Міхась Міцкевіч

_____________________ Пад бацькоўскім дахам. Згадкі пра Якуба Коласа. (Працяг)	У творчасьці Коласа асобнае месца займае такі рэдкі жанр як казкі жыцьця, дзе жывёльнаму сьвету, сілам прыроды надаюцца ўласьцівасьці, характэрныя для чалавека. Гранічна проста і надзвычай глыбока закранаюцца розныя жыцьцёвыя пытаньні. Філасофска-алегарычны характар зьместу казак быў, відаць, вельмі блізкім сэрцу аўтара. Ён даражыў гэтымі творамі. І перажываў, калі іх не друкавалі. А з казцы “Дудар” было выкінутае самае галоўнае, і пры савецкай ула­дзе яна друкавалася апалавіненай і таму малазразумелай. Па сутнасьці, казка прысьвечаная тэме карыстаньня роднай мовай, што выказана праз суадносіны трох братоў, якім бог даў аднолькавыя здольнасьці і розум, але розныя ўмовы існаваньня. На папрокі Старэйшага Брата, што мовы Малодшага няма і на ёй нічога ня выказана сусьвету, Малодшы Брат расказаў казку пра дудара, якога пан пасадзіў у склеп, адкуль музыку яго ніхто ня мог пачуць. Толькі гэтая частка казкі жыцьця была надрукавана. З тэксту зразумела, што браты – рускі, украінец і беларус. Вядома, мова зьяўляецца найвялікшым здабыткам народу. Народ, страціўшы сваю мову, ператвараецца ў гістарычны пясок і зьнікае як народ – і гэта было паказана рускім філосафам Ільі­ным. Значэньне мовы ў кансалідацыі народу, уздыме яго культурнага ўзроўню і на гэтай аснове ўсебаковага росквіту краіны добра разумелі і Колас, і Купала, і многія дзеячы, здольныя самастойна асэнсоўваць розныя асьпекты жыцьця. Таму на працягу ўсёй сваёй дзейнасьці паэты многа увагі аддавалі мове, пашырэньню сферы карыстаньня ёю як важнейшым інструментам разьвіцьця. Таму зьявіўся зборнік твораў “Другое чытаньне для дзяцей беларусаў”, артыкулы, праводзілася распрацоўка граматыкі мовы, методыка выкладаньня і ліст у ЦК КПБ аб стане беларускай мовы, які Колас аднёс туды ў апошні дзень свайго жыцьця. Мы спадзяваліся, што пэўная рэакцыя на гэта пісьмо будзе, прыслухаюцца да запавету народнага паэта. Але ліст гэты быў замоўчаны. У адной з апошніх казак жыцьця “Як птушкі дуб ратавалі” добра праглядаюцца “дзеючыя асобы”. Так, пад крумкачом схаваны акадэмік Трусевіч Б. І., пад дзятлам – акадэмік Маркаў Д. А., пад галубкамі – сыны, пад сарокаю і сойкаю – нявесткі Коласа адпаведна Зарына і Наташа. А той стан, у якім знаходзіўся дуб – гэта стан здароўя самога аўтара, пад хворым дубам меўся на ўвазе менавіта ён. На творчым шляху Коласа былі і няўдачы, часьцей ад недахопу аб’ектыўнага матэрыялу, але аўтар быў дастаткова самакрытычным і многа працаваў над паляпшэньнем тэксту. Пры перавыданьнях твораў уважліва праглядаў іх, уносіў пэўныя праўкі. У апошнія гады жыцьця дапамагалі і рэдактары, даючы свае парады. Аб рабоце над паэмаю “Сымон-музыка” расказаў у сваёй кнізе Максім Лужанін, а Міхась Мушынскі падлічыў, што працуючы над гэтай паэмай, Колас унёс паўтары тысячы правак. На працягу многіх гадоў першым слухачом і дарадцам была жонка паэта. Калі яе ня стала, бацька іншы раз чытаў сьвежыя вершы мне ці Даніку. На некаторыя мае заўвагі ён нібы крыўдзіўся, кажучы: дурань, ты нічога не разумееш! А назаўтра прыходзіў з праўкаю – глядзі, як я паправіў! Бывала, як з вершам “Кукуруза”, прыходзілася рэзка не пагаджацца, бо верш гучаў занадта сатырычна. Перарабіў. На жаль, першага варыянту гэтага верша не захавалася. Ну, а ад староньніх крытыкаў, асабліва ў пачатку трыццатых, прыходзілася бараніцца. У лепшым выпадку погляды Коласа трактаваліся як “нацыянальна-дэмакратычныя”. Кастрычніцкую рэвалюцыю, якую зараз некаторыя гісторыкі кваліфікуюць як пераварот, Колас сустрэў насьцярожана. Дакладна акрэсьленых палітычных поглядаў, прыналежнасьці да якой-небудзь партыі не было. Ён прытрымліваўся дэмакратычных поглядаў. З прыходам у ЦК КПБ Н. Ф. Гікалы палітычная атмасфера стала больш лагоднай. Новы сакратар неаднаразова запрашаў да сябе бацьку на размову, якую вёў тактоўна, далікатна, тлумачыў палітыку партыі, маляваў персьпектыву разьвіцьця грамадства, раіў прачытаць адпаведны артыкул Леніна. Гэта былі захады на далучэньне інтэлігенцыі да курсу партыі. Бацька дома дзяліўся сваімі ўражаньнямі ад размовы і станоўча адзываўся аб сакратару. Нягледзячы на тое, што ў сярэдзіне трыццатых жыцьцёвы ўзровень крыху павышаўся, становішча было нялёгкім. У горадзе адчыніліся сьпецмагазіны – таргсіны, – дзе за золата, срэбра можна было набыць тавары, якіх у звычайным продажы не было. Маці ўспомніла, што ў куфэрку ляжыць бабчына ікона Божае маці. Ікона была ў важкім акладзе цёмнага металу. Даніка, як хіміка, папрасілі высьветліць, ці ня срэбра гэта. Ён мазнуў салянай кіслатой, і аклад заблішчэў. Занесьлі ў таргсін – срэбра аказалася высокай пробы. За яго атрымалі каля пуда грэчкі, цукар, масла. Адным словам, Божая маці моцна падтрымала сям’ю. Тым часам у рэспубліках Савецкага Саюзу пачалося ўсхваленьне Сталіна як правадыра народаў. ЦК КПБ даручыў пісьменьнікам падрыхтаваць прывітальны ліст правадыру ад беларускага народу. Бацька пісаў першую частку, Купала – другую і перакладаў з яўрэйскай мовы апошні разьдзел, над якім працаваў Ізі Харык. Калектыўна ж абмяркоўвалі кожны радок усе пісьменьнікі. Запомнілася, з якім хваляваньнем і захапленьнем бацька цытаваў апошнія заключныя радкі Купалы: Хай смутак вачэй тваіх добрых ня росіць, Ці сонейка захад, ці сонейка ўсход, Прымі прывітаньне, якое прыносіць Табе, Правадыр, беларускі народ! Для ліста была змайстраваная шкатулка, інкруставаная трыма тысячамі элементаў. Падпісалі ліст па старшынству: Янка Купала, Якуб Колас... Ліст быў напісаны па-майстэрску, яго цытавалі, вывучалі ў школах. Вялікай падзеяй у жыцьці бацькі зьявіўся яго ўдзел у міжнародным антыфашысцкім кангрэсе пісьменьнікаў, які адбыўся ў Парыжы ў 1935 годзе. Паездка ў замежжа ўпершыню, адказнасьць за падрыхтоўку дакладу вымушалі хвалявацца, перажываць. А тут яшчэ турботы з пашывам вопраткі, бо ў той, што насілі тады, няёмка было высоўвацца куды-небудзь. Праўда, у прывілеяванай майстэрні пашылі ўсё, што было трэба, а добрыя кашулі маці купіла ва ўнівермагу. Моцна крануў за душу праезд праз родныя мясьціны – Стоўбцы; а далей – праз Польшчу, Чэхаславакію, Аўстрыю, Швейцарыю – у аб’езд Германіі. Уразіў і зьезд, яго ўдзельнікі, якія прыехалі з розных краінаў сьвету, каб сваім словам абудзіць чалавецтва, папярэдзіць аб пагрозе “карычневай чумы”, аб той небясьпецы, якая навісла над сьветам. У ліку дэлегацыі Савецкага Саюзу былі знаёмыя па пяру; відаць, адтуль пайшло сяброўства з Паўлом Тычынам. Многае давялося ўбачыць упершыню. Ён успамінаў пісьменьніцу з Індыі з меткаю на ілбе – знакам прыналежнасьці да вышэйшай касты, французаў – хлопцаў і дзяўчат, якія пры разьвітаньні цалаваліся на вуліцы. У нас тады ніхто падумаць аб гэтым ня мог. З паездкі бацька прывёз мне багатыя ілюстрацыі архітэктурных шэдэўраў Еўропы, маім братам фотаапарат Цэйс-Ікон, які я захапіў, уцякаючы з Менску ў сорак першым і захаваў. Цяпер ён экспануецца ў літаратурна-мемарыяльным музеі Якуба Коласа, там жа і Юркава стрэльба, набытая бацькам на VІІ зьезьдзе Саветаў – зьезьдзе індустрыялізацыі, удзельнікам якога ён быў. Тагачасны наркам прамысловасьці Сярго Арджанікідзэ дэманстраваў вырабы маладой індустрыі. Кожны дэлегат мог набыць тры рэчы. І бацька прывёз яшчэ тульскі самавар і пензенскі веласіпед – на радасьць маім братам. У тыя гады веласіпеды былі рэдкасьцю. У экспазіцыі музею знайшлі месца абгарэлы гадзіньнічак, які бацька набыў у Швейцарыі для жонкі, ды пару срэбных келіхаў, падараваных Янкам Купалам на дваццаціпяцігоддзе шлюбу бацькоў. Гэтыя рэчы знаходзіліся ў сейфе. А сейф пасьля пажару забраў Адам Брыж, настаўнік, сябра бацькавага дзядзькі Ігната Юр’евіча. Брыж закапаў яго ў сваім садзе, а 8 сьнежня 1944 г. сейф прывезьлі да гаспадара. У пісьме да жонкі Колас пісаў: “Учора паклікалі сьлесара, узламалі... Ды і ламаць гэтую ржавую скрыню было ня шкода. Цябе, пэўна, забрала цікавасьць, як забірала яна і мяне, а што ж захавалася ў сейфе? Прыгадаў апавяданьне Гогаля “Заколдованное место”. Там дзед адкопваў у лесе скарб. Адкапаў кацёл, выцягнуў, а як глянуў – дык толькі плюнуў. Тое самае захаваў і наш сейф. Большую частку яго займала мокрая гліна. У зямлі, куды ён быў закапаны, была вада. Разам з вадою наплыў пясок і гліна. У гэтай гліне сям-там пападаліся сатлелыя кусочкі паперы – ад кніг, рукапісаў і аблігацый. У прыскрынку знайшлі аправу ад тваіх залатых часоў, яшчэ адны маленькія часікі з ланцужком і мужчынскія часы, срэбраны партсігар, дзьве купалаўскія чаркі і яшчэ дзьве чарачкі, што я колісь купіў у Маскве. Пачысьціўшы, чаркі яшчэ могуць служыць, а рэшта – няшчасны лом. Толькі клопату нарабіў гэты сейф нам і людзям.” (10 сьнежня 1944 г.). Праз 63 гады ва ўплывовай газеце з такой архаічнай цяпер назвай як “Советская Белоруссия” зьявіўся нарыс да 90-годдзя сына Адама Брыжа – Аркадзя. Праўда, яго прозьвішча перарабілі на “Бриш”. Наш таленавіты фізік прымаў удзел у распрацоўцы праекту атамнай бомбы. Яго ўспаміны, як і ўспаміны яшчэ прыкладна дзесяці беларусаў, удзельнікаў гэтага праекту, апублікаваныя ў зборнічку, выдадзеным выдавецтвам нашага універсітэту. Не хапае там успамінаў аднаго з куратараў праекту выдатнейшага вучонага Міхаіла Аляксандравіча Ельяшэвіча. Аб яго работах па дасьледваньні фізікі атамнага выбуху стала вядома пазьней, праз многа гадоў. Сапраўды, работа распрацоўшчыкаў праекту, у тым ліку сьпецыялістаў-беларусаў, – гэта аграмадны подзьвіг нашых вучоных. І добра, што хаця аб адным з іх напісала газета. Але калі б журналісты больш цікавіліся культурнай спадчынай, наведвалі музеі, то такога аляпаватага падзагалоўка як “Золото Коласа” не зьявілася б. Загінуўшыя рукапісы, частка з якіх ніколі не публікавалася, шмат даражэй за ўсякае золата, нават калі б яно там было. Лета 1936 году мы праводзілі на хутары Андрэя Асіеўскага, недалёка ад вёсачкі Падбярэжжа, што за мостам праз Сьвіслач за Пухавічамі каля Бабруйскай шашы. Хатка стаяла метрах у трыццаці ад рэчкі. Па берагах яе расьлі магутныя дубы. Пойма Сьвіслачы вельмі маляўнічая, а вада была чыстаю, празрыстаю метра на паўтара-два. Аб чысьціні яе сьведчыла тое, што пітную ваду бралі з рэчкі, калодзежа не было. Рэчка кішэла рыбаю, ды якой! Недалёка ад хаты пад дубамі бацька аблюбаваў месца, добра занадзіў і штодня хадзіў вудзіць, распальваючы грыб-скрыпель, каб дым адганяў камароў. Пасьля Юрка нагледзеў яшчэ лепшае месца, зацішное, за паваротам рэчкі. Цяпер яго няма – рэчка прабіла