_____________________
Сібірака.
Апавяданне |
У такое надвор'е мог адважыцца памерці толькі Сібірака... Пякучы ды траскучы выдаўся студзень. Яно і зразумела, калі ж яшчэ разгуляцца-пасваволіць зіме, як не на калядніцу? Маразы намертва схапілі зямлю ў абдыймы, зацуглялі яе, наравістую, звыклую апошнім часам вольна гуляць ды пасвіцца ледзь не праз усю зіму. Для людзей жа такая траскучая калядніца была ледзьве не канцом света. Проста зімы з гадамі сталі саплівымі, хлюпкімі, сентыментальнымі, прывыклі зімы плакацца з кожнае нагоды, з кожнае адлігі. Глабальнае пацяпленне ў прыродзе перадалося і людзям. Людзі зрабіліся іншымі: хлюпкімі, адліжнымі, бесхрыбетнымі – несапраўднымі. Яны баяцца высунуць нос на вуліцу, калі толькі слупок тэрмометра «зашкальвае» за... нуль.
Яны не рызыкуюць уступіцца ў лыжы ды гайсануць у заснежаны лес, каб парукацца з зімою, сустрэўшыся з ёй на цальніку, да якога вядзе адзіная сцежка-дарожка – лыжня. Толькі падлеткі яшчэ часам выскачуць з клюшкаю на возера, паганяюць шайбу, пакуль сонейка ў зеніце. У сонейка зімою дарога кароткая: зірк – і ўжо яно за даляглядам. І зноўку нашы хлопцы-хакеісты бягуць дадому – наесціся мамчыных духмяных дранікаў ды сесці зімаваць далей за камп'ютэрам. Усю восень, зіму людзі бездапаможна хварэюць, напрыдумвалі сабе розных курыных ды свінячых грыпаў, як яшчэ не захрукалі ды не закукарэкалі, з галавою завязлі ў пнеўманіях, у алергіях. А ўсё таму, што з прыродаю, зноў жа, рукацца развучыліся, навынаходзілі «зручнасцяў» розных, асабліва ж у гарадах, пазачыняліся ў тым камфорце, старанна задраіўшы люк, праз які трапляў да іх свежы ды вольны вецер. І ўжо выбачайце, паход на вуліцу нават па патрэбе зімою ўспрымаецца няйнакш як экспедыцыя ў Антарктыду.
Сібірака не хварэў ніколі. Дакладней, ніхто не бачыў, каб ён хварэў, сам жа скардзіцца на немачы розныя, і ўвогуле – скардзіцца гэты чалавек не прывык. Дый каму, калі ў нашай вёсцы не было ў яго ні сваякоў, ні дружбакоў. Не будзеш жа кожнаму сустрэчнаму слёзы ў кішэню пераліваць. Прыехаў ён да нас недзе ў васьмідзясятыя гады, з Поўначы. Затое і Сібіракам празвалі, бо для нашых мясцовых «калумбаў» што Поўнач, што Сібір – адзін край свету. Выкупілі з жонкаю Аленаю хацінку дальняга сваяка, які на той час памёр. Хаціна хоць і незайздросная – старая, недагледжаная была, але затое маленькая, спрытная. Утульнаю стане яна апасля, з кожным годам пераўвасабляючыся, ажываючы пад спрытнаю ды рупліваю рукою Сібіракі. Селі паўночныя госці ў тую хацінку дый прыкіпелі да яе. Жылі сціпла, як і ўсе ў нас жывуць, і, напэўна, дружна. Напэўна, бо ніхто вам не скажа дакладна, як там у іх усё было. Ніхто, акрамя двух-трох бліжэйшых суседзяў, не пераступіў парога іхняе хаты. Як бы якаясь мяжа вырасла на тым парозе, пераступіць якую не адважыліся, а ці й не захацелі нашыя вяскоўцы. Бывае так, а зараз нават і ў вёсцы ўсё часцей здараецца: людзі жывуць, адгароджаныя нейкімі нябачнымі межамі... Чалавек ходзіць побач, вітаецца з табою, часам усміхнецца ці загаворыць, а пераступіць тую нябачную мяжу, наблізіцца, пазнаць адзін аднаго часцей пры жыцці нам не выпадае. Дый сыходзяць людзі ў лепшы свет, так і застаючыся вечнаю загадкаю...
