“Згодны, усё, што я тут расказваю, – не паэзія,
бо вершы пішуцца рэдка і неахвотна,
пад невыносным прымусам і заўсёды з надзеяй,
што толькі добрыя духі абралі нас інструментам”.
30 чэрвеня 2011 г. спаўняецца 100 гадоў Чэславу Мілашу (1911-2004), выбітнаму польскаму паэту і празаіку, эсэісту і перакладчыку, нобелеўскаму лаўрэату 1980 г. З нагоды юбілею абвешчаны “Год Мілаша”: у Польшчы, а таксама ў большасці еўрапейскіх краін і далёка за межамі Еўропы цягам года запланавана шэраг урачыстасцяў. Адбудзецца – і ўжо адбываецца – шмат буйных міжнародных літаратурных фестываляў, паэтычных чытанняў і інтэлектуальных дыскусіяў; з’явіцца – і ўжо з’яўляецца – безліч новых кніжных выданняў, як перакладаў польскага набеліста на розныя мовы, так і даследаванняў яго творчасці. Апагеем святкаванняў мае стацца ІІ міжнародны фестываль Чэслава Мілаша ў Кракаве (9-15 траўня), з удзелам некалькіх нобелеўскіх лаўрэатаў і шматлікіх знакамітых паэтаў з розных кантынентаў. Не застанецца ў баку і Беларусь. У верасні ў Менску чакаецца фестываль “Вялікае Княства Паэзіі”, сёлета спецыяльна прысвечаны Мілашу. На ім збяруцца вядомыя паэты, перакладчыкі і мілашазнаўцы з Польшчы, Літвы, Украіны і, вядома ж, Беларусі. Да стагоддзя паэта выходзіць чатырохтомны збор яго твораў – выбраныя вершы і эсэістыка ў беларускіх перакладах, некаторыя з якіх прапануем чытачам “Дзеяслова”.
Скарга дамаў мінулага часу
Нашы бальныя строі ўтаптаныя ў прах,
Нашы модныя стужкі згубіліся ў брудзе,
Дарагія каралі глыбока ў вірах,
А пярсцёнкі пакралі нядобрыя людзі.
Валасоў нашых колер змяніўся ад полымя:
Што майстры нам у косы ўпляталі натхнёна –
Кветкі, срэбныя зоркі, – у попел пайшло…
А калі з мора ўстане заранка, мы голымі
Паўз муры збудаванага зноў Вавілона
Крочым. Нешта прыгадваем. Хмурым чало.
Гошыца, 1944
Бедны хрысціянін глядзіць на гета
Пчолы абшываюць чырвоныя вантробы,
Мурашы абшываюць чорную костку,
Пачалося, раздзіраюць і топчуць шоўк,
Нішчаць дрэва і шкло, медзь, нікель і срэбра,
Гіпс і бляху, струны і трубы, крышталь –
Пых! – валасы людзей і поўсць жывёлы глытае
Фасфарычнае полымя з жоўтых сценаў.
Пчолы абшываюць соты лёгкіх,
Мурашы абшываюць белую костку,
Ірвецца папера, гума, зрэб’е, бавоўна, лён,
Цэлюлоза, жылы, валоссе, драты, змяіная скура,
Палаюць сцены, падмурак, валіцца дах, застаецца толькі
Пяшчаная, здратаваная, з абвугленым дрэвам без лісця
Зямля.
Павольна рыючы, рухаецца пад зямлёй вартаўнік –
Крот з чырвоным ліхтарыкам на ілбе.
Абмацвае пахаваных, лічыць, капае далей,
Класіфікуе попел па колеры выпарэнняў,
Кожнага чалавека – па ўласным колеры спектру.
Пчолы абжываюць чырвоны след,
Мурашы абжываюць месца, дзе было маё цела.
Я так баюся вартаўніка-крата.
Яго павекі сцяжэлыя, бы ў патрыярха,
Што, схіліўшыся над агеньчыкам свечкі,
Доўга чытае кнігу быцця чалавекам.
Што я скажу яму, я, жыд Новага Запавету,
Які дзве тысячы год чакае вяртання Хрыста?
Ён пазнае мяне па знявечаным целе
І палічыць адным з памагатых смерці –
Адным з неабрэзаных.
Партрэт сярэдзіны ХХ стагоддзя
Хаваючыся за ўсмешкай братэрства,
Пагарджаючы аматарамі газетаў,
ахвярамі палітычнае дыялектыкі,
Вымаўляючы слова “дэмакратыя” з прымружаным вокам,
Ненавідзячы фізіялогію простых людскіх уцехаў,
Згадваючы пра тых, што жэрлі, пілі і кахаліся,
а праз хвіліну ім перарэзалі горла,
Ухваляючы дансінгі й масавыя гулянні
як прафілактыку масавых беспарадкаў,
Гукаючы Літаратуру й Мастацтва, а думаючы пра цырк, –
Ён смяротна стаміўся
І ў сне або пад наркозам мармыча: Божа мой, Божа…
Ён нагадвае сам сабе рымляніна,
у якім культ Мітры змяшаўся з культам Хрыста.
Даўняя вера ў ім не пагасла.
Часам яму здаецца, што ім авалодалі дэманы.
Пляжыць мінулае, баючыся, што, калі спляжыць дашчэнту,
не будзе куды прытуліць галаву.
Найахвотней гуляе ў шахматы й карты,
каб не выдаць уласных думак.
Трымае руку на томіках Маркса, а дома чытае Евангелле.
Іранізуе з працэсіі, што выходзіць з разбуранага касцёла.
За спінай – руіны горада колеру конскага мяса.
У пальцах – апошняя памяць
пра фашыста, які загінуў падчас паўстання.
Кракаў, 1945
Джонатану Свіфту
Прашу парады, мой дэкане,
Бо на цябе – уся надзея.
Такое рэдкае спатканне,
Што пыха – кепская ідэя.
Рука прыбою б’е па гальцы,
Аж снег бялюткай пены выпаў.
А ў той рукі на кожным пальцы –
Зіхоткія смарагды выспаў.
Змрок наліваецца ліловы
І па тарфянісках ступае.
Над хатамі кыгычуць совы.
У печцы каша закіпае.
Парык. Манжэты. Побач карта,
Што крэсліш ты пяром гусіным –
Дзеля ўсяго, што ведаць варта,
Хоць бы насуперак усім нам!
На гэтай карце, мой калега,
І я шукаў свае маршруты –
Наведаў бераг Брабдынгнегу,
Быў у насельнікаў Лапуты
І ў еху, што гатовы жэрці,
Хоць кормяцца – уласным калам,
І ў рабскім страху жыць да смерці,
Быць шпегам, здраднікам, фіскалам.
Жыццё разбітае на ролі –
Знаёмы з гэтаю і з тою.
Хоць сэрца з’едзенае соллю,
Ды гэта сэрца не пустое,
Бо ў мудрагельскім асляпленні
Мне бачыць не перашкаджала,
Што свет не варты захаплення –
І захапляцца ім да шалу.
Дэкане, дзе такая вадкасць
І дзе знайсці такі пергамент,
Каб створанае мела вартасць,
Каштоўнейшую за атрамант?
Пазыч нам розуму, асветнік,
Як людзям вочы не мазоліць,
Бы той публічны прапаведнік,
Што ў сне ад сораму скуголіць.
Паэты тоўпяцца пры троне
І пра тыранаў пішуць кнігі,
Гнуць спіну торы, і ў паклоне
Ніжэй спіны цалуюць вігі.
Улада цешыць з непрывычкі
Сярод пашаны і бяспекі,
Хоць дастаткова лёгкай пстрычкі –
І вы ўжо ў пекле картатэкі.
Твой дом, дзе ўночы плачуць совы
І па-ірландску дождж цярусіць,
Надзейнейшы за мармуровы,
Дзе лаўрэат дрыжыць і хлусіць.
А ты гаворыш нам: “Людская
Гісторыя трывае, верце!
І хто канца яе чакае –
Загінуў незваротнай смерцю.
Цягні свой флот, нашчадак славы,
На нітках недасяжнай мары,
А ліліпуцкія дзяржавы
Пабіць каменнем – хопіць хмары.
Пакуль твае зямля і неба,
Шукай і за мяжой шукання,
Усё астатняе – ганебна”.
Я паспрабую, мой дэкане.
Вашынгтон, 1947
Ты, што пакрыўдзіць пасмеў…
Ты, што пакрыўдзіць пасмеў чалавека,
Боль і пакуты зняважыўшы смехам;
Блазны твае адгукаюцца брэхам,
Праўду і крыўду мяшаючы ў здзеку;
Маеш гурму падхалімаў, ахову,
Узнагароды, партрэты, парады;
Хтосьці табе пакланяецца, рады,
Што яшчэ дзень перажыў паспяхова…
Не расслабляйся! Паэт не забудзе.
Можаш забіць яго – з’явіцца новы.
Ён захавае ўсё ўчынкі і словы.
Лепш бы ты выбраў світанак зімовы,
Сук і пятлю ў справядлівыя суддзі.
Вашынгтон, 1950
Што бачыў велічным
Аляксандру і Олі Ватам
Што бачыў велічным, цяпер малое.
Пабляклі царствы, нібы медзь пад снегам.
Што ўражвала калісьці, больш не ўразіць,
Бо неадкрытых земляў – поўны космас.
На беразе ракі, як у маленстве,
Пускаю зноў караблікі з кары.
Манжэрон, 1959
Элегія для N.N.
Скажы, хіба для цябе гэта так далёка?
Ты б магла прабегчы па невысокіх балтыйскіх хвалях
І за дацкай раўнінай і букавым лесам
Збочыць да акіяну, а там зусім ужо побач
Лабрадор, белы гэтай парою году.
А калі ўжо цябе, што мроіла пра незаселены востраў,
Так палохаюць гарады і мірганне фараў на трасах,
Ты б знайшла лясную сцяжыну праз самыя нетры,
Над сінечаю талых вод, па слядах ласёў і паўночных аленяў,
Аж да пакінутых залатых капальняў
Сьерас. За плынню ракі Сакрамента,
Між пагоркаў, парослых калючым дубам,
А пасля эўкаліптавым гаем. І трапіла б да мяне.
Што праўда, калі цвіце талакнянка,
Калі затока блакітная ўвесну з раніцы,
Я згадваю досыць рэдка пра дом між азёраў
І сеткі, што цягнуць пад шэрым літоўскім небам.
Тая купальня, дзе ты здымала сукенку,
Ператварылася ў чысты абстрактны крышталь.
Цемра згусцілася мёдам каля веранды.
Пах рамянёў і малыя смешныя совы.
Як можна тады было жыць, не ведаю сам.
Стылі і строі зіхцяць і праходзяць па коле,
Усё меней выразна, усё бліжэй да фіналу.
І што нам з таго, што сумуем па рэчы ў сабе?
Веды пра тое, што час наш мінае, спалілі і коней
Ля кузні, і каланаду на рынку мястэчка,
І сходы, і парыкі матухны Флігельтаўб.
Знаеш сама, мы вучыліся шмат чаму.
Як у цябе забіраецца паступова
Тое, чаго забраць немагчыма – мясціны, людзі.
А сэрца не разрываецца, хоць павінна б,
А мы ўсміхаемся, ёсць жа гарбата і хлеб на стале.
І толькі згрызоты сумлення, што бедны попел
Печаў у Заксенхаўзене мог хваляваць нас болей,
Мог турбаваць нас больш ад нашых турботаў.
Ты прывыкла да новых, дажджлівых зімаў,
Да сценаў дому, з якіх змылі кроў нямецкага
Гаспадара, што не вернецца больш сюды.
Я таксама ўзяў толькі тое, што мог – гарады і краіны.
Двойчы не ўвойдзеш у тое самае возера,
Дзе высцілае дно альховае лісце
І аб ваду разбіваецца тонкі праменьчык.
Віны твае і мае? Невялікія віны.
Таямніцы твае і мае? Дробныя таямніцы.
Калі падвязваюць сківіцу хусткай,
у рукі ўкладаюць крыжык,
І недзе брэша сабака, і ззяе зорка.
Не, не таму, што гэта вельмі далёка,
Ты мяне не наведала ў тую ноч або дзень.
З году ў год у нас выспявае, покуль зусім не агорне,
Абыякавасць, добра вядомая мне і табе.
Берклі, 1962
Ад цябе ніколі, мой горад
Ад цябе ніколі, мой горад, не мог я з’ехаць.
Вандраваў далёка, але вяртала назад, як шахматную фігуру.
Я ўцякаў па зямлі, а яна круцілася ўсё хутчэй.
І я зноўку быў там – з падручнікамі ў палатнянай торбе,
Углядаўся ў пагоркі праз вежы Святога Якуба,
Дзе хадзіў за маленькім канём маленькі аратай з плугам –
Відавочна, даўно нежывы.
Так напраўду, хто зразумее той горад і тое грамадства?
Кінатэатры “Люкс” і “Геліяс”, шыльды “Гальперн”, “Сегал”,
Прагулянкі па Свентаерскай, якая пазней – Міцкевіча…
Так, ніхто. Не ўдалося нікому.
А зрэшты, калі ўсё жыццё сілкавацца адной надзеяй,
То раней ці пазней усё ўбачыш празрыстым і рэзкім.
І, найхутчэй, пашкадуеш.
Берклі, 1963
Ars poetica?
Я заўсёды шукаў як мага больш ёмістай формы,
што не была б ні занадта паэзіяй, ані занадта прозай
і дазваляла б паразумецца, не выклікаючы
найцяжэйшых пакутаў – ні ў аўтара, ні ў чытача.
Ёсць непрыстойнае нешта ў самой сутнасці вершавання:
з нас нараджаюцца рэчы, якіх мы ў сабе й не падазравалі,
і мы міргаем вачыма, нібыта з нас толькі што
выскачыў тыгр – стаіць у святле і б’е хвастом па баках.
Слушна кажуць, што вершы дыктуюць нам духі,
хоць і не варта сцвярджаць, што гэтыя духі – анёлы.
Незразумела, адкуль бярэцца гэтая пыха паэтаў,
якія так часта саромеюцца, паказаўшы ўласную слабасць.
Хто з нас у цвярозым стане захоча быць царствам дэманаў,
што пачуваюцца ў нас як дома, гавораць на розных мовах
і, быццам ім было мала скрасці ў нас вусны і рукі,
спрабуюць – для ўласнай карысці – змяніць наш лёс?
Усё хваравітае сёння цэніцца болей,
і хтось нават можа падумаць, што я жартую
або – што я проста вынайшаў новы спосаб
ухвалення Мастацтва з дапамогай іроніі.
Калісьці людзі чыталі толькі мудрыя кнігі,
якія дапамагалі трываць няшчасці і боль.
Ды гэта не тое самае, што зазіраць у тысячы
твораў, якія паходзяць проста з псіхіятрычнай лякарні.
А свет – зусім не такі, як нам падаецца,
і мы – зусім не такія “мы”, пра якіх мы трызнім.
І людзі не парушаюць ветлівага маўчання,
каб заслужыць павагу сваякоў і суседзяў.
Карысць ад паэзіі ў тым, што яна нагадвае нам,
як жа няпроста застацца самім сабою,
бо дзверы нашага дому ніхто не замкнуў на ключы –
і нябачныя госці ўваходзяць, выходзяць…
Згодны, усё, што я тут расказваю, – не паэзія,
бо вершы пішуцца рэдка і неахвотна,
пад невыносным прымусам і заўсёды з надзеяй,
што толькі добрыя духі абралі нас інструментам.