новае рэчышча. Лета было вельмі цёплым, засушлівым, грыбоў не было да восені. Бацька перажываў за ўраджай, чакаў купчастых хмар, а іх усё не было. І ўсё ж аднойчы ўвечары на даляглядзе сабраліся хмары, і пачалася навальніца. Маланка палыхала кожныя дзьве-тры секунды, да нас даносіўся бесьперапынны глухі рокат. Мы да ночы любаваліся такой рэдкаснай зьявай прыроды. Наведаць Коласа сюды прыязджалі вайскоўцы – з Лапічаў, Цэлі, дзе стаялі іхнія гарнізоны. Прыязджаў і славуты актор Віцебскага драмтэатру Павел Малчанаў. На беразе Сьвіслачы расклалі вогнішча, сьпявалі песьні, чыталі вершы. А праз некалькі дзён завіталі артысты першага драмтэатру. Яны летавалі ў Падбярэжжы. Пад грушамі-сапяжанкамі стаяў столік, дзе мы звычайна сьнедалі і абедалі. Вакол яго – лаўкі, аднак на ўсіх месца не хапала, частка актораў стаяла як на фуршэце, з талерачкамі ў руках. Маці нечым частавала гасьцей пад выбухі жартаў, сьмеху, песьняў і дэкламаваньня. Сустрэча была надзвычай цёплай тым ласкавым летнім вечарам. А праз пару месяцаў у памяшканьні тэатру адбылося сьвяткаваньне 30-годдзя літаратурнай дзейнасьці Коласа. Было шмат яркіх выступленьняў, падарункаў, агучана пастанова ўраду рэспублікі аб узнагароджаньні юбіляра легкавою машынаю. З прывітаньнем ад калектыву тэатру выйшаў на сцэну, калі не памыляюся, Глебаў, у простай вопратцы і з вудай. Уладкаваўшыся на краю сцэны, зьвесіўшы ногі ў аркестровую яму, ён папляваў на кручок і закінуў лёску ў партэр. А там Ржэцкая прычапіла муляж здаравеннага ляшча, чамусьці блакітнага колеру з расшытаю белымі ніткамі лускою. Артыст па-майстэрску вывуджваў рыбіну, якая затрапятала ў яго руках так натуральна, нібы жывая. З сярэдзіны муляжа ён дастаў скрутак паперы з прывітальным адрасам, з аўтографамі актораў і натхнённа агучыў прывітаньне. Адным са сьпякотных жнівеньскіх дзён завітаў да нас Янка Купала з жонкаю – цёцяю Уладзяй, як яе называлі. Нагаварыўшыся, жанкі пайшлі на купальню, а бацька і дзядзька Янка ўселіся за столікам пад сапяжанкамі і за ціхаю гамонкаю асушылі бутэльку каньяку, якую прывёз госьць свайму сябру. Пад вечар яны пайшлі на рэчку павудзіць. Бацька асталяваўся на сваім месцы, а дзядзька Янка закінуў некалькі разоў вуду на завароце рэчкі, выцягнуў двух ці трох маленькіх акунькоў і пайшоў адпачываць пад дуб. Тым часам у бацькі ўзяўся язь з кілаграм вагою. Азарт захапіў і госьця, але яго запал хутка выдыхся, і ён вярнуўся пад дубок – апору для сьпіны – і задрамаў. А бацька выцягнуў другую рыбіну – крыху меншага галаўня. Мяне тут жа адправілі да хаты з наказам, каб да іх прыходу рыбу падсмажылі. Ня кожны дзень бывалі такія ўловы, але ў той дзень пашанцавала. Сюды ж да бацькі прыязджаў Андрэй Александровіч з сынам. Нехта прывёз малакаліберку – і мы сапернічалі ў майстэрстве. Да дуба прымацавалі карабок ад “Казьбеку” (бацька аддаваў перавагу гэтаму гатунку цыгарэтаў). Дзядзька Андрэй зьедліва кпіў пры маіх промахах. Бацька ж страляў лепш за іншых. Той дуб прастаяў яшчэ з паўстагоддзя, але, калі я наведаў гэтую мясьціну з фотаапаратам, ад гэтых дубоў засталіся невялікія часьціны магутных камлёў. А ў той час і сама Сьвіслач была заваленая дрэвамі, ляжалі ў ёй і дубы. Адзін дуб спалілі мае браты. Было гэта так. Усхадзіўся вятруга, і Юрка засьпяшаўся дахаты. У той момант, калі ён пераскокваў загародку, у руку ўшпіліў шэршань. Дасталося і каню, прывязанаму недалёка ад гэтага месца. Конь парваў пастромкі і ўцёк. А на Юркавай руцэ ўскочыла з пятак пухліна, балела страшэнна. І хлопцы вырашылі выкурыць шэршняў з дупла. Данік прывёз крыху серы, і позна вечарам падпалілі яе ў дупле дуба. Праз некаторы час загарэлася спарахнелае нутро, загуло, і пад раніцу са страшэнным грукатам рухнула дрэва ў рэчку. Бацька бедаваў па дрэве, тым больш на ім было буслава гняздо. Буслы даўно зьляцелі, але ж... Адчуваючы сваю віну, хлопцы сышлі кудысьці на цэлы дзень. Пасьля зьявіўся верш “Дуб”, прысьвечаны гэтаму здарэньню. Ад шашы паміж Сьвіслаччу і яе прытокам Балачанкаю клінам цягнуліся хвойнікі, амаль да ўпадзеньня Балачанкі ў Сьвіслач у вяршыні гэтага кліну. У сваіх паляўнічых вандроўках Юрка абышоў усё навакольле і ўпадабаў хутар з пяці хат – Вусьце. Яму так спадабалася гэтая мясьціна, што ён пераканаў бацьку наступнае лета правесьці там, тым больш, што легкавушка М-1 ужо была атрымана і праблема пераезду аблягчалася. Мясьціна сапраўды была надзвычай прыгожай і выгоднай у многіх адносінах. Прыгажосьць гэтага міжрэчча не магла не закрануць душу паэта, гэтаму кутку быў прысьвечаны цэлы шэраг вершаў. А верш “Мой дом”, можна сказаць, з фатаграфічнай дакладнасьцю адлюстроўваў Вусьцянскія краявіды. Тут жылі і працавалі сапраўдныя гаспадары, дбалыя людзі. Тут быў гурт дзятвы, маіх аднагодкаў, усе па меры сваіх сілаў дапамагалі бацькам і знаходзілі час уволю пагуляць. Вакол – грыбныя хвойнікі, а поруч рачулка Балачанка, дзе кожны дзень купаліся, лавілі рыбу. На лугавых балоцінах вадзіліся качкі, дупелі, каросьцелі – і для Юркі тут было раздольле. Спыніліся ў хаце Язэпа Рымашэўскага, а ў 1938 годзе – яшчэ і ў Валодзі Жука. Аднаго пакойчыка не хапала – часта прыязджалі да нас родныя, знаёмыя. Мала­дзейшыя знаходзілі месца на сенавале, а пажылыя – у хаце. Дзякуючы таму, што прыязджалі знаёмыя, у іх захаваліся фотаздымкі, у прыватнасьці, у маёй стрыечнай сястры Ніны, а таксама ў сясьцёр Прозаравых. У Вусьцях спыніўся на адпачынак бацькаў дзядзька Ігнась, зьняў хату і бацькаў шафёр Краўкоў. А ў хаце Асіеўскага ў Падбярэжжы свой летні адпачынак праводзіў Пятро Глебка, зрэдку ён заходзіў і да нас. Успамінаючы гэтыя часы, Колас прысьвяціў Глебку верш “Падбярэжжа”: Прыгадаем, Пятро, тыя межы, Па якіх нашы ногі хадзілі. Жыў і ты, жыў і я ў Падбярэжжы, І былі мы тады яшчэ ў сіле... Я ня бачыў пышнейшай адзежы І убранства лугоў, зеляніны, Апроч той, што цьвіла ў Падбярэжжы Уздоўж Сьвіслачскай мірнай даліны... Нас хілілі дубовыя вежы, Сьвіслач рыбай нас шчодра дарыла. Эх, Пятро, мой Пятро! Падбярэжжа Прыгадаць мне сягоньня так міла! Да бацькі ў Вусьце прыязджаў Міхась Лынькоў са сваім маленькім Маркам, які загінуў пасьля ў Трасьцянцы. Лынькоў суправаджаў таджыкскага паэта Лахуці, які быў у Менску і хацеў наведаць Коласа. У Вусьце прыязджалі вайскоўцы, у тым ліку лётчык Б. П. Макарцаў з Пухавіцкага аэрадрому. З ім бацька пасябраваў, на працягу многіх гадоў яны ліставаліся. Аднойчы дамовіліся, што Макарцаў прыляціць на У-2 і скіне пошту. Чакалі яго на лузе каля рэчкі Балачанкі. У дамоўлены час ён праляцеў, ды так нізка, што многія пападалі на дол, баючыся патрапіць пад колы самалёта. Газеты ж зваліліся каля другога берагу рэчкі. Туся Прозарава імгненна кінулася ў ваду і з пераможным выглядам прынесла газеты. Яе “подзьвіг” часта ўспаміналі. Вясёлых прыгодаў хапала. Аднойчы бацька зайшоў да дзядзькі Ігнася, і там яны добра пасядзелі, выпілі вішнёвай настойкі на сьпірце, а міску вішань ён прынёс дадому. Прысеўшы на ганку, паціхеньку з імі распраўляўся. Маці ўбачыла, што муж ужо прымае лішку, адабрала міску, а ягады высыпала на зямлю. Тут жа падбег шчанючок аўчаркі і хутка іх падабраў. Пад вечар нашая гаспадыня ўбачыла, што сабака ляжыць і не варушыцца. Ці ня здох? Яна яго раскатурхала, а ён ня можа ісьці – падгінаюцца ногі і ён падае. Калі разабраліся, у чым справа – было сьмеху. Наведаць бацьку прыязджаў Янка Купала, прыязджалі акторы ІІ-га драмтэатру, яго кіраўнікі. Тут пачалася праца над падрыхтоўкай п’есы “Вайна вайне”. У Вусьцях Колас пачаў перакладаць творы Т. Р. Шаўчэнкі на беларускую мову. А мне прывозіў кіпы кніг мастацкай літаратуры з бібліятэкі Саюзу пісьменьнікаў. Запомнілася “Салёная купель” Новікава-Прыбоя; “Пан”, “Містэрыі” Кнута Гамсуна, якога бацька цаніў вельмі высока як майстра слова. У Вусьцях адсьвяткавалі шлюб нашай Жэні і сябра Даніка Валодзі Петухоўскага. На вясельле налавілі таптухаю рыбы, многа было сьмеху, жартаў, песьняў і танцаў. Для мяне два леты, праведзеныя ў Вусьцях, засталіся ў памяці як самыя сьветлыя, самыя шчасьлівыя. Але наступалі змрочныя дні і гады. У пачатку чэрвеня 1937 году на імя сакратара ЦК КПБ Беларусі прыходзіць ліст ад кіраўніка Саюзу пісьменьнікаў СССР В. Стаўскага: “Посылаю письмо на мое имя поэта М. Исаковского Прошу обратить внимание на факт включения Якубом Коласом в сборник, готовящийся к печати, контрреволюционного стихотворения “Полымя”. Ісакоўскі атрымаў з выдавецтва шэраг вершаў для перакладу на рускую мову. І ў адным з вершаў “Вместо приветствия к 5-й годовщине” ўбачыў, што дата напісаньня – 1926 год, і пачаў асэнсоўваць: якому часопісу ён прысьвечаны? Па розных вытоках пачаў наводзіць спраўкі і “выявіў”, што “Полымя” – гэта контррэвалюцыйная арганізацыя. І ёй жа Колас прысьвяціў верш, і мала таго – уключае ў зборнік вершаў у 1937 годзе! Ісакоўскі пазваніў рэдактару (С. Гарадзецкаму), каб верш зьнялі. Але трэба высьветліць другое пытаньне – чаму Колас уключыў гэты верш у зборнік? Колас ня мог ня ведаць – піша Ісакоўскі – аб контррэвалюцыйнай сутнасьці арганізацыі “Полымя”. І, значыцца, напрошваецца выснова, што гэта зроблена з варожымі мэтамі! Гэта адзін з прыкладаў “пільнасьці” савецкага чалавека, які неаднаразова бываў у доме Коласа, чытаў свае вершы, у тым ліку для хатняга карыстаньня. Яны былі выдадзены кніжыцамі ў двух экземплярах. Вершы цудоўныя, у адным з іх абыгрываліся прозьвішчы нашых паэтаў – Глебкі і Броўкі – як нешта раўнацэннае, нешта накшталт таго, як дзед сее маркоўку, бабка сее рэпку, дзедка кажа Броўка, бабка кажа Глебка. Яго ліст рэзанансу не атрымаў, відаць таму, што органы пачалі ўжо зьбіраць паказаньні, выбіваемыя з арыштаваных “ворагаў народу”. Пачаліся масавыя арышты, выкрываньні “ворагаў народу”, стваралася надзвычай цяжкая атмасфера, падазронасьць. Быў арыштаваны і расстраляны сакратар ЦК КПБ Гікала М. Ф. Прыйшла бяда і ў нашую хату. Лютаўскай ноччу да нашага дому пад’ехаў “чорны воран”. Бацька падумаў, што гэта па яго, не пасьпеў апрануць пільчак, але аказалася, што прыехалі забіраць дзядзю Сашу. У яго пакоі зрабілі вобыск, зразумела, нічога не знайшлі. Дома было халаднавата, бацька папрасіў дазволу надзець пільчак. У адказ прагучала зьдзеклівае: “Мы вас сейчас накроем”. Як стала вядома шмат пазьней з архіўных дакументаў, дзядзьку арыштавалі, каб выбіць з яго паказаньні супраць “нацыянал-фашыста” Якуба Коласа, як тады НКУСаўцы называлі пісьменьнікаў. Ад часу да часу маці насіла свайму брату перадачы – прадукты і невялікія грошы. Аднойчы ёй пазванілі, і нехта