Барыс Пятровіч

_____________________ Каханне ў краіне, дзе не было сэксу. Апавяданне	Некалькі разоў за жыццё я чытаў чужыя лісты. І ўсе яны былі “пра каханне”. Распавяду толькі пра першы і апошні выпадак. Не таму, што яны самыя запамінальныя. Астатнія былі таксама па-свойму цікавыя. Але я і пра першы згадаў толькі ў сувязі з апошнім. Чытаць чужыя лісты занятак, вядома ж, ганебны. Каю­ся. Аднак бываюць моманты, калі цікаўнасць перамагае сумненні. Так бы мовіць, сумненні сумлення. Асабліва, калі сам таго не жадаючы, зачэпішся вокам за колькі словаў, і чужое жыццё цябе ўжо не адпусціць... Першы ліст патрапіўся мне, калі я жыў у Гомелі. З ма­лым сынам – ён толькі навучыўся хадзіць і ў садок мы яго яшчэ не аддавалі – я гуляў у двары. Быў канец жніўня, але сонца яшчэ прыпякала нястомна. Я зайшоў у альтанку, у цянёк, а сын гуляў паблізу ў пясочніцы пад гарадской густавалосай вярбой. Кніжкі ці часопіса, нават газеты, я з сабою не браў – чытаць нешта было немагчыма: за сынам трэба яшчэ вока ды вока – сама той узрост, калі можа падхапіцца і выбегчы на вуліцу побач, дзе адна за адной лятуць машыны. Чаму я гэта пра гэта кажу? На лаве ў альтанцы якраз і ляжала нейкая кніга. Патрапаная, калі не сказаць зачытаная, а таму, відаць, пакінутая кімсьці з-за непатрэбнасці. Ляжала яна тварам да лаўкі, і павернутая да мяне вокладка была шэра-карычневай ад старасці, сонца, пылу… і без ніякіх пазнакаў. Мне стала цікава, я пацягнуўся і ўзяў кнігу. Гэта быў падручнік па гісторыі для дзявятага класа. То былі яшчэ часы, калі падручнікі набываліся ў кнігарнях вучнямі, а не выдаваліся ў бібліятэках. Таму нейкага надпісу – чыя гэта кніга, хто ёй карыстаўся, як робіцца цяпер, на ўклейцы не мелася. Кніга была сапраўды старая, да таго ж, праляжаўшы тут немалы час, запылілася. Трымаць яе ў руках было брыдкавата і я пашкадаваў, што падняў яе. “Забыўся нейкі гора-вучань, – падумаў я, – калі ўспомніць, вернецца ды забярэ”, – і кінуў падручнік на лаўку, дзе ён і ляжаў. У палёце з кнігі выляцела некалькі складзеных напалам спісаных аркушыкаў, вырваных са школьнага сшытка ў клетачку. Яны разгарнуліся і плаўна апусціліся мне пад ногі. Я падняў. Почырк вучнёўскі, дзявочы. Ліст да сяброўкі. “Прывітанне, Галька!” – кінуліся словы на самым версе. Сын гуляў у пясочніцы, насыпаў савочкам у вядзерца зямлю, з вядзерца – у кузаў машыны, а насыпаўшы поўны – адвозіў паўметра і выгружаў… Занятак самы хлапечы і бясконцы. І я пачаў чытаць ліст. Пісала дзяўчына з вёскі гарадской аднакласніцы, з якой яны разам адпачывалі на канікулах у сваіх бабуляў. Сяброўка з’ехала ў Гомель раней, а яна яшчэ засталася. Ліст быў густа перасыпаны расейскімі матамі і пачынаўся якраз з ушчування: маўляў, як ты магла, такая-сякая, з’ехаць і пакінуць мяне адну на расцярзанне мясцовым (калгасным) бугаям… Напачатку я сказаў, што ліст быў пра каханне. Гэта не зусім так. Ліст быў пра тое, што сёння ёміста называецца траханнем. З падрабязнасцямі аж да фізіялогіі, з апісаннем хлапечых магчымасцяў аж да сантыметраў. Вясковыя падлеткі, пасля танцаў (а то і да танцаў, падчас фільма ў кінабудцы), дабіваюцца “любові” ў гарадской дзявулі, якая паспрабавала, што гэта такое, і