Найвышэйшыя аргументы на карысць парадку:
з прамовы на савеце
сусветнай саюзнай дзяржавы ў 2068 годзе
Заклікаючы да парадку, мы не спадзяемся на воплескі.
Іхнія воплескі нам без патрэбы. Лаяльным
Грамадзянам мы й так гарантуем бяспеку,
А ўсё, што нам трэба ўзамен, – паслухмянасць.
Аднак жа, узяўшы да ўвагі багаты досвед,
Мы выражаем надзею, што людзі ацэняць,
Як моцна абраная намі адзіна разумная лінія
Адрозніваецца ад іхніх жаданняў і прапановаў.
Смела можам сказаць, што мы адны, ніхто іншы,
Вывелі іх з пустыні супярэчлівых думак,
Дзе сапраўднае ўжо не мела належнай вагі,
Бо й несапраўднае мела – роўна такую ж.
Мы ўратавалі іх з гэтай бясплоднай зямлі,
Дзе кожны бядак, сам-насам з уласным сумневам,
Медытаваў над сэнсам і бессэнсоўнасцю свету.
Ім апрыкла свабода – аголеныя жанчыны,
І хлеб ім не смакаваў, бо шмат яго мелі ў пякарнях.
Пад маскай мастацтва хавалі выбрыкі ўласнай нуды
І страх перад часам, што хутка – штодня! – сыходзіць.
Мы адны, ніхто іншы, адкрылі Закон Зацямнення,
Ведаючы, што розум, пакінуты сам сабе,
Пачынае думаць аб рэчах, для яго непасільных.
Мы адны, ніхто іншы, адкрылі Закон Паменшаных Мэтаў,
Даказаўшы ім, што галеча і крыўда – умовы шчасця.
І калі яны сёння шалеюць, лаячы забароны,
Яны ўжо баяцца, што знікнуць гэтыя забароны.
Бо дзякуючы забаронам яны сябе бачаць большымі,
Чым ёсць насамрэч, – анёламі, якім замінаюць лётаць.
Іхняя праўда можа быць праўдай толькі насуперак нашай,
Ці насуперак нашай хлусні, што мы прымаем з гумарам.
Малочныя рэкі вабяць іх і палохаюць,
Яны б там знайшлі – нічога, то бок – сябе.
Вось жа, давайце скажам ясна й недвухсэнсоўна:
Мы правім жорстка, але не без іхняй згоды.
Па рассакрэчаных дадзеных, большасць з іх шэпча ў сне:
Хай блаславёныя будуць цэнзура і беднасць.
Берклі, 1968
Я натрапіў на гэта
Я натрапіў на гэта, пераходзячы вуліцу, і мне здалося,
што гэта – увасобленае чалавечае прызначэнне.
Але яно не мела назвы, і мне прыгадалася іншая такая хвіліна,
для якой я шукаў словаў –
і знайшоў толькі праз дваццаць гадоў.
Зараз пачну нанова, буду шукаць на яве і ў сне, але баюся,
што гэтым разам нявечны час скажа мне “стоп”.
Берклі, 1971
Калі я казаў
Калі я казаў праўду, шчэрыліся газетныя пацукі,
Быццам гаворачы мне: мы зубы на гэтым з’елі.
Мне заставалася толькі гадамі захоўваць пагарду,
Ведаючы, што трыумф урэшце належыць ім,
Бо ўсе яны па чарзе атрымоўвалі, што хацелі:
Кожны – яму адмераную порцыю небыцця.
Берклі, 1970
Уладар Албаніі
А можа, я ўжо зрабіў усё, што я мог,
Заплаціўшы, чым моц магла, сваёй мове,
Ведаючы, што ўзамен будзе толькі маўчанне?
А ўсё навокал спігмеілася дашчэнту,
І вось я вялікі паэт албанскага каралеўства,
Ды ўсмешка прыдворнай дамы ці ласка рэгента
Будуць, баюся, спозненаю ўзнагародай.
Берклі, 1972
Заняпад
Смерць чалавека – як заняпад магутнай дзяржавы,
Што мела вялікае войска, правадыроў і прарокаў,
Шмат багатых партоў і флот ва ўсіх акіянах,
А цяпер нікому не прыйдзе на дапамогу,
ні з кім не падпіша міру.
Бо яе гарады апусцелі, жыхароў раскідала па свеце,
Зямля, што давала ўраджай, парасла пустазеллем,
Яе прызначэнне забытае, мова памерла,
Толькі трохі вясковых гаворак засталося высока ў гарах.
1975
Сакратары
Я толькі слуга невядомай, нябачнай рэчы,
Якая дыктуецца мне і некалькім іншым.
Сакратары, мы не знаем адно аднаго, раскіданыя па зямлі,
Разумеем няшмат. Пачынаем з сярэдзіны сказу,
Не дапісваючы да кропкі. А якое складзецца цэлае,
Нам не дазнацца – ніхто з нас яго ніколі не прачытае.
1975
Доказ
Ты ўсё-ткі адчуў на сабе пякельнае полымя.
Ты б мог нават сказаць, якое яно: сапраўднае,
З завостранымі крукамі, каб дзерці мяса
Па кавалку, да костак. Ты па вуліцы ішоў – і трывала
Смяротнае пакаранне, кроў сцякала з-пад бізуноў.
Ты ўсё помніш, а значыць, няма сумневаў: Пекла існуе.
1975
Скрынка
Таямніца кожнага жыцця –
у чорнай скрынцы, замкнёнай на лічбавы замок,
аплеценай каранямі дубу,
ляжыць да суднага дня
у лесе, дзе нема крычаць няствораныя звяры
і стракочуць электрычныя разрады.
1978
Без прычыны
Дабраславёнае будзь
Жыццё зламанае наша
Хай радасць народзіцца там
Дзе няма для яе прычыны
Сведка жывой прыгажосці
Вечнай вясны ў зеніце
Лунаю па-над сабой
І ўласным адчаем
Якая горкая моц
І колькі ўдзячнасці ў сэрцы
За тое што атрымаў
Калі гэта страціў
1977
Rue Descartes
Мінаючы вуліцу Дэкарта,
Я спускаўся да Сены, малады вандроўны барбар,
Разгублены, бо апынуўся ў сталіцы свету.
Нас было шмат, з Ясаў і Калажвару, Вільні і Бухарэста,
Сайгона і Маракеша,
Мы сарамяжліва помнілі хатнія звычаі,
Пра якія казаць не належала тут нікому:
Пляснуў у ладкі – і прыбягае прыслуга, босыя дзеўкі,
Заклёны падчас дзялення ежы,
Малітвы хорам паноў і чэлядзі разам.
Я пакідаў за сабою пахмурны павет –
І ўваходзіў ва ўніверсальнае, здзіўлены, прагны.
Пасля шмат хто з Ясаў і Калажвару, з Сайгона і Маракеша
Быў забіты, таму што хацеў зрынуць хатнія звычаі.
Пасля іх сябры заваёўвалі ўладу,
Каб забіваць у імя прыгожых універсальных ідэяў.
А горад паводзіў сябе адпаведна сваёй натуры,
У адказ ва ўсё горла рагочучы ў цемры,
Выпякаючы доўгія булкі і віно разліваючы па гліняных збанах,
Рыбу, часнык і лімоны купляючы на базарах,
Глухі да гонару й ганьбы, да велічы й славы,
Бо гэта ўсё ўжо было і стала не болей чым
Помнікамі невядома каму,
Ледзьве чутнымі арыямі і фігурамі мовы.
Зноў упіраюся локцямі ў шорсткі граніт узбярэжнай,
Нібы вандроўнік вярнуўся з падземных краінаў
І раптам убачыў – святло, і круцяцца поры году
Там, дзе заняпала імперыя, а тыя, хто жыў, памерлі.
І болей няма – ні тут, і нідзе – ніякай сталіцы свету.
І вярнулі ўсім зрынутым звычаям добрае іх імя.
І цяпер я ўжо ведаю: час людскіх пакаленняў
не падобны да часу Зямлі.
А з усіх маіх цяжкіх грахоў памятаю добра адзін:
Як ішоў лясною сцяжынай над плынню
І кінуў вялікі камень у змяю, што скруцілася на траве.
І ўсё, што мяне напаткала ў жыцці, было слушнаю карай,
Што раней ці пазней насцігае парушальніка забароны.
1980
Падрахунак
Гісторыя маёй дурасці заняла б шмат тамоў.
Адны – пра тое, што я рабіў насуперак разуменню,
Як начны матылёк, які, нават ведаючы свой лёс,
Усё роўна ляцеў бы на полымя свечкі.
Іншыя – як я глушыў у сабе трывогу,
Як я не слухаў папераджальных шэптаў.
У асобных тамах – пра пыху і задаволенасць,
Калі я быў тым, якому толькі здаецца,
Які пераможна крочыць і нават не падазрае.
І ўсё гэта разам мела б сваім прадметам жаданні.
Каб жа хоць мае ўласныя. Дзе там! На жаль, я ляцеў
На злом галавы, бо хацеў быць падобным да іншых,
Баючыся ўсяго, што ўва мне было дзікім, нясціплым.
Гісторыі сваёй дурасці я ўжо не напішу –
Позна, а па-за тым – цяжка дайсці да праўды.
1980
Рэкі
Пад рознымі імёнамі толькі вас я і славіў, рэкі!
Вы і мёд, і каханне, і смерць, і танец.
Ад крыніцы ў таемных гротах, што бруіцца між замшэлага камення,
Дзе багіня са сваіх збаноў налівае жывую ваду,
Ад чыстых вытокаў у мураве, дзе бруяцца ручаінкі,
Пачынаецца ваш бег і мой бег, і захапленне, і знікненне.
Падставіўшы твар сонцу, аголены, я раз-пораз апускаў вясло ў ваду,
І праляталі дубовыя лясы, лугі, сасновы бор,
За кожным паваротам перада мной адкрывалася зямля абяцаная,
Дым вёсак, сонныя чароды,
палёты берагавых ластавак, пясчаныя абрывы.
Паволі, крок за крокам, я ўступаў у вашыя воды,
І плынь моўчкі абдымала мне калені,
Ажно я даверыўся ёй, і мяне панесла, і я плыў
У вялікім адбітку неба ўрачыстага поўдня.
І быў на вашых берагах на пачатку летняй ночы,
Калі ўзыходзіла поўня і вусны зліваліся ў абрадзе.
У пошуме вашым ля прыстані мне чуюцца, як і тады,
Заклікі і абдымкі, і суцішэнне.
Мы адыходзім, б’ючы ва ўсе званы затопленых гарадоў.
Забытых вітаюць пасольствы старых пакаленняў.
І ваш несупынны рух забірае далей і далей.
І ні ёсць, ні было. Толькі вечна трывае імгненне.
1980
* * *
Між неда-праўды
І неда-вар’яцтва,
Між неда-права
І неда-мастацтва,
Пад неда-небам,
У неда-айчыне,
Ты неда-нявінны
І неда-злачынны.
Нябеснае праменне
Нябеснае праменне,
Святой расы зіхценне,
Будзь дапамогай кожнаму
Зямному падарожнаму.
Праз цёмныя заслоны
Прастуем на святло мы,
І хібіць увесь час нам,
Шчаслівым і няшчасным.
Ды кожнаму вядома,
Што знойдзем шлях дадому
І будзем адным цэлым –
Душой і бедным целам.
Пераклаў з польскай Андрэй Хадановіч.
Тэалагічны трактат
1. Такога трактату
Такога трактату малады чалавек не напіша.
Аднак не думаю, што яго дыктуе страх смерці.
Пасля шматлікіх памылак, гэта проста даніна ўдзячнасці,
а таксама развітанне з дэкадансам,
у які ўпала паэтычная мова майго стагоддзя.
Чаму тэалогія? Бо першае мае быць першым.
А гэта – паняцце ісціны. І менавіта паэзія,
што б’ецца спалоханай птушкаю
аб празрыстае шкло,
сведчыць, што мы не ўмеем жыць у фантасмагорыі.
Хай у нашую мову вернецца рэчаіснасць.
То бок сэнс, немагчымы без абсалютнага пункту адліку.
2. Паэт, хрышчоны
Паэт, хрышчоны ў вясковай
бажніцы каталіцкай парафіі,
натрапіў на цяжкасці
праз сваіх аднаверцаў.
Марна ён спрабаваў адгадаць, што робіцца ў іх галовах.
Падазраваў, што там застарэлы комплекс непаўнавартасці
і яго кампенсацыя – першабытныя міты.
Але ж кожны з іх, дзяцей, меў свой уласны лёс.
Супроцьпастаўленне “яны” і “я” было амаральным,
Бо даводзіла, што ён сам сябе лічыць кімсьці лепшым за іх.
Лягчэй было з іншымі паўтараць па-ангельску
малітвы ў царкве Святой Магдаліны ў Берклі.
Раз, выязджаючы на кальцавую, якая адной паласой
вяла ў Сан-Францыска, іншай – у Сакрамента,
Ён падумаў, што мусіць некалі напісаць
тэалагічны трактат, каб загладзіць свой грэх
самалюбства і пыхі.
3. Я не ёсць
Я не ёсць і быць не хачу ўладальнікам ісціны.
Для мяне ў самы раз падарожжы на ўскраіны ерасі.
Каб унікнуць таго, што завецца спакоем веры,
а калі прасцей – задаволенасці сабой.
Мае польскія аднаверцы любілі словы
касцельнага рытуалу, але тэалогіі не любілі.
Магчыма, я быў як манах з ляснога манастыра,
што, гледзячы праз акно на рачную паводку,
пісаў свой трактат на лаціне,
няўцямнай мужыку ў авечым кажуху.
Што за камізм, між крывых местачковых платоў,
між курэй, што калупаюцца ў вулічным пыле,
корпацца ў эстэтыцы Бадлера!
Звыклы з дзяцінства шукаць дапамогі ў Божае Маці,
я ледзь пазнаваў яе ў Бостве,
узнесеным на залатых алтарах.
4. Прабачце мне
Прабачце мне, вялебныя тэолагі,
тон, які не пасуе да вашай фіялетавай тогі.
Варочаюся, як хворы, у ложку ўласнага стылю,
шукаю, дзе мне выгодней,
каб не занадта пабожна і не залішне па-свецку.
Мусіць быць нешта сярэдняе, каб не ўпасці
ані ў абстракцыі, ані ў дзяцінства, каб можна
было размаўляць паважна пра рэчы напраўду паважныя.
Так, быцам бы каталіцкія дагматы для нас завысокія
на некалькі сантыметраў, – і мы прыўстаем на дыбачкі,
і толькі тады на імгненне здаецца, што бачым.
Але таямніцы Святое Тройцы і Першароднага
Граху, і Збавення нібыта бранёй
схаваны ад нашага розуму,
Які марна жадае зведаць гісторыю Бога
яшчэ да стварэння свету, тое, калі ў Ягоным
Царстве адбыўся раскол на дабро і зло.
Што з гэтага зразумець могуць дзяўчаткі, убраныя
ў белае для сваіх першых прычасцяў?
Гэтага трохі зашмат і для сівых тэолагаў,
што загортваюць кнігі свае, спаслаўшыся на
недастатковасць людское мовы.
Зрэшты, гэта яшчэ не прычына адно сюсюкаць
аб салодкім дзіцятку Ісусе на сене.
5. Цяжар
Гэты Міцкевіч, нашто ім займацца, калі ён і так выгодны.
Ператвораны ў бутафорскую школку патрыятызму.
