_____________________
Нічый Чарнобыль. Згадкі пра вясну 1986 года | “Перыяд паўраспаду стронцыю-90 раўняецца
дваццаці чатыром гадам…”
Р. П. Гейл, Т. Хаўзэр. “Абставіны”.
Пылу ўжо няма…
…Няма пылу – знесены… Магутны вецер падымае дробныя пясчынкі і сячэ імі па твары, па нагах, па грудзях: балюча, быццам прадзіраешся скрозь маліннік ці ажыннік. А між тым – я проста іду па горадзе, па Гомелю, і дзіўлюся: адкуль сёння такі вецер – рэзкі, тугі, настойлівы, нахабны… Чаму ён раптам узняўся і перамятае пясок з Украіны на Беларусь, з Беларусі – у бок Масквы? Якая такая нянавісць да Расіі абудзіла, падняла яго?
А тое, што гэта менавіта нянавісць, што за гэтым стаіць нешта нядобрае – адразу прыйшло ў галаву, як толькі я апынуўся на вуліцы пад гэтым нясцерпным ветрам, якога не памятаў з ранейшага жыцця, які нёс, мёў і перамятаў не пыл (пылу ўжо няма…), а драбочкі, драбінкі, каменьчыкі пяску, што бязлітасна сякуць адкрыты твар, б’юць па нагах, нават праз штаны... Я гляджу на ногі жонкі, толькі да калена прыкрытыя кароткай спаднічкай, і ўяўляю, як балюча ёй… А таму гэтым разам шпацыр наш па яшчэ нядаўна ўтульна-ўскраінных, пяшчотна-вясновых вулачках Гомелю быў нядоўгім – мы вярнуліся дамоў, не стрываўшы балюча-сякучага пясчана-пустэльнага ветру. Жонка пачала збірацца на працу, а я стаяў каля вакна і глядзеў, як вецер гоніць нізка па горадзе пясок, і як адзінокія мінакі закутваюцца ад яго ў каўняры бы ад дажджу ці снегу… Не – ад дробнага граду…
Я нічога тады яшчэ не ведаў, ні пра што не здагадваўся, але мне чамусьці было дужа кепска, нават вусцішна, быццам чуў я не скавытанне ветру за вакном, а чыйсьці ўсяленскі стогн-плач: ён лез у вушы, галаву, нутро, сціскаў у халодных далонях сэрца, здавалася, душыў за горла, не даваў дыхаць… Раней такога са мною не было, але ж не было ніколі і такога дзікага, неўтаймоўнага, пустэльнага ветру…
Я схамянуўся: што за навалач на мяне находзіць – на вуліцы сухмень і сонца, на вуліцы вясна, і на дрэвах прабіліся першыя пяшчотна-аксамітныя, кволыя лісточкі… (Ага, і менавіта іх цяпер сячэ гэты вецер з пяском! Ці не іхнія крыкі-стогны я чую?) За вакном падманна добра – так, але… Цісне і цісне сэрца туга невядома па чым, невядома чаму, ад чаго, з-за чаго… Нібыта не дома я цяпер, а недзе на могілках, і развітваюся з… тым, чаго ніколі ўжо больш не будзе, што ніколі ўжо не паўторыцца.
Што назаўсёды сышло ў мінулае…
Так, я нічога яшчэ не ведаў, ні пра што не здагадваўся тады, аднак я добра памятаю той гомельскі дзень і вечар 26 красавіка 1986 году, памятаю, што нічога не мог рабіць, бо немы крык, здавалася, запаўняў усё наваколле. Немы крык, з якім усё жывое і нежывое, нават пыл і пясок, імкнецца ўцячы ад бяды – гэтак, моўчкі, з вырачанымі вачыма, бягуць ласі і дзікі, ваўкі і казулі, зайцы і вавёркі ад бязлітаснага ляснога пажару; з такім жудасным крыкам адпаўзаюць ад яго вужы і мядзянкі, жукі і вусені, і з такім жа немым крыкам яны і паміраюць у ім…
Жудасць насілася ў той дзень над Гомелем, над Палессем, над усёю зямлёю, і я, не ведаючы, што і дзе здарылася, не падазраючы нават, што недзе нешта здарылася, адчуваў гэта. Як, думаю, сотні і тысячы іншых людзей адчувалі ў той момант роспач, што ўзялася ніадкуль, тугу, ад якой балелі сэрца і душа, смутак па невядома чым і кім…
І хацелася ашчаперыць галаву, закрыць вушы і вочы, зашыцца ў нейкую яміну, нару, шчыліну, сцяцца і замерці, альбо – бегчы адсюль, гэтаксама вырачыўшы вочы: бегчы, бегчы, бегчы…
Але – куды бегчы, навошта?.. Зноў і зноў я пачынаў супакойваць сябе. Кінь, дурань, разуй вочы: на вуліцы яшчэ сонечна (хоць і ветрана, хоць і вечар) і жонка збіраецца на працу, на дзяжурства: субота, вечар. Учора я, карэспандэнт сельгасаддзелу абласной газеты, вярнуўся з журналісцкага рэйду па Веткаўшчыне. Мне трэба пісаць нейкую лухту ў бліжэйшы нумар газеты пра “пасяўную”, пра тое, што вясновы дзень – год корміць, пра тое, што “час у поле, а сеялкі на прыколе”, што “патух агеньчык сацыялістычнага спаборніцтва” і што “красавік на двары, а яшчэ не ўся арганіка вывезеная на палі”… А мне не хочацца пісаць, і я ўсё адцягваю момант сядання за стол, за чысты аркуш паперы…
“Ну я пайшла”, – кажа жонка.
“Я цябе правяду да прыпынку…”, – чапляюся я за мажлівасць непісання лухты, за мажлівасць аддаліць хвілю пачатку “творчага працэсу”.
“Не, табе ж працаваць трэба, я сама…”, – і я застаюся адзін, сам-насам са сваім усясветным болем, які заглушае нават нежаданне пісаць. Зноў стаю каля вакна ў жыццё (?), і гляджу фільм пра тое, як, прыгінаючыся пад нясцерпным – у дзясяты раз кажу – сякучым ветрам, ідзе да прыпынку мая жонка, будучая маці маіх дзяцей, такая маленькая і безабаронная, такая адзінокая ў пустым наскрозь горадзе…
Пустым, бо якраз выходныя, і большасць людзей, учарашніх вяскоўцаў, цяпер на лецішчах ці ў родных вёсках – на агародах: што пасееш, тое і пажнеш, вясновы дзень і сапраўды год корміць, бо за Саветамі, амаль за семдзесят гадоў татальнае ўлады, мы дажыліся да таго, што крамы паўпустыя, мяса можна здабыць толькі ў спецкрамах, а курэй у гастраномах “даюць” ці, дакладней, “выкідваюць” хіба да вялікіх святаў, гародніну – можна набыць толькі на базарах і тое з такіх самых прыватных, а не калгасных, гародзікаў ці не з самога Каўказу. І таму надзея толькі на сябе: не вырасціш бульбы, капусты, буракоў, агуркоў, памідораў на сваіх шасці сотках ці на бацькоўскім падворку, не назапасіш на зіму – будзеш галадаць…
Так, большасць гараджанаў цяпер за горадам, на “прыродзе”, гарбацяцца пад гэтым сякучым ветрам з поўдня, з Украіны, здабываюць хлеб свой надзённы…
Пісаць “матэрыял” я так і не сеў у той вечар, не змог сябе прымусіць… Хадзіў з кута ў кут сваёй аднапакаёўкі, нешта чытаў, штосьці гартаў, глядзеў тэлевізар, спадзеючыся, што заўтра яшчэ адзін выходны дзень і нешта напішацца, паспею…
Вечар перацёк у ноч... Ноч была доўгаю, перамежанаю прачынаннямі і нейкімі жудаснымі снамі, снамі-кашмарамі, снамі-трызненнямі, але, зноў жа, ні з чым не звязанымі, і – проста снамі… А таму яны не запомніліся, запомніўся толькі незразумелы непакой і жах… Заўсёды страшна прачынацца сярод ночы і расплюшчваць вочы са святла каляровага сна ў чарноту пакою, ляжаць і з жахам думаць: дзе гэта я? Потым заўважаць абрысы вакна, мэблі і паступова разумець: я ж дома…
Пазней мне казалі пра такую ж жахлівую ноч амаль усе мае сябры, але ніхто з іх – як і я – не ўвязаў гэта ў адно і тым болей з… сусветнай трагедыяй, што адбылася ўжо ў Чарнобылі: кожны ўспрыняў тое бяссонне, як сваё асабістае, і прычыну шукаў толькі ў сабе.
І наступны дзень, нядзеля, быў у Гомелі гэткім жа сухім і ветраным: сухавейным. Месцамі зямля агалілася да току і стала цвёрдай бы асфальт: увесь пясок з гораду быў здзьмуты.
У другой палове дня, недзе гадзінаў у чатыры мы з жонкаю зноў выйшлі на традыцыйны шпацыр. Зямля прасіла дажджу, а яго не было, хоць па небе, высока, увесь час ішлі цяжкія шызыя хмары. Стаяла нейкая напруга ў паветры, у пошуме дрэваў, ва ўсім: такая, напятая бы струна, тугая напруга, што адчувалася яна проста фізічна. Як перад навальніцай, што павінна вось-вось праліцца з хмараў, але не пральецца ніколі.
Таму мы зноў скарацілі свой звычайны маршрут і вярнуліся дахаты нязвыкла стомленыя і панылыя.
І тады я нічога яшчэ не ведаў… Толькі потым, значна пазней, я прачытаю сакраментальныя радкі аднаго навукоўца, што ў тыя красавіцкія дні “вецер, на шчасце, дзьмуў не ў бок Кіева…” Той, хто напісаў іх, па савецкай традыцыі пісаў не думаючы, альбо думаючы толькі пра сваё: бо куды б ні дзьмуў у той дзень вецер, ён нёс толькі няшчасце нашай маленькай планеце Зямля… І ў першую чаргу маёй Беларусі…
…Так, я нічога не ведаў… А якраз у гэты час, нават у гэтыя самыя хвіліны (было прыблізна пяць гадзінаў хутчэй вечару, чым дня) 27 красавіка мае мама і тата, разам з землякамі вярталіся з экскурсіі ў Кіеў дамоў, і па найкароткім шляху да Хойнікаў праз горад атамшчыкаў Прыпяць, іх не пусцілі, бо адтуль, з Прыпяці, праз якую яны праехалі ўчора ранкам, паўзла бясконцая вужака аўтобусаў і машынаў з людзьмі, а туды, у бок гораду, ракой цяклі бронетранспарцёры, крытыя ваенныя машыны з салдатамі ў кузавах…
Яны, у сваім аўтобусе, таксама не ведалі, што здарылася. Аўтобус спынялі вайскоўцы з супрацьгазамі на баку і дзіўнымі белымі маскамі-павязкамі на тварах, як ва ўрачоў, і, без тлумачэння, моўчкі заварочвалі яго ўсё далей і далей улева, у бок Мазыра, а не Хойнікаў.