сказаў, што яго адпусьцілі, ён сядзеў у камеры з Каменскім, і той прасіў, каб грашовая перадача заканчвалася лічбай 7 – 17, 27 рублёў. Гэта будзе азначаць, што дома ўсё ў парадку. Маці западозрыла няладнае і нешта перапытала. У трубцы пачулася прыглушанае запытаньне да кагосьці – калі наступны дзень перадачы. Стала ясна, што гэта чарговая правакацыя, спроба “ўстанавіць” змову і выкрыць ворагаў народу. На скрыжаваньні нашага Вайсковага завулку і вуліцы Фрунзе днямі стаяў мужчына. Мы, хлопцы, вырашылі – шпіён! Але за кім сачылі – невядома. Дзядзьку асудзілі на рэдкі па тым часе тэрмін – пяць гадоў зьняволеньня і адправілі на лесапавал у Краснавішэрск. Пасылкі яму слаў яго брат Міша. Марознай зімой сорак першага дзядзя Саша адмарозіў нагу, яе ампутавалі. А рабы-калекі былі непатрэбныя, іх не лячылі. Куды толькі бацька не пісаў, паручаўся за свайго швагра, але ў лепшым выпадку атрымліваў ветлівыя адпіскі. Бацька быў на прыёме ў Варашылава, той паабяцаў дапамагчы, як і абяцаў упустую многім людзям. Ад бацькі мне не прыходзілася што-небудзь чуць адносна тэрору і яго аргані­затараў. Толькі балючыя ўспаміны пра сваіх сяброў і паплечнікаў, і не было ніякай упэўненасьці, што гэтыя людзі вінаватыя, што яны “ворагі народу”. Маці ж выказвала сваё бачаньне і ў першую чаргу вінаваціла Сталіна: “Як можа чалавек з вузкім ілбом малпы кіраваць такой вялікай дзяржавай?” – яе словы. У мяне мурашкі па сьпіне пабеглі ад іх. Нас выхоўвалі як патрыётаў курсу Сталіна. Маці ж ненавідзела яго. Але чаму? Жаночая інтуіцыя, больш тонкая, чым у мужчынаў, ці прыродная здольнасьць да аналітычнага мысьленьня? Пазьней мне стала вядома, што старэйшы брат сам разабраўся, як аналітык, куды глыбей, чым хто іншы. Масавыя арышты і вынішчэньне навукоўцаў, пісьменьнікаў – у першую чаргу людзей інтэлектуальнай працы – гэта найвялікшае злачынства ў гісторыі чалавецтва. У цывілізаваным сьвеце нішто так высока ня цэніцца, як інтэлект – гэта самая вялікая каштоўнасьць. Пройдуць многія пакаленьні, пакуль з народных глыбіняў выб’юцца ў дастатковай колькасьці таленты, якія павядуць народ за сабой. У 1938 годзе Масква прыслала на Беларусь свайго эмісара на пасаду сакратара ЦК партыі – П.К.Панамарэнку. Хадзілі чуткі, што ён быў сваяком Г. Малянкова, надзвычай жорсткага і ўплывовага функцыянера, які разграміў шэраг партыйных арганізацыяў. Ён мог прыкрыць сваяка, якія б той не праводзіў дзеяньні. Азнаёміўшыся са становішчам з кадрамі ў Беларусі, Панамарэнка выклікаў Коласа на размову. На зьдзіўленьне, новы сакратар стаў расказваць пісьменьніку пра гістарычнае мінулае Беларусі, закрануў шэраг падрабязнасьцяў гісторыі Вялікага Княства Літоўскага ды гаварыў з энтузіязмам. Бацька быў зачараваны новым сакратаром. Якія глыбокія веды! Але, калі прааналізаваць наступныя крокі Панамарэнкі, то можна прыйсьці да высновы, што гэта быў зандаж – як адносіцца народны паэт да праблемаў самастойнасьці Беларусі, яе будучыні і інш. Хутчэй за ўсё, што ў гэты час паступіла заданьне наркаму ўнутраных справаў маёру Наседкіну падрыхтаваць даведку аб беларускіх пісьменьніках, чым яны дыхаюць. Адным словам – сабраць кампрамат, які, фактычна, зьбіраўся і раней. І Панамарэнка атрымаў яго. У дасье Наседкіна першынствавалі Купала і Колас. З грубымі факталагічнымі вывертамі, з граматычнымі памылкамі ў гэтай паклёпніцкай даведцы народныя песьняры былі “выкрытыя” як удзельнікі антысавецкага падпольля, што пацьвярджалася 41 паказаньнем супраць Купалы і 31 супраць Коласа. На Крапіву, Лынькова, Броўку і іншых “паказаньняў” было менш. Відаць таму Купала і Колас былі вызначаныя доблеснымі чэкістамі як кіраўнікі нацыянальна-фашысцкага падпольля і польскія шпіёны. Гэтых фактаў было дастаткова, каб усіх пісьменьнікаў расстраляць. І Панамарэнка, напэўна, мог не прасіць дазволу ў Крамля на гэта. Але, відаць, ён не рызыкнуў узяць адказнасьць на сябе і вырашыў напісаць ліст Сталіну “Аб беларускай мове, літаратуры і пісьменьніках”: “Изучив состояние белорусского языка и литературы, ознакомившись с белорусскими писателями и их настроениями, хочу ознакомить Вас с некоторыми выводами и попросить совета по мероприятиям, которые, как мне кажется, вытекают из этих выводов”. Далей у яго лісьце канстатуецца, што ворагі народу, якія прабраліся да партыйнага і савецкага кіраўніцтва Беларусі, ставілі мэтай адарваць краіну ад СССР, утварыць самастойную дзяржаву пад пратэктаратам Польшчы. А для гэтага яны мелі кваліфікаваныя кадры ідэалагічнай падрыхтоўкі насельніцтва. З грубымі ператрымкамі і фальсіфікацыяй фактаў Панамарэнка абрушваецца на дзеячаў культуры – нібы тэатр, літаратура, мастацтва – усё было пастаўлена на службу ворагам. Але найбольшую контррэвалюцыйную дзейнасьць правёў саюз “савецкіх” пісьменьнікаў Беларусі. “В этом союзе, – піша Панамарэнка, – несправедливой критикой, клеветой, издевательством, пренебрежением затравили не одного честного коммуниста и писателя… (Але ж ніводнага прыкладу не прыведзена!) Здесь разлагали литературное движение, здесь боролись с советскою властью под видом борьбы за эту власть… ” Але ж хаця бы адзін прыклад – як гэта магло адбывацца. Далей Панамарэнка піша, што пісьменьнікі узурпіравалі права тлумачыць мову, стварэньне новых словаў, тэрмінаў, лозунгаў. “Существующее белорусское правописание искажено в националистическом духе, оно преднамеренно построено так, чтобы отличалось от русского даже там, где в живом произношении нет разницы. Так, было введено аканье, т. е. написание а не под ударением вместо о и я вместо е. Например, горад, вялікі вместо город, великий ” і г. д. ...Позволю привести ряд примеров, слов и оборотов, имеющихся сейчас в белорусской литературе. Слово подъём заменено каким-то диким словом уздым. Вместо образования – адукацыя. Краски – фарбы ”. Эх, Панцеляймон Кандратавіч! Не чыталі вы майстроў слова! Як дакладна прадбачыў наш Купала ворагаў беларушчыны! Словы генія таму і каштоўныя, што праз многія гады яны ня страчваюць сваёй моцы: Чаго вам хочацца, панове? Які вас выклікаў прымус Забіць трывогу аб той мове, Якой азваўся беларус. Чаму вам дзіка яго мова? Паверце – вашай ён ня ўкраў. Сваё ён толькі ўспомніў слова, З якім радзіўся, падрастаў. Другі геній беларускага і польскага народаў Адам Міцкевіч паўтара стагоддзя таму пісаў, што беларуская мова – адна з самых распрацаваных славянскіх моваў, на ёй гаворыць каля 10 мільёнаў чалавек, на ёй адбывалася дыпламатычная перапіска... Не хапіла адукацыі і ведаў і таму, хто рыхтаваў сакратару праект ліста. Згодна з яго бачаньнем, уся бяда ў тым, што многія словы ў беларускую мову ўвайшлі не з усходу, а з захаду. І толькі ў імперскім зацьменьні словы чужой мовы могуць здавацца “дзікімі”. З гэтага ліста вядома, што лідэр беларускіх чэкістаў запрасіў з цэнтру санкцыю на арышт Купалы і Коласа даўно, але санкцыя не была атрыманая. І Панамарэнка прапануе шэраг мераў, якія, на яго думку, патрэбна правесьці. У іх ліку – павялічыць колькасьць рускіх школаў, “ликвидировав колоссальную перегруженность этих школ, и удовлетворить полностью желание населения обучать детей на русском языке, конечно, за счет новых школ, т. к. реорганизация некоторого числа белорусских школ в русские, хотя и является практически целесообразной, но политически недопустима”. Прайшло крыху больш за паўстагоддзя і “желание населения” “задаволілі”, палітычная недапушчальнасьць у імперскай палітыцы згубіла актуальнасьць. Па двух пытаньнях: а) па прапануемых мерапрыемствах у адносінах да беларускай мовы – граматыкі і літаратуры; б) па адносінах да пісьменьнікаў Янкі Купалы і Якуба Коласа – Панамарэнка просіць у Сталіна даць параду, што рабіць? Так, Панамарэнка гэтым пасланьнем хацеў падстрахавацца. Але адказу Сталіна ня знойдзена, магчыма яго і не было. Бо ад часу пасланьня да часу ўказу аб узнагародах ордэнамі прайшло ўсяго два месяцы. Узнагароджаньні праводзіліся ў маштабе ўсіх рэспублік, так што на падрыхтоўку гэтай акцыі патрэбен быў пэўны прамежак часу. Несумненна, па распараджэньні Крамля праз месяц Панамарэнка адсылае ў Маскву ліст з прапановаю ўзнагародзіць 40 чалавек ад Беларусі. Праз некаторы час пачалася кампанія ўзнагародаў людзей другіх прафесіяў. Такім чынам, байка аб замене ордэраў на ордэны некім прыдуманая. Масавыя расстрэлы інтэлігенцыі, якія распачаліся 8 жніўня 1937 году, праз год былі прыпыненыя. Працягвалася вынішчэньне каманднага складу арміі, ваенных сьпецыялістаў, што прывяло да страшнейшага разгрому арміі ў 1941 годзе. Толькі праз пяцьдзясят гадоў былі апублікаваныя сакрэтныя цыркуляры з запланаванымі нормамі рэпрэсіяў па першай катэгорыі (расстрэл) і другой (зьняволеньне на 8-10 гадоў). Там жа былі вызначаныя “тройкі”, якія прымалі рашэньне – каго ў расход, каго ў рабы. “Суддзі” ня бачылі і не заслухоўвалі абвінавачанага. На аснове апісаньня “справы”, сфабрыкаванай НКУСаўцамі, выносіўся прысуд. Асуджаных нават не знаёмілі з прысудамі і расстрэльвалі. На Беларускую ССР “спусьцілі” план – 2000 па першай і 10000 па другой катэгорыі. Планы ня толькі выконваліся, але і перавыконваліся. І адпаведныя начальнікі дамагаліся ў Крамля атрымаць дадатковыя “ліміты” на расстрэл, у тым ліку і Панамарэнка. Бязьлітаснасьць да “ворагаў народу” дазваляла лічыць сябе непахіснымі прыхільнікамі крамлёўскага кіраўніцтва. І ўсё ж “заслуга” Панамарэнкі ў тым, што ён ня ўзяў на сябе адказнасьць за ліквідацыю яшчэ не рэпрэсаваных пісьменьнікаў. Пасьля ён дазнаваўся ў Коласа адносна арыштаванага “ворага” Кузьмы Чорнага. Бацька запэўніў, што гэта адзін з выдатнейшых празаікаў, і ніякім ворагам народу ня можа быць. Кузьму Чорнага выпусьцілі. У далейшым Панамарэнка прыхільна ставіўся да Коласа, неаднаразова сустракаўся з ім. Да прыкладу, пасьля вайны гарадскі транспарт не працаваў, і Панамарэнка даў загад – выдзеліць Коласу трафейны “Опель-Адам” (прататып першага “Масквіча”). Пасьля – “Опель-Адмірал”, на якім спачатку езьдзіў яго сын Валеры. З трафеяў Панамарэнка выдзеліў бацьку і мне па радыёпрыёмніку, падараваў таксама кішэнны гадзіньнік. Аднойчы раніцай ён наведаў нашую хату разам з Ларысай Александроўскай – паглядзець, у якіх умовах жыве паэт і запрасіць да сябе ў Дразды. Узнагарода Янкі Купалы і Якуба Коласа найвышэйшым ордэнам – ордэнам Леніна – зьявілася надзвычай важнай падзеяй у іх жыцьці. Фактычна, гэта была індульгенцыя на ахову ад падкопаў пад іх дзейнасьць, пад іх грамадзянскую пазіцыю. Узнагарода гэтым ордэнам была тады вялікай рэдкасьцю, аб чым сьведчыць і выбіты на ім нумар – крыху больш за тры тысячы. Таму бацьку віншавалі і прыходзілі падзівіцца на сам ордэн. Прыйшоў павіншаваць і князь Друцкой. Ён з мілай згорбленай ад часу княгіняй дажываў свой век непадалёку ад нашай хаты. Казалі, што ў часе грамадзянскай вайны ён будаваў для Чырвонай арміі мост пад абстрэлам непрыяцеля. У яго, як буйнога будаўніка, былі вялікія грошы, і ён іх перадаў маладой савецкай уладзе. Таму яго і не чапалі, але і на работу нідзе не прымалі – князь! А ў яго за плячыма была ня толькі ваенна-інжынерная акадэмія, але і вялікі вопыт будаўніцтва. На настойлівыя просьбы выкарыстаць веды ад яго адмахваліся. Але неяк адважыліся даць на праверку праект будынку. Князь прыйшоў у абурэньне – падмурак не разьлічаны, будынак можа рухнуць! Заўвагу не прынялі да ведама. Дом рухнуў. З якою павагаю павіншаваў бацьку князь Друцкой! З непадробнай цікавасьцю разглядаў ордэн, і з якой шчымлівасьцю і смуткам заўважыў: “И мы когда-то были с орденами!” 