясконцасць,
а шчокі – у крыві й слязах,
і шэпт дрымае на губах.
Да вуснаў вязьневых астрожнік
схіляе вуха асцярожна:
той, бы вятрыска ў полі дзе,
аповед пошаптам вядзе.
Ахоўнік хіліцца ніжэй,
да вуснаў вязня ўсё бліжэй,
пакуль да іх не дакранецца:
той штосьці шэпча ўсё цішэй,
змаўкаючы ў бяссіллі поўным.
Ахоўнік нат не варухнецца,
струменьчык слёз па твары льецца –
у сэрцы боль стаіў ахоўнік.
Услупянелы, доўга моўчкі
стаіць, пакуль не схамянецца
і спешна не скіруе ўпрочкі.
І хай да скону ўласных дзён
аб чутым не прамовіў ён,
ды толькі бледны твар з той ночы
больш не ўсміхнуўся ніаднойчы.
Сышоў, і зноў густыя цені
запанавалі ў сутарэнні.
Начная бездань. Голас кроплі
час адмярае нетаропкі.
А вязень непрытомны кленчыць
пад гнётам скрухі невылечнай.
Аблічча вязня – чысты жах,
вачэй аслеплых нерухомасць
нібы ўзіраецца ў бясконцасць,
а шчокі – у крыві й слязах.
І несупынна водгук кроплі
час адмярае нетаропкі.
Вятры і хвалі далавах
прарочаць вязню хуткі скон,
а той – ад гора ледзь жывы.
Чуваць кугаканне савы,
і б'е над ім паўночны звон.
Інтэрмеццо І. Поўнач
(Краявід)
На роздалі лагчын
прамені поўні спяць,
цень горы атуліў,
адбіткі зор трымцяць,
над возерам – пагорак.
Там слуп стаіць
з ганебным колам
і чэрапам зіхоткім, голым.
Збірае здані ён наўкола,
яны ж заводзяць страшным хорам:
Хор духаў
«Апоўначы заўжды маўкліва
па-над цвінтарам, мігатліва
блукаюць толькі светлякі там,
твар асвятляючы блакітам
наўцу, што сон вартуе мёртвых,
на новазбіты крыж уласны
ахоўнік змрочны абапёрты.
І хмара шэрая ў зеніце
стаіць, і цэліць месяц ясны
наўцу-ахоўніку ў вачніцы,
і з’едзеных зубоў страхоцце
ў напаўадкрытым ззяе роце».
Самотны голас
«Час надышоў! Рыхтуйце стан,
бо заўтра страшны лесу пан
як роўны з’явіцца між нас».
Хор духаў (здымаючы чэрап)
«Вяртацца з краю смерці час,
зноў голас і жыццё набудзь,
хадзі да нас – вітаны будзь.
Ты доўга жыў адзін, забыты –
другому месца саступі ты!»
Чэрап (варочаецца
ў іхнім карагодзе)
«Якая прагнасць чалясоў –
зноў зліцца ў целе, што існуе!
Якая мітусня – мой сон,
мой новы сон! Ізноўку сню я!»
Самотны голас
«Жытло яму падрыхтавана.
У новы дзень, у гэты ж час
віхура зноў прыгоніць нас,
каб быў ён слаўна пахаваны».
Хор духаў
«Жытло яму падрыхтавана.
У новы дзень, у гэты ж час
віхура зноў прыгоніць нас,
каб быў ён слаўна пахаваны».
Самотны голас
«Ляці, мой кліч, па даляглядзе;
у поўнач мы хаўтуры зладзім!
Хто абяцае свой унёсак?»
Шыбеніца з колам
«Я буду мёртваму труной».
Жабы ў балоце
«З нас – плачак
скрушны падгалосак».
Віхура над возерам
«Вам падыграе гоман мой».
Месяц у зеніце
«Я забяспечу белы саван».
Імгла ў гарах
«Строй сшыю
з чорнага крыса вам».
Ноч
«Я строй жалобны прынясу».
Вакольныя горы
«Для ўздыхаў зладзім цішы гавань».
Ранняя раса
«На слёзы возьмеце расу».
Сухая зямля
«Я ўздзьму ў паветра фіміям».
Хмара на даляглядзе
«Дажджом труну абмыю вам».
Апалая квецень
«Спляту хаўтурныя вянкі».
Лёгкія вятры
«Мы на труну іх прынясем».
Купальныя бліскунчыкі
«Мы россып свечак панясем».
Бура з глыбіні
«Званы ўсхаджу, няхай гудзяць».
Крот пад зямлёй
«Мне яму выкапаць з рукі».