У аўтобус неяк убілася слова “эвакуацыя”, якое не вымавіць паляшуцкаму языку, але сэнс яго вядомы яшчэ з часоў вайны. А тут, у аўтобусе, было якраз найбольш дзяцей апошняй вайны, тых, каму ў саракавых было па 5-10 гадоў, і таму разам з гэтым словам усплыло і пасялілася другое яшчэ больш страшнае – “Вайна!..”
Якая вайна? З кім, навошта?!. Амерыка напала? А мо Германія зноў? Чаму салдаты тут, а не на мяжы, пад Брэстам? І як прарвацца дамоў скрозь гэтыя калоны-змеі аўтобусаў і машынаў, скрозь шарэнгі вайскоўцаў… Дамоў, у Беларусь – там жа дзеці, унукі… Дамоў, хутчэй дамоў!.. Бо страшна было глядзець скрозь шкло свайго аўтобусу на твары людзей у вокнах аўтобусаў, што йшлі насустрач з Прыпяці: ні адной усмешкі – якое там! – агаломшаныя, здзервянелыя твары, шырокавырачаныя вочы – ад нечаканасці, гвалтоўнасці ад’езду, ад неразумення, што адбываецца, і чаму іх некуды вязуць…
На адным з чарговых заваротаў-паваротаў кіроўца выскачыў да пажылога вайскоўца з зоркамі на пагонах, і той патлумачыў яму ціха, як пад сакрэтам: не вайна гэта, ніхто не напаў на нас, не хвалюйцеся: гэта – эвакуацыя, бо ў Прыпяці, на атамнай станцыі, здарылася аварыя, пажар, і таму людзей часова высяляюць далей ад бяды. Часова…
Пажар… Ад душы, ад сэрца трохі адлягло: так, аварыя гэта, пажар усяго толькі. Усяго толькі пажар, а не вайна… Гэта не ў нас, гэта тут, у Чарнобылі, на электрастанцыі… Нас не зачэпіць, не зачапіла, дома ўсё добра… І слова гэтае – эвакуацыя – гучала цяпер зусім па-іншаму: супакаяльна, проста і знаёма…
І тады трывожнае маўчанне пакінула аўтобус, усе разам раптам згадалі і наперабой пачалі казаць, што ўчора ранкам, у світанкавых прыцемках, калі стаялі яны на хойніцкім, беларускім, баку ракі Прыпяць у чаканні парому, каб пераправіцца на Украіну, да Янава – так у нас па-ранейшаму называлі горад атамшчыкаў Прыпяць, што паўстаў мейсцы весачкі з гэтакім назовам – бачылі ў тумане над горадам, так думалі – над горадам, у тым баку, дзе атамная станцыя – слуп агню: высачэ-эзны, за аблокі, кіламетровы мо, але зусім не страшны ім, быццам так і трэба… Прыгожы, сабака, сказаў нехта. Быў слуп той нейкага не чырвонага, а малінавага колеру, і нагадваў бачаны ў кіно пра Аладзіна вылет джына з лямпы, толькі наяве і ў касмічных маштабах. Вось-вось, здавалася, з'явіцца ён на небе і зарагоча на ўвесь свой аграмадны рот… І хочаш-не хочаш, ужо тады засталося ў іх адчуванне нейкай сваёй драбнаты перад гэтай магутнай сілай…
Так, бачылі, ба-чы-лі… Выходзілі з аўтобусу ў ранішнюю золь, каб палюбавацца незвычайнай “з'явай прыроды”. Любаваліся, і ніхто і не падумаў нават, што здарылася бяда, настолькі верылі ў “мірны атам”. Потым праехалі праз Янаў, які мірна спаў, міргаючы жоўтымі вочкамі светлафораў, і скіравалі да Кіеву, пабылі ва ўкраінскай сталіцы цэлы дзень – суботу, 26 красавіка – наведалі Лаўру, куды іх бабулі і дзяды з вёскі хадзілі пешкам: што там – нейкія паўтары сотні кіламетраў, за тыдзень туды і назад спраўляліся… Вясна, квецень, цёпла, весела, людзі гуляюць, шпацыруюць, дзеці смяюцца… Ніхто і нішто не сведчыла пра гора, што ўжо абрынулася на Беларусь ды Украіну… Не – на ўвесь белы свет, на ўсю планету Зямля… Нішто… Абсалютна!
Пераначавалі ў гатэлі, накупілі дадому прысмакаў ды падарункаў, каўбасы варанай, даўно нябачанай, набралі па 2.20: Кіеў дзяржавай забяспечваўся харчамі куды лепш, чым Гомель і нават Мінск – лічыўся горадам вышэйшай катэгорыі, як Масква і Ленінград… І з вясёлым гоманам ды радаснай узбуджанасцю выехалі дамоў.
І вось на табе – эвакуацыя… І з чаго? З пажару нейкага, бачанага на свае вочы ўчора… Калі б не гэтая трывожная мітусня, калі б не страх і жах, што наганяюць вайскоўцы ў форме ды калоны машынаў з засяроджанымі людзьмі ў іх, якія самі не ведаюць, навошта іх вайскоўцы сагналі-сабралі, пасадзілі ў аўтобусы і вязуць некуды. Калі б не страшныя іх, вялізныя, на паўтвару, вочы з-за аўтобусных шыбаў, з якіх неразуменне і роспач так і праменяць… Асабліва ў дзетак… Калі б не ўсеагульная замарач і не туман няведання, дык – нічога ж не адбылося: ну пажар, ну агонь, ну дым, ну і што! Вакол тое ж сонца і тая ж зеляніна… Радыяцыя, кажаце, можа быць? Усё ж – гэта атамная станцыя… Якая радыяцыя?! Дзе? Пакажыце нам яе… Няма... Не відаць… Не чуваць… Не пахне, не смярдзіць… Не пячэ, не коле…
Але навучаныя за амаль семдзесят гадоў савецкай улады падпарадкоўвацца, людзі скарыліся і выконвалі загады вайскоўцаў і міліцыянтаў, што самі яшчэ нічога не разумеючы, не менш рызыкуючы, бо прымаючы ўсё гэта за нейкія дзіўныя вучэнні, выконвалі загады начальства, якое… ведала калі не ўсё, дык шмат, але шукала начальства над сабою, каб тое ўзяло адказнасць на сябе… І замест таго, каб пачаць адсяленне жыхароў з той жа Прыпяці адразу ж, у першы дзень, праз некалькі гадзінаў пасля аварыі, (не – катастрофы!) – зрабіла гэта толькі праз паўтары суткі. Бо хацела планетарную трагедыю звесці да маленькай, утульнай бяды нязначнага рэгіёну, а спачатку і ўвогуле аднаго гораду энергетыкаў-ядзершчыкаў. І пакуль начальства вырашала, тысячы ні ў чым не вінаватых людзей увесь гэты час жылі пад смяротнай дозай радыяцыі, некаторыя, нічога не падазраючы, хадзілі нават любавацца пажарам… (Як часта ўжываю я слова “нічога”… Але няма ў мяне іншага слова, каб выказаць дакладна тую невядомасць, таямнічасць, недасведчанасць, што панавалі тады…) А тое, што радыяцыя распаўзлася ўжо напаўЕўропы, запаланіла-запоўніла сабою паўСвету, тая купка людзей вырашыла ўтаіць ад самога таго свету, але найперш ад сваіх людзей, ад саміх сябе… (Агаворка тут мая – ад саміх сябе не хавалі, а як потым стала вядома, свае сем’і начальства старалася вывезці адразу ж, альбо хоць папярэдзіць, каб засцерагаліся, пілі з вадою ёд ды не елі зяленіва і малочных прадуктаў… Ах, каб жа папярэдзілі тады людзей, хоць бы параілі піць разведзены вадою звычайны ёд, колькі хваробаў той жа шчытападобнай залозы ні ў чым нявінных дзетак можна было б пазбегнуць… Ау, таварыш Гарбачоў; ау, Раіса Максімаўна; ау, Слюнькоў; ау, фізікі-акадэмікі, атамшчыкі-ядзершчыкі…).