1939 год пачаўся новай кампаніяй – ліквідацыяй хутароў, хутарскога гаспадараньня, будаўніцтва новай вёскі. Праўда, гэтае “будаўніцтва” зводзілася да механіч­нага перавозу старых хатаў на новае неабжытае месца. Пры гэтым загінулі сады, страчаны дагледжаныя, угноеныя землі, ліквідаваныя многія выгоды сялянаў. Узровень жа дабрабыту не палепшыўся. Пад гэтую кампанію патрапіла і райскае месца – хутар Вусьце. Другога летняга прыстанішча доўга не шукалі. Насупраць Вусьцянскага грудка праз маляўнічую пойму Сьвіслачы праглядаліся хаткі Беразянкі, вёсачкі з дзевятнаццаці гаспадарак. Там, у апошняй хатцы вёскі, як я ўжо згадваў, хатцы лесьніка Лявона Шчэрбы і яго жонкі Зосі мы асталяваліся. Недалёка ад нас дарогу перасякала канава Жалезянка, што ішла з-пад Блужы, праз забалочаныя мясьціны. Чыстая, добра прагрэтая вада папаўняла Сьвіслач. Берагі яе і тут упрыгожвалі дубы, месцамі суцэльнаю сьцяной зьвешваліся над вадою лазьнякі, а бялюткі пясочак, шматкроць перамыты вадою, аздабляў нізінкі за паваротамі рэчышча. З якою асалодаю мы бавілі час на ім у гарачыя дні! Мурожная трава зялёным покрывам рассьцілалася ўздоўж высокага берагу, напаўняючы паветра водарам кветак. А на заліўных лугах віліся выжарыны – рэшткі даўняга рэчышча. З другога боку – хвойнікі з балоцінкамі, але далёка не такія грыбныя, як Вусьцянскія. У той год у Беразянцы адпачываў бацькаў дзядзька Ігнась, сюды ж перабраўся Пятро Глебка і летаваў з сям’ёй шафёр Хадасоўскі. Беразянцы былі працавітымі, сімпатычнымі людзьмі, умелі працаваць і весяліцца. Яны ўтварылі маленькі, але вельмі дружны калгасны калектыў, які ўзначальваў Клемус Жук. З яго цесьцем Васілём Паскробкам бацька пасябраваў. Той быў вельмі цікавым чалавекам, майстрам на ўсе рукі, штукаром. Ён рабіў такі хвацкі квас з сушаных грушаў на мёдзе, што прыводзіў усіх у захапленьне. Яму прысьвечана колькі старонак у ХVІ разьдзеле паэмы “Рыбакова хата”. Недалёка ад Беразянкі ляжалі балоцінкі з чэзлымі хвойкамі і здаравеннымі купінамі. Калгасьнікі вырашылі асушыць балота і зрабіць там агарод. Рыдлёўкамі пракапалі канаву, спусьцілі ваду ў Сьвіслач, а купіны склалі на ўгнаеньне. Калі ж прыйшоў час дажынак, паклікалі і маіх бацькоў. Да бацькі сяляне адносіліся з глыбокаю павагай. А як хораша сьпявалі! Тут быў свой аркестр, свае майстры музыкі і сьпеваў. Прыязджаў да бацькі нехта Махнач. Мяне папрасілі выйсьці, бо размова ішла з вока на вока. Пасьля бацька прагаварыўся, што гэтага чалавека, адсядзеўшага ў турме, не зламалі. Ён жа расказваў аб жудасных катаваньнях у засьценках НКВД. Пакойчык у хаце Шчэрбы быў невялічкі, маленькім быў і сяньнік. І калі прыязджаў Юрка з сябрамі, а часам і Данік, то было цеснавата. Таму ў наступным годзе мы летавалі ў прасторнай хаце Карлюкевіча. Там і пунька была не малая. А поруч – Сьвіслач, дзе бацька праплываў на лодцы пры сваіх паходах у грыбы. А вудзіць хадзіў досыць далёка ўніз па рацэ на сваё мінулагодняе месца. Каля хаты Карлюкевіча рос малады хвойнічак, але грыбоў у ім не было. І бацька прыносіў з Вусьцянскіх лясоў старыя грыбы і раскідваў іх у гэтым хвойнічку. Праз пару гадоў там нарасло многа баравікоў. Беразянка, як і яе людзі, так спадабаліся бацьку, што ён вырашыў пабудаваць побач з вёскаю дачу. Выбралі ўчастак, навазілі лесу, але пачалася вайна. Назаўсёды скончылася дачнае будаўніцтва, нават не пачаўшыся. А Беразянку напаткаў лёс Хатыні. Немцы спалілі яе разам з 43 жыхарамі. Толькі некалькім жанчынам і дзецям удалося ўратавацца. Перад адыходам на службу ў армію ў Беразянку прыехаў Юрка, каб разьвітацца з намі. Універсітэцкі выпуск 1940 году накіравалі ў конную артылерыю за Ломжу на мяжу з Германіяй. У часы службы Юрка некалькі разоў прыязджаў дахаты. Вайскоўцам у новых неабжытых мясьцінах патрабавалася забесьпячэньне самым неабходным з цывільных рэчаў – у першую чаргу канцылярскімі прыналежнасьцямі, сшыткамі, кнігамі і г.д. Бяз бацькавай дапамогі дастаць што-небудзь было амаль немагчыма. Бацька зьвярнуўся да тагачаснага наркама асьветы Уралавай – Дунькі, як яе называлі за інтэлектуальны ўзровень, і праблема была вырашаная. Многа турботаў у бацькі выклікаў пажар у роднай вёсцы Мікалаеўшчыне. Там дзеці пяклі яечню, ад агню загарэлася салома, хлеў, ад яго – хаты, цесна прытуленыя адна да адной. Дарослыя былі ў полі, даць рады не было каму, і хвілінаў за сорак згарэла больш за дзьвесьце хатаў. Бацька зьвярнуўся ў Саўнаркам, напісаў дакладныя сакратару ЦК Панамарэнку з просьбаю адбудаваць вёску па-новаму, з новаю планіроўкаю, са школай і бальніцай. Для школы таксама трэба было здабываць паперу, кнігі і інш. і таксама затрачваць многа часу і энергіі. Затрымлівалася галоўнае – работа над паэмай “Рыбакова хата”. Прэзідыум Акадэміі пастанавіў чарговую сесію правесьці ў Беластоку, які быў далучаны да Беларусі. Адтуль недалёка і да Ломжы, Ставісак, дзе служыў Юрка. Праведаць, як яму служыцца, пабачыць сына бацька ня мог сабе адмовіць. У Юркі, загартаванага фізічна, падрыхтаванага маральна, служба цяжкасьцяў не выклікала, а юнакам пасьля дзесяцігодкі прыходзілася вельмі цяжка – да сьлёз. Акрамя гэтай паездкі не абышлося бяз больш далёкіх. У складзе дэлегацыі разам з Купалам езьдзілі ў Грузію на сьвяткаваньне дваццацігоддзя рэспублікі. Камандзіроўка была выкарыстаная і для лячэньня ў Цхалтуба, але ванны з цхалтубскімі водамі не памаглі. Відаць, ня ў жарт пісаў Гарадзецкі, што трэба быць здаровым, каб вылечыцца цхалтубскаю вадою. Паездкі ж па розных справах у Вільню, Маскву адбіваліся на здароўі. Падымаўся ціск, давала знаць аб сабе сэрца. Многа перажываньняў выклікала рашэньне Савецкага ўраду аб перадачы Віленскага краю, калыскі беларускай культуры – горада Вільні – літоўцам. Гэта быў “велікадушны” жэст Сталіна – задобрыць акупаваную, згодна з дамовай з Гітлерам, Літву за кошт беларускіх земляў. Бацька быў добра знаёмы з этнаграфічнымі картамі акадэміка Карскага, з межамі пражываньня беларусаў. У Вільні літоўцаў было ня больш трох працэнтаў, а навакольныя вёскі населеныя беларусамі. Бацька парываўся выступіць з пратэстам, але Данік адгаварыў, разумеючы бессэнсоўнасьць такой акцыі. Пад час адной з паездак у Маскву мы спыніліся на Клязьме ў дзядзькі Мішы. Бацька езьдзіў па сваіх выдавецкіх справах, а я ўпершыню пазнаёміўся з цэнтрам сталіцы, пабываў на ВДНГ СССР. Мне і ў галаву не прыходзіла думка, што некалі я сам стану ўдзельнікам гэтай выставы, і нашыя распрацоўкі будуць адзначаныя букетам з залатых, срэбных і бронзавых медалёў. Выстава падалася мне грандыёзнай, непаўторна прыгожай. У Маскве мы прабылі некалькі дзён. Назад білеты былі ўзятыя ў міжнародны вагон, які аказаўся запоўненым, як і другі вагон, немцамі, што ад’язджалі дамоў. Значыць, яны ўжо былі папярэджаныя аб набліжэньні вайны. Мы прыбылі ў Менск 16 чэрвеня. Назаўтра прыехаў Юрка. Яго выклікалі на армейскія спаборніцтвы па стэндавай стральбе. Пару месяцаў назад ён удзельнічаў у спаборніцтвах у Маскве, нават атрымаў грамату і грашовую ўзнагароду. Без належных трэніровак гэта быў несумненны посьпех. Па прыезьдзе Юрка расказваў, што немцы рыхтуюцца да вайны, іхнія самалёты часта пералятаюць мяжу. Ён нават па адным нібыта страляў. Спаборніцтвы з фіналамі павінны былі закончыцца 24 чэрвеня. Я кожны дзень езьдзіў на стэнд, які знаходзіўся на стадыёне фізкультуры, каля батанічнага саду, назіраць за цудоўным відовішчам – як разьлятаюцца талерачкі пры трапным стрэле. Зрабіў некалькі здымкаў, якія захаваліся. На дзённы сьпектакль найлепшага ў Саюзе тэатру – МХАТу ў мяне быў білет на 22 чэрвеня. Ставілі ці то “Тарцюфа”, ці то “Школу зласлоўя” Шэрыдана. Я ўжо ведаў аб нападзе немцаў – бацьку пазванілі з рэдкалегіі газеты і пад сакрэтам сказалі. А ў часе сьпектаклю на сцэне зьявіўся чалавек у ваеннай форме і абвясьціў гэтую страшную навіну. Афіцэрам – іх было многа на сьпектаклі – загадана тэрмінова вярнуцца ў свае часткі. На другі дзень бацька паехаў у ЦК, дзе сакратар Ц. Гарбуноў запэўніў, што нашыя войскі ўжо вядуць баі пад Кёнігсбергам. Я пасаромеўся выказаць сваё сумненьне – бо як можна нападаць на мацнейшага – ізноў высьмяюць. Што рабіць? Вырашылі выехаць у Беразянку і пачакаць, пабачыць, як будуць разгортвацца падзеі. Сабралі неабходныя рэчы ў чамаданы. Нямецкае радыё, якое слухаў Данік, перадавала пераможныя маршы і трубіла аб посьпехах войскаў вермахту. На ўсякі выпадак за домам выкапалі шчыліну, перакрылі яе, а ў падмурку дому выбілі акно са склепу, каб можна было выбрацца. Ранішнім налётам самалётаў на трэці дзень вайны адна бомба трапіла ў лінію вадаправоду, другая – сарвала дах у доме насупраць, а праз дом – бомба патрапіла ў ганак хаты Вайнераў, так што ўся сярэдзіна аказалася на віду. Спаборніцтвы закончылі датэрмінова, Юрку прызначана было 24 чэрвеня зьявіцца ў камендатуру ці ваенкамат. Ён прасіў мяне захаваць стрэльбы: скончыцца вайна – будзем разам хадзіць на паляваньне. Стрэльбы я захаваў, а ён не вярнуўся... Ніхто ўявіць ня мог, якія цяжкія выпрабаваньні лягуць на нас, на народ. Перад разьвітаньнем мы з Юркам селі каля дрывотні, я прынёс каробку цукерак, да якіх ён быў яшчэ больш ахвочы, чым я. Невясёлая была размова. Я сэрцам адчуваў, што больш мы ніколі не пабачымся, але выказаць гэтага яму ня мог. Было так цяжка, так горка. Праз пару гадзінаў, як Юрка пайшоў, пачаўся вялікі налёт авіяцыі, дзесьці гадзіны ў тры. Ад разрыву бомбаў задрыжэла зямля, пачаліся пажары. Прышлося выкаціць з-пад дрэваў аўтамабіль, а ў яго сеў акумулятар, у сьпешцы пасьпелі схапіць пару