ёй спадабалася. Сораму яна не мае, бо лічыць “мясцовых” ніжэйшымі за сябе, якіх не варта і саромецца, бо як прыехала яна сюды, так і з’едзе, імгненна забыўшы пра ўсё і ўсіх… Але, апісваючы свае прыгоды, увесь час папракае сяброўку, што кінула яе, хоць відавочна гэта не галоўнае, а галоўнае тое, што “ходзіць” яна цяпер менавіта з “пацаном” гэтай самай Галькі. А кляўся ж у вернасці... І гэта апісваецца з найбольшай асалодай, каб зачапіць сяброўку… Не зачапіла. Бо не было на лісце размытых кроплямі слёз літараў, і не быў ён скамечаны, парваны і выкінуты. Якая там рэўнасць? Пагулялі і добра. На наступнае лета прыгоды пачнуцца па-новаму… Ліст быў акуратна складзены і схаваны між старонак кнігі. Думаю, не дзеля таго, каб перачытваць потым. Проста складзены і забыты… Шкада, што пасланне тое я не захаваў. А то можна было б працытаваць з яго колькі смачных сказаў. Бо цяпер так лістоў не пішуць. Усе маюць электронную пошту. Хоць яна і нематэрыяльная, як папяровая, але ёй баяцца давяраць самыя шчырыя думкі. Так, перакінуцца некалькімі словамі, маўляў, усё добра. Альбо “паразмаўляюць” у скайпе без захавання запісаў – і разбягуцца… Завядуць “жж”, фэйсбук ці твітэр і там, амаль цнатліва, напішуць, што сёння здарылася ці падумалася, і прачытаюць тое ж пра іншых, часам, і не сяброў, а абсалютна чужых, ніколі не бачаных людзей. Эпоха лістоў сышла, як сышлі незаўважна ў мінулае некалі незаменныя друкарскія машынкі… Але само жыццё працягваецца, і ніколькі яно не змянілася з часоў гамеравых ды шэкспіравых – тыя ж страсці, тыя ж жарсці і тая ж корць любові ды кахання, а прасцей кажучы – сэксу… Тут у людзях усё ж пераважае жывёльны пачатак, даруйце мне за такое параўнанне, бо яно не ў крыўду сказана (ні людзям, ні жывёлам…). Мусіць, самае нязменнае ў чалавеку менавіта тое, што не паддалося эвалюцыі, а засталося ў яго з часоў, калі ён яшчэ начаваў на дрэвах ці ў пячорах, і гэта тычыцца іншых самых лепшых і самых горшых пачуццяў ды інстынктаў… Але чаму гэта мяне панесла ў такія развагі – не ведаю… Вернемся да лістоў. Папяровых пасланняў сябрам цяпер увогуле не пішуць… У гэтым я быў абсалютна перакананы да апошняга часу. Пакуль са мною не здарылася гісторыя, пра якую і хачу расказаць. У мінскай букіністычнай кнігарні “Вянок”, што на Траецкім прадмесці, дзе я люблю бываць, бо там можна знайсці і нядорага набыць добрае старое выданне, я ўзяў пагартаць адну кнігу, аўтара якой любіў і кніг ягоных у маёй хатняй бібліятэцы было некалькі – прычым дзве ці тры з адным і тым жа зместам, але розных выдавецтваў. І вось яшчэ адна – сярэдзіны мінулага стагоддзя… Я разгарнуў кнігу і… так-так: з яе нешта выпала мне пад ногі. Упала цяжка, пляснула нават аб падлогу: стосік папер быў немалы. Я падняў туга складзеныя напалам аркушыкі, густа спісаныя дробненькім почыркам. “Нейкі рукапіс ці канспект, – падумаў, – а мо і студэнцкая шпаргалка...” Міжволі прабег некалькі сказаў і зразумеў, што гэта хутчэй за ўсё ліст. Праўда, ніякой пазнакі да каго звяртаецца ягоны аўтар не было. Ліст даволі аб’ёмны і я не разумею, чаму яго не заўважылі раней іншыя (хіба ніхто да мяне не браў гэтую кнігу ў рукі), альбо чаму аўтар пакінуў яго (ці не