Дамоў мае бацькі і аднавяскоўцы прыехалі глыбокай ноччу. І калі даехалі, і ўбачылі родную вёску, якая спакойна спала, сёй-той нават таемна пусціў расчуленую слязу…
28 красавіка, панядзелак, раніца, планёрка ў рэдакцыі “Гомельскай праўды” – пра аварыю ў Чарнобылі ні слова, пра радыяцыю і небяспеку – тым больш. Нават пра пажар ці нейкае здарэнне на атамнай станцыі ніякой згадкі. Хоць за пару тыдняў перад тым, калі нешта здарылася на падобнай АЭС пад Смаленскам, кароткая гаворка была…
Рэдактар, як заўсёды, жартуе напачатку, і нічым не выдае (згадваю цяпер), што ён нешта ведае, хоць не ведаць ён не мог, бо – член бюро абкама, найвышэйшай улады і перад планёркай пабываў, як звычайна ў панядзелак, у абкаме на нарадзе, дзе не маглі не казаць, бо не маглі не ведаць, пра Чарнобыль… Потым сур’ёзнее, кажа, што нас чакае напружаны тыдзень: наперадзе свята – Першамай, трэба ствараць брыгаду па асвятленні яго, складаць спіс тых, хто будзе дзяжурыць у друкарні і хто будзе пісаць “рыбу” да свята, пра свята…
“Рыба” – гэта папярэдні рэпартаж са святкавання Першамаю ў Гомелі і вобласці, які пішацца загадзя (так рабілі за савецкім часам ва ўсіх газетах: ад “раёнкі” да “Правды”). Сцэнар свята складаецца ў ідэалагічных аддзелах абкаму, райкамаў: хто за кім ідзе, які завод (калгас) адкрывае дэманстрацыю (перадавік, дабіўся ганаровага права ў сацыялістычным спаборніцтве), які закрывае (ганьба, хоць яго ў адрозненне ад нейкіх іншых, зусім адстаючых, “дапусцілі”, што таксама гонар)… якія “здравіцы” гучаць з трыбуны, і хто з начальства на ёй “вітае” працоўных, хто якія сцягі, лозунгі ды партрэты (палітбюроўцаў, Леніна з Марксам-Энгельсам), нясе над калонаю па плошчы – усё, да драбніцаў, спланавана… Паводле гэтага сцэнару журналісты пішуць рэпартаж, ажыўляючы яго дзеясловамі цяперашняга часу: “выходзяць, ідуць, крочаць, нясуць, скандуюць, лунаюць, гучыць, вітае…”, і здаюць “рыбу” ў друк, у набор за дзень да свята: інакш газета не паспее выйсці назаўтра пасля яго – аператыўна паведаміўшы чытачам пра самую значную падзею ў жыцці савецкага народу і канкрэтнай вобласці…
“Аператыўна!” – якое важнае слова ў савецкай журналістыцы!.. “Трое суток не спать, трое суток шагать, ради нескольких строчек в газете” – гэта ўбівалі нам у мазгі. Між тым, пра трагедыю ў Чарнобылі ніхто нічога не ведае нават сярод журналістаў “органу абкаму партыі” бліжэйшага да Чарнобылю… Во ўменне хаваць праўду ад свайго народу… Аператыўна спрацавалі, нічога не скажаш: перакрылі ўсе каналы інфармацыі…
Цяпер гэта цяжка ўявіць, бо, зразумела, немагчыма тое зрабіць: век інтэрнету і мабільных тэлефонаў зрабіў сваю справу – любая навіна, нават самая непажаданая для ўладаў, аблятае планету ў лічаныя хвіліны. А тады – у нашай немалой вёсцы тэлефон быў толькі ў канторы саўгасу і на пошце. І каб пазваніць мне, маім бацькам трэба было б ісці на пошту, замаўляць размову, доўга чакаць злучэння… Навошта… І яны не званілі... А ўжо мне датэлефанавацца да іх зусім немажліва было... Між тым, цэнзура на радыё і тэлебачанні, у газетах была найжорсткай, папярэдняй: усё, што ішло ў друк і ў эфір, найстрога прасейвалася перад выхадам, і вось там, менавіта ў гэтых органах – цэнзуры – аператыўнасць была на ўзроўні: імгненна перадавалася інфармацыя, што даваць у друк, а пра што не проста выкрэсліваць, а паведамляць пра асобаў, якія гэта напісалі адразу ў КДБ: там разбяруцца, хто “зліў навіну”…
Толькі пад канец дня па рэдакцыі прайшла чутка, пра тое, што нешта нібыта здарылася на Чарнобыльскай атамнай станцыі. Не аварыя, а “нешта” – нейкі пажар, можа быць, выбух… Але гэта так – на ўзроўні шэпту між супрацоўнікамі, няпэўна і зусім не страшна… Відаць, рэдактар усё ж прагаварыўся камусьці з намеснікаў, а той шапнуў машыністцы-палюбоўніцы… Так, між іншым, без разумення і тым болей падкрэслівання небяспекі, што радыяцыя ўжо вакол. Чаго баяцца: не смярдзіць, не пахне, не коле, не пячэ... “На ўзроўні чуткі” – навіны таямнічай. Але ці мала такіх “навінаў” хадзіла тады сярод людзей, аднак у прэсу не трапляла, бо тая самая “перабудова”, якая ўрэшце і дала адносную свабоду слова, толькі-толькі пачала набіраць ход…
Так, у цякучцы, у падрыхтоўцы да свята, прайшоў і дзень 29 красавіка, а 30 маскоўская “Правда” ў малюпасенькай нататачцы паведаміла, што ў Чарнобылі адбылася, аказваецца, аварыя на адным з рэактараў электрастанцыі. Шараговае такое паведамленьне – зноў жа, між іншым, незаўважна, якое трывогі не выклікала, а сяго-таго, як і хацелі ў Маскве, нават і супакоіла… Тым болей, што, пісалася, “у цяперашні час радыяцыйная абстаноўка на электрастанцыі і прылеглай мясцовасьці стабільная, пацярпелым аказваецца неабходная медыцынская дапамога”. Як міла – “на электрастанцыі”. І яшчэ лепей далей: “Жыхары пасёлка АЭС і трох блізкіх населеных пунктаў эвакуаваныя”. “Пасёлак АЭС” – гэта горад Прыпяць, у якім на той час жыло каля 45 тысячаў (!) чалавек… Вось так спрытна ўмелі тады “падаць” важную інфармацыю, “зняць” напружанне і нервовыя чуткі. А што, і сапраўды навошта хваляваць народ перад найвялікшымі святамі. І што такое 45 тысячаў чалавек у 250 мільённай краіне, у якой ніколі не лічыліся не тое, што з тысячамі, а з мільёнамі людзей…
Першага траўня раніцай, недзе а дзясятай, мы з жонкай Людмілай паехалі ў вёску дапамагчы цешчы садзіць бульбу. Было сонечна зранку і так файна на прыродзе, так цёпла, а ў абед і спякотна, што я нават распрануўся і пазагараў, падграбаючы гной у баразну: вясновы загар, кажуць, самы карысны, самы лепшы…
Пасля працы мы з жонкаю прыселі на мяжу і ўбачылі, што на ёй паднялося ўжо квола-зялёнае шчаўе – кісленькае, смачнае. Назбіралі яго на першы вясновы боршчык і амаль шчаслівыя вярнуліся дамоў, у Гомель…
Жонка адразу пачала гатаваць на варыўні, а я ўключыў радыё. Ганяў па хвалях туды-сюды пакуль не натыкнуўся на незнаёмую радыёстанцыю на рускай мове. Скрозь трэск і шум пачуў, што гэта “Радыё Швецыя”. Перадавалі навіны. Дакладна паўтарыць пачутае не змагу, згадаю толькі сэнс запомненага: на Чарнобыльскай атамнай электрастанцыі на Украіне адбылася жахлівая аварыя – узарваўся атамны рэактар на чацвёртым энергаблоку. Радыяцыйнае забруджванне распаўсюдзілася па Украіне, Беларусі, прылеглых да СССР краінах. Зарэгістраванае нават у Швецыі. На Украіне і ў Беларусі, асабліва на Гомельшчыне, трэба як мага менш знаходзіцца на вуліцы, на адкрытым паветры, прымаць ёд, і асабліва берагчыся ад трапляння радыяцыі разам з ежай, а гэта значыць не ўжываць у стравах першую зеляніну: цыбулю, салату, шчаўе…
Гэтаму паведамленню паверыў я адразу. Шчаўе? Боршчык ужо быў гатовы – смачны, улюбёны вясновы пах расцёкся па пакоі, жонка рыхтавалася разліваць смакату у талеркі… Я ўвайшоў на варыўню, выхапіў з рук нічога не разумеючай жонкі рандэлак з баршчом, адчыніў дзверы ў прыбіральню і выліў боршч ва ўнітаз…
Такое блюзнерства жонка сцярпець не магла… Да істэрыкі, праўда, не дайшло, бо і яна была дужа ўражаная маім учынкам: “Што такое? Што здарылася? Што з табою?” – чыталіся пытанні ва ўсёй яе постаці… “Радыяцыя, – сказаў я, там – радыяцыя”, “Якая радыяцыя? Дзе?”, “У шчаўі… Па радыё сказалі, што ў Чарнобылі ўзарваўся атамны рэактар і нельга есці вясновую зеляніну…”
Сяк-так, сам яшчэ да канца не разумеючы, я патлумачыў жонцы ў чым справа… Так і ў нашае жыццё, нарэшце, на поўным сур’ёзе ўвайшло гэтае страшнае слова – радыяцыя…
А па тэлевізары паказвалі шчаслівых людзей з кветкамі і шарыкамі на першамайскім парадзе… Усмешкі, шчаслівае памахванне рукамі ў аб’ектыў: нас здымаюць… У Маскве, у Кіеве, у Мінску, у Гомелі, у Хойніках, у Брагіне, у Нароўлі… “Няхай жыве Першае Мая – свята ўсяго прагрэсіўнага чалавецтва!”, “Няхай жыве савецкая прэса – самая праўдзівая прэса ў свеце!”…
Але страх пасяліўся ўжо не толькі ўва мне… Пэўна, тое Радыё Швецыя пачуў не адзін я, нездарма потым з'явілася показка: “У армянскага радыё пытаюць – ці можна было пазбегнуць аварыі на Чарнобыльскай АЭС? Можна было, – адказвае армянскае радыё, – калі б шведы не прабалталіся…” Вось так: шведы прабалталіся…
Схаваць за “жалезнай заслонай” ад усяго свету інфармацыю не ўдалося. Чарнобыль – гэта не Чалябінск, гэта Еўропа, а радыяцыі, як вядома, межы не перашкода… Аднак спытацца ў кагосьці пра тое, што здарылася, мажлівасці не было. Але тады, памятаю і паўтару: паведамленню шведаў я і сапраўды паверыў без сумненняў, тым болей па радыё казалі, што радыяцыяй забруджаныя нават пашы паўночных аленяў, і самі алені пацярпелі – іх рэжуць, але ў ежу не выкарыстоўваюць, мяса знішчаюць… Дзе Швецыя ад Чарнобыля, а дзе мы – адразу падумалася. І калі ў іх так страшна, то што тады ў нас…
Па дарозе да кватэры зазірнуў у паштовую скрынку, забраў газеты. Згадаў пра іх толькі цяпер. Ну і што там: як-ніяк прайшло пяць дзён пасля аварыі. Чытаць няма чаго – перадсвяточныя рапарты аб поспехах, і толькі ў “Советской Белоруссии” паведамленне “Ад Савету Міністраў СССР”, якое пачынаецца зноў жа па-езуіцку: “Як ужо паведамлялася ў друку (дзе? калі? адна нататачка ў “Правде”), на Чарнобыльскай электрастанцыі (зноў – “электрастанцыі”), размешчанай за 130 км на поўнач ад Кіева, адбылася аварыя. На месцы працуе ўрадавая камісія… Паводле папярэдніх звестак, аварыя адбылася ў адным з памяшканняў (!) 4-га энергаблока і прывяла да разбурэння будаўнічых канструкцый (!) будынка (!) рэактара, яго пашкоджання і некаторай (!) уцечкі радыеактыўных рэчываў...” І далей: “У выніку прынятых мераў за мінулыя суткі выдзяленне радыеактыўных рэчываў паменшылася, узроўні радыяцыі ў раёне АЭС і ў пасёлку знізіліся”. І каб ужо зусім супакоіць беларусаў: “Некаторыя агенцтвы на Захадзе распаўсюджваюць чуткі аб тым, што нібыта пры аварыі на АЭС загінулі тысячы людзей. Як ужо паведамлялася, загінулі два чалавекі, шпіталізавана ўсяго 197; з іх 49 пакінулі шпіталь пасля абследавання. Праца прадпрыемстваў, калгасаў, саўгасаў і ўстаноў ідзе нармальна.”