чамаданаў, кошык з ежаю, а я – Юркавы стрэльбы і яго фотаапарат. Вывезьці нас з гораду пагадзіўся сусед, з тым, каб другім рэйсам вывезьці яго сям’ю. Гарэлі хаты на Вайсковым завулку, здаравенныя галавешкі далёка пераляталі пад узьняўшымся шквалам ветру. Гарэла Чырвоная вуліца – усе дамы, акрамя бензакалонкі. Праз вогненную алею пранесьліся хутка. Узды­біліся трамвайныя рэйкі насупраць радыёзаводу, угары гулі самалёты. Каля Акадэміі Навук ужо было цішэй. Дабраліся да сьцяпянскіх дачаў, дзе пакінулі машыну, а бацька даў сваё пасьведчаньне хлопцу, які нас вывозіў, каб яго не затрымалі. Але, як стала вядома з ліста Юркі, машына стаяла на перакрыжаваньні нашага завулку і вуліцы Фрунзе ў варонцы з узарваным бакам. Юрка дастаў з яе ключы і перадаў іх жонцы Фёдара Хадасоўскага, якую з яе дзецьмі выпадкам сустрэў на Магілёўскай шашы за Менскам. Юрка перачакаў бамбёжку ў цэнтры, нікога ў камендатуры не засьпеў і вечарам прыйшоў шукаць нашыя трупы – дом дагараў, дагаралі хаты на нашым завулку. Ён дастаў са шчыліны кажух, падушкі і перадаў суседу – Пужэвічу... А мы тады спыніліся насупраць дачы наркама ўнутраных справаў Л. Цанавы. Бацька хадзіў туды, сустрэў кіраўніка справаў Саўнаркаму Фадзеева, той абяцаў дапамагчы выбрацца. Там жа бацька ўзяў рыдлёўку, мы выкапалі неглыбокія ямы, заслалі яловымі лапкамі і рыхтаваліся пераначаваць у лесе. Прыходзіў капітан НКУС, таксама запэўніваў, што нас не пакінуць, прыходзіла жонка Цанавы з сынам, паспачувала. А ўначы машыны адна за адной ад’язджалі ў бок Маскоўскай шашы. Раніцай акрамя вартаўніка там ужо нікога не было. Мы выправіліся на паўстанак. Тут мы разьвіталіся з дзядзькам Ігнасем, які накіраваўся да жонкі, у Балачанку. На вочы дзядзькі нагарнуліся сьлёзы… Таварняком даехалі да Калодзішчаў. Там жылі даўнія знаёмыя Лагуноўскія, якія гасьцінна прынялі нас, накармілі. На станцыі бацьку настойліва раілі хутчэй выпраўляцца на Маскву. Таварняк рухаўся марудна, дзесьці стаяў усю ноч і толькі пад вечар наступнага дня дабраліся да Оршы. А там – налёт самалётаў. Я ўбачыў чорныя кропкі, якія аддзяліліся ад самалётаў і хутка зачыніў дзьверы вагону. Праз вагон ад нас у другі вагон трапіла бомба, асколкам другой выбіла раму ў нашым. Самалёты пайшлі на разварот і падалося, што будзе паўтор. Хутка падхапіўшы рэчы, мы выбеглі на ўзгорак за пуці. Самалёты больш не паказваліся, і мы крыху супакоіліся. Дазваніліся да Купалы, і ён прыслаў па нас сваю машыну. Купала сустрэў, кажучы: вы мае госьці на два-тры дні. Маці трохі пакрыўдзілася, але гаспадар меў на ўвазе, што ён сам тут доўга не затрымаецца. Наступным днём з-пад Оршы даносілася страляніна гарматаў. Прарваўся нямецкі танкавы корпус, і там разгарнуліся баі. Раніцой даведаліся, што з Копыся ідуць дзьве машыны на ўсход – з Гарадзенскага керамічнага заводу і з Менску. Машыны былі перагружаныя хатнім скарбам, эвакуіравалася некалькі сем’яў – Бялонькі, Сурскія. Нас узялі, можа, дзякуючы таму, што быў кошык з вяндлінай. Есьці ж у дарозе трэба. Праўда, насельніцтва сустракала нас з жалем, прыносілі прадукты. Маўляў, хто ведае, можа, заўтра-пасьлязаўтра прыдзецца ўцякаць і ім... Тыдні два прабіраліся прасёлкамі, пакуль не даехалі да вёскі родных жонкі Бялонькі ў Калінінскай вобласьці, дзесьці пад Таржком. Нас давезьлі да Калініна, адтуль мы самі дабіраліся цягніком да Маск­вы. Білетаў не давалі, Масква была амаль зачыненая для бежанцаў. Толькі дзякуючы бацькавым дакументам атрымалі дазвол. Усім гэтае вымушанае падарожжа каштавала многа нерваў, асабліва бацьку. Спыніліся ў матчынага брата Мішы, на станцыі Клязьма. Праз некаторы час прыехаў Купала і сваю машыну загнаў у дзядзькаў двор. Становішча было няпэўнае. Цёплага адзеньня не было, у Менску засталіся многія дакументы – ашчадная кніжка, пенсійнае пасьведчаньне, мая метрыка і інш. Што далей, куды падацца? Бацька матаўся па Маскве, па выдавецтвах, рэдакцыях і знаёмых. Усё гэта патрабавала сілаў і нерваў, перажываньняў. Праз Саюз пісьменьнікаў многія мінчане даведваліся наш адрас і заязджалі на Клязьму. Часьцей другіх бываў Янка Купала, раніцаю хадзілі разам на вакзал, дзе была радыёкропка, слухалі навіны. Яны ня радавалі. Праз месяц пасьля пачатку вайны пачалася бамбёжка Масквы. Хаця паветраная абарона яе была магутнай, асобныя самалёты прарываліся і скідвалі бомбы. Амаль за 30 кіламетраў ад Масквы добра былі чутны выбухі. Мноства пражэктарных промняў адшуквалі самалёты і доўга вялі іх. Тыя ж скідвалі свой сьмертаносны груз дзе папала. Не абмінулі і Клязьму. Частку запальваючых бомбаў людзі, асабліва моладзь, адразу ж выхоплівалі і тушылі. Але некалькі хатаў згарэла. Згарэла і аптэка, якая стаяла праз дарогу насупраць дзядзькавага лецішча. Недалёка ад Клязьмы ў Тарасаўцы была дача Новікава-Прыбоя. Бацька здаўна сябраваў з ім, і мы аднойчы наведалі яго. У канцы ліпеня беларускім урадам была прынятая пастанова аб эвакуацыі супрацоўнікаў нашай Акадэміі ў Ташкент і разгортваньні там работ. І сёмага жніўня мы выехалі з Масквы. Праз тыдзень былі ў Ташкенце. Спыніліся ў гасьцініцы, трэба было набываць самыя неабходныя рэчы. Грошы хутка разыходзіліся. На рынках было шмат прадуктаў і цэны былі невысокімі. Рысу было навалам.Але належнай практычнасьці ў бацькоў не хапала і ніякіх запасаў не зрабілі. Нехта параіў пакой у прыватным доме ў пенсіянераў Андрэевых, але ж далёка ад цэнтру. Даніку трэба было ўладкавацца на работу, мне – у школу. Ніякіх даходаў не было і ніякай дапамогі ад Саюзу пісьменьнікаў таксама. Становішча пагаршалася, мяне са школаю адпраўлялі на збор бавоўны, а абутку не было. Нечакана прыйшла дапамога ад Саўнаркаму Беларусі. З пасыльным прыслалі тры тысячы рублёў, такіх патрэбных у той час. Позьняй восеньню бацьку прапанавалі лепшы пакой з калідорчыкам бліжэй да цэнтру, на Пушкінскім праезьдзе, 13, у доме Русаўскіх. Плынь бежанцаў нарастала, асабліва пасьля аб’явы па радыё 16 кастрычніка аб здачы Масквы. Кожную раніцу бацька хадзіў на Пушкінскую вуліцу да лазьні, дзе вісела радыёкропка – паслухаць навіны, што адбываецца на франтах. З наступленьнем немцаў на Маскву абарвалася сувязь з Юркам. Ён нас расшукаў праз дзядзьку Мішу, і мы нядоўга ліставаліся. Мы атрымалі некалькі пісем – трохкутнікаў, якія не заклейваліся – так патрабавала цэнзура. Гэта былі бадзёрыя пісьмы мужнага ваяра. Мы даведаліся, што ён прыбіўся да 49-га корпуснага артылерыйскага палка і ваяваў пад Смаленскам. На апошнім лісьце да мяне стаяла дата 30.09.41 – напярэдадні генеральнага наступленьня немцаў на Маскву. Мы страшэнна перажывалі за яго лёс, ведаючы яго мужнасьць і непахіснасьць. У палон ён ніколі б ня здаўся. Колькі сьлёз пралілі бацькі! І колькі мільёнаў бацькоў гаравала аб сваіх сынах... Тым часам у Ташкент прыбывала ўсё больш і больш бежанцаў, у тым ліку шэраг пісьменьнікаў: Чукоўскі, Лугаўской, Уткін, Цішчанка, Гарадзецкі і інш. Раней прыехала Эдзі Агняцьвет і пасьпела атрымаць добрую кватэру. Многім жа было цяжка ўладкавацца, знайсьці жытло і работу. З сынам і жонкаю прыехаў М. Модэль, пару дзён начавалі ў нас, бо больш недзе было прытуліцца. Бацька як мог дапамагаў бежанцам, што зьвярталіся да яго. Частка супрацоўнікаў нашай Акадэміі была накіраваная ў Самарканд. Становішча пагаршалася, хутка расьлі цэны, хлеба па картках не хапала. На наша шчасьце, аб нашым прыезьдзе ў Ташкент даведаўся акадэмік У. І. Пічэта, першы рэктар Беларускага універсітэту. Ён добра ведаў бацьку. Пасьля Новага году вызваляўся пакой у адміністратыўным будынку, дзе былі разьмешчаныя галоўным чынам супрацоўнікі АН СССР – ленінградцы. Там асталяваліся і другія знакамітыя людзі. Там жа была і сталоўка, дзе можна было па картках набыць абеды. Гэта значна палепшыла побыт, бо ў часе хваробы маці, прыходзілася кухарыць бацьку, самому гатаваць стравы. Кліматычныя ўмовы Ташкенту аказаліся неспрыяльнымі для матчынага здароўя. Ды і на бацькавым здароўі адбіваліся нялёгкія ўмовы жыцьця. За гады эвакуацыі ён пахудзеў на 16 кілаграмаў, як ён пісаў – страціў пуд. Сталі зьяўляцца агністыя кругі ў ваччу – вынік высокага ціску. Каб зарабіць колькі грошай прыходзілася многа і напружана пісаць як публіцыстычных артыкулаў, так і вершаў. Адзін з іх – “На пажарышчы” – прысьвечаны Юрку. Бацька пачаў пісаць аповесьць пра юнака, які апынуўся ў варожым стане – таксама хацеў прысьвяціць сыну-воіну, але фактычнага матэрыялу не хапала і работу давялося прыпыніць. У Ташкенце ладзілася многа сустрэчаў з воінамі, студэнтамі, прыходзілася часта выступаць. Часта заходзілі землякі, што апынуліся тут. Многа часу затрачвалася на ўладкаваньне супрацоўнікаў Акадэміі. У пачатку сорак другога году прыйшлося ехаць у Маскву, адтуль – у Казань – на сесію Акадэміі навук. У Маскву ён ехаў у купэ з паэтам Берасьцінскім. У адзін з вечароў яны крыху выпілі, разьлілі рэшту, Берасьцінскаму не хапіла. А маці перасылала ў Маскву свайму брату невялікую пасылку, з кошыка тырчэла бутэлька з этыкеткаю узьбецкага белага “Бішты”. Бацька выцягнуў яе і наліў у пустую шклянку. Берасьцінскі пачаў свой тост за жанок, якія засталіся там, над імі раскінулася зорнае неба, тое што і над намі. І выпіў... І яго тут жа вывернула. У бутэльцы ад Бішты маці адсылала алей... Бацька адчуваў сябе дужа вінаватым – не разгледзеў. У Казані адбылася апошняя сустрэча з Янкам Купалам, аб’ектыў фотаапарата зафіксаваў іх на фотаздымку. А летам сорак другога прыйшла жудасная вестка – Купалы ня стала, трагічна абарвалася яго жыцьцё. Бацька вельмі балюча перажываў страту свайго паплечніка, нягледзячы на тое, што між імі адбылося непаразуменьне. Колас, дэзінфармаваны адносна таго, што Купала нешта ведае пра Юрку і маўчыць, напісаў яму ў адчаі пісьмо з папрокамі. Купала ж на самой справе нічога ня ведаў. Пасьля бацька ў лісьце да Лынькова пісаў: “Невясёлыя часы перажываем мы. Быў Янка Купала, а цяпер яго няма. Проста ня верыцца, што я ўжо ня сяду з ім разам за сталом... Як бы там не было, а мы прайшлі вялікую дарогу ў жыцьці. Калі аглянешся назад ды падумаеш, ды прыпомніш усе тыя моманты, калі нам прыходзілася сустракацца, гутарыць і выпіваць, то выйшла б цэлая кніга ўспамінаў... Крыўдна мне было і тое, што Янка не адказваў на мае пісьмы. Але ўсё гэта – дробязі. Яны ні ў якой меры не маглі парушыць нашу шматгадовую дружбу, і пры першым жа спатканьні мы бы трохі паспрачаліся і выпілі б з захапленьнем па чарцы згоды, і ўсё пайшло б па-ранейшаму. Весьць аб яго сьмерці вострым нажом прайшлася па маім сэрцы”. У той дзень, калі прыйшла страшная