Зрэшты, у тае адчужанасці магло быць і іншае, больш празаічнае вытлумачэнне. У нашай вёсцы сяброў часцей заводзяць ля крамы: наліў не наліў, праставіў не праставіў. Сібірака ж быў мужыком крыху зажылістым ды сабе наўме. Хоць і бегаў ён у тую краму даволі часта, бо грошы ў дзеда вадзіліся, атрымоўваў жа пенсію ветэрана Вялікай Айчыннай, але бегаў то па кілбаску, то па смятанку для сваёй Алены, якая апошнім часам сядзела дома карчом, бо поўнасцю саслепла. Траяка ў дзеда на нуль-семку не пазычыш – дык які з яго сябар! Глядзеў Сібірака сваю Алену, нічога не скажаш, даглядаў як ляльку, і жыла яна за ім – як у Бога за пазухай. І ўся гаспадарка, хаця якая там гаспадарка: жывёлы ў іх не было, быў агародзік – на ім трымалася. Дзеду даўно за восемдзесят, а ён ужо на золаку, бывала, на вуліцы, у градах ці на двары. Сам закапае грады, сам пасадзіць, даглядае іх усё лета, а пад восень бярэцца саліць ды закатваць агародніну. Рукі ў яго худзюшчыя, як шчэпкі, пальцы пакручаныя – з вайны, з кантузіі, а неяк жа ўмудраўся стары працаваць спрытней, чым многія маладыя ды здаровыя. Яшчэ й за гэта яго ў вёсцы недалюблівалі. Ну, што тут скажаш, не любяць людзі працавітых ды руплівых. Яны – як бяльмо на воку. Перад імі – нібыта сорамна. Сорамна лайдачыць, сорамна гарэлку піць, лаяцца ды пляткарыць. Перад імі адчуваеш сваю заганнасць, а гэта напружвае... Усё ў Сібіракі ведала месца сваё, і ўсё ў яго выходзіла. Дроўцы, бывала, складзе ў граду -- залюбуешся, паленца з паленцам цалуецца. Траву ў дворыку, яшчэ не прычакаўшы тае касавіцы, дзед памалу састрыжэ... нажніцамі. Іду, бывала, ля яго хаты і думаю: вось бы дзеда нашага выбраць старшынёю сельсавета. Парадак быў бы ўзорна-паказальны ва ўсёй акрузе. Наш старшыня – нядбаліца. За дваццаць гадоў у вёсцы п'яны плот не знайшоў часу падняць, на могілках мерцвякі ў колле ваююць за зямельку, якой даўно ўжо там не хапае, а што ёсць і тая дзіччу зарасла. Старшыня ж умее хіба падаткі стрыгчы ды паперчыны адпісваць. І вечна яго ў сельсавеце нямашака, калі ні пайдзі. Хадзіў туды і Сібірака. Бо ў яго студня старая на двары была згніла ды засмердлася. Хацеў дзед, каб новы зруб, як вэтэрану, паставілі. Ды ўлады цікавіў Сібірака толькі ў траўні, калі наставаў час спакусіць-заманіць яго да помніка. Тады, каб сам не прыйшоў, мусібыць, на руках панеслі б. А дзедава студня нікому не балела. Я ўжо нават у «раёнку» збіраўся «стацейку» закінуць, хоць надта сумняваўся, што там прапусцяць гэткую «крамолу». І ўсё ж даабіваўся дзед парогаў, дамогся свайго, ці хто зверху начальства ў цемечка дзеўбануў – паставілі новы зруб. А як толькі зрабілі на студні накрыўку, так Сібірака яе на замок, замок на ключ, а ключ у кішэню. Ходзіць дый пасвіствае, дулю ў кішэні трымае, не пускае вяскоўцаў у студню сваю. Маўляў, не было каму парупіцца пра зруб, сядзелі-пасміхаліся, пакуль дзед па начальству бегаў, сядзіце й далей, няма чаго з г...нымі вёдрамі па ваду перціся. З характарам быў марак-сібірак. Казалі, ён пасля вайны на караблі служыў, вось і прывык, што мора па калена, што ўсё яму не само прыплывае, а трэба добра пагушкацца на жыццёвых хвалях. Поўзае дома, падлогу мые, справа звыклая, колькі разоў на караблі палубу драіў, калі быў малады. Састарэў Сібірака, але сам да старасці сваёй ніяк не мог прывыкнуць-прызвычаіцца і па-ранейшаму не шкадаваў сілаў і здароўя, якое з кожным годам усё болей неўзаметку давала крэн. Ды ён не плакаў і не ныў. Набудуе рукзак бялізнаю, за плечы і ў горад, у пральню подбегам бяжыць, а спрытненькі дзядок – невысокі, каржакаваты, і дужы яшчэ. У пральні яго ўжо ўсе ведаюць, дзяўчат папросіць, каб да паўдня, да «маршруткі» зрабілі яго заказ. Пагуляе дзед па горадзе і апоўдні з тым самым рукзачком за плячыма шыбуе дадому. А гаваркі, а радасны! Да кожнага з роспытамі прыстае, усім давесці штосьці спрабуе. Ці расказаць, як ездзіў у Піцер. У Піцеры ў дзеда кватэра, у якой, казалі, дачка на яго грошы зрабіла еўрарамонт ды ледзьве не брыльянтавыя унітазы сабе паставіла. У Сібіракі, казкі казалі, грошы куры не клявалі, усе іх, і «паўночныя», і ветэранскія, дзед гадамі збіраў ды ў банку складваў (вядома ж, не ў слоіку) і бомбу тым самым падклаў атамную дзецям. Ці падзеляць зараз сын з дачкою бацькаў капітал?! Казалі-вязалі, а нічога ніхто толкам не ведае. Дзед пра грошы маўчаў, як вады ў рот набраўшы, а калі штосьці пра Піцер і спрабаваў распавесці, не надта яго хто хацеў слухаць. Дадумаць пасля ды пераплесці на свой капыл прасцей і надзейней.