А вось гэтыя словы якраз і насцярожылі больш за ўсё, бо за савецкія часы мы навучыліся чытаць “між радкоў” і верыць “чуткам”, што распаўсюджваюць “заходнія агенцтвы”. Альбо вывучаць тую ж замежную філасофію і нават літаратуру з падручнікаў па крытыцы тых самых філасофіі і літаратуры, не чытаючы самі тэксты. І калі нас супакойвалі, тым, што Захад “клявешча”, мы хутчэй верылі заходнім “клеветнікам”, чым нашым “праўдарубам”-прапагандыстам…
2 і 3 траўня прайшлі ў безвыніковым імкненні датэлефанавацца да родных у Хойніцкі раён, у вёску Вялікі Бор, ад якой да Чарнобыля менш за восемдзесят кіламетраў… Зразумела, на пошту, дзе працавала паштальёнкай суседка, каб пагаварыць хоць з ёй, як там бацькі, якая сітуацыя і падказаць, пераказаць хоць той мізер, які ведаў я. Аднак, улады зрабілі выходнымі чатыры дні – з першага па чацвёртае траўня – і пошта, зразумела, не працавала. Да таго ж, я ведаў, што на гэтыя дні ў маю вёску вярнуліся сёстры з Мінску і Горадні, і разумеў, што яны нічога не ведаюць пра тое, што адбылося зусім недалёка ад іх…
Дазваніцца так і не змог: і не таму, што пошта не працавала – увесь час ішлі кароткія гудкі, маўляў, “лінія перагружаная”… Яшчэ адна “хітрасць” уладаў, каб інфармацыя не распаўсюджвалася ні ў адзін, ні ў другі бок.
4 траўня быў Вялікдзень і менавіта ў ноч з 3 на 4 траўня пачалося адсяленне жыхароў з беларускіх прычарнобыльскіх вёсак Брагінскага, Хойніцкага, Нараўлянскага раёнаў – з гэтакзванай трыццацікіламетровай зоны… Нарэшце пачалося – праз тыдзень пасля катастрофы… Нарэшце, бо некаторыя вёскі знаходзіліся менш чым за дзесяць кіламетраў ад выселенага украінскага “пасёлка” Прыпяць…
Пішу гэтыя радкі больш чым праз дваццаць гадоў пасля трагедыі і думаю, колькі людзей можна было б уратаваць ад хваробаў і заўчаснай смерці, калі б адсяленне пачалося своечасова… Пэўна, кожны дзень, кожная дадатковая гадзіна, праведзеная тады ў прычарнобыльскіх вёсках, прыбаўляла сотні і сотні смерцяў у бліжэйшым часе… Ведаю гэта дакладна, бо ў маёй роднай вёсцы, куды таксама перасялілі “чарнобыльцаў” з-пад рэактару, сёння не засталося сярод жывых фактычна ніводнага з адселеных…
Першымі скасіў Чарнобыль мужчынаў, якім было пад пяцьдзесят (казалі землякі, што смерць да здаровых, здавалася б, мужчынаў: што такое сорак пяць гадоў? – прыходзіла раптоўна: ішоў з вядром па ваду ў калодзеж, упаў і не падняўся больш, ішоў з касою ў луг і… лёгкая смерць, а заставаліся дзеці, першыя маленькія ўнукі… яшчэ б жыць ды жыць…) Потым смерць прыбрала старэйшых мужчынаў, а затым дабралася да жанчын. Цяпер косіць дзяцей і ўнукаў “чарнобыльцаў”…
І колькі яшчэ будзе касіць?.. Вучоныя кажуць, што нават праз 200 гадоў утрыманне цэзію ў нашай зямлі зменшыцца ўсяго толькі на 1 адсотак… А стронцыю-90, амерыцыю-241, плутонію… Перыяд паўраспаду, да прыкладу, плутонію-239 – 24 тысячы 390 гадоў… А выпала на нашую зямлю ці не ўся радыяцыйная “табліца Мендзялеева”… І па сёння на забруджаных землях жывуць і працуюць, вырошчваюць “чыстую прадукцыю” сотні тысячаў людзей, у якіх адабралі ўсе ільготы і паехаць цяпер на “аздараўленне” не кожнаму па кішэні… І працягвае Чарнобыль збіраць сваю даніну, карыстаючыся беспрынцыпнасцю і абыякавасцю чынавенства…
Але вяртаюся да тых дзён. Вось што распавядалі мне потым сёстры…
Зразумела, ніякой інфармацыі пра тое, што насамрэч адбылося ў Чарнобылі, у іх не было. Маці з бацькам, вядома ж, расказалі пра паездку ў Кіеў і пра бачанае па дарозе туды і назад, але вера ва ўлады была такая, што ніхто і не падумаў, што страшную праўду ад іх будуць утойваць: маўляў, калі б там было нешта сур’ёзнае, а не проста пажар, то сказалі б, папярэдзілі…
Пажар – ну дык ці такі ўжо страх той пажар для тых, хто далёка… У Прыпяці – так, страшна, таму і высялялі, а тут...
І зноў жа: чаго баяцца – не пячэ, не коле… Дзе тая радыяцыя – пакажыце! Чаго баяцца? Не баяўся і мой бацька, які служыў пад Чалябінскам у канцы 1950-х і ўдзельнічаў там у дэзактывацыі забруджаных радыяцыяй земляў, а потым у калгасе доўгі час кіраваў гэтакзванай “Грамадзянскай абаронай” і штогод па некалькі разоў ездзіў на семінары па гэтай самай абароне і прывозіў адтуль дзясяткі розных прыгожых (зусім не страшных, здавалася мне малому) каляровых плакатаў з ядзернымі выбухамі – белымі воблакавымі грыбамі – на іх, рознымі антырадыяцыйнымі прыборамі ды тэхнікай, са схемамі эвакуацыі гараджанаў у вёскі... Страшнымі былі хіба намаляныя ногі і рукі з радыяцыйнымі ранамі-апёкамі… Шмат часу дзяцінства майго прайшло між гэтых плакатаў, але бацька, што, здавалася б, ведаў, якую бяду нясе радыяцыя, таксама быў спакойны, бо, камуніст са стажам, больш за іншых верыў у тое, што калі б здарылася нешта страшнае, партыя папярэдзіла б…
Пагаварылі тады між сабою тата і мама і супакоіліся… Займаліся звычайнымі вясковымі вясновымі справамі. А калі прыехалі на святочныя выходныя дочкі, скарысталі тое і пасадзілі бульбу.
Але Чарнобыль вярнуўся да іх – ён ужо стаў іх лёсам, хоць яны пакуль яшчэ гэтага не разумелі – вярнуўся позна ўвечары 3 траўня… Дагнаў іх, каб назаўсёды ўвайсці ў жыццё…
Мама, як звычайна, у “чырвоную суботу” падрыхтавала ўсё неабходнае да Вялікадня. А трэба сказаць, што нягледзячы на амаль сямідзесяцігадовае панаванне камуністаў, Вялікдзень, а дакладней – Паска, заставаўся ў нас самым галоўным святам: да яго рыхтаваліся загадзя так, як да ніякога іншага. Пачыналі яшчэ з зімы: калі забівалі кабана, то адкладвалі да Паскі самыя лепшыя кавалкі – паляндвіцы, адно сцягно ці лапатку, каўбасы… Усё гэта прыпраўленае добра і ўкручанае ў марлю з першым цяплом вывешвалі на сонца на паддашку, каб выветрылася і правялілася. Частку за пару тыдняў да свята, “капцілі” – вэндзілі – у самаробных капцільнях на агародах. Свежае мяса тушылі і запякалі ў цесце ў печы. Перад Паскай былі асаблівыя дні – чысты чацвер, потым… “вялікая, страсная” пятніца, затым “чырвоная субота” – любімы дзень, дакладней, вечар і ноч, моладзі… У чацвер усе прыбіралі, зграбалі смеццце і мінулагодняе лісцё і палілі яго, падмяталі двары, мылі падлогу ў хатах, хадзілі ў лазню…
У пятніцу і больш у суботу мама звычайна гатавала прысмакі на ўсе бліжэйшыя дні, бо ў нядзелю і панядзелак гатаваць (працаваць, увогуле, рабіць нешта) – нельга было. Фарбавала ў цыбульным шалупінні яйкі, пякла найсмачнейшыя булкі, а ўжо салатаў рабілася, катлетаў, галубцоў, рыбы ды мяса смажылася…
Для палешукоў важна было, каб у кожнага з іх дома было не горш, чым у іншых людзей. Да Паскі, звычайна, усім дзецям і сабе купляліся абноўкі, хросныя бацькі хадзілі да сваіх “дзяцей”-хрышчэнікаў з падарункамі і цукеркамі…
Ах, мама, мілая мама, дарагая матуля! Згадваю прысмакі, прыгатаваныя табой… І не толькі да святаў, але асабліва да гэтых дзён – да Паскі… І я таксама заўсёды стараўся прыехаць на Вялікдзень дамоў, але ў той раз не змог: з працы не адпусціла чарада тагачасных дробных турботаў…
Але, вяртаюся ў вёску… Словам, тыя дні па прыездзе з Кіеву, прайшлі для маіх родных у звычайнай працы, клопатах і радасным чаканні свята… І вось яно…
Вечар суботы, перад усяночнаю моладзь за вёскаю, у розных канцах распальвае вялізныя вогнішчы (дзеля гэтага загадзя назапашваюцца дзясяткі трактарных і аўтамабільных шынаў-“пакрышак”); скача ля іх, весяліцца, хлопцы ціскаюць дзяўчат, дзяўчаты павіскваюць, але дамоў не збягаюць… І тут у вёску ўваходзіць калона аўтобусаў… з перасяленцамі…
Зрэшты, так, “перасяленцамі”, а яшчэ страшней – “чарнобыльцамі” – іх назавуць потым… А цяпер – проста з людзьмі: узбуджанымі, усхваляванымі, якія самі не разумеюць, што адбываецца. Ім сказалі праз дзве гадзіны сабрацца ў цэнтрах іхніх вялікіх і маленькіх вёсак: ля крамаў, сельсаветаў, праўленняў калгасаў, узяўшы з сабою самае неабходнае: дакументы і харчоў на адзін дзень, і найстрога забаранілі браць нейкія іншыя патрэбныя рэчы, бо, сказалі, што ад’едуць яны на пару дзён. І яны так і пакінулі ўсё нажытае ў сваіх хатах, пагрузіліся з плачам у аўтобусы, прадчуваючы, што гэта ўсё не проста так, але нават і не падазраючы, што з'язджаюць з родных селішчаў назаўсёды…