У бляшанку кансерваў, адчыніш – а там толькі мульцікі
пра старажытных палякаў.
І каталіцтва, хіба не лепей пакінуць яго ў спакоі?
Адно крыху рытуалаў: хай нам застануцца святы,
крапленне свянцонай вадой і праводзіны мёртвых
з пашанаю на клады.
Заўсёды ж знойдзецца хтосьці, хто будзе
яго трактаваць паважна, то бок палітычна.
Вось я ніколі не хаўрусаваў з ворагамі Асветы,
якія вераць, нібы сам д’ябал гаворыць мовай
лібералізму й цярпімасці да іншаверцаў,
Але і мяне датычыла амерыканская прымаўка,
сфармуляваная, зрэшты, зусім не як камплімент:
“Калі ўжо каталік – каталік назаўсёды”.
6. Марна
Багі або ўсемагутныя, але, мяркуючы па створаным імі свеце,
нядобрыя, або добрыя, але свет выслізнуў з іхніх рук,
і значыць – яны не ўсемагутныя.
Школа Эпікура.
У шэсць гадоў я адчуваў вусціш у каменным ладзе свету.
Марна пазней я шукаў схову
у каляровых атласах птушак, таўсташчокі
кіраўнік гуртка юных натуралістаў.
Чарлз Дарвін, які ледзь не зрабіўся святаром,
з жалем агучыў сваю тэорыю натуральнага адбору,
прадбачаючы, што яна паслужыць д’ябальскай тэалогіі.
Бо яна абвяшчае трыумф моцных і паразу слабых,
што ёсць дакладнай праграмай д’ябла,
якога таму й называюць Князем Гэтага Свету.
Усё, што бегае, поўзае, лётае і памірае, ёсць аргументам
супраць боскай прыроды чалавека.
Я звярнуўся да анты-Прыроды, да мастацтва,
каб разам з іншымі будаваць наш дом з гукаў музыкі,
з фарбаў на палатне, з рытмаў мовы.
Кожную хвіліну адчуваючы пагрозу, мы адзначалі нашыя дні
на каменным або папяровым календары.
Гатовыя да таго, што халодная рука з’явіцца з бездані –
і зацягне нас туды
разам з нашай няскончанай пабудовай.
І ўсё ж верачы, што нехта з нас, як ласку, атрымае дар
насуперак закону прыцяжэння.
7. Заўсёды падабаўся мне
Заўсёды падабаўся мне Міцкевіч, але я не ведаў, чаму.
Пакуль не зразумеў, што ён пісаў шыфрам і што менавіта такі
прынцып паэзіі: дыстанцыя паміж тым, што вядома,
і тым, што адкрываецца.
То бок важная сама сутнасць, быццам зерне ў шалупіне, а як
будуць гуляць з шалупіннем, не мае вялікай розніцы.
Памылкі й дзіцячыя казкі шукальнікаў таямніцы
павінны быць дараваныя.
Так, з мяне кпілі за ўсіх сведэнборгаў ды іншыя летуценні,
бо я перакрочваў законы
літаратурнай моды.
І крывіліся ў жорсткіх грымасах
губы малпаў, што здзекаваліся з маіх забабонаў
пабожнага хлопчыка,
Што не хоча прыняць адзінай даступнай тут веды
аб узаемным стварэнні людзей
і сумесным стварэнні таго, што тут называюць ісцінай.
У той час калі я хацеў верыць
у Адама і Еву, у заняпад і ў вяртанне Раю.
8. Але ж так, памятаю
Але ж так, памятаю падворак у доме Ромераў,
дзе засядала масонская ложа “Руплівы Ліцвін”.
І ў старасці я стаяў на ўніверсітэцкім дзядзінцы
пад аркадамі, ля ўваходу ў сабор Святога Яна.
Так далёка – што мог я пачуць, як вознік ляскае пугай,
і мы ўсёй грамадою з Туганавічаў пад’язджаем да ганку
сядзібы Храптовічаў у Шчорсах.
Каб чытаць у самай вялікай бібліятэцы ў Літве
кнігі, аздобленыя выявай касмічнага чалавека.
Калі, пішучы пра мяне, пераблытае нехта стагоддзі,
сам пацверджу, што быў там у 1820-м,
схілены над L’aurore naissante Якаба Бёме,
французскае выданне, 1802 год.
9. Не з легкадумнасці
Не з легкадумнасці, шаноўныя тэолагі,
я займаўся таемнаю ведай далёкіх стагоддзяў –
але ад сардэчнага болю, бо бачыў вусцішнасць свету.
Калі Госпад усемагутны, то Ён можа дазволіць такое,
адно калі мы дапусцім, што Ён нядобры.
Адкуль межы Ягонай магутнасці і чаму такім, а не іншым
створаны гэты свет, – імкнуліся адказаць
кабалісты, алхімікі, эзатэрыкі, рыцары Ружы й Крыжа.
Толькі б сёння знайшліся пацверджанні іх прадчуванняў:
астрафізіка лічыць, што ні прастора, ні час
не вечныя, але маюць дакладны пачатак.
У адным нечуваным пошугу, ад якога
і пачаўся адлік хвілінаў, гадзінаў, стагоддзяў.
А яны ж меркавалі, што адбылося ва ўлонні Бога
перад пошугам – як з’явіліся “так” і “не”, і дабро са злом.
Якаб Бёме верыў, што бачны сусвет узнік
у выніку катастрофы, як акт міласэрнасці Госпада,
што хацеў гэткім чынам прадухіліць пашырэнне чыстага зла.
І хто скардзіцца, быццам зямля – вітальня апраметнай,
хай падумае, што яна магла быць суцэльным пеклам,
без адзінага промня дабра і красы.
10. У катэхізісе мы чыталі
У катэхізісе мы чыталі пра бунт анёлаў, з чаго вынікае
нейкае дзеянне ў да-сусвеце, раней чым быў створаны
бачны космас, бо мы толькі так можам мысліць –
у катэгорыях “да” і “пасля”.
Нават калі б у такім да-сусвеце былі вялікія сціжмы
нябачных анёлаў, толькі адзін праявіў
свабодную волю, падняўшы паўстанне,
зрабіўшыся гетманам бунту.
Невядома дакладна, ці была гэта самая першая,
самая дасканалая са створаных Богам істотаў,
ці гэта, магчыма, было цёмным бокам самога Творцы,
тое, што Якаб Бёме назваў Гневам Гасподнім.
Так ці іначай, анёл вялікай красы і моцы
пайшоў супроць незразумелага Адзінства,
сказаўшы “Я”, што азначала – адлучэнне.
Люцыфер, крыніца цёмнага святла,
званы таксама ворагам, Сатаною, а ў Кнізе Ёва –
штатным абвінаваўцам у валадарстве Творцы.
Большай няма заганы на творы Бога, што вымавіў “так”,
чым смерць, або “не”, цень, кінуты воляй
адной асобнай істоты.
Гэты бунт, які ёсць праяваю ўласнага “я” і завецца прага –
сoncupiscientia, потым паўтораны быў на зямлі
нашымі пра-бацькамі. Дрэва пазнання дабра
і зла, як адкрылі Адам і Ева, магло б называцца
дрэвам смерці.
Гэты грэх свету мог выкупіць толькі новы Адам,
вайна якога супроць Князя Гэтага Свету –
гэта вайна супроць смерці.
11. Паводле Міцкевіча
Паводле Міцкевіча і Якаба Бёме, Адам быў,
як Адам Кадмон з Кабалы, касмічным чалавекам
ва ўлонні Бога.
Ён з’явіўся між прыродных стварэнняў, але быў анёльскі,
адораны нябачным целам.
Яго спакушалі сілы прыроды, якія
(так дыктаваў Міцкевіч Арману Леві)
клікалі: “Вось мы тут, відавочныя формы, рэчы,
што імкнуцца табе падначаліцца і служыць. Бачыш нас,
можаш нас кранаць, кіраваць намі – позіркам, жэстам.
Ці ты бачыў калісьці істоту, вышэйшую за цябе,
бога, што позіркам, жэстам кіруе стыхіямі? Вер нам,
ты для нас – бог сапраўдны, гаспадар усяго на зямлі.
Дык паяднайся з намі, зробімся адным целам,
адною прыродай, зліемся ў адно”.
Адам паддаўся спакусе, і тады Бог наслаў на яго глыбокі сон.
Калі ён прачнуўся, перад ім стаяла Ева.
12. Такім чынам, Ева
Такім чынам, Ева сталася тою, каму Прырода
даручыла ўцягнуць Адама ў бясконцае кола народзін і сконаў.
Быццам Вялікая Маці-Зямля эпохі палеаліту,
што нараджае й захоўвае рэшткі.
Адсюль, можа быць, і мужчынскі страх перад абяцаннем кахання,
якое ёсць нічым іншым, як абяцаннем смерці.
Зямная прырода Евы ў гэтай аповесці не знаходзіць падтрымкі
у нашых сёстраў, але ж у Якаба Бёме ёсць вобраз
і іншай Евы, што атрымала і прыняла
выклік зрабіцца Божаю Маці.
Памятайма, аднак, што Бёме гаворыць пра свет архетыпаў,
разгляданых Богам, а значыць, там
не існуе ніякіх “да” і “пасля”,
то бок другая Ева – не наступніца першай, але абедзьве
стаяць адна ля адной на вачах у Бога.
Перацякаюць адна ў адну, блізкія – болей чым сёстры.
Дзівосны “Гімн на звеставанне Найсвяцейшай Марыі Панны”
маладога антыклерыкала Міцкевіча быў напісаны якраз
перад масонскім гімнам, “Одаю маладосці”, і славіць Марыю
словамі прарока, словамі Якаба Бёме.
13. Няма чаго дзівіцца
Няма чаго дзівіцца тым развагам,
бо Першародны Грэх незразумелы.
Крыху тлумачыць тое, што Адаму
хацелася зрабіцца ўладаром
над кожнай бачнаю істотай, а істота,
жадаючы, каб ён з ёй паяднаўся, спадзявалася,
што ён яе ад смерці збавіць.
Так не сталася, і сам ён страціў несмяротнасць.
Здаецца, што Першародны Грэх –
мара Праметэя пра чалавека,
адоранага настолькі, што сілай розуму
створыць цывілізацыю й вынайдзе лекі ад смерці.
І што новы Адам, Хрыстос, уцялесніўся і памёр,
каб вызваліць нас ад праметэеўскай пыхі.
З якой, што праўда, Міцкевічу змагацца было найцяжэй.
14. Ён радзіўся
Ён радзіўся і аслабла
Над людзямі ўлада д’ябла.
Калядка
Хто лічыць нармальным парадак рэчаў, калі
моцныя трыумфуюць, слабыя гінуць, жыццё
сканчаецца смерцю, той пагаджаецца
на панаванне д’ябла.
Хай хрысціянства не ўдае прыязнасці да свету,
бо яно ў ім бачыць грэх прагі, або ўніверсальнае Волі,
як гэта назваў вялікі філосаф песімізму, Шопенгаўэр,
што ў хрысціянстве і будызме бачыў агульную рысу –
спачуванне да насельнікаў зямлі, юдолі слёз.
Хто спадзяецца на Ісуса Хрыста, той чакае Яго прышэсця
і канца свету, калі першае неба з першай зямлёю
прамінуць і смерці ўжо не будзе.
15. Наша рэлігія вынікае
Наша рэлігія вынікае з літасці да людзей.
Людзі занадта слабыя, каб жыць без боскай апекі.
Занадта слабыя, каб слухаць рыпенне пякельных колаў.
Хто з нас прыме сусвет, у якім не будзе гучаць
голасу спачування, літасці, разумення?
Быць чалавекам –
значыць быць абсалютна чужым між галактык.
Гэтага хопіць, каб разам з іншымі ўзносіць храмы
нечуванае міласэрнасці.
16. Так напраўду
Так напраўду нічога не разумею, бо ёсць адно
экстатычны наш танец –
танец часцінак вялікага цэлага.
Яны нараджаюцца й паміраюць,
а танец трывае, заплюшчваю вочы,
баронячыся ад вобразаў, што ўзялі мяне ў аблогу.
Магчыма, я толькі ўдаю жэсты і словы, і ўчынкі,
увязнены ў наканаванай мне клетцы часу.
Homo ritualis, які ўсведамляе гэта,
выконваю, што належыць майстрам-аднадзёнкам.
17. Чаму не прызнаць
Чаму не прызнаць, што ў сваёй рэлігійнасці я не выйшаў
па-за межы кнігі Ёва?
З тою розніцай, што Ёў лічыў сябе невінаватым,
я ж абцяжарыў свае гены віною.
Не быў я невінаватым, хацеў быць, але не мог.
Няшчасці, пасланыя мне, пераносіў, не лаючы Бога,
калі я ўжо навучыўся не лаяць Бога за тое,
што Ён стварыў мяне такім вось, а не іншым чалавекам.
Няшчасце было, я лічу, маім пакараннем за існаванне.
Удзень і ўначы я звяртаўся да Бога з пытаннем: Чаму?
Да канца не ўпэўнены, ці разумею
Яго няясны адказ.
18. Каб я не набыў
Каб я не набыў шырэйшых ведаў пра тое,
што мы назаваем пыхаю, фанабэрыяй, славалюбствам,
Я мог бы сур’ёзна ўспрыняць карціну, якую вянчае
не столькі заслона, колькі гром сярод яснага неба.
Але сама карціна настолькі камічная,
што смерць уяўляецца неадпаведнаю карай для бедных лялек
з іх амбіцыйнымі гульнямі і вераломнымі ўдачамі.
Мне сумна думаць пра гэту забаву, бо і сябе
бачу сярод яе ўдзельнікаў.
І тады, прызнаюся, мне цяжка верыць у несмяротнасць душы.
19. Ну так, давядзецца памерці
Ну так, давядзецца памерці.
Смерць вялікая і неспасціжная.
Марна мы прагнем пачуць на Дзяды галасы
з цёмных падземных краінаў – Шэолу, Гадэсу.
Мы гуляем, нібыта трусікі, і не цямім, што заўтра пад нож.
Калі спыняецца сэрца, прыходзіць нішто,
кажуць мае сучаснікі і паціскаюць плячыма.
Хрысціяне страцілі веру ў Суддзю, што сувора
выракае грэшнікаў на катлы, дзе кіпіць смала.
Я меў для сябе карысць, чытаючы Сведэнборга,
У якога ніводзін вырак не падае з неба,
І душы памерлых цягне, нібы магніт, да падобных душаў
Іх карма, як у будыстаў.
Адчуваю ў сабе так шмат невыяўленага зла,
што не выключаю магчымасці трапіць у Пекла.
Гэта было б, вядома ж, Пекла мастакоў,
Людзей, якія дасканаласць твору
Ставяць вышэй за свае абавязкі сужэнцаў, бацькоў,
братоў і суграмадзян.
20. Мяжа
Мне сніўся сон пра мяжу, якую цяжка перасячы,
а я перасякаў іх шмат, насуперак вартаўнікам
імперыяў і дзяржаваў.
Гэты сон не меў сэнсу, бо ён быў уласна пра тое,
што ўсё добра, пакуль нас не прымушаюць
перасякаць мяжу.
З гэтага боку мяккі зялёны кілім,
верхавіны дрэваў трапічнага лесу,
і над імі лунаем мы, птушкі.
З таго боку ніводнай рэчы, якую б маглі мы
убачыць, памацаць, пачуць ці пасмакаваць.