вестка аб сьмерці Купалы, бацька зайшоў у Саюз пісьменьнікаў Узьбекістану. Яго сустрэў нехта з рускіх пісьменьнікаў і са спачуваньнем выказаў трагічную навіну – памёр Якуб Колас... На што пачуў адказ: “Я, дзякаваць богу, яшчэ жывы, ня стала майго сябра...” Ой, прабачце!” Бацька адразу ж адгукнуўся вершам, прысьвечаным памяці сябра, зрабіў захады, каб у дзень нараджэньня Янкі Купалы наладзіць вечарыну. Вечар яго памяці прайшоў надзвычай урачыста і цёпла. З дакладам аб паэзіі Янкі Купалы выступіў бацька, прафесар Бродскі зрабіў даклад аб творчасьці Янкі Купалы, пасьля выступілі прафесар Піксанаў, Гарадзецкі – “Купала і народная творчасьць”, вы­ступіла з успамінамі Эдзі Агняцьвет. На вечарыне было многа беларусаў, прысутнічалі рускія пісьменьнікі і паэты. Ішла напружаная работа, пісьменьнікі многа працавалі, пісалі. Напісаў і Карней Чукоўскі паэму “Адалеем Бармалея” і пры сустрэчы з бацькам пацікавіўся аб яго ўражаньні. Бацька ж сказаў, што паэма напісаная віртуозна, але ў мяккай форме адзначыў – як гэта маленькія пташкі, зьвяркі могуць адалець магутнага льва? Не стасуецца гэта з рэальным становішчам – прыніжаюцца праціўнікі Бармалея. Аўтару не спадабалася такая заўвага, але Колас гаварыў так, як яму бачылася, тым больш, што ішла жудасная вайна, а ў паэме ў алегарычнай форме праглядалася існуючая сітуацыя. Падзеі на франтах балюча адзываліся ў сэрцы Коласа. І гэта знаходзіла адлюстраваньне і ў яго дзёньніку, і ў большасьці лістоў да блізкіх і знаёмых. Гэтыя падзеі пастаянна абмяркоўваліся з прыезджымі з “цэнтру” і з землякамі. А іх было нямала. Яшчэ ў канцы сорак першага Данік напаткаў свайго калегу ...у вінным паграбку. Падышоўшы зусім блізка да яго, абыякаватым тонам адзначыў: “Как будто Феликс”. Той чуць не самлеў ад нечаканасьці. Даўнішні добры знаёмы, таксама хімік, апынуўся ў Ташкенце. Аматар альпінісцкіх паходаў, вандровак, уладкаваўся ў Акадэмію навук і заняўся забесьпячэньнем неабходным абсталяваньнем, рэактывамі. Гэтая справа яму была добра знаёмая, і ён на сваім гарбу прывозіў столькі грузу, што тры мужчыны ледзьве спраўляліся аднесьці. Ён стаў частым наведвальнікам нашай сям’і, іншы раз прывозіў прадукты з глыбінкі. Неяк даведаўся, што недалёка ад Ташкенту – у Капланбеку ў лабараторыі садвінтрэсту працуе мінчанін Ісак Драпкін. І адтуль Фелікс Лагута прывозіў цудоўнае сапераві, а то і сьпірт, падобны па паху да сырца, выраб якога наладзіў Драпкін з адыходаў вінаграду. Гэтакі напой бацька назваў “хамут”. Гурман Гарадзецкі аддаваў яму належнае, тым больш, што лепшага не было. Часта заходзіў да нас Н. М. Малёнак, ён уладкаваўся ў медыцынскі інстытут выкладчыкам хіміі. Там жа на базе маленькай лабараторыі Данік арганізаваў сінтэз сульфамідных прэпаратаў, якія перадавалі ў шпіталі. Пасьля раненьня на фронце ў Ташкент накіравалі Валодзю Агіевіча, нашага літаратуразнаўцу. Сюды ж быў эвакуяваны Шчолкаўскі радыёзавод, дзе працаваў Ізя Флакс, даўнішні сябар Даніка. Шчыры, слаўны хлопец, з якім пасябраваў і я. Ён пасьля вайны паступіў у асьпі­рантуру нашага фізіка-тэхнічнага інстытуту, потым паехаў у ленінградскі фізтэх, дзе абараніў кандыдацкую і доктарскую дысертацыі. У апараце ЦК Узьбекістану працаваў наш зямляк І. Ф. Клімаў. Ён заходзіў да нас з жонкаю – Галінай Маркаўнай. У яе быў добры голас, яна часам і сьпявала, а Іван Фролавіч добра ведаў літаратуру, і іншы раз агучваліся вершы. Усе нашыя знаёмыя з глыбокай павагаю адносіліся да бацькі і да маці, якая старалася хоць чым-небудзь пачаставаць госьця, нечым дапамагчы. Пасьля ад’езду Клімава ў Маскву бацька ліставаўся з ім. Тым часам гэты “мілы, белабрысы” настойліва агітаваў бацьку ўступіць у партыю. Заязджаў да бацькі з Паўднёвага фронту Цёмкін. Ён служыў, відаць, у палітупраўленьні пры Лазару Кагановічу. Як ён расхвальваў свайго патрона! Які той разумны, як імгненна прымае рашэньні, толькі занадта нярвовы. Амаль кожны дзень хто-небудзь заходзіў у наш пакой № 39. Іншы раз наведвальнікі заседжваліся дапазна. Напэўна, наш пакой быў адным з найбольш шумных. Астатнія жыхары нашага дому жылі надзвычай ціха. Выключэньнем быў пакой паверхам ніжэй нашага. Там шум падымаўся позна ўвечары, а то і ўначы, калі са сьпектаклю вяртаўся народны артыст СССР С. М. Міхоэлс. Звычайна яго суправаджалі акторы, і іншы раз праз падлогу да раніцы даносіліся гукі іх маналогаў, жартаў. Надзвычай разумны, цікавы чалавек, лепшы кароль Лір, арганізаваў важкую дапамогу краіне праз яўрэйскую абшчыну Амерыкі. Ён карыстаўся вялікім аўтарытэтам, уваходзіў у шэраг грамадскіх аб’яднаньняў, камітэтаў і г. д., дзе часта сустракаўся з бацькам. Яго сьмерць у Менску моцна закранула сэрца паэта. С. М. Міхоэлс разам з Голубавым былі накіраваныя ў Менск для азнаямленьня са сьпектаклямі, вылучанымі на прэмію. Шмат пазьней стала вядома, што яго па ўказцы з Масквы забілі на дачы Цанавы і кінулі пад колы машыны на пустцы, каля стадыёну “Дынама”. Слых жа пусьцілі, што ён трапіў пад машыну, ідучы на сустрэчу з доктарам Шапірам. У Ташкенце бацька пастаянна сустракаўся з братамі па пяры, прымаў актыўны ўдзел у мностве сустрэчаў са студэнтамі, вайскоўцамі, аматарамі паэзіі, нярэдка выступаў па радыё. У кастрычніку сорак другога адбылося ўрачыстае сьвяткаваньне яго 60-годдзя. Павіншаваць народнага паэта прыехалі з Масквы Кандрат Крапіва і старшыня прэзідыуму Вярхоўнага Савету БССР Н. Я. Наталевіч. Вечарыну адкрыў прэзідэнт нашай Акадэміі К. В. Гораў. З дакладам аб жыцьці і творчасьці юбіляра выступіў Кандрат Крапіва. Віталі юбіляра вучоныя, пісь­меньнікі, сваё майстэрства прадэманстравалі вядомыя артысты. У гонар юбіляра ўлады Узьбекістану перайменавалі вуліцу Асакінскую ў вуліцу імя Якуба Коласа. Радасная сустрэча адбылася з былым студэнтам педтэхнікуму Сьцяпанам Ліха­дзіеўскім. Наш хлопец карыстаўся вялікім аўтарытэтам і павагай у Ташкенцкім педінстытуце, дзе ён працаваў. Бацька вельмі хацеў, каб ён вярнуўся на родную зямлю. У сваім інстытуце Ліхадзіеўскі арганізаваў сустрэчу Коласа са студэнтамі. Сам выступіў з цудоўным дакладам, а вечарыну адкрыў прафесар Д. Благой, вы­ступілі С. Гарадзецкі, В. Агіевіч, М. Тарэшчанка. Канешне, сустрэчы са студэнтамі, з землякамі былі прыемнымі, радавалі нас. Але ж усе мы з напружаньнем чакалі – можа хаця б якую вестачку атрымаць пра нашага Юрку. А весткі не прыходзілі... І колькі радасьці было, калі на два дні завітаў Пятрусь Броўка! Яго сустрэлі як роднага, маці пасьцірала яго вопратку. Ён жа ехаў у Алма-Ату да жонкі і сына і, канешне, ня мог не пабачыцца з Коласам. У сорак трэцім у Ташкент ад ураду Беларусі камандзіравалі да бацькі Жэню Канапліна. Па афіцыйнай версіі яго прыслалі для дапамогі ў працы бацьку. Мне ж здалося, што пасьля раненьня яго накіравалі падлячыцца. Ён сапраўды дапамагаў бацьку ў розных арганізацыйных справах, быў спрытным кантактным хлопцам і хутка ўвайшоў у кола нашых сяброў. Паміж камандзіроўкамі ў Маскву, пастаянным наведваньнем рэдакцыяў газетаў, Саюзу пісьменьнікаў бацьку прыходзілася затрачваць шмат сілаў і часу на дапамогу многім гаротным людзям. Так, яму стала вядома, што ў Ташкенце ў страшэнна цяжкіх умовах знаходзіцца праўнучка Пушкіна з хворым сынам. Таго Пушкіна, якога так любіў Колас з маленства і аб якім пасьля пісаў: “Цяжка сказаць, што больш за ўсё любіш у Пушкіна. Я проста люблю яго, люблю кожны радок: ад зьнішчальнай эпіграмы “Воспитанный под барабаном, наш царь лихим был капитаном ” да танчэйшага лірычнага васьмірадкоўя “Я Вас любил”. Я люблю Пушкіна – творцы непаўторных паэмаў, Пушкіна-празаіка, гісторыка, стваральніка новай рускай мовы, Пушкіна-рэдактара “Современника”. Як многа сумясьціў ён у сабе, гэты ўсеабдымны геній, чыё дыханьне мы адчуваем кожную хвіліну поруч з сабою!” Так, такому глыбокаму, такому зьмястоўнаму вызначэньню сутнасьці і ролі Пушкіна, напэўна, пазайздросьцяць многія пушкіністы. І Колас піша ліст намесьніку старшыні СНК Узьбекістану Ламакіну: “...Праправнук Пушкина 23-летний молодой человек, очень талантливый художник-график. От голодания он теряет зрение, не имеет ни обуви, ни одежды… Я обращаюсь к Вам с большой просьбой, Николай Андреевич, заинтересоваться судьбой этого семейства и оказать материальную помощь голодающим потомкам великого русского поэта Пушкина”. Прыходзіць ліст з Алма-Аты ад Янкі Маўра – работы няма, пенсіі не атрымлівае, няма грошай заплаціць за навучаньне ў школе дачкі Наташы. Бацька адсылае яму дзьвесьце рублёў. Нялёгкае і няпэўнае становішча было ў многіх супрацоўнікаў Акадэміі, аб чым бацька піша Ц. С. Гарбунову: “Насельніцтва нашага дому – акадэмікі, прафесары – разьязджаецца. Выехаў на другі дзень па маім звароце і акадэмік Ліпатаў. Прынёс мне пячатку, нічога не сказаў, што робіцца, што трэба рабіць у Акадэміі. Наша Акадэмія існуе толькі на паперы. Ні прэзідэнта, ні сакратара няма. Няшчасныя супрацоўнікі жывуць самапасам. Я з таварышам Былінскім (старшыня саўнаркаму) гаварыў. Я стаяў за тое, каб сюды прыехаў Гораў. Стаю на гэтым і зараз. Няможна далей цярпець гэтага. Або Акадэмію трэба пераводзіць у другое месца, або тут павінен быць прэзідэнт ці сакратар. Проста душа баліць за страшэнны заняпад нашай установы”. Работа ў Акадэміі ў якасьці нязьменнага віцэ-прэзідэнта адбірала нямала часу ад творчай працы. У трыццатыя гады пры станаўленьні гэтай установы многа ўвагі аказвалася кадрам, вяртаньню сьпецыялістаў, што зьехалі з роднай зямлі. У вольныя ад адміністрацыйнай работы часы бацька займаўся сваёй асноўнай справай. Але прыходзілася рыхтавацца да сесіяў, да пасяджэньняў Прэзідыуму. Гэта работа занатаваная ў пратаколах і іншых дакументах. Але многае з тых справаў, якімі прыйшлося займацца, сышло ў нябыт. Спрэчкі звычайна не адлюстроўваліся ў пратаколах, а іх хапала. Помніцца, колькі намаганьняў было прыкладзена, каб адхіліць праект Домбаля – арганізаваць паказальны калгас пад патранажам Акадэміі на мяжы з Польшчай. Хай там бачаць цуд сацыялістычнай эпохі! Домбалю, як віднаму дзеячу міжнароднага сялянскага руху, стварылі выдатныя ўмовы: абралі ў акадэмікі, прызначылі дырэктарам інстытуту эканомікі, адным з кіраўнікоў Акадэмііі навук, поруч пабудавалі двухпавярховы асабняк, у якім цяпер месьціцца дзіцячы садок. Якія непрыемнасьці маглі адбывацца ў памежнай зоне Колас добра ўяўляў. І пазьней, у пасьляваенныя гады прыходзілася выступаць супраць пасьпешных рашэньняў жвавых кіраўнікоў, якія марылі перацягнуць акадэмічны інстытут у міністэрства. Бацька актыўна падтрымліваў адкрыцьцё новых інстытутаў, нават