наўмысна?). Змест ліста ад першых радкоў падаўся мне цікавым і вартым больш уважлівага і спакойнага прачытання. Паколькі быў ён нічыім, я паклаў яго назад у кнігу і пайшоў з ёю да прадавачкі… Перш чым працягваць гісторыю далей, хацеў бы, каб і вы прачыталі той ліст, своеасаблівае пасланне з мінулага стагоддзя, з часоў, калі ў той нашай краіне было каханне, але не было сэксу... Падобна, што аўтар яго – чалавек творчы, бо, рыхтуючы да друку, я зрабіў у лісце ўсяго некалькі дробных стылёвых правак. “Ты спытала ў мяне: ці можа быць дружба паміж мужчынам і жанчынай? Не, адказаў я. Рашуча і пераканаўча. Паміж мужчынам і жанчынай не можа быць сяброўства, можа быць толькі… Я задумаўся: толькі што? Што можа быць? Мне не хацелася, чамусьці не хацелася нават самому сабе казаць тое, што першым прыходзіць у галаву... Мне хацелася хоць бы перад самім сабою быць вышэйшым, што павінна азначаць цнатлівейшым, бо так мяне выхавалі, бо ў нас заўсёды саромеліся прызнавацца ў гэтым, хоць падсвядома разумелі, што ўрэшце рэшт дабіваюцца ад упадабанае асобы толькі… толькі аднаго – сэксу… У нас раней нават слова такога ў слоўніках не было, каб змякчыць стаўленне да самое з’явы. Падзел быў кантрасны і рэзкі – на справы сардэчныя і тыя, што ніжэй поясу… Тое, што ніжэй, сарамліва замоўчвалася, нібыта і не было яго ў жыцці. У кнігах цэнзары пакідалі шматкроп’е, у замежных фільмах гэтыя сцэны выразаліся і, як той казаў, бэбі з’яўляліся адразу пасля пацалунку... Але гэта не азначае, што сэксу тут і сапраўды не было – іначай, не было б нас саміх… І вось думаю я, калі б адразу так і адказаў табе: “толькі сэкс…” – ці было б гэта праўдай? Мажліва, не абсалютнай і не на ўсе жыццёвыя выпадкі, але – праўдай было б. Толькі ці было б гэта ісцінай?.. Не ведаю, аднак не сумняваюся, што калі я зрабіў паўзу пасля словаў “можа быць толькі…”, большасць у гэты момант падумала б адразу: “…сэкс”… Так, паміж жанчынай і мужчынам можа быць толькі сэкс, але не дружба. Калі не ў першы ж дзень, то праз нейкі час: праз тыдзень, месяц, год… але тое, што называецца сяброўствам альбо каханнем абавязкова перарасце ў… сэкс. Бо чым больш ты любіш чалавека, тым мацней табе ўрэшце рэшт хочацца падзяліцца з ім тым адзіным, той радасцю, якой надзяліў цябе Бог, каб ашчаслівіць каханага і, магчыма, затрымаць яго пры сабе… Таму Бог і стварыў нас такімі рознымі, каб мы шукалі адно аднога дзеля таго, каб гэтыя рознасці спалучыць… Напісаў “падзяліцца” і спыніўся: ці дакладна гэта? Бо так у нас гіс­тарычна склалася, што “дае” жанчына, а мужчына – “бярэ”. І адсюль нібыта вынікае прыніжаны стан жанчыны адносна мужчыны. Хоць па вялікім рахунку менавіта ў гэтым яе перавага. Бо “даваць” заўсёды мае станоўчы сэнс, а “браць” – не (тым болей, калі сілай…). Аднак пішучы “падзяліцца”, я, мажліва, сам таго не жадаючы, падкрэсліў узаемнасць, якая бывае менавіта пры тым каханні, пра якое я і хацеў бы гаварыць, але якое так рэдка здараецца ў прыродзе. Бо для сэксу ўзаемнасці не трэба, трэба толькі жаданне (не хачу казаць жывёльнае) задаволіць сваю патрэбу ў партнёры, бо многім дзеля задавальнення (асабліва цяпер) і партнёр не трэба… Так, гэтая самая “дружба” павінна