Збіраючыся туды, мы ўвесь час марудзім, як эмігранты,
не чакаючы шчасця ў далёкіх краінах выгнання.
21. Каб жа ўявіць
Каб жа ўявіць сябе спадкаемцам містычных ложаў,
уявіць сябе чалавекам іншым, чым у легендзе.
На першы погляд, шчасліўчык, якому ўдаецца ўсё,
збіраў я даніну пашаны ў доўгім руплівым жыцці.
Але напраўду было ўсё зусім іначай,
але ад пыхі і сораму я ўтрымліваўся ад прызнанняў.
На школьнай пляцоўцы, у грубых спартыўных гульнях,
я зразумеў, што няздольны да барацьбы,
і стаў шукаць сабе іншае, запасное пакліканне.
Потым спазнаў сапраўдныя, не выдуманыя трагедыі,
тым горшыя, што адчуваў і сваю віну.
Я навучыўся трываць няшчасці, як трываюць калецтва,
хоць мала хто з чытачоў бачыў гэта па творах.
Адно змрочнасць тону і схільнасць да адмысловае,
амаль маніхейскае разнавіднасці хрысціянства
маглі навесці на сапраўдны след.
Трэба дадаць уцягнутасць гэтага індывіда ў гісторыю
дваццатага стагоддзя, абсурднасць ягоных учынкаў
і шэраг цудоўных выратаванняў.
Быццам маё запасное пакліканне апраўдалася
і Госпад Бог пажадаў, каб я выканаў справу.
Я працаваў, шукаючы велічы, і тлумачыў
недасягальнасць яе – недасканалым часам.
Знаходзячы яе ў іншых і зрэдзьчасу – у сябе,
я быў удзячны за дар свайго ўдзелу
у незвычайнай боскай задуме для смяротных.
22. Будзьце паблажлівыя
Будзьце паблажлівыя да людзей слабой веры.
Я таксама сёння – веру, а заўтра – не веру.
Але мне добра, калі малюся ў натоўпе.
Бо яны вераць і дапамагаюць мне верыць
у іхняе ўласнае незразумелае існаванне.
Я памятаю, што яны былі створаныя не нашмат
ніжэйшымі ад нябесных сілаў.
Пад сваёю брыдотай, пад плямамі практыцызму,
яны чыстыя, у іх горлах, калі спяваюць,
б’ецца пульс захаплення.
І найбольш перад статуяй Маці Божай,
такой, як Яна з’явілася перад дзіцем у Лурдзе.
Зразумела, я сумняюся, але разам з імі спяваю – і так
пераадольваю супярэчнасць
паміж прыватнай рэлігіяй і рэлігіяй рытуалу.
23. Прыўкрасная Пані
Прыўкрасная Пані, Ты, што з’явілася перад дзецьмі
ў Лурдзе і Фатыме.
Найболей, як кажуць дзеці, тады іх уразіла
Твая невымоўная пекната.
Ты быццам нагадвала, што прыгажосць –
неабходная частка свету.
Я гэта магу пацвердзіць, бо ў Лурдзе я быў
пілігрымам: ля грота плыла рака і відаць
быў у чыстым небе краёчак месяца над гарамі.
Ты стаяла, як кажуць дзеці, над невялічкім дрэўцам,
але Твае ступы ўзвышаліся сантыметраў на дзесяць
над ягонай лістотай.
Тваё цела было не прывіднае, але з матэрыяльнай
матэрыі: можна было адрозніць гузікі на сукенцы.
Я маліў Цябе пра цуд, але памятаў таксама,
Што паходжу з краіны, дзе твае храмы служаць
узмацненню нацыянальных ілюзій,
дзе ад нашэсця ворагаў уцякаюць
да Цябе, як да паганскай багіні;
Што мая тут прысутнасць замутненая
Абавязкам паэта, які патураць
не павінен народным фантазіям,
Але прагне застацца верны Тваёй неспасціжнай волі –
Адкрыцца дзецям у Лурдзе і Фатыме.
Пераклаў з польскай Андрэй Хадановіч.
Нобелеўская лекцыя
8 снежня 1980
I
Маё знаходжанне тут, на гэтай трыбуне, павінна быць аргументам для тых, хто ўслаўляе дадзеную нам ад Бога, дзівосна вытканую непрадказальнасць жыцця. Ужо са школьнай лавы мне былі добра знаёмыя кнігі з выдаванай у Польшчы серыі “Бібліятэка лаўрэатаў Нобелеўскай прэміі”, памятаю яшчэ форму літар і колер паперы. Я думаў тады, што нобелеўскія лаўрэаты – скрозь пісьменнікі, то бок асобы, якія пішуць тоўстыя празаічныя творы, і нават калі я потым дазнаўся, што ёсць сярод іх яшчэ і паэты, даволі доўга не мог пазбавіцца звыклай думкі. І калі ў 1930 годзе я друкаваў свае першыя вершы, Alma Mater Vilnensis, ва ўніверсітэцкім часопісе, – я не парываўся атрымаць чын пісьменніка. Таксама, нашмат пазней, абіраючы самотнасць і аддаючы сябе пісанню вершаў па-польску, занятку, дзіўнаму для жыхара Францыі або Амерыкі, я верыў у пэўны ідэальны вобраз паэта, які, калі і жадае славы, дык адно ў сваёй вёсцы ці сваім горадзе.
Адзін з лаўрэатаў Нобелеўскай прэміі, творы якога я чытаў у дзяцінстве, думаю, значна паўплываў на маё разуменне паэзіі, і я вельмі рады, што маю магчымасць пра гэта тут апавесці. Была гэта Сельма Лагерлёф. Ейнае “Дзівоснае падарожжа Нільса”, кніга, ад якой я не мог адарвацца, малявала героя ў падвойнай ролі. Ён той, хто ляціць па-над зямлёй і глядзіць на яе згары, але разам з гэтым бачыць кожную яе дэталь. Гэтую ролевую падвойнасць можна скарыстаць як метафару паклікання паэта. Пазней я знайшоў падобную метафару ў лацінскай одзе Мацея Сарбеўскага, паэта XVII стагоддзя, вядомага ў Еўропе пад псеўданімам Казімір. Ён выкладаў паэтыку ў маім універсітэце. У той одзе ён апісвае сваё падарожжа на спіне Пегаса з Вільні ў Антверпен, да сябрыны паэтаў. Гэтаксама як і Нільс Хольгерсан, ён бачыць пад сабой рэкі, азёры, лясы, то бок карту, якой адначасова ўласцівыя і аддаленасць, і канкрэтнасць.
Такім чынам, маем два атрыбуты паэта: хцівасць вока і жаданне апісаць убачанае. Той, аднак, хто разумее паэзію як “бачыць і апісваць”, мусіць усведамляць, што ўцягваецца ў дыскусію з сучаснасцю, зачараванаю незлічонымі тэорыямі спецыфічнай паэтычнай мовы.
Кожны паэт залежыць ад пакаленняў, што пісалі на роднай яму мове, і ўспадкоўвае стылі і формы, распрацаваныя тымі, хто жыў да яго. Аднак, у той жа час, ён адчувае, што старыя сродкі выказвання неадпаведныя яго ўласнаму досведу. Адаптуючыся, ён чуе ўнутраны голас, што засцерагае яго ад масак і пераапрананняў. З іншага боку, бунтуючы, ён трапляе ў залежнасць ад сваіх сучаснікаў, ад самых розных кірункаў авангарду.
На жаль, дастаткова яму выдаць свой першы томік вершаў, як ён адразу ж трапляе ў пастку. Бо ледзь толькі высахне друкарская фарба, калі тая праца, якая здавалася яму сапраўды асабістай і асаблівай, аказваецца, заблытаная ў стылі іншага, і ўжо сам сабе ён падаецца залежным. Адзіны спосаб адказаць на невыразны дакор сумлення – доўжыць шуканне і выдаць новую кніжку, пасля чаго ўсё паўторыцца, бо не мае канца тая пагоня. І можа нават так здарыцца, што пакідаючы пасля сябе кнігі, нібыта скідаючы змяіную скуру, у пастаянных уцёках ад зробленага ў мінулым, ён атрымае нобелеўскую ўзнагароду.
Што за неспасціжны імпульс не дазваляе спыніцца на дасягнутым, на скончаным? Думаю, што гэта шуканне рэальнасці. Слову гэтаму я надаю ягонае наіўнае і велічнае значэнне, што не мае нічога агульнага з філасофскімі дэбатамі апошніх стагоддзяў. Гэта Зямля, убачаная Нільсам са спіны гусака, Зямля, убачаная аўтарам лацінскай оды са спіны Пегаса. Несумненна, тая Зямля ёсць, і багацці яе невычарпальныя ніякім апісаннем. Сцвярджаць гэтак – значыць загадзя адхіліць пытанне, якое сёння можна пачуць так часта: “Што ёсць рэальнасць?” Бо гэта тое ж самае, што і пытанне Понція Пілата: “Што ёсць ісціна?” Калі сярод бінарных апазіцый, якімі мы кожнага дня карыстаемся, апазіцыя жыцця і смерці мае такую значнасць, не меншую значнасць трэба прыпісаць апазіцыям праўды і хлусні, рэальнасці і ілюзіі.
II
Сімона Вайль, творам якой я бязмерна абавязаны, казала: “Дыстанцыя – душа прыгажосці”. Аднак, бывае, што ўтрымаць дыстанцыю амаль немагчыма. Я – “Дзіця Еўропы”, як кажа назоў аднаго з маіх вершаў, але гэта горкія, саркастычныя словы. Але з’яўляюся я таксама і аўтарам біяграфічнай кнігі, што ў перакладзе на французскую носіць назву “Une autre Europe”. Несумненна, існуюць дзве Еўропы, і гэтак здарылася, што нам, жыхарам другой з іх, перадвызначана было спусціцца ў “сэрца змроку” ХХ стагоддзя. Не ведаю, як гаварыць пра паэзію агульна. Я павінен гаварыць пра паэзію ў момант яе спаткання з канкрэтнымі абставінамі часу і месца. Зараз, з перспектывы, мы ў стане разрозніваць абрысы падзей, якія сваім смерцяносным шэрагам пераўзышлі ўсе вядомыя стыхійныя бедствы, але мая паэзія і паэзія маіх сучаснікаў – паслугуецца яна стылем авангардавым ці традыцыйным – не была гатовая да такіх катастрофаў. Нібы сляпыя, мы намацвалі свой шлях, былі адданыя на разарванне разнастайным спакусам, якія выбудаваў сабе розум у нашым стагоддзі. Нялёгка адрозніваць рэальнасць ад ілюзіі, асабліва калі жывеш у перыяд вялікага перавароту, што пачаўся некалькі стагоддзяў таму на маленькім заходнім паўвостраве Еўраазіяцкага кантыненту. Пачаўся толькі дзеля таго, каб за час жыцця аднаго чалавека ахапіць усю планету ўсеагульным культам навукі і тэхнікі. І было асабліва цяжка супрацьстаяць мноству разнастайных спакусаў у тых частках Еўропы, дзе звыродныя ідэі валадарства над чалавекам, падобна ідэям валадарства над Прыродай, прывялі да параксізмаў рэвалюцыі і вайны, да канвульсій мільёнаў чалавечых душаў, знічшаных фізічна або духоўна. Быць можа, аднак, найбагацейшым нашым здабыткам ёсць не рэфлексія над тымі ідэямі, ідэямі, з якімі мы судакрануліся ў іх найбольш адчувальнай форме, але пашана і ўдзячнасць за ўсё тое, што ахоўвае людзей ад унутранага распаду і ад саступак гвалту. Менавіта з гэтай прычыны некаторыя лады жыцця, некаторыя інстытуцыі сталі мэтаю для раз’юшанасці злавесных сілаў, а разам з імі і арганічна існыя сувязі між людзьмі, нібыта самі па сабе, падтрыманыя сям’ёй, рэлігіяй, суседствам, агульнай спадчынай. Адным словам, уся гэтая бязладная, нелагічная чалавецкасць, так часта кляймёная як вартая смеху – дзеля правінцыйных прывязанасцяў і лаяльнасці. У многіх краінах традыцыйныя повязі civitas падлягалі паступовай эрозіі і іх насельнікі пазбаўляліся спадчыны, абсалютна не заўважаючы гэтага. Аднак нешта іншае там, дзе неспадзеўна, у сітуцыі вялікай небяспекі, аказвае сябе абарончая, жыццядайная вартасць такіх повязяў. Так было на землях маёй радзімы.
Мне здаецца, што зараз самы час прыгадаць аб дарунках, што я і мае сябры атрымалі ў нашай частцы Еўропы, вымавіць словы дабраславення.
Добра нарадзіцца ў невялікім краі, дзе прырода чалавечная, на мерку чалавека, дзе разнастайныя мовы і рэлігіі суіснавалі цягам стагоддзяў. Я маю на ўвазе Літву, зямлю мітаў і паэзіі. Мая сям’я ужо ў XVI стагоддзі размаўляла па-польску, як многія сем’і ў Фінляндыі размаўлялі па-шведску, а ў Ірландыі – па-ангельску. З гэтай прычыны я польскі паэт, а не літоўскі. Але ландшафты і, мажліва, духі Літвы не пакідалі мяне ніколі. Добра чуць з дзяцінства слова лацінскае літургіі, перакладаць у школе Авідыя, навучацца каталіцкай дагматыцы і апалагетыцы. Дабраславенне, калі хтось атрымаў ад лёсу такі горад штудыяў, школьных ды ўніверсітэцкіх, як Вільня, дзівосны горад барочнай і італьянскай архітэктуры, перанесенай у паўночныя лясы, і гісторыі, застылай у кожным камені, горад сарака каталіцкіх касцёлаў і шматлікіх сінагогаў. У тыя часы габрэі называлі яе Паўночным Ерусалімам. Толькі выкладаючы ў Амерыцы, я зразумеў, як шмат я ўвабраў у сябе з тоўстых муроў нашага старога ўніверсітэту, з завучаных фармулёвак рымскага права, з гісторыі і літаратуры старой Польшчы, якія дзівяць маладых амерыканцаў сваімі асаблівымі рысамі: паблажлівай анархіяй, гумарам, што рушыць вар’яцкія спрэчкі, пачуццём арганічнай супольнасці, недаверам да любой цэнтралізацыі ўлады.
Паэт, які вырас у такім свеце, павінен шукаць рэальнасць праз сузіранне. Патрыярхальны лад павінен быць яму блізкі, як і гудзенне званоў, аддаленне ад націскаў і настойлівых патрабаванняў блізкіх, ціша каморкі кляштару. Калі кнігі і павінны былі заляжацца на стале, дык яны павінны былі быць з тых, якія кажуць пра самыя неспасціжныя ўласцівасці створаных Богам рэчаў. Такімі ёсць эсэі. Але знячэўку ўсё гэта адрынаецца дэманічнымі дзеямі Гісторыі, якая набывае рысы крыважэрнага боства. Зямля, на якую паэт глядзеў пасярод свайго лёту над ёй, лямантуе, на самой справе, з тхлані, і не дазваляе сябе разглядаць з вышыні. Паўстае невырашальная супярэчнасць, рэальная, што не дае спакою ані ўдзень, ані ўночы, як-кольвек яе ні назаві: супярэчнасць паміж існаваннем і чынам, або супярэчнасць паміж мастацтвам і салідарнасцю з людзьмі. Рэальнасць вымагае, каб ён замкнуўся ў словах, але яна невыносная і калі яе кранаешся, калі яна зусім блізка, вусны паэта не вымавяць нават скаргі Ёва: усё мастацтва – нішто ў параўнанні з чынам. Усё ж, абхапіць рэальнасць так, каб захоўвацца ёй ва ўсёй адвечнай блытаніне ліха і дабра, роспачы і надзеі, можна толькі дзякуючы дыстанцыі, толькі прыўзносячыся над ёй, але, у сваю чаргу, тады здаецца, што гэта маральная здрада.