Да бацькоў маіх на пастой выправілі вялікую сям’ю з вёскі Масаны, што за шэсць-восем кіламетраў ад чарнобыльскага рэактару: дзед, бабуля, дачка іх з мужам, унукі… Яны згрувасцілі ў кут свае дробныя рэчы, самі чорныя ад гора і ад сораму, што вось так да чужых людзей зваліліся, якія да свята рыхтаваліся, сядзелі на крэслах моўчкі, не рухаючыся, і зыркалі на маіх бацькоў, якія таксама агаломшаныя, спачатку не ведалі, што рабіць з гэтымі людзьмі, як да іх падступіцца…
Але свята ўрэшце рэшт усіх прымірыла і пазнаёміла... Свята ёсць свята, а гора ёсць гора… Назаўтра раніцай селі за стол і перазнаёміліся, выпілі па чарцы за Паску і разгаварыліся…
У перасяленцаў рэфрэнам праз усю размову гучала жаданне хутчэй вярнуцца дамоў, дзе так добра жылося, дзе засталося дагледжаная сядзіба і ўсё-ўсё нажытае гадамі працы. І не было ў іх сумнення, што адсяленне гэтае часовае, не пускалі яны ў сябе пакуль думак, не хацелі ўпускаць, пра тое, што больш ніколі яны не вернуцца да роднага котлішча. Ды і як было іх пусціць у галаву, тыя думкі, надта ж хуткацечна ўсё адбылося: яшчэ ўчора ранкам рыхтаваліся яны да святкавання Паскі, як у вёску панаехала нейкага начальства і вайскоўцаў. Па двое-трое пайшлі па хатах. “Жыць тут часова нельга”, – казалі яны і давалі на зборы гадзіну. Не ўсе з жыхароў паспелі і апамятавацца, настолькі хутка ўсё адбылося, хоць апошнія дні, назіраючы за тэхнікай і вайскоўцамі, якіх панаехала сюды тысячы, падазравалі, што дабром гэта не скончыцца. Сагналі, пагрузілі на машыны хатнюю жывёлу: кароў, свіней. А яшчэ праз дзве гадзіны яны ўжо сядзелі ў аўтобусах з невялікімі клункамі ў руках: змена бялізны, харчоў на адзін дзень, дакументы, грошы… І ўсё. І тое строга-настрага ператрэслі вайскоўцы… У гэтай строгасці было прадчуванне, што не ўсё так проста, як хочуць, каб выглядала, начальнікі. Але куды было дзявацца людзям простым… Сабраліся, і зноў жа, хоць нішто не выдавала на развітанне з родным домам назаўсёды, у сяго-таго, калі глядзелі на родныя хаты з вакна, на вачах паказаліся слёзы. (Потым казалі, што ў іншых месцах была істэрыка, былі плач і праклёны – можа быць, можа быць, аднак большасць усё ж моўчкі развітвалася са сваёй радзімай назаўжды, без крыку і гвалту, бо надта ж моцнай была вера на хуткае вяртанне, адно баяліся, каб за час “адлучкі” не палазілі па хатах злодзеі…). Крычалі пеўні, гаўкалі сабакі і беглі ўслед за аўтобусамі каты… “Вайна, дый годзе”, – казаў дзед, які памятаў вайну і шкадаваў цяпер толькі пра тое, што пакінуў свайго любімага сабаку Рэкса ля будкі прывязаным на металічным ланцугу… Забыўся, забегаўся… Як ён там адзін, галодны? Куры, што куры – разбрыдуцца, выграбуць сабе корм, знойдуць, і кот знойдзе, а вось сабака няспушчаны з ланцуга, загіне… І дзед, сам таго не заўважаючы, казаў пра яго ўжо ў мінулым часе: “От добры сабака быў, от добры…”
Перасяленцы пажылі ў нашай хаце тыдзень, пасябравалі з бацькамі, а потым іх зноў пагрузілі ў аўтобусы і некуды павезлі. Вядома ж, не дадому… Казалі, у Жлобінскі раён. Больш іх ніхто не бачыў.
Тут варта зрабіць чарговае адступленне: калі стала зразумела, што адсяленне не часовае, а назаўсёды – а гэта было тады, калі адсялялі па другому ўжо, па трэцяму колу – то многія прасілі, каб на новым месцы сялілі іх разам: усёй вёскай ці хоць бы вуліцай у новай вёсцы, а не падзялялі і не раскідвалі па некалькі сем’яў, не перамешвалі чужых сярод чужых. Але не паслухаліся ўлады: “рассялілі”, раскідалі жыхароў 415 вёсак з “зоны” па тысячах вёсак і гарадоў Беларусі, распылілі іх памяць і памяць пра іх… А кожная ж вёсачка унікальная сама па сабе – аўтэнтычны і непаўторны свет са сваімі традыцыямі, адметнай мовай, паданнямі і легендамі, са сваімі назвамі навакольных мясцінаў, урочышчаў, ручаінак, крынічак, палёў… І праз дваццаць чатыры гады, так ніхто і не сабраў чарнобыльскую спадчыну, не стварыў усебеларускі музей-пантэон па загінулых, зніклых вёсках…
Так, не прыслухаліся да просьбаў “чарнобыльцаў”, не пасялілі разам, а раскідалі па ўсёй Беларусі…
Тое, што гэтага ўлады не зрабілі, і не пайшлі на саступкі перасяленцам, сведчыць пра іх “дальнабачнасць” і дасведчанасць наконт наступстваў аварыі. Як ужо казалася, большасць “чарнобыльцаў” з беларускай зоны адсялення – трыццацікіламетровай – пакінула гэты свет у наступныя дзесяць-пятнаццаць-дваццаць гадоў пасля “пераезду”. Не заўважыць за гэтым трагедыйнай тэндэнцыі дапамагла якраз тая самая “дальнабачнасць”: калі б паміралі цэлымі вёскамі і вуліцамі, пакідаючы пустыя дамы, гэта адразу ж кінулася б у вочы, а так паміралі “чарнобыльцы” паціху, патроху, амаль незаўважна, не псуючы агульную статыстыку нават на ўзроўні аднаго раёну, а то і сельсавету, вёскі...
Улады зрабілі тады ўсё, каб было ціха, спакойна і знешне нішто не казала пра вялікую бяду, што навісла над краем. А між тым, становішча было не такім простым, як магло падацца тым, хто жыў тады ў Хойніках, у Брагіне, у Гомелі і аж да Сахаліну. Улады не ведалі, што рабіць з чацвёртым рэактарам, у любы момант мог адбыцца паўторны выбух, альбо агонь мог перакінуцца на трэці рэактар… Вецер дзьмуў на Беларусь і далей, нёс радыеактыўныя воблакі ў бок Масквы… Магла паўстаць неабходнасць адсялення людзей ужо не з трыццацікіламетровай зоны, а не менш, як стакіламетровай…
На бліжэйшай з нашай вёскай чыгуначнай станцыі літаральна за дзень праклалі некалькі дадатковых пуцей і нагналі на іх таварных вагонаў – каб, пэўна, у адзін момант вывезці тысячы людзей, тэхніку і жывёлу…
Вагонаў нагналі і ў Гомель – пад магчымую эвакуацыю паўмільённага гораду… Намячалася гэтая эвакуацыя на 8-9 траўня… І адмененае “надзвычайнае становішча” было толькі раніцай 10 траўня, калі, па ўспамінах вядомага тады фізіка Лягасава, “нам падалося, што чацвёрты блок перастаў гарэць…”
З радыеактыўнымі воблакамі рашэнне прынялі самае простае: асадзіць іх за Гомелем на Веткаўшчыну, Чачэршчыну і частку расейскай Браншчыны – Краснагорскі і Навазыбкаўскі раёны. Такім чынам, радыяцыя накрыла сабою берагі трох слаўных беларускіх рэк: Прыпяці, Дняпра і Сожа… Тут трэба сказаць, дарэчы, што геаграфічна попел Чарнобылю ўпаў на Украіну, Беларусь і Расею, а этнічна – амаль выключна на беларусаў, бо і ўкраінскія, чарнігаўскія, землі вакол Чарнобыля, і цяпер расейская Браншчына населеныя ў асноўным беларусамі… Варта толькі паглядзець на этнаграфічныя карты, варта паехаць на Браншчыну-Смаленшчыну-Чарнігаўшчыну і паслухаць, як там размаўляюць між сабою людзі, асабліва старыя, каб пераканацца, хто там жыве… І згадваюцца ў сувязі з гэтым словы з Бібліі пра “зорку палын”, якая “упала на трэцюю частку рэк… і трэцяя частка водаў зрабілася палынню, і многія з людзей памерлі ад водаў, бо яны сталі горкімі”. І думаю я: Божа, чаму ты вырашыў паказальна пакараць менавіта беларусаў і Беларусь? І адказваю сам сабе: бо няма ў свеце іншага народу, які гэтак адракаецца ад сваёй культуры, роднай мовы, а значыць ад маці сваёй, ад роднай зямлі… І няма, пэўна, у сусвеце большага граху, чым гэты… Але, даруйце, і за гэты адыход ад тэмы...
Згадваючы цяпер тыя апошнія красавіцкія і першыя травеньскія дні, думаю, што ад вялікага гвалту і панікі ў Гомелі і наваколлі (а таксама, пэўна, у Кіеве і наваколлі) партыю і ўрад уратавала тады толькі неінфармаванасць насельніцтва пра бяду і тое, што на гэтыя дні прыпалі якраз святы – спачатку Першамай (1-2 траўня), потым праваслаўны Вялікдзень (4 траўня), затым менш значныя, але тым не менш важныя ў СССР, святы – Дзень Друку (5 траўня), Дзень Радыё (7 траўня), потым – Дзень Перамогі (9 траўня), і – Радаўніца (13 траўня)… За гэты час, за два тыдні, што лёс даў Гарбачову ды ягонай камандзе, сітуацыя была сяк-так утаймаваная… Прынамсі, пагроза паўторнага ўзрыву, дзякуючы мужнасці салдатаў, што тушылі пажар і рабілі саркафаг над узарваным рэактарам, была зліквідаваная.