скончыцца сэксам, пасля якога альбо будзе новы сэкс, альбо – нічога… Але тое “нічога”, што застанецца пасля сэксу, пасля растання, таксама ўжо ніяк нельга будзе назваць сяброўствам. А таму прапанова жанчыны мужчыну ці мужчыны жанчыне: “Давай будзем сябраваць!”, з’яўляецца завуаляванай прапановай заняцца сэксам, альбо адразу, альбо трохі пазней… Альбо, што бывае мо і часцей, проста развітацца без надзеі на нейкі працяг адносінаў. Тут ужо залежыць ад інтанацыі, з якой гэта было сказана, і якую “прачытаць” можа толькі закаханы… Здаецца, усё лагічна. Але – я задумаўся. Мая катэгарычнасць дала трэшчыну. Мяне спыніла якраз тваё пытанне. Не выпадкова ж ты задала яго… Так, бо як тады назваць тое, што было між намі напрацягу больш за… больш за дваццаць гадоў, ад таго часу, як я ўпершыню ўбачыў цябе, і да сёння – да гэтага пытання? Як, калі не было ні ўзаемнага кахання ні сэксу, але былі ўзаемаадносіны напрацягу столькіх гадоў?.. Як назваць іх? Дружбай? Пачакай… З майго боку нібыта ўсё паддаецца папярэдняй логіцы і фізіялагічнаму тлумачэнню, хоць мне не хочацца згаджацца з тым – жаданне сэксу з табой (кахання) трымала мяне і не адпускала, прымушала згадваць пра цябе і не разрываць стасункаў, а чаму ж тады ты мяне не адпрэчыла адразу груба і жорстка, а нібыта пакідала мне надзею на ўзаемнасць? Навошта ты працягвала гуляцца са мной, як котка з мышкай? І чаму я больш за дваццаць гадоў паддаваўся гэтай гульні, забываючы пра… мужчынскія гонар і годнасць? І я мусіў вярнуцца ў пачатак. Што ўвогуле можа быць паміж мужчынам і жанчынай? Што ўзнікае з першага позірку, з першага імгнення, як апынуліся яны ў прасторы і часе побач і хтосьці заўважыў кагосьці? Заўважыў і замёр, застыг, анямеў… Што яго (яе) прымусіла зрабіць гэта? Пэўна тое, што называецца прыцягненнем, калі проста, альбо каханнем, якое нараджаецца менавіта ў гэты момант. Так, каханнем, якое некаторыя потым спрабуюць зняважыць, спляжыць, знішчыць, называючы юрам, жарсцю, альбо звычайным жаданнем сэксу. Хацеў бы, каб ты пагадзілася з гэтым, бо лічу менавіта вось гэтае першаснае, нехта сказаў бы падсвядомае, “жаданне сэксу” і ёсць каханнем… Прычынай гэтага “заўважання” можа быць не толькі прыгожы тварык ці стан – іначай дзевяноста адсоткаў “непрыгожых” так ніколі і не зведалі б кахання – а нейкі няўлоўны рух, міміка, жэст, позірк… Словам, цябе заўважылі, упадабалі – “захацелі”… Такім чынам, пагодзімся, паміж мужчынам і жанчынай напачатку ўзнікае каханне… Якое не ёсць юрам ці жарсцю, а ёсць прыцягненнем адно да аднога, яшчэ не аформленным у прагу сэксу жаданнем проста быць побач… Аднойчы ў глыбокім юнацтве я глядзеў фільм, у якім сівы мужчына гадоў шасцідзесяці без штаноў бегаў за жанчынай такога ж узросту, тоўстай і брыдкай, як мне падалося тады, каб заваліць яе на канапу ці хоць на падлогу ды паймець, і пры гэтым крычаў: “Я цябе кахаю…” Мне сцэна тая падалася як мінімум няшчырай: хіба гэта каханне? Гэта і ёсць элементарнае жаданне сэксу. Каханне – зусім іншае, падумаў тады я. Вядома, мажліва, яно не ўздыханне пад зоркамі да раніцы і не трапятанне ад блізкасці жаданага цела, да якога баішся дакрануцца і апякаешся дакранаючыся… Мажліва. Але ж гэта нешта