Такой была супярэчнасць, што сягае самага сэрца канфліктаў ХХ стагоддзя, адкрытая паэтамі на зямлі, забруджанай злачынствам чалавеказабойства. Пра што думае аўтар пэўнай колькасці вершаў, якія засталіся мемарыялам таго часу, ягоным сведчаннем? Думае, што яны былі народжаныя балючай супярэчнасцю, і што ён бы лічыў за лепшае вырашыць яе, пакідаючы іх ненапісанымі.
III
Патронам шматлікіх выгнаных паэтаў, што наведваюць родныя ваколіцы толькі ва ўспамінах, заўсёды будзе Дантэ. Але наколькі ж колькасць Фларэнцыяў павялічылася з таго часу! Выгнанне паэта сёння – наўпроставая функцыя адносна нядаўняга адкрыцця: той, хто трымае ўладу, таксама можа кантраляваць і мову, і не толькі праз усталяванне цэнзуры, але яшчэ і праз змяненне сэнсу словаў. Асабліваю з’явай ёсць мова нявольнай супольнасці, што набывае пэўныя цвёрдыя прызвычаенні: цэлыя пласты рэальнасці перастаюць існаваць проста дзеля таго, што не маюць назову. Мне здаецца, існуюць схаваныя повязі між тэорыямі літаратуры як écriture, мовай, што жыве сама па сабе, і разрастаннем таталітарнай дзяржавы. У любым разе, няма падставаў, каб дзяржава не ставілася талерантна да актыўнасці, якая палягае ў стварэнні вершаў і прозы, што разумеюцца як аўтаномныя сістэмы спасылак, замкнёныя ў сваіх межах. Толькі калі мы дапусцім, што паэт пастаянна намагаецца вызваліць сябе ад запазычаных стыляў, бо шукае рэальнасць, ён небяспечны. У зале, дзе людзі адзінадушна падтрымліваюць змову маўчання, адно слова праўды гучыць як стрэл з пісталета. І, што яшчэ горш, спакуса вымавіць яго, падобная да вострага свярбення, абарочваецца апантанасцю, якая не дазваляе і думаць пра нешта іншае. Такой ёсць прычына, з якой паэты абіраюць выгнанне. Аднак, я не пэўны, ці гаворка тут, галоўным чынам, пра абхват сябе актуальнасцю ці пра жаданне сябе ад яе вызваліць і ў іншых краях, на іншых берагах магчы хаця б на імгненне адкрыць сваё сапраўднае пакліканне, якім ёсць сузіранне Быцця.
Гэтая надзея, аднак, досыць ілюзорная: тыя, хто паходзіць з “іншай Еўропы”, усюды, дзе б яны ні знаходзіліся, заўважаюць, да якой ступені іхні досвед ізалюе іх ад іх новага асяроддзя – і гэта можа стацца крыніцай новай апантанасці. На планеце, што менее з кожным годам, пры фантастычнай распаўсюджанасці сродкаў масавай інфармацыі, адбываецца працэс, што і да гэтай пары пазбягае дэфініцыі, але які можна назваць адмоваю памяці. Канечне, непісьменныя мінулых стагоддзяў – ці большасць чалавецтва – няшмат ведалі пра гісторыю свайго краю або цывілізацыі. Затое ў галовах сённяшніх непісьменных, што ўмеюць чытаць і пісаць, і нават навучаюць моладзь у школах і ва ўніверсітэтах, гісторыя прысутнічае, толькі ў дзіўнай блытаніне і затуманенасці: Мальер робіцца сучаснікам Напалеона, Вальтэр – сучаснікам Леніна. Тое ж датычыцца падзеяў мінулых дзесяцігоддзяў, такой прынцыповай значнасці, што веданне або няведанне пра іх перадвызначае лёс чалавецтва як віду, што аддаляецца, блякне, страчвае ўсялякую кансістэнцыю, нібыта ніцшэанскае прароцтва пра еўрапейскі нігілізм набыло літаральнае напаўненне. “Вока нігіліста, – пісаў Ніцшэ у 1887 годзе, – нявернае сваім успамінам: яно дазваляе ім агаліцца, скінуць сваё лісце; ...А што нігіліст не робіць для сябе, тое ён не робіць і для мінулага астатняй часткі чалавецтва: ён дазваляе яму знікнуць”. Мы абкружаныя сёння веданнем пра мінулае, несумяшчальным са здаровым сэнсам і элементарным пачуццём дабра і ліха. Як нядаўна паведаміла “The Los Angeles Times”, у розных краінах знайшлося каля сотні кніжак, што даводзілі, што Халакосту ніколі не было, што гэта вынаходніцтва габрэйскай прапаганды. Калі такое вар’яцтва магчымае, ці ёсць поўная страта памяці як перманентны стан розуму чымсьці неймаверным? І ці не будзе гэта ўяўляць пагрозу яшчэ больш сур’ёзную, чым генная інжынерыя або забруджанне навакольнага асяроддзя?
Для паэта “іншай Еўропы” падзеі, павязаныя назовам the Holocaust, – рэальнасць, такая блізкая ў часе, што ён можа пазбавіцца ад іх сталай прысутнасці ў памяці, хіба толькі перакладаючы Псальмы Давіда. Ён адчувае, аднак, неспакой, калі значэнне слова Халакост падлягае паступоваму пераўтварэнню, такім чынам, што само гэтае слова пачынае належаць толькі габрэйскай гісторыі, нібыта сярод ахвяраў не палеглі таксама мільёны палякаў, расійцаў, украінцаў і вязняў іншых нацыянальнасцяў. Ён адчувае неспакой дзеля таго, што ёсць у гэтым прадчуванне недалёкай будучыні, калі ад гісторыі застанецца толькі тое, што паказвае экран тэлевізіі, у той час як праўда, паколькі яна задужа складаная, будзе схаваная ў архівах, калі не будзе зусім знішчаная. Таксама і іншыя факты, блізкія для яго, але далёкія для людзей Захаду, робяць для яго верагоднай візію Г. Уэлса з “Машыны часу”: Зямля, населеная племем дзяцей дня, бесклапотных, пазбаўленых памяці і, тым самым, гісторыі, безабаронных перад насельнікамі падземных пячораў, людажэрных дзяцей ночы.
Паддаючыся парыву тэхналагічных зменаў, мы разумеем, што пачалося яднанне нашай планеты і мы надаем належнае значэнне панятку міжнароднай супольнасці. Даты ўтварэння Лігі Нацыяў і ейнай наступніцы Арганізацыі Аб’яднаных Нацыяў заслугоўваюць таго, каб іх памяталі. Але, на жаль, гэтыя даты страчваюць сваё значэнне ў параўнанні з іншай датай, якая павінна адзначацца як штогадовы дзень жалобы, у той час калі малодшае пакаленне амаль пра яе не чуе. Гэта дзень 23 жніўня 1939 года. У той дзень два дыктатары заключылі дамову, аформіўшы яе таемнай клаўзулай, згодна з якой яны падзялілі між сабой суседнія краіны, што мелі ўласныя сталіцы, урады і парламенты. Гэта азначала не толькі развязанне жудаснай вайны. Гэта было ўваскрашэннем каланіяльнага прынцыпу, згодна з якім народы ёсць нічым іншым, як быдлам, што купляецца і прадаецца, і застаецца цалкам залежным ад волі валадароў. Іх межы, іх права на самавызначэнне, іх пашпарты перасталі існаваць. І застаецца толькі дзівіцца, калі сёння людзі кажуць шэптам, кладучы палец сабе на вусны, як гэты прынцып быў рэалізваны двума дыктатарамі сорак гадоў таму. Злачынствы супраць правоў чалавека, ніколі не прызнаваныя і не асуджаныя, – гэта атрута, што нябачна робіць сваю справу і замест сяброўства росціць нянавісць паміж народамі.
Анталогіі польскай паэзіі змяшчаюць вершы маіх сяброў – Уладзіслава Себылы і Леха Півавара – а таксама падаюць даты іх смерці: год 1940. Ці не абсурдна не напісаць, як яны загінулі, хаця кожны ў Польшчы ведае праўду: яны падзялілі лёс некалькіх тысячаў польскіх афіцэраў, раззброеных і інтэрнаваных тадышнімі хаўруснікамі Гітлера, і пахаваныя ў брацкай магіле. І ці не павінны маладыя пакаленні на Захадзе, калі наогул яны вывучаюць гісторыю, ведаць пра дзвесце тысяч людзей, палеглых у 1944 годзе ў Варшаве, горадзе, вырачаным на знішчэнне тымі гітлераўскімі паслугачамі?
Тых двух дыктатараў-чалавеказабойцаў ужо даўно няма, аднак хто ведае, ці не атрымалі яны перамогу больш страшную па сваіх выніках, чым перамога ці разгром іхніх арміяў. Нягледзячы на пастулаты Атлантычнае хартыі, прынцып, згодна з якім народы становяцца прадметам гандлю або нават гульні ў карты ці ў косьці, пацвярджаецца падзелам Еўропы на дзве зоны. Пастаянным напамінам пра спадчыну двух дыктатараў будзе адсутнасць трох балтыйскіх дзяржаваў сярод чальцоў Арганізацыі Аб’яднаных Нацыяў. Да вайны тыя дзяржавы належалі да Лігі Нацыяў, але зніклі з мапы Еўропы ў выніку тайных пратаколаў да пагаднення 1939 года.
І прабачце мне, што агаляю памяць, нібыта раны. Гэты прадмет не ёсць чымсьці адарваным ад маіх рэфлексій над часта недакладна ўжываным, але ж вартым павагі словам “рэальнасць”. Стогны народаў, дамовы больш здрадніцкія, чым тыя, пра якія мы чытаем у Фукідыда, форма кляновага ліста, узыходы і заходы сонца над акіянам, уся тканіна прычынаў і вынікаў, называем мы гэта Прыродай або Гісторыяй, паказваюць, я веру, на іншую рэальнасць, непранікальную для нас, хаця бясконцае імкненне да яе ёсць рухальнай сілай што навукі, што мастацтва. Ёсць моманты, калі мне здаецца, што я разгадваю сэнс няшчасцяў, якія выпалі на долю народаў “іншай Еўропы”. Гэты сэнс – захаванне памяці, менавіта ў тыя часы, калі Еўропа без прыметніка і Амерыка, здаецца, маюць яе з кожным пакаленнем меней і меней. Мажліва, і не існуе іншае памяці, акрамя памяці ранаў, як гэта даводзіць Біблія, хроніка цяжкіх пакутаў Ізраілю. Гэтая кніга цягам доўгага часу дазваляла еўрапейскім народам захаваць сэнс традыцыі, і не трэба апошнюю блытаць з модным сёння тэрмінам “гістарызм”.
Было тое пісанне ці выкладанне літаратуры, але цягам трыццаці гадоў, што я правёў за мяжой, я адчуваў, што маю больш прывілеяў, чым мае заходнія калегі, бо падзеі і блізкія, і вельмі далёкія ў часе, стогадовай даўніны, набывалі ў маім розуме вострую і прэтэнзійную форму. Замежная аўдыторыя, сутыкаючыся з вершамі ці раманамі, напісанымі ў Польшчы, Чэхаславакіі ці Вугоршчыне, або гледзячы фільмы, што здымаліся там, магчыма, адгадвала падобную завостраную свядомасць у пастаянным змаганні супраць абмежаванняў цэнзуры. Таму кажу: памяць – нашая сіла, тых, хто з “іншай Еўропы”, яна асланяе нас ад мовы, што абвалоквае саму сябе падобна павою, калі ён не знаходзіць апоры ў дрэве ці сцяне.
Некалькі хвілін таму я выказаў тут памкненне да вырашэння супярэчнасці, якая знаходзіцца між патрэбаю ў дыстанцыі і пачуццём салідарнасці з людзьмі. Калі ж, аднак, узновім наш палёт над Зямлёй, ці на спіне гусака, ці Пегаса, як метафару паклікання паэта, няцяжка заўважыць, што ўжо ў ёй закладзена супярэчнасць, бо як быць па-над і ўвадначассе бачыць зямлю ў дэталях? Здаецца, дзякуючы менавіта дыстанцыі і можа быць дасягнутая пэўная гармонія ў ненадзейным балансе супрацьлегласцяў, дыстанцыі, што ўсталёўваецца самім цячэннем часу. “Бачыць” – значыць не толькі мець перад вачыма, але можа значыць і захоўваць у памяці. “Бачыць і апісваць” – значыць узнаўляць ва ўяўленні. Дыстанцыя, якая дасягаецца дзякуючы таямніцы часу, не павінна ператвараць з’явы, ландшафты, чалавечыя твары ў блытаніну ценяў, што больш і больш блякнуць. З іншага боку, яна можа паказаць іх у поўным святле, такім чынам, што кожны факт, што кожная дата набірае экспрэсіі і трывае як адвечны напамін пра чалавечую хібнасць і чалавечую вялікасць. Тыя, хто жыве, атрымліваюць мандат ад усіх тых, хто змоўк навек. Выканаць свой абавязак яны могуць толькі намагаючыся ўзнаўляць дакладна тое, што было, выбаўляючы мінулае ад фікцыяў і легендаў. Такім чынам, зямля, што бачыцца звысоку, у вечным цяпер, і зямля, што трывае ва ўзноўленым часе, на роўні ёсць матэрыялам паэзіі.
IV
Я не хацеў бы ствараць уражанне, што розум мой звернуты да мінулага – гэта не было б праўдай. Як усе мае сучаснікі былі схільныя да роспачы, да прадбачання наступнай пагібелі, я таксама папракаю сябе за саступленне нігілістычнай спакусе. Аднак, на глыбейшым роўні, мая паэзія, як мне здаецца, заставалася здаровай і выказвала імкненне да Каралеўства Праўды і Справядлівасці. Імя чалавека, які навучыў мяне не паддавацца роспачы, павінна быць тут прыгаданае. Мы атрымліваем дарункі не толькі ад нашай роднай зямлі, ейных рэк і азёраў, ейнай традыцыі, але таксама і ад людзей, асабліва калі ў ранняй маладосці мы сустракаем моцную асобу. Я меў шчасце, што да мяне амаль як да сына ставіўся мой суродзіч Оскар Мілаш, парыжскі самотнік і візіянер. Як так сталася, што ён быў французскім паэтам, праясніць бы маглі заблытаныя гісторыі сям’і і краіны, некалі званай Вялікае Княства Літоўскае. Якімі б ні былі прычыны, у парыжскай прэсе нядаўна можна было чытаць словы жалю, што найвышэйшая міжнародная ўзнагарода не была ўручана паўвека таму паэту, што насіў такое ж прозвішча, як і маё.
Я шмат чаму навучыўся ў яго. Ён даў мне глыбейшае разуменне рэлігіі Старога і Новага Запаветаў і ўкараніў ува мне патрэбу ў строгай, аскетычнай іерархіі ва ўсіх справах розуму, уключаючы ўсё, што адносіцца да мастацтва. За найвялікшы грэх ён лічыў стаўленне на адзін узровень першараднага і другараднага. Але перадусім я слухаў яго як прарока, які, як ён сам казаў, любіць людзей “старой любоўю: літасцю, самотнасцю і гневам”; з гэтай прычыны ён намагаўся звяртацца з засцеражэннем да шалёнага свету, што нясецца да катастрофы. Даводзіў, што катастрофа неўнікнёная, але таксама даводзіў, што вялікі пажар, які ён прадказваў, будзе проста часткай больш вялікай драмы, якая павінна быць адыграная да канца.