Час
«Пастаўлю помнік на вякі».
Чарада начных птушак,
пралятаючы паўз месяц
«На трызне прыляцім гуляць».
Самотны голас
«Хаўтуры слаўна правядзем!
Пабляклы месяц памірае,
заранка браму адчыняе –
а вось і дзень, а вось і дзень!»
Хор духаў
«А вось і дзень, а вось і дзень!»
(Знікаюць)
3.
Па-над гарой ружовы дзень
узняўся, абудзіўшы травень;
як прывід, па-над гаем раннім
блукае сну апошні цень.
З густых лясоў сінеча пары
ідзе ў ружовыя нябёсы,
імглы разбаўленыя фарбы
лунаюць над азёрным плёсам;
на беразе ж, дзе цень гары,
і ў доле, за лясамі тымі,
заззялі белыя двары;
як імператар, па-над імі,
агромністы, бы ночы вэлюм,
паўстаў у небе зружавелым
абрыс найбольшае вяршыні.
Як толькі цемра сініх гор высотных
яскравым пунсам
сонца набрыняла,
усё наўкол раптоўна ачуняла
і з радасці затанчылі істоты.
Спявае птаства ў возеры лістоты,
і лёгкіх чоўнаў бег,
імклівасць вёслаў
рудыя водбліскі
ганяюць сінім плёсам.
Шумяць на беразе
сугучна бор і гай,
ляцяць драздоў
і іншых птушак псальмы,
мяшаюцца з дзяўчатаў галасамі;
жывое й маладое славіць май.
Па зелені лагчын разносіць квецень
бялюткую вясёлым спевам ціхім,
стырнуе ў небе статак гусак дзікіх
і дрэўцы на гарах хістае вецер.
Ды хараство псуе выява драмы:
на вузкай выспе ў шырыні азёрнай –
мястэчка й вежы белы сілуэт,
адлюстраваны роўняддзю зялёнай,
там лямант, крык чуваць
мужчын, кабет,
агромністы натоўп выходзіць з брамы.
Спяшаецца народ з усіх канцоў,
лунае наваколлем гучны шум,
расце гурма людзей, мацнее тлум –
злачынца час выводзіць надыйшоў.
Жаўнерскі з брамы сунецца аддзел,
павольна арыштанта ён вядзе
ў звычайных строях пасярод штыхоў.
На момант вэрхал сціх –
і ўсчаўся зноў,
прабіўся голас з мора галасоў:
«Ён, без сумневу – гэта ён!
Арліны позірк пад брылём!
Пяро і белы квет!
Ліхі ўладар лясоў!»
Так абвясцілі ўсім, натоўп зароў,
і гул усё мацнеў,
што бура над вадой,
як набліжаўся шыхт
павольнаю хадой.
Плыве людская плынь,
бы ў небе – сціжма хмар,
і ззяе зброя ў ім,
як пошуг бліскавіцы.
Бязвольны арыштант
пагляд схаваў і твар.
Пад гук звана пачаў
люд за яго маліцца.
На беразе паўстаў
пагорак нізкаваты,
на ім – даўжэзны шост,
дзе ў коле смерць гняздзіцца.
А побач з ім –
скала, там два вярхі-блізняты,
і на вышэйшым з іх –
бялюткая капліца.
Павольна да яе наблізілася шэсце,
і расступіўся гурт –
стаіць злачынца сам.
Апошні раз яго ўвялі
ў прыроды храм,
пабачыць веліч гор,
агледзець тыя месцы,
дзе ён калісь правёў
вясёлы век дзіцячы;
каб ён апошні раз
на дня ружовым тле
ля прывіднай царквы,
на стромкае скале
нябёсаў і зямлі
Гаспадару аддзячыў.
Натоўп – бы скамянеў,
знянацку сціхла ўсё,
І кожнага ўзяло
раптоўна спачуццё.
І ў спачуваньні тым
з гаротнікам, узняў
люд вочы на яго, і слёзы ў іх былі,
злачынца ж, твар у твар
з вабнотамі зямлі,
пакорны Спадару,
малітву прамаўляў.
І сонца ранішняга жар
ілье барво на бледны твар
і сушыць слёзы ў воку,
што мкне кудысь далёка.
Ля самых ног – лагчын глыбіні,
іх аблямоўваюць вяршыні
і венчык лесу абдымае.
Спакойна азярцо дрымае
разлог квітнеючых сярод.
Блакіт аб берагі цярэцца,
далей – зіхціць, нібы смарагд,
а найдалей, недзе па-над
зямлёй, бялюткасцю стаецца.