светлае і прыгожае. Маладое. Невядомае. Паміж тымі, хто яшчэ не спазнаў напоўніцу, не наталіўся блізкасцю з тым, хто табе падабаецца… не проста цяга да супрацьлеглага полу ўвогуле, а жаданне абняць, прытуліцца, пацалаваць… кагосьці канкрэтнага, з-за якога іншыя не заўважаюцца і ты жывеш нібыта ў тумане. Нешта тое, што адбываецца да першага спазнання адно аднаго. Менавіта да першага… Бо пасля пачынаецца іншае… Бо жаданне сэксу, і ў юначыя гады, і тым болей у шэсцьдзесят (дзякуй Богу, што яно захавалася), мне думалася – грэх называць каханнем… Кажыце праўду: “Хачу цябе…” ці “Хачу з табой…”, ці “Дай…”, ці, урэшце, “Давай…” і дадавайце любое слова з таго вялікага арсеналу сінонімаў пэўнага дзеяння, працэсу… Але ж не грашыце словам “кахаю”… Бо каханне – гэта нешта іншае, ін-шае, і-н-ш-а-е… Я цябе не заблытаў? Вернемся да твайго пытання. Мне падаецца ў нас было падобна. Дакладней, у мяне. Але каханне маё, гэта значыць жаданне сэксу з табой, не рэалізавалася. Што азначае – яно засталося тым юначым… Не рэалізавалася ні адразу, у той жа вечар, калі ўпершыню ўбачыў цябе, як часам бывае, ні потым – праз тры, пяць сустрэчаў… і праз гады. І вінаватай у тым… Не, не хачу ўжываць гэтае слова, прычым тут віна і вінаватасць… Прычынай гэтага стала ты. Бо таго, што адбылося са мною, у той першы момант, калі я ўбачыў цябе, калі мяне, без перабольшання, як пішуць пісьменнікі, пранізала маланка, калі ўсё ўва мне страпянулася і напялася, задрыжэла і затрымцела, ты не адчула… Мажліва, ты мяне ў той момант нават і не заўважыла. Вакол было шмат іншых аб’ектаў для тваёй увагі, мажліва, сярод іх быў і той, ад погляду на якога (і ад погляду якога) трымцела ўсё ў табе… Дык што тут заўважаць іншых. Хоць, кажуць, што жанчыны адразу адчуваюць, хто побач іх жадае… Можа быць, але ўбачыла мяне ты толькі потым, калі я сам падыйшоў да цябе. Тваёй памылкай было, што ты не адштурхнула мяне ад сябе адразу, а пакінула мне шанец. Чаму ты гэта зрабіла? Няўжо ты бачыла тады так далёка – аж да сёння? Няўжо адчула, што маё імкненне да цябе не проста жаданне разавага сэксу, а, як кажуць, сур’ёзнае пачуццё… Няўжо тыя токі, што йшлі ад мяне, тыя каханне і прага, усё ж зачапілі цябе? І ты не здалела адпіхнуць мяне жорстка і безнадзейна. Ты загаварыла са мной. Прынамсі, не адвярнулася з пагардай, а адказала. Дакладней, адмовіла, сказаўшы звычайныя ў такім выпадку словы: “Я не танцую…”. Проста адмовіла, так падумаў я, гатовы да ўсяго ўсялякага. А значыць… Значыць – ёсць надзея… Застаецца… Так, я не адчуў тады тваю абыякавасць да мяне. Бо ўбачыў нібыта цікавасць, прынамсі, погляд твой ацэньваў мяне: так на руцэ пагойдваюць каменьчык, прыкідваючы колькі ў ім вагі… Я памыляўся, то не было цікаўнасцю з твайго боку. Ты для сябе адразу ўсё вырашыла. Імгненна ўзважыла і адкінула той каменьчык. Але – недалёка. Нават не так: не выкінула, а паклала ў кішэню. Бо іначай я сёння не пісаў бы гэты ліст. Зрэшты, ты зрабіла ўсё правільна, не магла ж ты ні з таго ні з сяго сказаць незнаёмаму чалавеку: пайшоў ты… і каб я побач з сабою цябе больш не бачыла… Ты была інтэлігентнаю дзяўчынаю, і таму я вырашыў тое, што хацеў: ты пакінула мне надзею. Бо