Апавядальнік быў ён неважнецкі, людзі стамляліся слухаць доўгія, як пуга, яго расповеды, даволі нудныя, яшчэ й з адметным паволжскім «оканнем» і надоўга ля Сібіракі не запыняліся. А вось аптымізму яго я гатоў пазайздросціць. Не ныць і не плакаць у яго гады ды з такім лёсам здалее не кожны. Слёзы на вачах у Сібіракі я пабачыў усяго двойчы. Першы раз – калі яго жонку Алену, разбітую паралюшам, выносілі з хаты на насілах ды клалі ў машыну «хуткай дапамогі». Ніхто не думаў тады, што яна вернецца. Алена й сама не спадзявалася. Ледзьве цеплілася жыццё на яе вуснах. Аднак жа, помніцца, гэтыя вусны прашапталі тады: «Простите, люди, прощайте...» Ніхто не думаў...
А на Сібіраку тым часам было страшна зірнуць, з ім, у адначассе ўчарнелым, састарэлым, адбылася дзіўная метамарфоза, зрабіўшы спрытнага, добра скроенага ды ладна сшытага мужыка лядачым дзядулькам. Але старая, надзіва, акрыяла, вярнулася дадому. Праўда, якое там акрыяла, калі з таго часу, сляпая і бадай нежывая, як кажуць, да ветру па нітачцы ходзіць. Ды Сібіраку дастаткова было проста бачыць жонку ў хаце жывою, каб зноўку набрацца сілаў ды акрыяць самому. Хто думаў, што не ён, а яна будзе галасіць над яго дамавінаю...
Другі раз павільгатнелі вочы ў Сібіракі, калі ён распавядаў мне пра сваю вайну. Было гэта летась. Мы ў вёсцы хавалі ветэрана вайны. Хавалі не на тых самых могілках, пра якія я казаў, што нябожчыкі ў колле па бур'яну гуляюць, а на іншых, на шубняцкіх, гэта ў суседняе вёсцы. Там прыгожа: светла, сонечна, бярозкі ў радок выстраіліся, як салдаты. Быў на хаўтурах і Сібірака. Падышоў ён да мяне раптам дый кажа:
– Слушай, Володя, как бы это и мне здесь возле Степана лечь, когда умру... Здесь так красиво, і просторно, и солнышко так светит ярко.
– Ды лёгка, – кажу, – Андрыянавіч, хоць я не ўлада, але... калі што якое не дай Бог, то мне ж не цяжка распавесці людзям пра ваша жаданне... Тым болей, якая розніца. Усё адно ў вас сваякоў не на тых кладах, не на гэтых нямашака. Дый на Поўнач вам ехаць у дамавіне, мусіць, нязручна.
– А ведь я же здесь вообче не прописан, – засумняваўся раптам Сібірака, – может быть, место надобно выкупать? Если что, так я же воевал за эту землю белорусскую. Тоже её освобождал...
Я ўсміхнуўся, ведаючы яго прыродную ашчаднасць:
– Не бядуйце, Андрыянавіч! Вызваляў, не вызваляў, дзякуй Богу, пакуль яшчэ хоць на тым свеце нам у вёсцы за зямлю плаціць не трэба. Пакуль не прыдумалі...