Двары ўтварылі карагод
зь пярэрвамі вакол азерца.
А на вадзе – птушыны сход,
і чоўнаў чарада нясецца
за небакрай, дзе гор і вод
сінеча ў далечы зьнікае.
Чаўны і белыя падворкі –
мястэчка – вежа –
сціжмы птаства,
вяршыні цёмныя, пагоркі,
усё ў азерца пазірае,
каб у вадзе адлюстравацца.
Скалістага абрыву руб
цяжарам бераг прыгнятае,
а на скале – магутны дуб
стары: шчаслівым, ясным дням,
кахання, што прарочыў там
турок – не суджана вяртанне.
А найбліжэй – пагорак голы,
дзе слуп стаіць з ганебным колам.
Гудзе высокі юны гай
вакол злачынцы. Сум бясконцы,
па-над лагчынай ззяе сонца,
раса іскрыцца – ранні май.
Апошні раз злачынец аглядае
ўсё тое, што заўчасна пакідае,
і ў сэрцы жаль пакутлівы пячэ;
уздых глыбокі –
за слязой слязіна
цячэ, бруіць – апошняя часіна,
да неба ўздым заплаканых вачэй.
Там у блакіце растаюць аблокі,
гуляе з імі лёгкі ветрык шпаркі,
і белыя нязмушаныя хмаркі
плывуць кудысь
за небакрай далёкі,
да іх маркотны вязень прамаўляе:
«О, вы, чыё кружлянне абдымае
зямлю сваёй таемнаю рукой,
вы, зорак дым, нябёсаў сініх цені,
што ў плакальшчыц
убраўшыся адзенні,
дарэшты слёз стаецеся ракой,
вас за ганцоў абраў я ў час астатні.
Куды б вы ў сваім бегу ні плылі,
дзе б ні прысталі вы, усёй зямлі
нясеце мае шчырыя вітанні.
Маёй зямлі, каханае радзіме,
маёй матулі, люльцы і труне,
айчыне любай, спадчыне адзінай,
нясіце прывітаньне ад мяне!
А ўгледзіце на строме маладзіцу,
якую плач журботны схамяне...»
Замоўк, пагляд расчулены слязіцца.
З гары вядуць жаўнеры юнака
шырокай сцежкай з маладога гаю,
спускаюцца – пагорку дасягае
й сціхае чалавечая рака.
Стаіць з мячом ужо гатовы кат,
яшчэ раз вязень вочы падымае,
глядзіць вакол – яшчэ раз уздыхае
й чакае смерці, тоячы пагляд.
Рамёны й шыю
ён адкрыў, укленчыў –
жахлівы момант!
Майстар спраў заплечных
узняў свой меч,
зрабіў да вязня крок –
за каркам бліснуў меч
лязом двусечным –
і ўпала галава – апошні скок –
і ўсім прыпаў ён целам да зямлі.
Па той зямлі, каханае радзіме,
яго матулі, люльцы і труне,
айчыне любай, спадчыне адзінай,
па маці, маці, роднай старане
крыві сыноўскай кроплі пацяклі.
Ламаюць з хрумстам косці,
вязнеў труп
у кола ўплецены,
усцягнуты на слуп,
і галава прыладжана наверсе:
так скончыў гаспадар жахлівы лесу;
на мёртвым твары –
вечнасць задрамала.
Унізе грамада людзей маўчала
да вечара, пакуль не нахіліўся
да захаду яскравы сонца шчыт,
што ў вочы з мёртвай
галавы цьвяліўся –
адно тады змог бераг адпачыць.
Над цемраддзю хрыбтоў
палаў яшчэ пажар,
глыбокай цішы гук
ніводны не бянтэжыў,
і месяц серабрыў
пагорак прыбярэжны
і сцятай галавы змярцвела
бледны твар,
Далёка гарады, бы ў вышыні аблок –
паўз іх за небасхіл
ляцеў пагаслы зрок,
у край, дзе ён дзіцём...
О, гожы, шчасны ўзрост!
Часам наперакор імкнуў
пагляд наўпрост
да даўніх, даўніх мар, забітых кагадзе,
да белых гарадоў, адбітых у вадзе;
як перад смерцю ўяў у памяці святло,
як мёртвага імя, зары паўночнай скон,
як рэха сечаў тых, што даўна адгуло,
струны парванай гук,
разбітай арфы тон,
былога часу плынь,
аслеплай знічкі кон,
астылай зоркі жар,
каханкі мёртвай стогн,
труны забытай змрок,
дзе вечнасць спіць спакон,
званоў адлітых бой,
агнёў патухлых дым –
так ззяў дзяцінства век
у воку нежывым.