я, убачыўшы цябе тады, адразу падумаў: “Мая…” Менавіта так, адразу і беззваротна, адразу і назаўсёды: такое бывае толькі раз у жыцці і словы гэтыя прамаўляе ў табе Бог… А потым, адыйшоўшы з адмоваю, вырашыў: “Ты будзеш маёй… не ведаю калі, але – будзеш!” Колькі людзей сутыкаліся з тым, што калі нехта падабаецца табе, то найчасцей ты не падабаешся ёй (яму), і наадварот: калі ты падабаешся камусьці, то яна (ён) не падабаецца табе. Пра гэта пісаў некалі мудры Талстой: у каханні заўсёды так – калі адзін цалуе, другі (відаць, усё ж Талстой хацеў сказаць “другая”, прынамсі ў маім выпадку так, не ведаю, як у ягоным…) падстаўляе шчаку... Так, не вусны, а шчаку. Ты ж мне не падставіла нават шчаку. Зрэшты, мне і не хацелася тады тваіх вуснаў, мне хацелася проста прытуліцца да цябе, быць побач, і калі цалаваць дык тое пяшчотнае месцейка за вушкам, за тваім маленькім, абсыпаным дробным рабаціннем, вушкам, ад паху і водару, ад пяшчотнасці якога захлынаешся, і жыццё спыняецца… цалаваць тваю шыю, тваю тонкую, мілую шыю… Не, думаць пра гэта немагчыма і цяпер… А тады… Тады мне захацелася, каб ты пакахала мяне. Такога, які ёсць. Ці лепшага, чым ёсць (прыдуманага сабе), ці горшага, але – пакахала. Простай блізкасці з табою (сэксу) мне было мала, ды ты і не дазволіла б яго, а браць цябе сілай, скарыстаўшыся нейкай тваёй часовай слабасцю, я не хацеў, хоць і мог зарганізаваць такую сітуацыю. І тады, і пазней не раз. Аднак не адважваўся і не адважыўся. Бо адразу вырашыў: гвалт і ты – рэчы несумяшчальныя, каханне, толькі каханне. Узаемнае каханне. Тут зноў памыліўся я. Бо думаў, што ў мяне наперадзе мора часу, што ты нікуды не падзенешся, і я вазьму гэтую непрыступную крэпасць, гэтую цытадэль, гэтую цвержу – цярпеннем, чаканнем, увагай і… адданым каханнем… Хоць, паўтару, можна ж было прыспешыць той момант “кахання”: не важна хацела ты яго ці не, не важна кахала ты мяне ці не, галоўнае, што я цябе кахаў, бо колькі ж людзей сустракаюцца і ствараюць сем’і, не кахаючы адно аднога… І жывуць, часам, нават у шчасці, не разводзяцца, і кажуць нават, што такія сем’і самыя трывалыя. Дык вось, я не стаў шукаць мажлівасці зрабіць цябе сваёй, хацеў, каб ты сама зразумела, што лепей жыць з тым, хто кахае цябе, чым з тым, каго кахаеш ты, але ён цябе не кахае… Я памыліўся. Ты ад той першай сустрэчы ведала пра маю, ну, скажам так, неабыякавасць да цябе. І, мажліва, пакідала мяне сабе “на крайні выпадак”. І жыла сваім жыццём, не зважаючы на маё каханне. Шукала сабе “больш дастойнага партнёра”. Ха-ха… Я не вінавачу цябе: як і большасць дзяўчатак у тваім узросце ты шукала таго, хто спадабаецца табе і амаль не зважала на тых, каму падабаешся ты. А падабаюцца ў тым узросце эфектныя прыгажунчыкі, балбатлівыя і ў цэлым пуставатыя хлопцы, якія карыстаюцца тым, нібыта разумеючы, што потым усе гэтыя пекныя дзяўчаткі пяройдуць да разумных і багатых, але не самых прыгожых мужчынаў – такі рух кахання ў прыродзе – а яны ў свае трыццаць-сорак застануцца ні з чым, альбо з тоўстай непрыгожай жонкай, якой ім давядзецца толькі здраджваць з іншымі такімі ж непрыгожымі і тоўстымі… Так і было: тыя, хто тады падабаўся табе, не мелі наконт цябе ніякіх