далёкіх ад профілю грамадскіх навук, у прыватнасьці, інстытуту фізікі. Важнасьць падрыхтоўкі сьпецыялістаў дакладных навук ён добра разумеў. Разам з М. Я. Мацапурам прапанавалі вылучыць у акадэмікі аднаго з таленавітых фізікаў – Ф. І. Фёдарава. Праўда, той быў у той час толькі кандыдатам навук, і на адпаведным узроўні гэтая кандыдатура не прайшла. Праз колькі гадоў ён быў абраны ў акадэмікі, атрымаў дыплом за адкрыцьцё, а потым – зорку героя сацыялістычнай працы. Іншы раз прыходзілася заступацца за супрацоўнікаў, беспадстаўна пакрыў­джаных адміністрацыяй. Так, у прыватнасьці прыйшлося адмяніць загад аб звальненьні сумленнага работніка – Галіны Жылуновіч, уся “віна” якой была ў тым, што яе бацька, Цішка Гартны, быў рэпрэсаваны. Вельмі перажываў бацька арышты нашых выдатнейшых вучоных, пісьменьні­каў, у прыватнасьці, братоў Гарэцкіх – Максіма і Гаўрылы, Шчарбакова В. К., які перадаў некалі сшыткі з запісам размоваў з дзедам Талашом і інш. Перажываў і за расправу з буйнейшым генетыкам-селекцыянерам А. Р. Жэбракам. На жаль, артыкул Жэбрака ў часопісе «Sience» з заўвагаю адносна таго, што далёка ня ўсе селекцыянеры падзяляюць погляды Лысенкі Т. Д., быў расцэнены як паклёп на савецкую навуку. Прыхільнасьць Сталіна да авантурыста Лысенкі абумовіла крах Жэбрака. Яго звольнілі і не давалі работы. А калі Антон Раманавіч зьвярнуўся да Лысенкі з просьбаю аб дапамозе атрымаць работу, той (паводле словаў Жэбрака) сказаў: “Я вас громил и громить буду. И в этом моя наилучшая помощь”. Разгром выдатнейшай сусьветнай школы генетыкаў на чале з Вавілавым Н. І., адгукнуўся праз гады стратамі ў сотні мільярдаў даляраў. Гэта заканамерны вынік прыхода да руля невукаў, якім быў Лысенка. У Ташкенце адбылася сесія нашай Акадэміі, прыехалі вядомыя вучоныя, у тым ліку Н. С. Акулаў. Ці можна было ведаць, што праз гады нашая лабараторыя электрафізікі, дзе працаваў і я, eвойдзе ў склад яго аддзелу? У тыя ж гады была арганізаваная Акадэмія навук Узьбекістану. Бацька як віцэ-прэзідэнт Акадэміі навук Беларусі вітаў яе адкрыцьцё. Крыху раней Данік запрасіў да нас у хату свайго калегу па універсітэце Абіда Садыкава, маладога кандыдата хімічных навук. Праз колькі гадоў яго абралі прэзідэнтам гэтай акадэміі, і ён доўгі час кіраваў ёю. А бацька марыў, каб нашу Акадэмію навук ачоліў Гаўрыла Гарэцкі, адзін з найвыдатнейшых вучоных. Самому бацьку ў гады вайны прапанавалі ўзначаліць акадэмію, але ён катэгарычна адхіліў гэтую прапанову, каб не паставіць крыж на сваёй творчай рабоце. Шматгранная і вельмі насычаная праца адмоўна адбівалася на яго здароўі. Аб гэтым ён неаднойчы пісаў у дзёньніку: “Два гады, як прыехалі ў Ташкент. Ніколі не спадзяваўся, што ў Ташкенце нажыву сабе пакуту. Галава мая, як ніколі, водзіць у бакі. Ногі ня слухаюцца. Хадзіць трэба асьцярожна, каб не падагнуліся ногі і ня ўпасьці. Відаць, у сухой Азіі прыйдзецца легчы на вечны адпачынак. Пабольвае галава, але боль такі, якога ніколі раней не заўважаў. Трохі адпачну і вазьмуся за паэму”. Мы ўсе хварэлі, асабліва цяжка пераносіла клімат маці – тройчы хварэла на запаленьне лёгкіх. І перад ад’ездам у Маскву, куды бацька парываўся выехаць даўно, ён вырашыў падлячыць жонку. Дамовіўся з кіраўнікамі рэспублікі наконт пуцёўкі ў Чымган. Там, была “база” лідэраў Узьбекістану. З затрымкаю і ня без прыгодаў мы дабраліся туды і спыніліся на “дачы” Абдурахманава. Яна нагадвала вагон на тры купэ, у кожным з якіх разьмяшчалася па два ложкі, і між імі можна было паставіць столік ці крэсла. “Дача” Юсупава была крышку большай. Дачы знаходзіліся пад аховай вартаўніка-кіргіза, які жыў недалёка ад іх. На адным узроўні схілу гары асабняком стаяў туберкулёзны санаторый, унізе – дзіцячы, а насупраць на другім баку даліны – ваенны. Уладкаваліся добра, у дворыку можна было гатаваць ежу, неабходны посуд быў. Але не было радыё, без якога бацька ня мог вытрымаць. Прыходзілася спускацца да дзіцячага санаторыя, дзе малады хлопец-радыст рана не ўставаў, і бацька яго будзіў, каб той уключыў радыёкропку. Бацька абураўся, што нікога з персаналу санаторыя і дарослых не хвалявала адсутнасьць гуку, а значыць і апошніх паведамленьняў. А яны ўжо радавалі – немцаў гналі, і мы з радасьцю і хваляваньнем перажывалі гэтыя падзеі. На “ваенцы” вісела карта са сьцяжкамі на лініі фронту. Але туды хадзіць было ня столькі далёка, колькі цяжка падымацца назад па крутым нахіле цясьніны. Паветра ў Чымгане было цудоўнае, а сама гара Вялікі Чымган пералівалася фарбамі пад промнямі сонца. У ценю была добрая прахалода, пад сонцам – горача. Блукаючы са стрэльбаю па схілах гары, я слухаў радыё з “ваенкі”, і так ясна даносіліся гукі: паведамленьні “совинформбюро”, песьні, рамансы, што я быў уражаны – за некалькі кіламетраў з лагчыны да гары гук даходзіў без перашкодаў. У Чымгане для мяне адкрыліся радасьці і шчасьце паляўнічага, там пачыналася майстэрства стральбы. Трафеі былі невялікія, прыходзілася берагчы патроны, але ўсё ж пяць кеклікаў сталі дадаткам да стала. У Чымган завіталі Фелікс Лагута і яго прыяцель, альпініст. Яны прывезьлі пошту і крыху харчоў, а самі зьбіраліся пайсьці ў паход у мясьціны малазаселеныя – за Малы Чымган. Тут жа, пайшоўшы за палівам, яны натыкнуліся на вывадак кеклікаў і паклікалі мяне. Падышлі да таго месца, дзе садзілася чарада птахаў – нічога няма. Сталі паказваць – тут! І раптам з шумным лопатам крылаў узьляцелі кеклікі. Я не варухнуўся – ад лопату наступіў шок. — Чаму ты не страляў? Я не пасьпеў адказаць, як метраў за пяць ад нас сарваліся яшчэ два кеклікі, і я імгненна адрэагаваў – дуплет – і дзьве птушкі ўпалі. Для мяне там аказаліся выключныя ўмовы – і хараство прыроды, і дзікія яблыкі, алыча, грэцкія арэхі, якіх я крыху назапасіў, і, канешне, вандроўкі са стрэльбаю. Маці адчувала сябе надзвычай добра – лепшага адпачынку ў яе жыцьці не было. І гэта радавала бацьку, ня гледзячы на тое, што яму прыходзілася далёка хадзіць слухаць навіны, ды і бяссоньне не праходзіла. Адным з бацькавых здабыткаў зьявіўся верш “Чымган”. Аднойчы мы з Феліксам вымусілі бацькоў моцна паперажываць. Адправіліся мы з ім на кірмаш у Брэч-Мулу, што кіламетрах у сямі-васьмі ад Чымгана. Фелікс чамусьці клапаціўся аб вяроўках, якія неабходна ўзяць з сабою. Узялі. Да Брэч-Мулы ісьці было лёгка – круты нахіл. Пераходзілі раку Чаткал па вісячым мосьце, які гойдаўся. А за намі ўвязаўся сабака вартаўніка па мянушцы Каратай. Раскірэчыўшы ногі, сабака стаяў на мосьце і баяўся рухацца. Пад мостам грымела рака метрах у сарака ўнізе. Прыйшлося цягнуць за ашыйнік. А назад Лагута павёў мяне Кадалакскай цясьнінай. Мясцовыя жыхары лічылі, што праз яе прайсьці немагчыма. Лагута ж пасьпеў спусьціцца ад Чымгану, і добра ведаў, дзе за які камень зачапіцца і на які абаперціся. Там тры ці чатыры ўступы вышынёй метры па чатыры ды сьлізкія каменьні, адшліфаваныя бурным ручаём. Цясьніна звузілася да чатырох-пяці метраў, сьцены ж амаль вертыкальныя. Сабаку прыходзілася падымаць на вяроўцы, Фелікс страхаваў і мяне. Канешне, відовішча страшнаватае, і мы, пераадольваючы перашкоды, затрымаліся. Дахаты прыйшлі, калі ўжо засьвяціліся зоркі. Атрымалі добрую ўзбучку, але ж перажытае і ўбачанае засталося ў памяці на ўсё жыцьцё. На жаль, доўга затрымлівацца ў Чымгане не выпадала. Я здаў дакументы ў Варонежскі авіяцыйны інстытут, а бацька атрымаў доўгачаканы выклік у Маскву. Паступіць на маторабудаўнічы факультэт мяне загітаваў Данік. Ён жа паабяцаў дапамагчы перавесьціся ў Маскоўскі авіяцыйны. Весткі аб посьпехах чырвонай арміі, аб яе наступленьнях на розных франтах, салютах у Маскве сагравалі душу паэта. І ён запісваў ў дзёньніку пра свае радасныя пачуцьці і смутак аб няважным стане здароўя, бяссоніцы. На старонкі клаліся перажываньні, меркаваньні: “Чымган успомню добрым словам, хоць тут было досыць маркотна... Тут поўная цішыня. Дачныя ўмовы найлепшыя. Тугавата было з харчаваньнем. Але стараньнямі Марусі жылі памяркоўна... Калі я сеў, каб пісаць далей 10-ы разьдзел паэмы, у вачах паявілася пляма, яна так трапяталася, што трудна было глядзець на літары. Адначасова з гэтым адчувалася слабасьць. Гэта другі выпадак у Ташкенце. Першы раз было вясною, і таксама ў сырую пагоду... Як бы часам горка ні было мне тут – а гэтай горычы і ў другім месцы не пазбавіўся б – усё ж аб Чымгане застануцца добрыя ўспаміны. Асабліва добрым словам успомняць яго Маруся і Міхась”. Адпачынак у Чымгане не палепшыў стан здароўя бацькі, і ён аб самапачуваньні пакінуў такі запіс: “...Сёньня адчуваю сябе вельмі слабым. Зьлёгку пабольвае галава. Ногі ледзь слухаюць. Няма сьмеху. Даўно не сьмяяўся. Няма радасьці – нічога ня цешыць. Часам думаю аба ўсім, што напісаў: напісанае як бы чужое для мяне. Няўжо ўсё гэта – вынік няяснага прадчуваньня канца? Стаміўся я ў дарозе. Трэба безадкладна зьмена месца – ехаць з Ташкенту”. А турботы ад’езду бацька вельмі перажываў і хваляваўся: “Мысьлі аб выезьдзе з Ташкенту палохаюць: як забраць і ўпарадкаваць рэчы, і давесьці іх да ладу, даставіць на станцыю. Будзе многа клопату і псаваньня крыві... Падумаеш аб зборах на дарогу, аб дамашнім барахле, якое трэба ўладкаваць, дык робіцца прыкра. Маруся сьмяецца з мяне, з мае боязі перад труднасьцямі... Як перажыць апошнія дні?”