Так, там, у зоне, на атамнай станцыі, простыя людзі здзяйснялі сапраўдныя подзвігі, якія можна параўнаць і з вайсковымі, але пра іх, тых герояў, што, як на вайне, рызыкавалі сваім здароўем і нават жыццём, і па сёння ніхто не ведае…
Пазней расказвалі, пісалі нарысы, пра тых, хто змагаўся з агнём на чацвёртым блоку – гэта было, а, да прыкладу, пра дзяўчат, што працавалі ў сталоўках па адсяляемых вёсках, і сёння ні слова не сказана. А між тым, выхаваныя ў паўкарчагінскім самаахвярным духу, яны рызыкавалі сваім і будучых дзяцей здароўем і жыццём абсалютна свядома… Справа ў тым, што ў адсяляемых на Беларусі з 3 траўня вёсках усё роўна яшчэ заставаліся людзі. І іх трэба было карміць, бо сваё ўжываць стала забаронена, толькі “чыстае” – прывазное. Дзяўчаты заставаліся працаваць, вядома, і самі не разумеючы, што робяць, не думаючы, што і ім трэба ўсё кідаць тут і ўцякаць… Але ж так не хацелася з'язджаць з наседжаных мясцінаў, так хацелася цешыць сябе думкаю, што адсяленне гэтае і сапраўды часовае, і хутка ўсе суседзі і аднавяскоўцы вернуцца дамоў.
Затое раённае партыйнае і савецкае кіраўніцтва цудоўна ведала, што адбылося і чым гэта пагражае. Пра тое не пісалі ніколі, але шмат было выпадкаў “дэзерцірства” сярод вышэйшага начальства, калі кіраўнікі кідалі на стол партбілеты і з'язджалі з забруджаных мясцінаў. Іх негалосна асуджалі, іх выключалі з партыі, але яны не зважалі на тое. Не ведаю, як расцаніць гэта, але не магу асуджаць іх за тое, што ратавалі свае сем’і… Не магу, як не хачу згадваць тут і пра геройства камуністаў і камсамольцаў, што ехалі працаваць – араць ды сеяць на забруджаныя землі, пра што так шмат пісалася ў раённым ды абласным друку. Пра іх подзвігі і асабісты прыклад была не адна публікацыя і ў “Гомельскай праўдзе”. Так трэба было партыі і журналісты выконвалі загад. І не толькі ў Беларусі, а па ўсім вялікім Савецкім Саюзе, і не толькі пасля Чарнобыля… Але, зноў жа, не хачу нікога асуджаць…
У тыя дні мне згадалася чамусьці, як недзе за месяц да аварыі ў Чарнобылі галоўны рэдактар “Гомельскай праўды” склікаў супрацоўнікаў на сакрэтную планёрку: з абкаму паступіла заданне, сказаў ён, правесці ў рэдакцыі вучэнні і зрабіць экстраны выпуск газеты, прысвечаны… нападзенню на Савецкі Саюз нейкай дзяржавы-ворага і пачатку ядзернай вайны… Падразумевалася, вядома ж, Амерыка… Прычым рабіць артыкулы так, што ўжо скінутая першая атамная бомба і трэба “прасвятляць людзей, як жыць ва ўмовах радыяцыі, каб не было залішняй панікі”…
Не ведаю, з чым звязаныя былі гэтыя вучэнні – планавыя яны былі, альбо з-за вайны ў Афганістане, якая ператварылася ў зацяжную, ці яшчэ з-за нейкае невядомае прычыны… Прынамсі, цяпер згадваецца яшчэ і “Чэленджэр” – амерыканскі касмічны чаўнок, які ўзарваўся на ўзлёце за колькі месяцаў да таго… Бо праз пару гадоў пасля Чарнобыля хадзіў такі анекдот: “Амерыканскі прэзідэнт кажа свайму памочніку пасля аварыі карабля-чаўнака: “Чэленджэр… так, Чэленджэр… ну-ка, а што там у рускіх на “ч” ёсць? Ага – Чарнобыль…” Гэтакі “тонкі” намёк на тое, што нібыта чарнобыльскую аварыю зрабілі амерыканцы ў помсту за ўзарваны рускімі “Чэленджэр”…
Дык вось, за некалькі дзён нам трэба было зрабіць выпуск газеты, прысвечаны пачатку атамнай вайны, што само па сабе было страшна, з артыкуламі адпаведнага зместу, пра тое як народ успрыняў нападзенне, з водпаведзямі ад рабочых, настаўнікаў, даярак агрэсару, пра тое, што мы ні пядзі зямлі не аддадзім, выйдзем, як адзін і г.д., і пра тое, як бараніцца ад ядзернай пагрозы…
Газета была зробленая і адпраўленая ў абкам. Савецкі Саюз разваліўся, партыя сканала, няма даўно таго Гомельскага абкаму КПБ, але, мажліва, захаваліся недзе ягоныя архівы з матэрыяламі таго газетнага нумару… Наколькі выпадковым быў выпуск яго і наколькі неверагодным супадзеннем з тым, што адбылося далей? Хто яго ведае…
Не ведаю, дарэчы, толькі ў Гомелі тады рабілі такі спецвыпуск ці яшчэ дзе, у тых жа Бранску, Чарнігаве, а мо і па ўсім Савецкім Саюзе, не пытаў у сваіх сяброў-калегаў… Не думаю і не хочацца думаць, што нешта ўверсе было запланавана… і здзейснена, але, паглядзеўшы расейскія і не толькі фільмы пра 11-е верасня, якое, аказваецца, было выгадна не толькі і не столькі “тэрарыстам”, альбо пра ўзрывы жылых дамоў у Маскве ды іншых гарадах Расіі, якія, вынікае з іх, былі “патрэбныя” не чачэнцам, а ФСБ, міжволі задумаешся, а ці так усё проста… Аднак я зноў і зноў адкідваю гэтыя думкі, хоць бы таму, што тое замоўчванне аварыі з савецкага боку, было не крокам запланаваным, а сапраўды – ад нечаканасці таго, што здарылася, і неразумення, што рабіць…
Толькі пасля 9 траўня я змог вырвацца ў камандзіроўку на радзіму, да бацькоў, але сёстры ўжо з'ехалі, а мне таксама трэба было пісаць пра гераізм тых, да каго прыйшла чарнобыльская бяда… Гераізму і подзвігаў сапраўды хапала, толькі наколькі патрэбныя яны былі? І ці разумелі да канца тыя “героі” сапраўдны кошт іх “подзвігаў” і навошта яны іх здзяйснялі? Пэўна ж, не… Ад мажлівага бунту ўлады ратавала, вядома ж, звычайная недасведчанасць людзей: ніхто і думаць не думаў тады пра радыеактыўны ёд ды “гарачыя часцінкі” – самае небяспечнае ў першыя дні пасля аварыі, і пра тое, што тыя часцінкі могуць патрапіць не толькі з пылам, паветрам, але і ежай… Яшчэ “дапамог” страх перад уладамі, які быў большы, чым страх перад радыяцыяй, страх, які сядзеў у душах савецкіх людзей, што прайшлі прыгнёт калектывізацыі і сталінскіх рэпрэсіяў.
Мой першы артыкул быў якраз пра дзяўчатак, што геройскі працавалі ў краме… Бацька расказаў пра хлоцаў з вёскі – трактарыстаў і шафёраў, што ездзілі ў зону вывозіць не столькі людзей, колькі жывёлу, тэхніку… Так, забруджаную, пакінутую тэхніку – не прападаць жа ёй, хоць на запчасткі пойдзе… Пра сто грамаў, якія давалі перад выездам ды іншае… Тады ж была і мая першая і апошняя мая маленькая публікацыя ў “Комсомольской правде” пра герояў-камсамольцаў, што “вахтавым метадам” ездзяць палоць буракі ў выселеную зону… Тыя буракі так і засталіся там гнісці на зіму, бо выбіраць іх ніхто не паехаў, але ж то было ўжо ўвосень, а напрыканцы вясны яшчэ трэба была паказуха… Дзіўна было ехаць па шашы, па асфальце і бачыць на збочынах памаранчавыя знакі з надпісамі: “Асцярожна: радыяцыя! З дарогі не з'язджаць і не спыняцца!”, а за імі, на полі, працуючых людзей: араюць, сеюць, полюць, косяць траву, зграбаюць сена… Навошта былі гэтая гульня ў гераізм і паказушнасць? Ніхто з камуністаў, з лідэраў, калі не раёнаў ці абласцей, дык Беларусі, так і не адказаў за гэтую “бяспечнасць”…
Увогуле, добра памятаю тыя дні, хоць і ў нейкім тумане… Памятаю першыя дажджы, якія прайшлі ў Гомелі праз пару тыдняў пасля аварыі. Дагэтуль іх не было. Казалі, што хмары разганяюць спецыяльнымі самалётамі, пасыпаюць нейкаю трасцаю, нейкімі рэагентамі, каб радыяцыйны дождж на зямлю не падаў… А тады, пасля першага, нестрыманага, постчарнобыльскага дажджу, па краёх лужынаў засталіся яркія жоўта-памаранчавымі кольцы, якія раней людзі чамусьці не заўважалі. Тлумачылі тую з'яву проста: гэта пыльца ад квітнеючых садоў, ад каштанаў ды іншае квецені… Але чаму яе раней нібыта не было? Чаму з дачарнобыльскіх часоў гэта не памяталася, а ўбачылася толькі цяпер? Прынамсі, раней не заўважалася… Невыпадкова, відаць, памаранчавы колер – агульнапрыняты колер радыяцыі, колер небяспекі, і прырода гэтак папярэджвала людзей… Увесь горад быў асвечаны гэтым “кветкавым пылком”, усе асфальтавыя ўпадзінкі былі акаймаваныя нямымі знакамі, і людзі абыходзілі іх, баяліся наступаць, нібыта і сапраўды то былі прамянёвыя радыяцыйныя плямы…
Сам жа непасрэдна ў зону ўпершыню патрапіў, калі пачалося другое адсяленне… Таксама ў свой родны Хойніцкі раён, у вёску Кажушкі… Канец траўня. Зноў жа, згадваецца туман і пыл. Ветру не было, і пыл падымаўся над зямлёй і чамусьці не ападаў, а падоўгу, як шэра-карычневы, мутны, туман вісеў у паветры, нібыта па вуліцы толькі што прагналі статак кароў. Але гэтага не было, бо каровы былі сагнаныя на ферму, у хлявы і ўжо некалькі дзён стаялі там амаль ня кормленыя і зусім не доеныя… Так, не доеныя, бо жанчын з дзецьмі – даярак калгасных – выселілі з вёскі першымі (і правільна зрабілі, але не падумалі: хто ж жывёлу даглядаць будзе?) і старшыня калгаса, якога заспеў я ў канторы, сядзеў ашчаперыўшы галаву рукамі і не ведаў, што рабіць. Некалькі сутак ён ужо не спаў. Глядзеў на мяне чырвонымі вачыма і не разумеў, чаго я ад яго хачу...