Другога траўня, дзень пагас,
вячэрні май – кахання час,
турок ізноў гукае хвілямі:
«Вілеме! Вілеме!! О, Вілеме!!!»
Інтэрмэццо ІІ
Сталі ўпоплеч дзве вяршыні,
паміж іх навісла хмарка,
бы нацягнутая арка,
іх яднаючы міжсобку.
Вечарамі ў той цясніне
кроў ад цішы й жаху стыне.
За вяршынямі, што ў далі
разыходзяцца, за дымкай
пара скалаў невысокіх
сцяла плечы схілаў стромкіх
шчэ бліжэй, нібы ў абдымках –
так яны абрысавалі
штосьці кшталту цеснай брамы.
У той браме між гарамі
вогнішча палае вузкай,
доўгай сонечнаю стужкай
па заходнім небакраі,
птаства там віруе ў коле,
з крыкам кола пашырае
і той брамаю ўнікае
ў пекла далечы. Пажар
дагараў, губляў свой колер
пакрысе, пакуль нябёсы
не ўранілі слёзы-росы,
падзяліўшы з светам жаль.
Пад крылом дубоў вячыстых
у цясніне, ва ўрачыстым
коле гурт сядзіць у цішы.
Ззяюць белыя плашчы –
гэта пасынкі начы.
Вочы долу апусціўшы,
у маўчанні, нерухома
занурыўся ў жаху хомар
сход укамянелых стодаў.
Бы з палёў вячэрніх подых,
ціхі плач, паўчутны гоман
разлягаўся без упыну
па тым коле нерухомым:
«Правадыр памёр, загінуў!»
Як вятро ў спіралях енчыць,
так ляцела змрочным вечам:
«Правадыр памёр – загінуў!»
Як калі лістота шэпча
рэхам у цясніне горнай,
так гучала сумным вечам
несупынна, манатонна:
«Правадыр памёр, загінуў!»
Здрыгануўся лес далёка,
як пачуў супольны ёкат:
«Пан наш згінуў! –
згінуў!! – згінуў!!!»
4.
Сплыў травень прэч,
яго памерла квецень,
настала лета –
каб мінуць, пасля –
за восенню й зімой
сышла вясна;
яшчэ шмат летаў
час аднёс, бы вецер.
Сем год прайшло,
быў дзень астатні ў годзе,
глыбокі змрок.
У поўнач новы рок
чакаў пачатку.
Спала ўсё ў прыродзе,
толькі ля возера
чуваць каня быў крок.
Майго каня.
Я ехаў цераз чэрань
да ўзгорку, на якім апошні стан
разбіў калісьці
страшны лесу пан,
і Вілемаў нарэшце ўбачыў чэрап.
Дасяжны воку ночы акаём –
лагчыны, горы, возера, ляскі –
снег пакрываў бялюткі й хрупаткі –
шкілету й колу саванам быў ён.
У хмарах чорных
ледны месяц поўз,
савіны плач нёс вецер, і на шосце
злачынца грозна грукаталі косці,
і жах працяў мяне
й каня наскрозь.
Да ценю места
ймчалі мы праз морак –
там пра шкілет нараніцу спытаў я,
стары карчмар
мне паказаў пагорак
і распавёў, што вам распавядаў я.
Пасля мой лёс у свет мяне завёў,
шпурляў шматкроць
у вір нядолі горкай,
ды той аповед вабіў зноў і зноў,
і я з вясной вярнуўся да пагорку.
На сонца захадзе
я зноў на ім сядзеў,
над мною – кола,
шост і белы чэрап;
я сумна ў далячынь вясны глядзеў,
туды, дзе над гарамі вэлюм шэры.
Быў зноўку травень. Дзень канаў.
Быў першы май – кахання час.
Туды, дзе борам пах папас
турок кахацца заклікаў.
П'яніў каханнем шэпт імшар,
сад ветру жаліўся маўляў,
салоўка ружу намаўляў,
чый водар насычаў абшар.
І возера ў хмызах цяністых
агучвала схаваны боль,
пясок абняў яго вакол
плячэй, як брат сястру
ў дзяцінстве.
Уквеціў голае чало
ружовы сонейка вянок,
што твар памерлы заліло
і скуры высахлай шматок.
Нібы ў душы мярцвяк смяяўся,
з вачніцаў вецер вырываўся,
шматаў даўгую валасіну,
што час на чэрапе пакінуў,
кроплі расы пад ім зіхцелі,
бы з хараства вясны сьлязіцца
пустыя пачалі вачніцы,
бы жаль крануў шкілет бясцелы.