На тым і пагадзіліся. А яшчэ тады я замовіў з ім сустрэчу, праз месяц другі. Грэх было б не распавесці пра апошняга жывога ветэрана Вялікай Айчыннай у нашай вёсцы. Трэба было спяшацца, бо гэты, што ляжыць зараз у труне на жоўтым брустверы, ускрайку магілы, акурат тыдзень таму таксама даваў мне сваё апошняе «інтэрв'ю». Ён ніяк не мог выгаварыцца, ён распавядаў запар гадзіны чатыры, быццам бы спавядаўся мне, хаця які ж з мяне святар... І ніхто тады не падумаў бы... Але ж во нават не дачакаўся газеты з нарысам і са сваім партрэтам.
Трэба было спяшацца. Яны, ветэраны, зараз адыходзяць таксама нечакана і цэлымі ротамі, як і тады, у саракавыя. Смерць косіць іх, не зважаючы ні на чыны, ні на ўзнагароды... І спяшаўся я, аказваецца, нездарма...
Мы доўга сядзелі за столікам, на куханьцы, у яго спрытнай ды ўтульнай хаціне. Сібірака толькі што збегаў у краму і перад маім прыходам паспеў кульнуць франтавыя сто грамаў. Але ён цвёрда трымаўся на нагах, кіпеў супчык на газавай пліце, а пакуль кіпіць, дзед сцэджваў у мой журналісцкі блакноцік усё, што прыплыло ў галаву з далёкага незабыўнага дзяцінства ды юнацтва. Як з кулямёта страляў у першым сваім баі пад горадам Холм... Як вызваляў нашы Гарадок і Полацк, і Міёры, і Глыбокае... Як бег юнак у новенькіх хромавых ботах ды з ордэнам Чырвонай Зоркі на грудзях, а яго, між іншым, у вёсцы лічылі загінуўшым... Бег у роднае Даўгашчэлле, каб пахваліцца маці, прыбег, а ў хаце вокны крыж-накрыж забітыя. І бацькі абодва – на могілках ляжаць. «И пил солдат из медной кружки вино с печалью пополам...» Думкі пераскоквалі, словы блыталіся, і мы ледзьве дапаўзлі з ім па мінным полі майго блакноціка да Перамогі. Пасля я напісаў пра яго ў газету, але ці чытаў Сібірака тую пісаніну, не ведаю, бо праз тыдзень і яго раптам падкасіла. У дзеда здарыўся інсульт, і я ўжо не ведаў, як мне пачувацца, калі ж пасля маёй прафесійнае дапытлівасці ветэранаў косіць, як на вайне. І ці не я часам слугую тут Харону, прымасціўшыся ў яго чоўне? На шчасце, інсульт той аказаўся «мікра», і дзед хуценька, па-шустраму збег з бальніцы, асабліва пасля таго, як яму, расейцу, запрапанавалі далей лячыцца за грошы. Збег і тут жа Сібірака ўзяўся за сваё: касіў, палоў, насіў ды складваў дровы, ні на кога не спадзеючыся, дый надта не рызыкуючы грашыма шыкаваць. Зіма наперадзе, і хто ведае, як будзе, калі прыціснуць маразы...
І маразы прыціснулі. Усе казалі – як у Сібіры. Ды ці ж Сібіраку баяцца тых маразоў? У той дзень, казалі, ён тройчы шустра збегаў у краму, але ніхто не бачыў, каб ён браў там чаго мацнейшага за кефір. А назаўтра суседка, адчыніўшы ў хату дзверы, убачыла пасярод куханькі ўжо калянага дзеда і жонку яго ў горы несуцешным. Сляпая Алена так і не здолела выйсці з хаты ды паклікаць каго на дапамогу...
Сышліся суседзі, памылі дзеда, апранулі той ляпейшы касцюм, у якім хадзіў да помніка, чаравікаў добрых не знайшлі, дык абулі пакуль тапачкі ды прыкрылі сурвэткаю, шчасце, што адшукалі ў чужой хаце што-колечы заслаць на божую пасцель, балазе ўсё ў Сібіракі было чыстае, адпрасаванае, стараўся дзед як мог...
І доўга ляжаў ён на куце з перабітаю пераносіцай, якую пакалечыў, раптоўна паміраючы, калі заваліўся ды ўдарыўся аб рог стала. І хітра падглядваў правым напалову закрытым вокам, бо цікава ж, як тут ля яго варушыцца будуць. І ўсё чакаў Сібірака дачку і сына, якія вось-вось павінны прыехаць, тая з Піцера, а гэты з Масквы. І ляжаў бы ён на адзіноце доўга, прынамсі, пакуль не прыехалі дзеці, калі б тыя ж суседзі самахоць не наладзілі ля дзедавай труны «ганаровае варты» праз усю ноч. Бо бабулі ж адной у хаце не кінеш. А вёска – не ішла на хаўтуры. Людзі, хто нават заглядваў у хату асцярожна, на хвілінку, адчэпнага прысядуць дый ходу са двара. Смерць так і не парушыла таго нябачнага псіхалагічнага бар'еру, што ляжаў на парозе Сібіракавай хаты. Сунуўся быў сюды калгас са сваім сціплым вяночкам, але таксама хуценька змёўся, як пяткі яму падагрэлі. Парадавала Сібіраку вянком і суседка. Так два вяночкі і пільнавалі ўсю ноч цішыню на куце, ва ўзгалоўі...