Ён бачыў глыбейшыя прычыны ў памылковым кірунку, узятым навукай у XVIII стагоддзі, кірунку, які выклікаў эфект лавіны. Таксама як Уільям Блэйк раней, ён узвясціў Новы Век, другі рэнесанс уяўлення, скажоны сёння пэўным тыпам навуковае веды, але, як ён верыў, не ўсёй навуковай ведай, і найменей той навукай, што адкрыюць людзі будучыні. Не мае значэння, у якой ступені я прымаю яго прадказанні літаральна, важная была агульная арыентацыя.
Оскар Мілаш, падобна Уільяму Блэйку, чэрпаў воды натхнення з твораў Эмануэля Сведэнборга, вучонага, які раней, чым хто-кольвек іншы, прадбачыў паразу чалавека, схаваную ў ньютанаўскай мадэлі свету. Калі, дзякуючы майму родзічу, я стаўся ўважлівым чытачом Сведэнборга (інтэрпрэтуючы яго, зрэшты, не так, як гэта было прынята ў эру рамантызму), я не мог уявіць, што завітаю ў ягоную краіну ў першы раз з прычыны такой, як гэтая.
Нашае стагоддзе набліжаецца да свайго заканчэння, і ў асноўным дзякуючы апісаным на мяне ўплывам я не наважыўся б яго праклясці, бо таксама яно было стагоддзем веры і надзеі. Адбылася глыбокая трансфармацыя, якую мы наўрад ці ўсведамляем, бо самі ёсць яе часткай, і час ад часу яна дае пра сябе ведаць у з’явах, што выклікаюць усеагульнае здзіўленне. Трансфармацыя гэтая звязаная з тым, што, калі скарыстацца словамі Оскара Мілаша, становіцца “найглыбейшым сакрэтам працоўных, як ніколі жывых, якія шукаюць, што паглынуць, і поўных унутранай пакуты”. Іх тайна – нявыказаная патрэба праўдзівых вартасцяў – не знаходзіць мовы, на якой яна змагла б сябе выявіць, і тут не толькі сродкі масавай інфармацыі, але таксама і інтэлектуалы нясуць цяжкую адказнасць. І трансфармацыя працягвае адбывацца, насуперак кароткатэрміновым прадказанням, і праўдападобна, што нягледзячы на ўсе жахі і небяспекі, наш час будзе ацэнены як непазбежная фаза родавых пакутаў, пакуль чалавецтва не ўздымецца на новую ступень свядомасці. Тады з’явіцца новая іерархія заслугаў, і я перакананы, што Сімона Вайль і Оскар Мілаш, пісьменнікі, якіх у школе я паслухмяна вывучаў, атрымаюць належнае ім. Мне здаецца, што мы павінны публічна прызнаваць нашую прывязанасць да пэўных імёнаў, бо гэтым мы акрэсліваем сваю пазіцыю больш ясна, чым пералічваючы імёны тых, якім супрацьстаім найбольш моцна. Маю надзею, што ў гэтай лекцыі, нягледзячы на меандры думкі (што наогул прафесійная дрэнная звычка кожнага паэта), сказаныя выразна мае “так” і “не” – у кожным разе, там дзе гаворка ідзе пра спадчыну. Бо ўсе тыя, хто тут знаходзіцца, і прамоўца, і слухачы, усе мы – адно толькі звяно паміж мінулым і будучым.
Пераклаў з польскай Яўген Буры.
Руіны і паэзія1
Сёння я хачу гаварыць пра досвед паэзіі ў дакладна акрэсленых часе і месцы. Месца – Польшча, час – 1939-1945 гады. Я мяркую, гэта дапаможа мне падмацаваць многія з закранутых раней праблемаў яскравымі прыкладамі. Бо варта мець на ўвазе – да другой сусветнай вайны польскі паэт не надта адрозніваўся ад свайго калегі з Францыі ці Галандыі што да сваіх заклапочанасцяў ці зацікаўленняў. Калі не зважаць на спецыфічныя рысы польскай літаратуры, Польшча дзейнічала на адным культурным полі з іншымі краінамі Еўропы. Такім чынам, можна сказаць, што менавіта ў Польшчы еўрапейскі паэт зазнаў пекла ХХ стагоддзя – прычым не першае яго кола, а нашмат глыбейшае. Усведаміўшы гэта, мы нібы апынаемся ў лабараторыі і маем магчымасць назіраць, што ж адбываецца з сучаснай паэзіяй пры пэўных умовах.
Іерархія патрэбаў упісаная ў саму рэчаіснасць. Каб пераканацца ў гэтым, варта перажыць адно з тых няшчасцяў, што спасцігаюць цэлыя чалавечыя супольнасці – хай сабе гэта будуць вайна, палітычны тэрор або стыхійныя бедствы. Спаталенне голаду тады важнейшае за тое, якім чынам смакавыя рэцэптары ўспрымаюць тыя ці іншыя стравы; элементарная дабрыня да бліжняга свайго значыць болей за шліфаванне нечага інтэлекту. Лёс горада, краіны – у цэнтры ўсеагульнай увагі, а вось колькасць самагубстваў праз мілосныя пакуты ці душэўны неспакой змяншаецца. Усё робіцца вельмі простым, і чалавек задае сабе пытанне: чаму раней ён пераймаўся рэчамі, якія цяпер здаюцца абсалютна неістотнымі? І, вядома ж, змяняецца яго стаўленне да мовы. Актывуецца яе першасная, прыкладная, інструментальная функцыя. Гэта значыць, што ніхто не сумняваецца: мова служыць для называння рэчаіснасці, якая існуе аб’ектыўна; рэчаіснасць гэтая масіўная, адчувальная навобмацак і ўражвае сваёй канкрэтнасцю.
Наступствы таго, што адбылося ў Польшчы, – а менавіта смерцяў блізу шасці мільёнаў чалавек, у паэзіі выявіліся не адразу. Падчас вайны паэзія, з той прычыны, што верш лёгка змясціць на адной старонцы, была галоўным жанрам падпольнай літаратуры. Яе распаўсюджвалі ў рукапісах або ў падпольных перадруках, пераказвалі вусна, завучваючы на памяць або спяваючы. Выдадзеная нядаўна анталогія пад назвай “Паэзія польскага супраціву”1 налічвае 1912 старонак вершаў і песень, напісаных галоўным чынам падчас нямецкай акупацыі. Пераважная большасць гэтых твораў мае дакументальнае значэнне: у той час яны мелі чыста ўтылітарную функцыю, але сёння бадай ніхто не назаве гэта высокім мастацтвам. Толькі некаторыя творы нясуць прыкметы паэтычнага рамяства. Аднак усе з іх – і напісаныя “прафесійнымі” паэтамі, і створаныя тымі, хто ўзяў асадку ў рукі ўпершыню ў жыцці, маюць агульную рысу, якую вызначыў Міхал Борвіч у сваёй кнізе пра літаратуру канцлагераў2: стылістычна яны адносяцца да перадваеннага часу, але адначасова намагаюцца выславіць тое “новае”, чаго не могуць даць даступныя тады паняцці і паэтычныя сродкі. Гэтая паэзія часта шматслоўная і яскравая ў сваіх закліках да барацьбы, але на глыбінным узроўні яна паводзіцца як той нямко, што марна спрабуе здабыць з сябе артыкуляваныя гукі, паказвае нешта на мігах, але ўсё гэта не надта спрыяе камунікацыі. Толькі пазней, ужо пасля вайны, польская паэзія пачынае аддаляцца ад даваеннай паэтыкі шмат якіх краінаў – безумоўна, праз гэтую самую моцна адчуваную патрэбу знайсці мову для невымерна цяжкога калектыўнага досведу.
Калі паспрабаваць акрэсліць тое, што сталася, адным словам, то гэта прагучыць так: распад. Жыццё людзей упарадкаванае тым ці іншым чынам, і людзі проста не могуць уявіць сабе, што раптам гэты парадак можа спыніць сваё існаванне. Нечаканае разбурэнне ўсіх агульнапрынятых паняццяў і крытэраў адбываецца рэдка і прыпадае на выключна бурлівыя эпохі гісторыі. Магчыма, напрыклад, пакаленне французаў, якое перажыло рэвалюцыю і напалеонаўскія войны, адчувала штосьці падобнае; магчыма, амерыканцы Поўдня пасля грамадзянскай вайны перажылі руйнаванне ўсяго свайго жыццяскладу. У цэлым, ХІХ стагоддзе не зазнала такую колькасць хуткіх і брутальных зменаў, як наступнае; аналогіі гэтых зменаў варта шукаць хіба ў часах пелапанэскай вайны, як яе апісвае Фукідыд. Тым не менш распад, пра які ідзе гаворка, адбыўся ўжо ў ХІХ стагоддзі – хіба што не на паверхні, і таму толькі адзінкі былі здольныя яго заўважыць. Пакт, заключаны паміж Гітлерам і Сталіным 23 жніўня 1939 года, агаліў усе балячкі Еўропы, адчыніў скрыню Пандоры. Даўно гатовае дачакалася свайго часу і пачало здзяйсняцца. Каб зразумець, як на ўсё гэта рэагавала паэзія, трэба ў дэталях уяўляць сабе логіку падзеяў. Магчыма, Дастаеўскі, абвяшчаючы канец еўрапейскай культуры, у істотнай ступені кіраваўся сваім расійскім антызаходніцтвам. Але паэт у Польшчы ўспрымаў тое, што Еўропа ўсё глыбей занураецца ў нечалавечнасць, менавіта як канец усёй еўрапейскай культуры і яе вялікую кампраметацыю.
Галоўнае абвінавачанне на адрас культуры было сфармуляванае не адразу – праз надзвычайную складанасць фармулёўкі. Культуры інкрымінавалася тое, што суплёты яе значэнняў і сімвалаў стваралі фасад, за якім рыхтавалася масакра. Такім чынам рэлігія, філасофія і мастацтва ставаліся галоўнымі падазраванымі, бо яны спрыялі падману чалавека ўзнёслымі ідэаламі, пакліканымі затуманіць жорсткую праўду быцця. Усё сапраўднае было ад біялогіі, а таму ўключылася ў барацьбу ў межах віду, падобнага да іншых жывёльных відаў – барацьбу, што вялася да выжывання наймацнейшага. Гэта праўда, але гэтая рэдукцыя адбылася яшчэ раней. Была зруйнаваная сама сістэма каштоўнасцяў, а значыць і дакладны падзел на дабро і зло, прыгажосць і выродлівасць, уключна з паняццем праўды, г. зн., Ніцшэ не надта памыляўся ў сваіх прадказаннях “еўрапейскага нігілізму”. Аднак фасад захаваўся, і гэта ён зрабіўся прычынай галоўных абвінавачанняў: “Вы казалі пра годнасць чалавека як істоты, створанай паводле Божага падабенства; казалі пра дабро і прыгажосць – глядзіце і саромейцеся сваёй хлусні!” Уся спадчына еўрапейскай культуры трапіла ў аблогу кпінаў і недаверу. І таму праз шмат гадоў пасля вайны тэатральны рэжысёр Ежы Гратоўскі зрабіў своеасаблівую пастаноўку п’есы “Акропаліс” Станіслава Выспяньскага, якая датуецца 1904 годам. П’есу складаюць сцэны з Гамера і Бібліі, то бок яна падсумоўвае галоўныя складнікі нашай заходняй культуры. У Гратоўскага гэтыя сцэны чытаюць вязні Асвенцыма ў паласатых робах, і словы дыялогаў мяжуюцца катаваннямі. Гэта значыць, рэальнымі ёсць адно катаванні – а вось узнёслая мова верша, які ў гэты час вымаўляюць акторы, набывае саркастычнае гучанне.
Такая татальная расправа з культурай павінна абуджаць сур’ёзныя сумневы, бо яна спрашчае стан чалавека ў свеце і таму аддаляецца ад праўды, што ў мінулым здаралася з рознага кшталту “вэльтшмерцамі”1 і “маль дзю с’еклямі”2. Перажыўшы татальны распад у яго самых адчувальных праявах, польская паэзія – о дзіва! – зноў сустрэлася з паэзіяй заходняй, хворай на “еўрапейскі нігілізм”, дадаўшы гэтаму нігілізму найрадыкальнейшых інтанацый. Гэткая паэзія Тадэвуша Ружэвіча, які дэбютаваў пасля вайны. Характэрна, што, вылучаючы прэтэнзіі на адрас культуры, ён часта паслугоўваецца метафарамі і сімваламі, запазычанымі з той жа культуры. Напрыклад, верш “Нішто ў плашчы Праспэра” травестуе “Буру” Уільяма Шэкспіра. Цывілізацыйная ўлада маладога Праспэра, які на сваёй выспе ўводзіць Калібана ў свет людской мовы і добрых звычаяў, агаляе свой фальш:
раб Калібан
навучаны людской мове
чакае
з пысай у гноі
з нагамі ў раі
абнюхвае чалавека
чакае
нішто падыходзіць
нішто ў чарадзейным плашчы
Праспэра
нішто з вуліц і вуснаў
з амвона і вежаў
нішто з рэпрадуктараў
кажа ў нішто
пра нішто1
Такія вершы, здавалася б, служаць падмене паняццяў, бо выстаўляюць глабальныя прэтэнзіі да людской мовы, гісторыі, і нават самой матэрыі чалавечага жыцця, замест таго, каб сканцэнтравацца на канкрэтных нагодах для гневу і нянавісці. Так адбываецца, магчыма, таму, што рэчаіснасць – якой яна была, напрыклад, у Польшчы ў часы вайны – унікае мовы. Польшча да самага канца была краінай без калабарацыйных уладаў, што на іншых акупаваных тэрыторыях было пэўнага кшталту абаронай для народа; краінай масавых дэпартацый, лагераў смерці, якіх нацысты набудавалі там больш, чым дзе-кольвечы яшчэ; краінай, дзе напрыканцы вайны трагічна захлынуўся здраджаны хаўруснікамі рух супраціву. Гэта ўсё можна знайсці ў тагачаснай паэзіі і ў паэзіі першых дзесяцігоддзяў пасля вайны. Але вялікай тэмы не бывае досыць для таго, каб паўставала вялікая літаратура; наадварот – чым велічней тэма, тым больш кідаецца ў вочы слабое выкананне. Ёсць тут таксама нешта, што выстаўляе любое мастацтва ў маральна двузначным святле. Высокародныя намеры мусяць быць запарукай таго, што творы, якія яны спарадзілі, будуць жыць у вяках; аднак усё найчасцей адбываецца зусім іначай, і нават можна дапусціць, што дзеля таго, каб выпрацаваць форму, неабходныя пэўная адасобленасць, пэўны холад. Людзям, уцягнутым у вір падзеяў, якія выдзіраюць з іх вуснаў крык болю, цяжка захоўваць дыстанцыю для мастацкага асэнсавання. Так, напрыклад, ні ў адной іншай краіне, апроч Польшчы, не было напісана столькі вершаў-дакументаў пра халакост, якія ледзяняць кроў. Па-за рэдкімі выняткамі аўтары гэтых вершаў загінулі. Сённяшні іх чытач, аднак, вагаецца паміж дзвюма спецыфічнымі ацэнкамі. Факты наганяюць жах, але сама думка пра літаратуру здаецца ненатуральнай, і паўстае сумнеў, ці могуць пэўныя аспекты рэчаіснасці ўвогуле быць тэмай для паэзіі або прозы. Пакуты тапельцаў у “Пекле” Дантэ выдуманыя аўтарам, і іх несапраўднасць дае ведаць пра сябе праз форму. Гэта значыць, яны не пададзеныя наўпрост, як факты ў вершах-дакументах. З іншага боку, вершы-дакументы ўжо праз свае строфы і рыфмы належаць да літаратуры, і можна спытацца як бы ў імя ўсіх людзей, якія тады загінулі, ці не вартыя гэтыя людзі больш дыхтоўнага помніка, які ўзрушаў бы нас іначай – не толькі на ўзроўні фактаў.