. Сабрацца дапамаглі Фелікс і Ізя. Рэчы даставілі на вакзал, багаж жа ў багажным аддзеле не прымалі. Адказ быў: “Надо ждать”. Чаго – не зразумела, хутка поезд адыходзіць, а тут такая затрымка. Аказалася проста – у рускай мове адно і тое ж гучаньне мае розны сэнс. Дастаткова па іншаму расставіць літары і пачуецца: “Надо ж дать”. І пасьля гэтага рэчы прымаюць. На разьвітаньне з Узьбекістанам першы сакратар ЦК партыі Узьбекістану прыслаў бацьку ў дарогу кілаграмаў з дваццаць сухафруктаў, сярод іх сушаная цыбуля. Усман Юсупаў настаўляў – трэба есьці кіслае малако з цыбуляю – і ніякія хваробы не прыстануць. Выехалі з Ташкенту ў мяккім вагоне. У адным купэ – бацька з маці, у другім – я з Феліксам. Дні праз тры прыходзіць Лагута з таямнічаю ўсьмешкаю і паказвае, што ён знайшоў – браўнінг. У вагоне ехала некалькі вайскоўцаў, нехта з іх пакінуў сваю зброю ў туалеце. Я да бацькі. Падымаць шум нельга: што можа здарыцца з чалавекам, які згубіў табельны пісталет, мы ўяўлялі. Бацька асьцярожна вёў размовы і ўбачыў аднаго разгубленага флоцкага капітана. Той ехаў у Маскву з жонкаю. Па яго паводзінах стала ясна, чый пісталет. Божа! Як узрадаваўся гэты чалавек, як дзякаваў, а на памяць падараваў том вершаў Маякоўскага, прыхільнікам творчасьці якога ён быў. У Маскву прыехалі пад салюты аб узяцьці Кіева. Цяпер Масква салютавала часта, па некалькі салютаў у адзін дзень у гонар посьпехаў на розных участках франтоў, і гэта радавала: набліжаўся час вызваленьня Беларусі. Нас сустрэла цэлая група знаёмых, сяброў, так што рэчы было каму несьці, і мы накіраваліся ізноў на Клязьму да дзядзькі Мішы. Ён дапамог затрымаць электрычку, каб мы пасьпелі вынесьці свае клункі. Турботы пераезду закончыліся. А мае толькі пачыналіся. Да інстытуту дабірацца прыходзілася каля дзьвюх гадзінаў. А там кожны дзень чатыры пары заняткаў, адзін дзень быў адведзены на вайсковую падрыхтоўку. Часу катастрафічна не хапала для выкананьня заданьняў, чарцёжных работаў і інш. Займацца было цяжка, мая падрыхтоўка была значна слабейшая, чым у масквічоў. Фактычна, усе студэнты паступалі з атэстатамі выдатнікаў. І тым ня менш, з шасьцісот студэнтаў першага курсу да чацьвёртага дайшло 214. З выпускнікоў нашай групы пераважная большасьць хлопцаў абараніла кандыдацкія дысертацыі, некалькі – доктарскія. З нашай групы М-1-3 у член-коры АН СССР выйшаў Ігар Зоцікаў, два курсы МАІ скончыў Рэм Хахлоў, у будучым рэктар універсітэту, акадэмік. Ён трагічна загінуў у альпінісцкім пахо­дзе. На нашым курсе вучыўся Сяргей Капіца, вядучы перадачаў “Очевидное-невероятное”. У шматлікіх лабараторыях інстытуту была выдатная база, розныя каштоўныя вынаходніцтвы знаходзілі прапіску тут. Так, я пазнаёміўся на кафедры рэзаньня металаў Крываухава з прынцыпова новым спосабам апрацоўкі матэрыялаў – з дапамогай электрычнага разраду. У хуткім часе, пасьля заканчэньня Беларускага політэхнічнага інстытуту, мяне накіравалі ў фізіка-тэхнічны інстытут нашай Акадэміі, дзе пачаліся дасьледваньні і распрацоўкі менавіта гэтага спосабу, над чым я працаваў 56 гадоў. Але пра гэта пазьней. А тады прыходзілася выкладацца з усіх сілаў. Губляць кожны дзень па чатыры гадзіны на дарогу было проста немагчыма. Я ўладкаваўся ў барак, дзе жылі супрацоўнікі акадэміі, у адзін пакой з Валодзем Агіевічам і Маркаўцом, сьпецыялітам па кляшчах. Агіевіч часта кпіў з Маркаўца, зьневажаючы прадмет дасьледваньняў калегі. Часамі трохі даставалася і мне. Аднойчы ён пачаў цытаваць па памяці рускіх і беларускіх паэтаў і экзаменаваць – хто напісаў? Адкуль я мог ведаць? І я вырашыў прачытаць свой юнацкі верш. Канешне, ён быў напісаны пад уплывам творчасьці бацькі. І Валодзя ня надта ўпэўнена сказаў: “Нешта з Коласа”. Тут я зарагатаў. Гэта напісана мною! Ён глянуў, памаўчаў, а потым запытаўся, ці ведаю я, які самы слабы твор Коласа. Безумоўна, погляд крытыка быў для мяне цікавым. Але ён адрэзаў: “Самы слабы твор Коласа – гэта ты”. І цяпер рагатаў ён. Жарты зьяўляліся неабходнай часткай узаемаадносінаў, дазвалялі падтрымлі­ваць добры настрой, нават калі было не да весялосьці. Аднойчы я вырашыў разыграць Валодзю. Прыйшоў у пакой і прыкінуўся добра п’яным. Відаць, гэта яму прыйшлося даспадобы, ён толькі што атрымаў паёк, і гарэлка ў яго была. Ён пачаставаў і мяне. Мне ж адмаўляцца было нельга – здагадаецца. Я выпіў чарку і пад песьні заваліўся ў ложак. А назаўтра Валодзя паехаў на Клязьму і расказаў пра гэта бацькам. На бяду, тут быў і Фелікс Лагута. І ён тут жа запэўніў: ён піў са мной, са мной! Пасьля ён сказаў, што хацеў мяне выручыць, што я выпіваў ня дзе-небудзь, а з ім. Калі я ў нядзелю заехаў на Клязьму, то атрымаў узбучку, ня будучы вінаватым. Маці ведала, што я магу падурачыцца. Бо ня так даўно, яшчэ ў Ташкенце, пасьля здачы экзамену ў мяне таксама быў жартоўны настрой. Я прыйшоў у пакой да бацькоў і пачаў п’яненькім голасам нешта расказваць. Бацька не разабраўся, падышоў і з такім болем сказаў: “Сынок, сынок, рана ж ты пачаў”. Добра, што выручыла маці, яна імгненна разабралася: “Ды што ты, Костусь, ён жа іграе!”. Так, матчына вока бачыла наскрозь. А тут Феліксава “алібі” пагоршыла сітуацыю. З прыездам у Клязьму работы ў бацькі не паменшылася. Прыходзілася пілаваць дровы, расчышчаць дарожкі ад сьнегу і, канешне, займацц пісьменьніцкай і публіцыстычнай дзейнасьцю. Так, у лісьце да Гарадзецкага ён пісаў, што да 25-годдзя Савецкай Беларусі напісаў верш для беларускай газеты, вялікі артыкул у “Праўду”, асобна для “Известий”, для франтавой газеты – віншаваньне байцам з Новым годам, а таксама працаваў над перакладам гімну. Акрамя таго пісаў рэцэнзію на доктарскую дысертацыю прафесара Дабрыніна. А ў сакавіку сорак чацьвёртага ў Нова-Беліцы адбылася сесія Вярхоўнага Савеу, дзе выступаў з дакладам. Аб уражаньнях ад паездкі сьведчыць пісьмо ў Ташкент да Эдзі Агняцьвет: “Ад’ехаўшы кіламетраў сто, а можа і меней, ад Масквы, пападаем у зону, дзе кіпелі баі. Нідзе няма цэлае станцыі. Навокал руіны, бітая тэхніка, гарэлыя танкі, вагоны. Усё гэта валяецца пад адкосам. У Гомелі амаль ніводнага цаглянага дома не засталося... Гомель – гэта труп горада: руіны, кучы друзу, бітай цэглы, гарэлага жалеза... Калі я пабачыў родныя беларускія землі і лясы, дык мяне ахапіла такое пачуцьцё, што мне захацелася плакаць...”. Так, многае з тых часоў сьцерлася з памяці, але найбольш важкія падзеі, перажываньні занатаваныя ў пісьмах Коласа, у яго дзёньніку. І лепш, чым ён сам аб іх наўрад ці скажаш. Напапярэдадні першага мая 1944 году ён у дзёньніку запі­саў: “Зранку перабіраў торф. Пасыпалі з Феліксам дарожкі пяском. Зносіў у яму сьмецьце і паліў. Бедная Маруся, яна засталася адна ў хаце, рыхтуецца да заўтрашняга дня. Успомніла дзень нараджэньня Юркі – 1 мая, расчулілася, расплакалася. Як цяжка ёй было. Яе настрой перадаўся і мне. Юрка, Юрачка, загінуў ты бяссьледна. І мы ня ведаем твайго лёсу. А як ты перажываў з таго дня, калі вайна, пажар Менску разлучылі нас. І ня ведалі мы, што разлучаныя навекі...”. А другога мая ў дзёньніку занатавана наступнае: “ Заўтра зьбіраюся ў Маскву на пахаваньне Новікава-Прыбоя. Як цяжка ўсьведамляць, што Новікаў-Прыбой памёр! Сышоў з жыцьця яркі пісьменьнік, рэдкасны чалавек, самародак-мудрэц, глыбіна зямлі. Калі ён быў жывы, не прыходзіла ў галаву мысль, што гэты чалавек сыдзе ў магілу. Як ён пакутаваў, будучы ў больніцы! Як глыбока перажываў ён гэты чалавечы трагізм! Мімаволі думаеш і аб сваім апошнім часе на зямлі. А ён не такі ўжо далёкі... 21.VІ. Устаў рана. Каравуліў час выезду Міхаські, самага дарагога ў маім жыцьці. Юрка ні на міг не выходзіць з маіх мысьлей. Мне так яго шкода. Беразянка, Вусьце і Юрка, і Ігнась – неадлучная кампаненты аднаго комплексу... 3.VІІ. Пісаў артыкул для “Праўды”. Удзень ішоў дождж. Вечарам прыязджалі Воўка і Агіевіч. Воўка кінуўся цалаваць нас – узяты Менск. Я борзьдзенька дапісаў артыкул і прасіў Воўку завезьці ў “Праўду”. 19.VІІ. Еду ў Маскву на Прэзідыум Акадэміі. Маруся яшчэ раней, учора, паехала таксама. Бедная, як яна вытрывае. Мала есьць, многа клапоціцца, працуе, перажывае... 29.VІІ. Вечарам прыехаў Данік з Менску. Прывёз цікавыя навіны – сейф мой адкапалі і схавалі – настаўнік Брыж і Юркаў сябра Путан. 6.VІІ. Нядзеля. Некалькі дзён не гаворыць радыё. Учора паслаў заказное пісьмо начальніку Пушкінскага радыёвузла. Без радыё ў гэты час цяжка жыць. Жыву мысьлямі аб вайне. Чакаю газетаў – газеты зараз адна крыніца, з якой чэрпаеш весткі... Калі ж канец кату Гітлеру? 29.ІХ. Зьбіраліся паехаць у Маскву. Уночы доўга ня спаў. Думаў і пра Вузкае, і пра Менск – як там пазімуеш? Дзе возьмеш дроў? Куды паложыш? Патрэбны разак і сякера. У 12.36 паехаў у Маскву... Заходзіў да Сяргея, адтуль да Петруся Броўкі. У Петруся пасядзелі вельмі лагодна, хораша. Ён кухарыў. На нашу лагоду ўплывала і мая частка агульнай работы, а галоўным чынам пляшка з трыма зоркамі... 3.ХІ. (У санаторыі “Вузкае”) Нікога няма. Павіншавала адна толькі Маруся... 16. ХІ. Пішу па памяці. 4/ХІ вечарам з Масквы прыйшла цэлая кампанія: Данік, Міхась, Воўка, Віцька, Боня, Пятро, Жэня. Навалаклі рознага дабра. Справілі банкет. Хлопцы прыпаднесьлі торт, як Чэрчылю – у выніку 62 сьвечкі. Хлопцы начавалі. Было цесна. Спалі мы ня дужа важна...” У пачатку сьнежня бацька выехаў у родны Менск. Аб сваіх уражаньнях ён пісаў: “Мая мілая, харошая, бясконца дарагая Маруся, мой лепшы прыяцель! З чаго пачаць? У маіх вачах стаіш ты, Маруся – вось так, як тады, калі поезд з мінуты на мінуту быў гатовы рушыць на захад... Я не магу дараваць сабе, як гэта я тарапіў цябе, каб ты ішла на “Сокал” да Міхася. Ты даруеш мне ўсё гэта, калі прымеш пад увагу апошні момант разьвітаньня. А потым, калі поезд рушыўся і ты засталася дзесь там, у халоднай Маскве, я доўга ня мог супакоіцца і ўсё дакараў сябе самога, як гэта павярнуўся мой язык сказаць табе: “Ідзі, Маруся!”. Мы паехалі. У Кубінцы з вагона выйшаў Бонька, мы разьвіталіся з ім, на разьвітаньне пацалаваліся і паехалі далей. Даехалі добра... Сустракаць прыйшлі В. А. Лявонаў і Міхась Лынькоў. Я зараз жа паехаў у свой дом. Прыйшоў таксама Федзя з жонкаю. Гэта ён прыгнаў машыны. Каб ты бачыла, як радасна сустрэў ён мяне... Заходзіў да Выхадцава, аформіў сваю хлебную картку, атрымаў талоны на абед... Прыехаў у той дом, дзе зараз сяджу і пішу табе гэта пісьмо. Перада мною сьлепа гараць сьвечы “Гіндзенбургліхт”. І пяро, і чарнільніца, і чарніла дрэнныя. І тым ня менш, дом падабаецца мне. Учора у ім было холадна. Сягоньня ўладзілі кахлянку. Яна бярэ мала паліва, а цяпла дае многа... Сягоньня быў у т. П[анамарэнкі]. Наўперад зайшоў да яго памочніка. Ён абяцаў мне пазваніць у Маскву, у пастпрэдства, каб там паклапаціліся – калі на тое будзе патрэба – устроіць цябе ў лепшай бальніцы. Потым доўга гаманілі з П. Ён даў мне малалітражку. Загадаў правесьці сьвятло. Такім чынам усё будзе добра. Дом невялічкі. Самы большы пакой па разьмеру будзе такі, як пакойчык у Міхася на “Сокале”. Другі, паралельны, такі ж самы, але крыху вузейшы. У Олі пакойчык яшчэ меншы, але самы цёплы. Куханька маленькая... Менск разбураны, але твар горада застаўся. Менск ёсьць Менск, хоць ён страшны у сваіх руінах. І дзіўная рэч: у мяне няма пачуцьця мёртвага горада. І страшна прызнавацца – я нават задаволен, што пры аднаўленьні сталіцы мы зробім яе больш разумнай, больш планавай і выправім тыя агрэхі, якія зьявіліся ў выніку бяспланавага, непрадуманнага будаўніцтва. На руінах нашага дома я ня быў яшчэ... Мілая мая Маруся! Мяне так непакоіць тваё здароўе. Папраўляйся, дружок мой. Я пастараюся прывесьці ў парадак хату. Жыць у ёй можна. Цалую Міхаську... Цалую цябе. Аб паездцы ў Маскву яшчэ нічога ня ведаю, але прыеду. Будзь здарова. Твой Костусь. [6 сьнежня 1944]”.