А на кладах тым часам ваявалі ламамі мужыкі, расклалі вогнішча, бо не было як ні з рыдлёўкаю, ні з ломам прабіцца на той свет. Зямля ўпарцілася, не хацела прымаць ў магілу апошняга нашага ветэрана...
Праводзіла Сібіраку мо чалавек дзесяць. Большасць людзей ішло не за труною, якая калывалася на цесным крытым кузаўку, сціснутая між нейкімі газавымі балонамі, а крочыла паперадзе, з вянкамі ды крыжам. Вусцішна і няёмка было мне даганяць машыну з труною, лічы, у адзіноце. Але я ўпарта крочыў у хаўрусе з Сібіракавымі дзецьмі, апраўдваючыся сам перад сабою, што святая ж справа і хто ж яшчэ, калі не я?.. Хіба тых падлеткаў-хакеістаў, што таўкуцца на возеры, змусіш ісці за труною? Дык ці адрозніваюць яны вайну сапраўдную ад вайнушкі, у якую па вечарах гуляюць на «компіках»?.. Хто ж, калі не я, чыйго бацьку пад Серпухавым як не парвала фашыстоўская разрыўная куля... Мы ж усе кудысьці спяшаемся. Усе ж мы думаем, што не памрэм ніколі, бо смерць, калі што, забярэ любога, толькі не мяне...
Капрызіў вадзіла, ён таксама, мусіць, некуды спяшаўся і яўна не на хаўтуры, бо машына ўвесь час хацела бегчы куды шпарчэй, чым ішла працэсія, і стрымлівалі яе хіба што крыжаносец ды вяночніцы, абагнаць якіх было непамысна. Але на крыжах працэсія спынілася, нябожчык развітаўся з вёскаю, папрасіўшы выбачэння ў людзей – такая ў нас завядзёнка. Вянкі схавалі ў кузавок, туды ж закінулі і крыж. Вадзіла тым часам нервова сачыў, каб не «развянчалі» яму балоны ды не падрапалі кузава. І, калі Сібіракавы дзеці селі ў кузавок, раптам памчаў грузавічок, як да чорта на пасылкі. На кладах ужо чакалі далакопы, раз-пораз налівалі сабе да краёчкаў, пужаючы люты мароз... Ледзьве забралі з кузаўка труну, як грузавічок, бы сарваўшыся з ланцуга, пагнаў сабе назад у горад, забыўся ён пра жывых людзей, напляваў і на нябожчыка...
І жывыя пайшлі ў вёску пешшу, расціраючы на марозе шчокі ды шчасліва ўяўляючы гарачую поліўку і клёцкі на памінальным стале. І толькі нябожчык болей нікуды не спяшаўся, бо не трэба было гнацца ні ў Піцер па грошы, ні ў райцэнтр з рукзачком за плячыма, ні нават у вясковую краму па кефір для сваёй Алены. Сібірака -- справіўся. Тут, дзе ён захацеў улегчыся назаўсёды, пад бярозавым шыхтом, здавалася, ніколі-ніколі не заходзіць сонца. Зранку яно выплывае на ўсходзе, з-за вёскі, з полымя, падобнага да зарыва. Акурат такое зарыва ён, юны кулямётчык, бачыў пад Холмам, калі снарадамі разнесла ўшчэнт суседнюю вёску, а што ў ёй засталося – загарэлася. Сонца выплывае з полымя і няўхільна ўвесь час, як і яны, салдаты, колісь, імкне на захад. Яно ведае, што трэба абавязкова дайсці... І тады заўтра пачнецца новы дзень.
Люты мароз пасвіць па небе студзеньскае сонца. Ды зусім не страшна, а нават прыемна ляжаць тут на ўзгорку, хоць сабе і ў адным касцюмчыку і тых пакаёвых тапачках, якія дзеці «забыліся» памяняць яму на чаравікі, ці хаця б на хромавыя боты кшталту тых, у якіх вяртаўся ён з вайны. Не страшна і не холадна. Бо не баіцца Сібірака лютых маразоў...
|