Так я сядзеў,
пакуль не выйшла поўня,
нібы той чэрап,
стаў мой твар бяскроўны:
бель на лагчыны, горы, возера, ляскі
лягла і ў далеч мкнецца напрасткі.
Зязюлін голас шчэ лунае па палях,
здалёк даносіцца савінае «кугак»,
з двароў чуваць выццё і брэх сабак,
карэньчыкаў вакол духмяны пах,
курган расцвіў нявінніцы слязамі.
Зіхцяць таемна хвалі далавах;
бліскунчыкі – бы зоркі па-над намі –
заводзяць гульні ў ладным карагодзе.
Раз нейкі з іх дарогу
ў чэрап знойдзе
і прэч ляціць слязінкаю. І самі
ў мяне ўваччу слязіны набягалі,
бы іскры ў возеры,
на твары мне заззялі,
бо і майго дзяцінства шчасныя гады
аднёс гняўлівы час у нікуды.
Забітых мараў цень
далёка – там жа, дзе
адбітак белых мест у цёмнае вадзе,
як перад смерцю ўяўу памяці святло,
як мёртвага імя,
зары паўночнай скон,
як рэха сечаў тых, што даўна адгуло,
струны парванай гук,
разбітай арфы тон,
былога часу плынь,
аслеплай зьнічкі кон,
астылай зоркі жар,
каханкі мёртвай стогн,
труны забытай змрок,
дзе вечнасць спіць спакон,
званоў адлітых бой,
агнёў патухлых дым,
як лебядзіны спеў,
як людства зніклы рай –
майго дзяцінства век.
Што ёсць жыццём маім
цяпер, юнацтва час –
як звершаваны май.
Як вечаровы май
сярод скалістых глыб:
на твары лёгкі смех,
у сэрцы жалю глыб.
Ці бачыш мінака,
што мкне цераз папас,
каб мэты дасягнуць,
дакуль шчэ дзень не згас?
Яго ніколі больш
твой не спаткае зрок,
як толькі зойдзе
ён за вострых скалаў рог.
Ніколі – у жыцці!
Вось будучы мой рок.
Ці ж будзе дух такі
суцешаны хоць кім?
Каханне без канца –
як разувер'е ў ім!
Вясновы вечар, дзень пагас,
вячэрні май – кахання час.
Турок кахаць гукае нас:
«Гінэк! – Вілеме!! – Ярміла!!!»
Зацема
Інтэрмеццо І.
«Наўцу, што сон вартуе мёртвых» і г.д.
Была позняя ноч, калі я прысутнічаў на пахаванні аднаго з маіх сяброў на старамесцкіх могілках. Далакоп, засыпаючы труну зямлёю, сказаў: «Сёння ўжо нікога не прывязуць, можа заступаць на варту». На сваё запытанне я атрымаў наступнае павучэнне.
Сярод простага люду існуе павер'е, што апошні нябожчык, пахаваны на могілках, цягам начы мусіць іх вартаваць, прычым штоночы, увесь час, пакуль там зноў каго не пахаваюць, тады іншы зойме ягонае месца. Такім чынам, могілкі ніколі не застаюцца без ахоўніка, а на цвінтары якога малога паселішча мярцвяк можа стаяць на варце цягам некалькіх гадоў.
Тлумачэнне да «Маю»
Галоўнаю мэтай гэтага верша ёсць ухваленне прыгажосці травеньскай прыроды; каб лягчэй яе дасягнуць, майская пара прыроды супрацьпастаўляецца тут розным перыядам людскога жыцця. Напрыклад, у першым раздзеле ціхае, сур'ёзнае й г.д. каханне супрацьпастаўлена дзікаму, жарснаму, неўтаймаванаму каханню чалавечаму; гэтак жа іншыя ўласцівасці травеньскай прыроды супрацьпастаўляюцца падобным перыядам чалавечага жыцця ў астатніх раздзелах. Сюжэт ці дзеянне гэтага верша не павінны лічыцца ў ім галоўным, бо з дзеяння ў верш узята роўна столькі, колькі патрэбна для дасягнення галоўнай мэты. Дзеянне адбываецца каля места Гіршбэрг, між гарамі, на якіх на ўсходзе, захадзе, поўдні й поўначы адпаведна месцяцца замкі Бэздзез, Пэрнштэйн, Гоўска, і наводдаль – Рол. Што да астатніх мэтаў, як і да sententia moralis, то іх лягчэй зразумець з цэлага верша.