У мяне і самога стан быў такі, нібыта я быў абкураны, усё расцякалася ў нейкім дурмане, тумане, паўсне. Гэта потым, альбо ўжо цяпер, я магу растлумачыць той стан уплывам радыяцыі. Але я пабыў там некалькі гадзінаў, а старшыня калгасу жыў тут ад першых дзён… Мы сядзелі ў канторы, ён паказваў прыбор па вымярэнні ўзроўню радыяцыі, які яму пакінулі вайскоўцы – нейкую скрыню, чамадан з індыкатарам падобным да клюшкі і некалькімі вакенцамі, дзе таньчаць стрэлкі. Як ім карыстацца, пытаў ён ці то ў мяне, ці то ў сябе, што гэты прыбор паказвае, як гэтыя лічбы, тыцкаў у экранчыкі, перамнажаць на тысячу, на дзесяць тысячаў, каб даведацца, што ёсць на самой справе? Ды і ці на самой? Бо ўжо тады казалі, што ўсе гэтыя прыборы падкручаныя, каб “не палохаць людзей”. Гэта пазней з'явіліся, хай і таксама не вельмі дакладныя, але кішэнныя, пісклявыя дазіметры, а тады… А тады ў кантору да старшыні ішлі і ішлі хадакі з мясцовых людзей, якім трэба была дапамога, ішлі са сваёй роспаччу, са сваім горам, а яму, старшыні, куды было падзець сваю роспач – не меншую, а можа, і большую?
Тады я нічога не напісаў – ні рэпартажу, ні артыкулу. І ўвогуле, да сёння практычна нічога не пісаў пра Чарнобыль. Не магу. Хоць бываў там увесь час і бачыў шмат гора... Хоць іншыя паэты ды празаікі, з'ездзіўшы адзін разок у зону на «экскурсію», панапісвалі паэмаў і аповесцяў. Паўтару думку, што выказваў ужо не раз: вельмі цяжка пісаць пра тое, што і сапраўды дасканала ведаеш, і вельмі проста пісаць пра тое, з чым сутыкнуўся павярхоўна. Кажу гэта, зыходзячы са свайго ўласнага пісьменніцкага вопыту і не толькі…
Але летась у мяне не стала повязі з маёй радзімай. У адзін год памерлі мама і тата. І цяпер магу я бываць там толькі на іхніх магілах… Таму мо і адважыўся напісаць гэтыя радкі пра першы паслячарнобыльскі месяц, не заглядваючы далей, бліжэй, у нядаўнюю гісторыю... І на гэтым буду спыняць іх… Бо не хачу выходзіць за межы месяцу, каб гэты тэкст не разросся да памераў нечытэльных.
Але – колькі яшчэ ўсяго, незгаданага тут, умясціў, увабраў у сябе той адзін месяц! Прыезд “у зону” вялікага партыйнага кіраўніцтва – першага сакратара ЦК КПБ Слюнькова. Доўга потым згадвалі ў вобласці ягоныя “зменныя” абутак і вопратку, якія ён надзяваў, выходзячы з машыны і здымаў, залазячы ў яе, а потым выкінуў па ад’ездзе. Гэта толькі партыйным бонзам здавалася, што людзі нічога не заўважаюць і не ведаюць. Проста наш народ заўсёды ўмеў маўчаць і цярпець…
А савецкая паказушнасць, што, маўляў, усё добра і спакойна тут: “людзі працуюць і адпачываюць у звычайным рэжыме, абстаноўка стабілізуецца”. І, як прыклад, футбольны матч паміж камандамі Брагіна і Хойнікаў, арганізаваны ў першыя постчарнобыльскія выходныя і паказаны ў навінах цэнтральнага тэлебачання. Дзе тыя футбалісты цяпер і дзе тыя сагнаныя на трыбуны гледачы, якія, самі таго не ведаючы, рызыкавалі сваім здароўем і жыццём, атрымліваючы надзвычайную дозу апраменьвання…
А прыезд народнага дэпутата ад гэтых мясцінаў, нядаўняга Старшыні Прэзідыуму Вярхоўнага Савету БССР, народнага пісьменніка Беларусі Івана Шамякіна з калегамі-землякамі Барысам Сачанкам і Міколам Мятліцкім. Можа, яны тады і не здагадваліся пра тое, але іх вандроўка ў “зону бяды” ўваходзіла ў прапагандысцкую сістэму заспакаення “народу”, маўляў, калі настолькі паважаныя людзі не баяцца да нас прыязджаць, дык, значыць, не такі ўжо і страшны чорт, якім яго малююць…
А эвакуацыя з блізкіх да “зоны адсялення” забруджаных тэрыторыяў спачатку ўсіх жанчын з немаўлятамі і цяжарных, а потым з дзецьмі дашкольнага ўзросту і, нарэшце, усіх школьнікаў. У вёсках і гарадах засталіся адны мужчыны. Неспрактыкаваныя, прывыклыя, што жонкі іх накормяць і абмыюць… Жах!.. Гісторыя вартая раманаў… А як жылі тыя “часова адселеныя” жонкі і дзеці ў непадрыхтаваных, неацяпляльных піянерскіх лагерах (самі жанчыны параўноўвалі ўмовы жыцця там з канцлагернымі…) і дамах адпачынку па ўсёй Беларусі – у холадзе і голадзе, у хваробах і стрэсах… А як ад іх шарахаліся людзі ў гэтакзваных “чыстых” зонах, як абзывалі іх “чарнобыльскімі вожыкамі” і пагарджалі імі… Хто і калі гэта апіша?..
А гэтакзваная дэзактывацыя забруджаных радыёнуклідамі вёсак і гарадоў? Колькі грошай, здароўя людскога і, так-так, жыццяў, пакладзена было на гэтую бяссэнсіцу ў першы месяц… Сабраныя з усяго СССР “партызаны” – так называлі тады прызваных на службу “рэзервістаў” – па ўсёй трыццацікіламетровай зоне здымалі верхні слой глебы, уручную, рыдлёўкамі, грузілі забруджаную радыяцый зямлю і вывозілі ў “магільнікі”, перакрывалі дахі дамоў новым шыферам, мылі асфальт, сцены дамоў мыльнай вадою з пажарных шлангаў, пры гэтым часта былі забытыя начальствам, някормленыя, галодныя, адарваныя ад сем’яў… І рабілася гэтая “дэзактывацыя” ў вёсках, якія праз колькі тыдняў былі таксама адселеныя, пакінутыя, а потым пахаваныя…
Дарэчы, у сувязі з “партызанамі” згадаўся мне іншы выпадак – маё першае знаёмства ў адным з раёнаў з хворым на СНІД – экзатычную тады, напрыканцы васьмідзесятых гадоў, хваробу, якой баяліся не менш, чым радыяцыі, бо ўжо ведалі, што яна ёсць недзе ў Афрыцы ды Амерыцы і нават, мажліва, у Еўропе, але каб у Беларусі...
Было так: ехалі мы са старшынём сельсавету па адсяляемай вёсцы і ён казаў: вось гэтая хата пустая – жыхары пераехалі з яе пад Берасце, з гэтай пераехалі пад Магілёў, з гэтай – пад Жлобін… Тут яшчэ жывуць, збіраюцца да сына пад Оршу, а адсюль – пераехалі ў Маладэчна… Словам, раскідваюць па ўсёй Беларусі… І працягвае, як бы між іншым, нібыта пра звычайную справу: а вось тут у нас жывуць, чакаюць пераезду ў Гародню, хворыя на СНІД… Як гэта? Хворыя на СНІД? Не можа быць? Спыніцеся…
Заходзім у двор – гаспадар сячэ дровы, гаспадыня выглядвае з вакна на нязваных гасцей. Прысаджваемся каля свежа наколатых, пахкіх бярозавых і альховых паленцаў, гаспадар і старшыня сельсавету закурваюць і гаспадар, хлопец гадоў трыццаці, прыгожы, халера, з заліхвацкім чубам з-пад шапкі, спачатку нехаця, а потым, распальваючыся-разгарачваючыся, нават і ўзбуджана расказвае сваю “гісторыю”… Ён мясцовы, з гэтае вёскі, пасля школы паехаў да сястры ў Адэсу. Пажыў там гадоў восем, ажаніўся, але жыць не было дзе, абрыдла туліцца з жонкай па розных інтэрнатах, і ён вырашыў вярнуцца ў родную вёску да бацькоў. Пайшлі працаваць на ферму: ён слесарам, яна даяркай. А тут – Чарнобыль, аварыя. Вёска патрапіла ў зону забруджвання. Навезлі ў яе “партызанаў”-дэзактыватараў. І ён даведаўся неяк, што жонка ягоная гуляе з імі, спіць, як кажуць… Збіў раз – не кідае, з паўротай, кажуць пераспала ўжо, збіў другі, а на трэці счарніў так, што давялося “хуткую” выклікаць. Забралі яе ў раённую бальніцу, зашылі раны, перавязалі, а праз нейкі час невядома чаму ўзялі аналіз на “віч”. І выявілася, што яна хворая… А ніхто ж пра гэта і падумаць не мог. І абсталяваньнем карысталіся не аднаразовым, а тым жа, што і для ўсіх і да таго, і потым, і самі ўрачы не асцерагаліся... Скандал… Узялі аналіз у яго – і ён, зразумела, хворы. “Партызаны” тым часам ужо дэмабілізаваліся, раз'ехаліся па ўсім былым СССР… Словам, з жонкаю той ён развёўся, цяпер раз у квартал ездзіць на падлячэнне ў Маскву – у адзіны ў краіне цэнтр віч-інфіцыраваных (у Мінску, і ў Беларусі яшчэ такога не было), там пазнаёміўся з жанчынай, таксама з Адэсы, жывуць вось разам. Жонка ягоная тым часам выйшла з хаты, падсела да нас – да размовы не далучалася, а толькі час ад часу галавой ківала. Але вось бяда – у яе кепскія зубы, а палячыць іх няма як: паехала ў райцэнтр, кажуць у нас няма аднаразовага абсталявання, едзьце ў Маскву, паехала ў Маскву, а там кажуць – лячыце па месцы жыхарства… “Што рабіць?” – уступіла ў размову жанчына, – “Паеду ў Гомель, там ёсць стаматалагічная паліклініка экстранай дапамогі, скажу, што праездам, хай лечаць”. “Дык і ў іх жа няма аднаразовага абсталявання”, – кажу. “А куды мне падзецца?.. Як жыць?.. Боль невыносны…”. На тым мы і развіталіся.