Пасля вайны генацыд польскіх габрэяў зрабіўся тэмай шмат якіх паэтаў, і некаторыя такія творы трапілі ў анталогіі, але, калі ўжываць строгія крытэры, варта сказаць, што тэма тут – большая за магчымасці аўтараў: тэма высіцца мурам, а самі вершы лічацца добрымі толькі таму, што пісаліся з добрымі намерамі.
Цяжка знайсці формулу для прымітыўнага ў сваёй жорсткасці досведу – гэта паказвае прыклад Анны Свіршчыньскай. Яна дэбютавала да вайны зборнікам вершаў у прозе, прыгожанькіх і гладзенькіх, у якіх праступала яе цікавасць да мастацтва і сярэднявечнай паэзіі. Яна і сапраўды была дачкой мастака, гадавалася ў бацькавай майстэрні і вывучала польскую мову і літаратуру ва ўніверсітэце. Ані яна сама, ані хтосьці з яе чытачоў і ўявіць не мог, для чаго прыдасца выпрацаваны ёю стыль мініяцюры. Падчас вайны Свіршчыньска жыла ў Варшаве. У жніўні і верасні 1944 года яна брала ўдзел у Варшаўскім паўстанні, то бок цягам 63 дзён была сведкаю бітвы мільённага горада і сама змагалася супраць танкаў, самалётаў ды цяжкай артылерыі. Горад знішчалі метадычна, вуліцу за вуліцай; людзей, якія выжылі, пазней дэпартавалі. Варшаўскае паўстанне стала для Польшчы траўматычнай падзеяй. Шмат гадоў пазней Свіршчыньска паспрабавала аднавіць гэтую траўму ў вершах; будаванне барыкадаў, шпіталі ў падвалах, дамы, што падаюць пад бомбамі і чалавечыя трупы ў сховішчах, недахоп рыштунку, ежы і перавязачных матэрыялаў, асабістыя перажыванні санітаркі. Але спробы былі надзвычай няўдалымі – яны атрымліваліся надта шматслоўныя, надта патэтычныя, і аўтарка знішчала рукапісы. Прайшло трыццаць гадоў перад тым, як ёй удалося намацаць стыль, што задавальняў яе. Цікава, што гэта быў стыль мініяцюры, вынайдзены ёй у маладосці, – але гэтым разам ужыты зусім не для рэмінісцэнцый на тэму выяўленчага мастацтва. Яе кніга “Я ставіла барыкаду” складаецца з караценькіх вершаў без памеру і рыфмы, кожны з якіх уяўляе сабою мікрарэпартаж пра нейкі выпадак ці сітуацыю. Тут мае месца самае памяркоўнае з мастацтваў – мімезіс; рэчаіснасць – такая, якой яе запомнілі – кіруе аўтарам, дыктуючы вобразныя сродкі. Высілкі такой кандэнсацыі відавочныя: у тэксце пакінутыя толькі неабходныя словы. Няма параўнанняў, метафар. Тым не менш, зборнік вылучаецца высокім узроўнем мастацкай арганізацыі, і, напрыклад, у вершы, які даў назву кнізе, можна вылучыць фігуры, якія спрадвеку спадарожнічаюць паэзіі і называюцца грэцкімі словамі – мы можам знайсці тут анафару, эпіфару, эпізэўксіс.
СТАВЯЧЫ БАРЫКАДУ
Нам было страшна, калі мы пад абстрэлам
ставілі барыкаду.
Карчмар, жонка ювеліра, цырульнік,
адны баягузы.
Упала на зямлю службоўка,
выбіваючы камень з бруку, нам было вельмі страшна,
адны баягузы –
дворнік, ветэран, кіяскёрка.
Упаў на зямлю аптэкар,
цягнучы дзверы ад прыбіральні,
нам было страшна яшчэ больш, напарстачнік,
краўчыха, вагонаважаты,
адны баягузы.
Упаў хлопчык з дзіцячай калоніі,
цягнучы мех з пяском,
нам сапраўды
было страшна.
Хоць ніхто нас не прымушаў,
мы ставілі барыкаду
пад абстрэлам.
Свіршчыньска часта ўжывае прыём мікраманалогу альбо мікрадыялогу, намагаючыся ўкласці ў яго як мага больш інфармацыі. У вершы “Суседка сказала суседу” выяўленая карціна жыцця ў падвалах дашчэнту збамбардаванага горада. Гэтыя падвалы былі злучаныя пераходамі, прабітымі ў мурах, і стваралі своеасаблівыя катакомбы. Паняцці і звычаі, прынятыя ў нармальных умовах, зазнавалі пераацэнку. Грошы значылі няшмат: менш за харчы, якія зазвычай здабываліся падчас выправаў пад кулямі; вялікую каштоўнасць на абменным рынку набылі цыгарэты; гэтак жа і стасункі паміж людзьмі аддаліліся ад таго, што мы прызвычаіліся лічыць нормай; яны страцілі любыя ўмоўнасці, як аголены чалавек – шаты. Можна дапусціць, канешне, што ў вершы, які я зараз прачытаю, нас узрушае найперш падабенства да вельмі знаёмых сітуацый, бо і ў мірных умовах мужчыны і жанчыны ўступаюць у стасункі не абавязкова праз сімпатыю, часам – проста праз страх самоты:
СУСЕДКА СКАЗАЛА СУСЕДУ
Суседка сказала суседу:
– З таго дня, як забілі мужа, зусім не сплю,
толькі пачую стрэлы – з галавой пад коўдру,
усю ноч не сплю і трасуся пад тою коўдрай.
Я звар’яцею, калі сёння буду адна,
муж пакінуў па сабе цыгарэты, дык вы, суседзе,
заходзьце ўвечары.
Творы Свіршчыньскай уяўляюць сабой дзённік падзеяў, адноўленых праз шмат год, – гэта рэдкая з’ява ў польскай пасляваеннай паэзіі. Іншы паэт, Мірон Бялашэўскі, здзейсніў тое самае, але ў прозе, напісаўшы “Дзённік Варшаўскага паўстання”1. Па ягоных вершах не скажаш, што аўтар перажыў усё апісанае ў гэтай кнізе. Аднак, калі кніга выйшла, высветлілася, адкуль узялася паэтыка канкрэтнасці ў паэзіі яе аўтара. “Дзённік...” – гэта дакладнае, антыгеройскае і антыпатэтычнае апісанне распаду збамбардаваных дамоў, вуліц, чалавечых целаў, прадметаў штодзённага ўжытку, чалавечых уяўленняў пра свет. Сведка гэтага распаду мусіў, здавалася б, пісаць пасля вайны так, як паэт Бялашэўскі. Яго доўгі час не друкавалі, што не здзіўляе, бо цяжка знайсці паэзію, якая больш кантрастуе з афіцыйным аптымізмам ПНР. Яна выслаўляе недавер да культуры – гэтак жа, як паэзія цытаванага мной раней Ружэвіча; але гэта недавер перадусім да мовы, бо мова – гэта тая матэрыя, з якой шыюцца гарнітуры ўсемагчымых філасофій ды ідэалогій. Можна сказаць, што Бялашэўскі здзяйсняе картэзіянскую аперацыю ў тым сэнсе, што праводзіць рэдукцыю і спрабуе акрэсліць кола, хоць бы маленькае, вакол чагосьці, у што можна верыць. Выглядае так, нібы ён падзяліў рэчаіснасць на дзве прасторы: першая – “верхняя”, да якой належыць усё, што ўтварае культуру, а менавіта: храмы, школы, універсітэты, філасофія і палітычныя дактрыны, сістэмы ўлады, – і гэтак далей; а другая – “ніжняя” – жыццё ў яго самай што ні ёсць прыземленай штодзённасці. Людзі ідуць у крамы па пакупкі, карыстаюцца кубкамі, лыжкамі ды відэльцамі, сядзяць на крэслах, адчыняюць і зачыняюць дзверы, незалежна ад таго, што робіцца там, “наверсе”. Яны не дбаюць пра граматыку і сінтаксіс, разумеючыся з дапамогай мовы паўсловаў, сказаў, абарваных на палове, хрыпаў, маўчання, пэўных інтанацый. У межах гэтага “ніжняга”, штодзённага свету ды яго мовы якраз і хоча застацца Бялашэўскі. Ён падобны да рымляніна, які, сузіраючы заняпад Рыму, шукае ратунак у тым адзіным, што застаецца стабільным праз сваю скрайнюю простасць ды нядбаласць і таму здольнае множыцца на руінах дзяржаваў і імперый. Паэзія апошніх дзесяцігоддзяў паўсюль, не толькі ў Польшчы, закінула метры і рыфму, пачала раскладаць словы на марфемы, і ў гэтым плане Бялашэўскі вылучаецца хіба што радыкальным характарам сваіх твораў. Але ёсць у ім і нешта іншае: слухавы мімезіс, то бок, ён чуе ў “нізкай мове” варшаўскіх вуліц усе гэтыя “шумы, ашмёткі, працягі”2 і занатоўвае простую мову як ледзьве артыкуляванае мармытанне. На гэтай мове ён піша пра самыя нязначныя падзеі штодзённасці, пра сябе і сваіх знаёмых, мяшаючы верш і прозу, хоць мяжа паміж імі і сцертая ўжо настолькі, што адрозненні страчваюць сэнс. Усё разам гэта складаецца ў хроніку вуліц горада, у якім ён нарадзіўся, узгадаваўся – і разбурэнне, а пасля адбудову якога ён бачыў на ўласныя вочы. Асабіста мяне найбольш цікавіць дэмакратычнасць Бялашэўскага. Парадаксальным чынам у яго, як і ў паэтаў, пра якіх я казаў крыху раней, адбываецца разрыў коду багемы, г. зн. знікае прорва паміж паэтам і “сям’ёй чалавечай”. Гэта не азначае, што цяпер ён – “паэт для ўсіх”, бо ў пэўным сэнсе ён антыпаэт і паслядоўнік авангарду. На ягоным прыкладзе выяўляецца, што для паэта інтэгравацца ў натоўп – гэта зусім не значыць пагаджацца з густамі большасці. Проста Бялашэўскі не ізаляваны, ён выступае як прадстаўнік плебсу, не ўзвышаецца над рэштай і не трымае дыстанцыю; з персанажамі ягонай проза-паэзіі яго яднаюць цёплыя стасункі.
Маўленне, якое жанглюе асаблівасцямі канчаткаў і грае склонамі, не можа быць перададзенае замежнай моваю, і Бялашэўскі неперакладальны ў прынцыпе, пагатоў ён чым далей, тым болей схільны да ўрыўкавага, стэнаграфічнага пісьма. Адзін верш з яго ранняй творчасці дае, аднак, дастатковае ўяўленне пра пошукі ім стабільных, няхай і немудрагелістых з’яваў, такіх, як паход у краму:
БАЛАДА ПРА ПАХОД У КРАМУ
Спярша я выйшаў з пад’езду
па сходах,
ах, уявіце сабе, па сходах.
Потым знаёмыя незнаёмых
міналі мяне, а я іх.
Шкада,
што вы не бачылі,
як людзі ходзяць,
шкада!
Я ўвайшоў у сапраўдную краму;
свяцілі шкляныя лямпы,
я бачыў кагосьці, хто... ўсеўся,
і што чуў? Што чуў я?
Шоргат торбаў і як людзі гавораць.
Не, уявіце,
вы толькі ўявіце сабе –
я вярнуўся.
Распад, перажыты пад час вайны, відаць, таму пакінуў глыбокі след у польскай паэзіі, што парадак, устаноўлены пасля вайны, быў штучны, спушчаны зверху і знаходзіўся ў канфлікце з тымі натуральнымі повязямі, якія не распаліся, – такімі, як сям’я і парафія. Вызначальныя рысы польскай паэзіі апошніх дзесяцігоддзяў – пошук раўнавагі сярод хаосу і поўнай паняверкі; але гэта, здаецца, глабальны феномен, таму я не буду на гэтым спыняцца. Бялашэўскі выканаў, так бы мовіць, праграму-мінімум. Сюды ж можна аднесці і тыя моманты, калі паэт хаваецца ў свет рэчаў. Чалавечыя справы – яны неакрэсленыя і невымоўна горкія, у той час як рэчы дэманструюць стабільную рэчаіснасць: на іх не ўплываюць страх, каханне, нянавісць, яны не здольныя нам здрадзіць. Паэтычнае засваенне рэчыўнага свету абраў Збігнеў Герберт. Гэта стрыманы, нешматслоўны паэт з каліграфічнымі схільнасцямі. Ён – ілюстрацыя сказанага мной раней: польская паэзія сустракаецца з паэзіяй заходняй у тым, што і тая, і другая маюць справу з распадам; праўда, у рознай ступені і з рознай інтэнсіўнасцю. Герберт нагадвае Анры Мішо, аднак у сваіх “міфавершах”, як гэта называюць, ці ў “вершах пра рэчы”, набліжаецца да Франсіса Понжа. Вартая ўвагі розніца паміж Гербертам і Понжам палягае ў тым, што першы выяўляе асабістыя пачуцці, а другі як бы адпрэчвае сябе, ператвараецца ў безаблічнага назіральніка. За прадметам у Герберта адкрываецца абшар чалавечых бітваў і пакутаў, г. зн. крэсла ці стол каштоўныя таму, што ў іх няма нічога ад чалавека, і таму яны вартыя зайздрасці. Іх роля ў паэзіі дапускае наступнае разважанне: еўрапейская культура ўвайшла ў фазу, калі зніклі выразныя крытэры дабра і зла, праўды і фальшу і асобна ўзяты чалавек уадначассе зрабіўся цацкай магутных калектыўных рухаў, якія спрытна пераацэньвалі каштоўнасці, і такім чынам дзень пры дні чорнае рабілася белым, злачынства – ухвальным учынкам, відавочнае ашуканства – усеагульнай аксіёмай. Больш за тое, мова стала ўласнасцю ўладных людзей, бо яны манапалізавалі сродкі масавай інфармацыі і цяпер могуць на свой капыл мяняць сэнс словаў. Такім чынам індывід падстаўлены пад двайны ўдар. З аднаго боку ён мусіць думаць пра сябе як пра раўнадзейную грамадскіх, эканамічных, псіхалагічных дэтэрмінантаў і г. д. З іншага боку, яго аўтаномія парушаецца таталітарызмам. Такія акалічнасці робяць любое выказванне пра людскія справы размытым. У адным з вершаў Герберта наратар чуе голас сумлення, але не можа разабраць, шту гэты голас яму хоча сказаць. У іншым вершы, “Трэне Фартынбраса”, Гамлет прайграе праз свае “крыштальныя паняцці”, сінанімічныя няўменню жыць, і Фартынбрас вымаўляе пахвалу апартунізму. У процівагу гэтай чалавечай сферы, поўнай няпэўных постацяў, – гаворыць нам Герберт, – прадметы вылучаюцца цнотай “проста-быцця”: іх можна пабачыць, да іх можна дакрануцца, іх можна паспрабаваць апісаць. Ці не падобнымі былі матывы Франсіса Понжа, але ў яго зварот да рэчы значыў імкненне выйсці па-за межы псіхалогіі, у той час як рэч у Герберта – гэта элемент яго расправы з гісторыяй. Гісторыя прысутная ў рэчы ўжо фактам сваёй адсутнасці, то бок яна нагадвае пра сябе з дапамогай знака “мінус”, бо рэч ёй абыякавая.
КАМЕНЬЧЫК
Каменьчык
дасканалае стварэнне
ён роўны сабе самому
бароніць межы свае
мае ў сабе колькі трэба
каменнага сэнсу
з пахам які не нагадвае ні пра што
не абуджае ні вусцішы ні жадання
ягоныя жарсць і холад
слушныя й поўныя годнасці
і я адчуваю цяжкія згрызоты
калі бяру яго ў рукі
і ў яго шляхетнае цела
пранікае фальшывая цеплыня
Камяні не зробяцца свойскімі
да канца будуць глядзець на нас
светлым спакойным позіркам1
Чалавек, на жаль, не “роўны сабе самому”. Герберт чытаў філосафаў ХХ стагоддзя і ведае азначэнне, паводле якога чалавек – “той, кім не ёсць, і не той, кім ёсць”. Гэта, уласна кажучы, паводле Жан-Поля Сартра, робіць чалавека чужым прыродзе, заключанай у самой сабе, “сабе роўнай”, якая іначай называецца “être-en-soi”2. Яна “бароніць межы свае”, у той час, як чалавека адрознівае бязмежнае імкненне да выхаду за ўсемагчымыя межы. Такім чынам, твор Герберта палемічны і паказвае, што паэзія не павінна цурацца філасофіі, г. зн. мы не можам аднесці гэты верш да “чыстай паэзіі”.
Каменьчык свабодны ад пачуццяў – прычынаў пакут. У ім няма памяці пра мінулыя перажыванні, добрыя ці кепскія, у ім няма страху ці пажады. Чалавечы “запал”, чалавечы “холад” можна спалучыць са станоўчымі або адмоўнымі эпітэтамі, у каменьчыку яны “слушныя”, “поўныя годнасці”. Чалавек недаўгавечны, кароткачасовы, ён адчувае ў дачыненні да каменьчыка згрызоты сумлення, бо сам ён – “фальшывая цеплыня”. Апошнія тры радкі змяшчаюць у сабе важную алюзію палітычнага характару, хоць пры першым чытанні яе наўрад ці заўважаць. Каменьчыкі нельга “зрабіць свойскімі” –– прыручыць, а вось людзей – можна, калі гаспадар дастаткова хітры і ўдала скарыстоўвае метад бізуна і перніка. Прыручаныя людзі поўныя неспакою і няясных згрызотаў сумлення; яны не глядзяць вам у вочы. Каменьчыкі будуць глядзець на нас “светлым спакойным позіркам” да канца. Да канца чаго? – напрошваецца пытанне. Хутчэй за ўсё, да канца свету. Такім чынам, верш мае эсхаталагічную канцоўку.
Яшчэ адзін паэт паслужыць мне прыкладам тых нечаканых паваротаў і кульбітаў, якімі паэзія ўмее адказаць на выклік гісторыі. Гэта мой памерлы таварыш Аляксандр Ват. Ён пакінуў па сабе манументальную кнігу мемуараў “Мой век”, на гэты момант яна існуе толькі па-польску, але ідзе праца над англійскім яе перакладам. Гаворка ў ёй – пра адно жыццё, такое насычанае, што яго хапіла б на дзесяць, і пра асаблівую залежнасць індывідуальнага лёсу ад розных філасофій нашага стагоддзя. У маладосці – прыкладна ў 1919 годзе – Ват быў футурыстам. Пасля, у 1927-м годзе, – стаў аўтарам знакавага зборніка апавяданняў “Беспрацоўны Люцыпар”, якія безумоўна былі яскравым прыкладам “еўрапейскага нігілізму”. Неўзабаве, у 1929 годзе, ён зрабіўся рэдактарам галоўнага камуністычнага выдання міжваеннай Польшчы. Пасля таго, як у 1939 годзе Польшча была падзеленая паміж Гітлерам і Сталіным, Ват апынуўся ў савецкай зоне, дзе быў пасаджаны ў турму па абвінавачаннях у трацкізме, сіянізме і шпіянажы на карысць Ватыкана. Пасля гадоў турмаў і высылкі ў Сярэднюю Азію ён у 1946 годзе вярнуўся ў Польшчу, каб тут жа быць абвінавачаным у адступленні ад дактрыны сацыялістычнага рэалізму. Трэба яшчэ дадаць, што як асоба ён у роўнай ступені выхаваўся на юдаізме, каталіцтве і атэізме.
Такім чынам, Ват – гэта размаітыя грані еўрапейскай думкі польскага разліву, але думкі, ніякім чынам не заключанай у абстрактнай прасторы, калі не лічыць элементарных рэчаў: голаду, страху, адчаю, жадання. Наадварот, філасофіі ХХ стагоддзя Ват зазнаў на ўласнай скуры, у іх самай адчувальнай форме. Ён пабываў, як ён сам расказваў, “у чатырнаццаці турмах, у мностве шпіталяў, у безлічы шынкоў”, Ён увесь час граў ролі, навязаныя яму ўладнымі людзьмі: вязня, пацыента, выгнанца. Гэты досвед позна знайшоў увасабленне ў яго паэзіі. Па сутнасці, пасля свайго юнацкага футурыстычнага перыяду вершаў Ват амаль не пісаў, вярнуўшыся да паэзіі адно ў старасці, калі хвароба зняла з яго шматлікія абмежаванні. Тады ўзнік нечаканы ўсплёск, рэалізацыя яго таленту. Познія вершы Вата – гэта як бы выпадковыя нататкі чалавека, зачыненага ў “чатырох сценах свайго болю”, болю фізічнага, і да таго ж, чалавека, схільнага лічыць свае пакуты пакараннем, бо на ім – цяжкі грэх. Гэты грэх – звычайны для ХХ стагоддзя – апісвае ў сваіх мемуарах Надзея Мандальштам, кажучы, што паэту можна прабачыць шмат, але яму нельга быць спакуснікам, а менавіта – ужываць свой дар для папулярызацыі сярод чытачоў злачынных ідэалогій. Ват сувора асуджаў сваю нігілістычную дзейнасць дваццатых гадоў і сваю пазнейшую працу рэдактара ў камуністычным “Месенчніку літэрацкім”; гэты часопіс быў вельмі ўплывовым у Польшчы.
Капрызныя, вельмі суб’ектыўныя запісы – гэткія, прынамсі, з выгляду, познія вершы Вата. Ён гаворыць пра сябе. І ўсё-ткі ў сілу нечаканай перамены гэтая хроніка стаецца адначасова хронікай усіх пакутаў нашага стагоддзя. Прыклад Вата, здаецца, ілюструе маю тэорыю: маўляў у хвіліну, калі рэчаіснасць перарастае сродкі апісання рэчаіснасці, яна можа быць атакаваная толькі агульна, у сваіх адлюстраваннях, бо яны праступаюць у чыёйсьці суб’ектыўнасці. Верш “Каменьчык” Герберта дэманструе своеасаблівы метад ад супрацьлеглага – апавядае пра лёс чалавека, хвалячы супрацьпастаўленую яму мёртвую прыроду. Тэма “Міжземнаморскіх вершаў” Вата, якія ён напісаў у семдзесят гадоў, – мемуары чалавечай разваліны, хворага ветэрана вераў і дактрын, які пабачыў сябе на тле Французскіх Альпаў. Калі я не памыляюся, нямецкі філосаф Тэадор Адорна сказаў, што пасля халакосту паэзія немагчымая. У прыватным выказванні Вата не згадваюцца ані халакост, ані тое, што ён перажыў асабіста, як і мільёны іншых, у Расіі. Яго крык – сапраўдны крык Ёва – змяшчае толькі высновы, якія зрабіў з досведу стагоддзя той, хто выжыў. Гэтак жа, як у Герберта, прадметам тут стаецца мёртвая прырода.
Поўны агіды да ўсяго жывога, я сышоў у свет камянёў: тут
думаў я, свабодны, з вышыні і без пыхі сузірацьму куламесу
тамтэйшых рэчаў. Вокам каменя, сам камень, сярод камянёў і, як яны, чулы,
пульсавацьму – па ходзе сонца. Я сыйшоў у глыб я-каменя,
без руху, без мэты; астылы; прысутны ў згасанні прысутнасці – у халодных
забавах ветаха. Убываючы ўбыткам у клепсідры, раўнамерным,
няспынным і непадзельным, пясчынкаю да пясчынкі. То бок, падуладны
рытмам адно дня і ночы. Але –
ў іх ніякага танца, ніякай віхуры, ніякай буры: адно цыкл. І маўчанне.
Яны не стаюцца, яны ёсць. І толькі.
І толькі, я думаў, поўны агіды да ўсяго, што стаецца.
Якая паэзія можа быць у ХХ стагоддзі? Мне здаецца, што пошукі лініі, за якой распасціраецца толькі зона маўчання, прыводзяць нас да польскай паэзіі. У ёй, як нідзе болей, індывідуальнае сустрэлася з гістарычным, г. зн. падзеі, што адбываюцца з супольнасцю, паэт успрымае як нешта вельмі асабістае. Паэзія, такім чынам, не адасобленая, яна не чужаніца ў грамадстве. Тое, што патрэбны прыклад такой няшчаснай краіны, як Польшча, каб давесці, што “асацыяльнасць” паэзіі падлягае лячэнню, засмучае. Не ў меншай ступені прыклад польскай паэзіі дазваляе нам паглядзець збоку на пэўную рытуальнасць паэта, калі ён аддзелены ад “вялікай сям’і чалавечай”. Трэба адразу заўважыць, што вельмі няпроста падзяліць паэзію на “сваю” і “чужую”; калі і здзяйсняць гэты падзел, то толькі ўсведамляючы, што ён будзе не надта дакладны.
Каштоўны прыклад гэтага – санет Стэфана Малармэ „Le tombeau d’Edgar Poe” (“Магіла Эдгара По”), маніфест сімвалізму, які я згадваў у папярэдніх лекцыях. Эдгар По названы там “анёлам”, які хацеў „donner un sens plus pur aux mots de la tribu” – “надаць чысты сэнс словам племені”. Цікава, што менавіта тое, як ён ужываў ангельскія словы, тое, як ён складаў іх у вершы, сталася прычынай таго, што ў гісторыі амерыканскай паэзіі ён атабарыўся адно што на маргінэсе. Але міф патрабуе канфлікту паміж “анёлам” і “гідрай” натоўпу – чаму спрыяла і біяграфія Эдгара По, і адлегласць паміж Амерыкай і Францыяй. Вядома ж, з рамантызму бярэ пачатак ідэалізавання асобы, апантанай грамадзянскай місіяй, але самотнай, бо яе не разумеюць; гэта значыць, французскі сівалізм аказваецца своеасаблівай мутацыяй рамантычнай спадчыны. Калі, аднак, у рамантызме паэт меўся быць прарокам, правадыром, будзіцелем сэрцаў, дык тут з’яўляецца ідэя чысціні і абароназдольнасці, супрацьстаўленая вульгарнасьці і бруду. З аднаго боку, „l’ange”, „un sens plus pur”, з іншага „la flot sans honneur de quelque noir mélange” – “бессаромная хваля нейкай чорнай мазі”. Але ключавым ёсць, напэўна, заканчэнне санету: граніт магілы Эдгара По назаўсёды („á jamais”) павінен застацца памежным знакам („borne”), далей за які не сягнуць “чорныя палёты блюзнерства” („noir vols du Blasphème”).
Памежны знак назаўсёды. Здаецца, адсюль зразумела, чым санет Малармэ адрозніваеца ад рамантычнага. Дачыненне паэта з натоўпам апісанае як непарушнае, яно не падуладнае асобным акалічнасцям, якія змяняюць ход рэчаў. Больш за тое, грамадства ўяўляецца як нешта д а д з е н а е, як дрэва ці камень, надзеленае тым трывалым, замкнёным у сабе быццём, асабліва характэрным для мяшчанскай Францыі ХІХ стагоддзя. Менавіта гэты аспект ізаляванай паэзіі, узорам якой ёсць санет Малармэ, уражвае нас сёння, бо ён не адпавядае таму, штó мы даведаліся пра гісторыю ў ХХ стагоддзі. Грамадскія структуры не трывалыя, а наадварот, ім уласцівая хуткая зменлівасць, “ліючасць”, месца творцы не вызначанае раз і назаўсёды. Праўда, дзеля справядлівасці згадаем, што толькі на першы погляд Малармэ кажа тое ж, што і Гарацый, які называў сябе „Musarum sacerdos”, святаром Музаў, і сведчыў: „Odi profanum vulgus et arceo” – “ненавіджу просты народ і цураюся яго”. Гэта, аднак, аблуднае падабенства, паколькі тут умешваюцца розныя гістарычныя кантэксты.
Польскія паэты пераканаліся, што “гідра”, якая гэтак прыгнятае сімвалістаў, насамрэч вельмі слабая; іншымі словамі, усталяваны парадак, у межах якога адбываецца спрэчка паміж паэтам і натоўпам, можа перастаць існаваць у кожную хвілю. Санет Малармэ ў святле гэтага досведу выяўляе сябе тыповым творам ХІХ стагоддзя, калі цывілізацыя здавалася нечым непахісным. І, несумненна, польскія паэты могуць выставіць сур’ёзнае абвінавачанне сваім заходнім калегам, якія ў цэлым наследуюць тып мыслення, уласцівы ізаляванаму паэту. Гэта – абвінавачванне ў адсутнасці іерархіі пры ацэнцы з’яваў, што можна назваць наўпрост адсутнасцю рэалізму. У штодзённым значэнні “нерэалістычная” – гэта такая ацэнка, якая абапіраецца на хібнае ўяўленне пра факты. У сапраўднасці гэты эпітэт апісвае перамяшанне важных і няважных фактаў, г. зн. парушэнне іерархіі. Любая рэальнасць іерархічная проста таму, што чалавечыя патрэбы і беды, што пагражаюць людзям, самі ўкладаюцца ў іехархічную структуру. Нялёгка высветліць, шту знаходзіцца на першым месцы. Не заўсёды гэта хлеб, бо часта – слова. Не заўсёды найгоршая бяда – смерць, бо часта гэта – рабства. Аднак той, хто прымае, што такая схема існуе, паводзіцца іначай, чым хтосьці, хто адпрэчвае яе існаванне. Паэтычны акт змяняеца залежна ад таго, колькі фонавай рэальнасці ахоплівае свядомасць паэта. Гэтым фонам у нашым стагоддзі ёсць, на маю думку, крохкасць усяго, што мы называем цывілізацыяй ці культурай. Тое, што атачае нас тут, цяпер, ужо не ёсць непахісным. Гэтага ўсяго магло б не быць – і чалавек майстраваў бы паэзію з рэшткаў, знойдзеных у руінах, як гэта робяць цытаваныя мной паэты.
Пераклала з польскай Марыя Мартысевіч.