Я праз нейкі час напісаў пра гэтую сустрэчу, не называючы ні імёнаў “герояў”, ні месца, дзе яны жылі. Напісаў проста, каб папярэдзіць іншых, што ёсць, аказваецца, і ў нас такая з'ява, і ўсе мы ходзім пад ёю, бо бываем і ў бальніцах, і ў паліклініках, і ў цырульнях… Дык на мяне ледзь не завялі крымінальную справу за “разглашэнне ўрачэбнай тайны”…
Але досыць.
До-сыць… Хіба толькі яшчэ адна і апошняя згадка. Пра першае постчарнобыльскае лета… Нягледзячы на травеньскае штучнае бездажджоўе яно выдалася ўрадлівым на садавіну і гародніну. Я іду па Хойніках, прыехаўшы ў чарговую камандзіроўку, а заадно і да бацькоў. Іду па прыватным квартале, і над самым ходнікам вісяць і так і просяцца ў рот найпрыгожыя, вялізныя, пераспелыя, ажно чорныя, вішні і слівы. Былі б у горадзе дзеці, і не было б Чарнобылю, іх бы даўно, калі не ў дзень, дык познім вечарам абарвалі б, абабралі, прынамсі над ходнікам… Ведаю, нельга іх есці, радыяцыі ў гэтых вішнях ды слівах – прыборы зашкальваюць… А рука сама цягнецца… Падскокваю – і не зрываю, а толькі гладжу іх, таксама няшчасных. Гляджу, а за мною са двара назірае дзед-гаспадар. Бачыць маю няёмкасць: я выхаваны так, каб не браць чужое, і кажа: “Ірві, сынок, ірві… Не бойся…” Іншым часам ён мог бы на мяне накрычаць, матам аблаяць і кавенькай замахнуцца – не злосна, а так, па-паляшуцку, дакладней, па-гаспадарску… А тут – і яму хочацца, каб хоць нехта пакаштаваў выраслых у ягоным садзе сліваў ды вішняў, і ён разумее, што нельга, і шкада, што прападаюць…
…Першы паслячарнобыльскі месяц… Такім ён быў, такім запомніўся. Месяц дурной мітусні, неўразумення, што адбываецца і што, урэшце, рабіць... Усведамленне бяды, што прыйшла на нашую зямлю, заўсёды жыло неяк побач, але ніколі не займала мяне (і не толькі мяне) напоўніцу. Ні тады, на праз год, ні праз дзесяць, ні цяпер. Пэўна, так ужо ўладкаваны чалавек, запраграмаваны Богам, што не звяртае ўвагі на нейкія “агульныя” праблемы. Тут (прашу даравання) Бог пралічыўся, памыліўся, відаць, не думаючы, што чалавек зойдзе ў сваіх эксперыментах з прыродай, з планетай Зямля так далёка, і не заклаў у людзей “праграму” перасцярогі...
Такім застаўся выключна мой, асабісты, успамін пра першы месяц жыцця ў новай, постчарнобыльскай Эры, што надышла 26 красавіка 1986 году ў 1 гадзіну, 23 хвіліны 40 секунд… Але не толькі мой, бо нават па афіцыйнай статыстыцы Чарнобыль захапіў 23 адсоткі тэрыторыі Беларусі – гэта каля 47 тысячаў квадратных кіламетраў, на якіх было 3 678 вёсак і гарадоў і жыло больш за два з паловай мільёны чалавек... А значыць, падобныя згадкі мог бы напісаць практычна кожны беларус, бо ў кожнага засталіся свае перажыванні і свае ўспаміны з тых часоў, з таго першага месяца...
Лічыцца, што Чарнобыль зачапіў найперш непасрэдна беларусаў ды трохі украінцаў. Ці так гэта? А што ж еўрапейцы і нават – усе зямляне? Іх гэта не тычыцца? І пра сіндром хранічнай стомы яны нічога не чулі…
Мяне здзіўляла і здзіўляе па сёння, як нават знешне адрозніваюцца людзі, што жывуць у блізкіх да “зоны” паселішчах і, скажам, мінчукі. Спакой на іхніх застылых тварах у параўнанні з мітуслівымі і вясёлымі менчукамі, гэта не спакой ментальны, а праява і таго самага постчарнобыльскага сіндрому – хранічнай стомы...
Гэтаксама менчукі здаюцца больш спакойнымі ў параўнанні з берлінцамі, масквічамі, парыжанамі. Зразумела, менталітэт у беларусаў іншы, але не толькі ў гэтым прычына, не толькі…
І яшчэ пра адно: па статыстыцы, якая, па савецкай традыцыі ў нас найчасцей кажа паўпраўду ці дазаваную праўду, засведчана, што кожнае трэцяе дзіця са ста ўжо цяпер нараджаецца з мутацыйнымі зменамі, на якія паўплывала радыяцыя. І, не супакойвайце сябе мадрыдцы ды рымляне, стакгольмцы ды ньюёркцы – уплывае на нас (і на вас) радыяцыя не толькі Чарнобыля, але і Сяміпалацінску, Нявады, Новай Зямлі ды іншых выспаў і атолаў…
А што будзе далей, калі пройдзе перыяд паўраспаду цэзію, потым стронцыю?
Чалавецтва пра гэта думаць не хоча, у яго хапае клопатаў і без таго… Яго займае сёння больш “глабальнае пацяпленне”. Бо там – “жывыя грошы”. А што возьмеш з Чарнобыля? Хіба толькі “экстрэмальны турызм” у адселеныя, напаўразбураныя часам гарады і вёскі, у якіх і сёння чытаецца раптоўнасць, спешнасць, гвалтоўнасць ад’езду іх жыхароў, і дзе на вякі закансерваваўся дух зніклага СССР; у “неадселеныя” лясы і лугі, рэкі і азёры да “неадселеных” ваўкоў і ласёў, зайцоў і вожыкаў, вужоў і жаб… “Турызм” гэтакі можа прынесці нейкі прыбытак, а ва ўсё астатняе якраз наадварот – трэба ўкладваць грошы: у аздараўленне, у дэзактывацыю, у лячэнне постчарнобыльскіх хваробаў… А навошта? Гэта ж нас, у Рыме, Парыжы, Стакгольме, не тычыцца… Гэта недзе далёка, у нейкай Беларусі – Белай Расіі… А з Мінску таксама думаецца – гэта не ў нас, гэта недзе далёка: дзе тыя Брагін ды Хойнікі, Ветка ды Нароўля… Такое ўражанне, што паўсюль: і ў сталіцы, і ў “чарнобыльскай зоне” згадкі пра аварыю ды радыяцыю выклікаюць цяпер толькі раздражненне, бо ўсёроўна ж няма надзеі, што нешта зменіцца...
І забытыя словы Дастаеўскага пра “слязінку дзіцяці”… А колькі гэтых слёз пралілося ў рознага кшталту дыспансерах ды клініках. І каб жа справа была толькі ў слязах… Добра, няхай савецкія людзі “прывыклі” не лічыцца не толькі з адным чалавечым жыццём, а з тысячамі лёсаў і смерцяў дзеля пабудовы, дзеля перамогі сацыялізму – у лагерах, у турмах, у ссылках, на войнах… А свет, увесь цывілізаваны свет, чаму маўчыць ён?
У кожнага свае праблемы, скажаце вы. І ў кожнага свае надзеі, дадам я…
Так, пакуль жыве чалавек, ён спадзяецца і верыць, што міне яго, яго асабіста, бяда… Пакуль жыве… Ну, а па смерці нам, прабачце за грубасць, і ўвогуле на ўсё начхаць… Мы яшчэ не памерлі, мяркуючы па ўсім, калі не ўлічваць менавіта вось гэтых адносінаў, вось гэтай абыякавасці да саміх сябе, да сваіх блізкіх, да сваіх нашчадкаў, да сваёй роднай зямлі і – Планеты Зямля… Аднак, мяркуючы якраз па нашай цяперашняй бесклапотнасці, бестурботнасці, мы калі і жывем, дык зусім не думаючы пра будучыню. А больш дакладна – мы даўно не жывем, а проста існуем… Іншага тлумачэння няма.
Так, мы даўно ўжо не абыякавыя, мы – пачуццёва мёртвыя…
P. S. Мне цяжка даваўся гэты тэкст. Я ішоў да яго больш за дваццаць гадоў… Некалькі разоў пачынаў пісаць і кідаў пасля першых радкоў. Бо хацеў распавесці толькі пра тое, што сам перажыў, а не напісаць “нарыс” пра Чарнобыль са звесткамі з іншых кніг ды інтэрнэту. А пісаць выключна пра сваё заўсёды так цяжка…
Урэшце рэшт сабраўся з сіламі і “дамучыў”...
І тая ж няпэўнасць і няўпэўненасць, якімі прасякнуты тэкст, канчаткова дабівае мяне наконт таго, ці варта яго друкаваць увогуле. Бо, як тады нічога не адбывалася ў нас знешне, так нічога не адбываецца і ў гэтым тэксце, як не было яскравага разумення трагедыі тады, так няма яго і ў тэксце, і цяпер. Карацей, атрымаўся нібыта дзённік тых падзеяў, але занатаваны праз больш, чым дваццаць гадоў.
Застаецца хіба спадзяванне, што згадка пра тыя падзеі ўскалыхне памяць іншых, і яны ўспомняць і той спякотны, бездажджлівы, сухавейна-пыльны травень, і дэзактывацыю, і перасяленцаў-чарнобыльцаў…
Вядома, многія пачуцці прытупіліся, але агульны настрой застаўся. Так было: мы не разумелі, што нясе нам Чарнобыль тады, так ёсць: няма ў нас поўнага разумення трагічных наступстваў і цяпер. Страшная рэч радыяцыя: не пячэ, не коле – забівае моўчкі, не падаючы пра сябе знаку. Страшная рэч бяспамяцтва – яно таксама забівае моўчкі. Толькі ўжо не канкрэтнага чалавека, а нацыю…
Цэлую нацыю…
Спачатку адну нацыю, а потым і… ўсё чалавецтва?..2009 г., восень.
|