перспектываў апроч адной – скарыстацца тваёй цягай да іх, пераспаць, затуманіць мазгі і жывіцца з тваёй спагады, пакуль ты не працьверазееш альбо не запатрабуеш да сябе ўвагі большай, чым проста сустрэчы ў ложку… Тады імгненны разрыў, і зноў ты адна… Падманутая, спустошаная, але не расчараваная ў сваім пошуку смазлівага пустабрэха. Я назіраў за гэтым збоку. Я нічога не мог зрабіць. Я ніякім чынам не мог паўплываць на цябе. Так, тут вінаваты я: за сваё каханне трэба было змагацца. Трэба… Але як? Мячык быў у тваіх руках. Ты ўсё ведала, бачыла, разумела. Аднак “пас аддавала” іншым. І любы мой крок на мяжы фолу мог скончыцца толькі тым, што я страціў бы цябе назаўсёды, стаў бы не проста незаўважальным, а ненавісным… Так думаў я, не забываючы пра цябе ні на хвілю і трымаючы ў полі зроку… І калі на трэцім курсе ты зацяжарыла ад свайго чарговага “захаплення”, ці проста ад “прахадзімца”, які ўскружыў табе галаву і скарыстаўся тваёй наіўнасцю, я, пэўна, перажываў ад таго больш, чым ты. Бо ён, зразумела, адразу ж кінуў цябе сам-насам з “тваёй” праблемай і табе нічога не заставалася, як зрабіць спарон… Тыдзень ты адсутнічала, не хадзіла на заняткі. Усяго тыдзень. Але як сцягнуўся ён мне. Я нічога, нічога не мог зрабіць, нічым дапамагчы. Нічым… тым болей, пайсці да цябе ў бальніцу… Ты вярнулася ў інтэрнат са слядамі хваробы на твары і патлумачыла іх прастудай. Але прастуда не суправаджаецца нязвыклай бледнатою твару ад стратаў крыві… Зрэшты, здаецца, нікога асабліва твае праблемы не цікавілі і адны паверылі табе, а іншыя зрабілі выгляд, што паверылі, і на тым твая прыгода скончылася. Ты стала больш асцярожнай. Ты, нарэшце, заўважыла мяне. Але… Па сабе ведаю: у чалавечай прыродзе ад пачатку закладзеная несправядлівасць, неадпаведнасць – як я ўжо казаў: ты звычайна кахаеш не таго, хто кахае цябе, ты прапануеш вусны, а табе падстаўляюць… добра, калі шчаку… Так, ведаю тое і па сабе, бо не быў манахам і жыў у грамадстве ад якога, як сцвярджаў і падкрэсліваў адзін палітычны дзеяч – вольным быць нель­га, немажліва… Ты мяне не заўважала, але заўважалі іншыя дзяўчаты, якія прапаноўвалі мне адкрыта і часам нават навязліва сваё каханне. Як ты іншым – тым, хто падабаўся табе. Я спачатку адпрэчваў памкненні тых дзяўчат, захоўваючы нібыта вернасць табе. І, каюся, некаторых пакрыў­дзіў сваёю няўвагай. Мне і сёння сорамна перад імі за тое. А можа, то і не сорам нават, а проста позірк з узроставай вышыні назад і шкадаванне сябе дурнога ды неразумнага… Асабліва няёмка перад тваёю ці не найбліжэйшаю сяброўкаю. Якая, відаць, проста пашкадавала мяне. Альбо была больш прагматычнаю, чым ты, і бачыла ўва мне перспектыву… Калі аднойчы мы з ёю засталіся адныя ў пакоі, для мяне – выпадкова, а яна, пэўна, і падрыхтавала гэты момант… і калі твая сяброўка, лежачы на ложку на спіне, стала цалаваць мяне і цягнуць на сябе, я адпіхнуў яе і сказаў, што ў мяне ёсць каханая і я не хачу ёй здраджваць… Хто гэта, перапытала яна: каму здраджваць? Ёй? Назвала тваё імя і засмяялася, за-ра-га-та-ла: ды ці ведаеш ты, што яна… Мне зрабілася брыдка, аж да ванітаў, я не стаў яе слухаць далей, падхапіўся і выйшаў з пакою. І тым самым, разумею цяпер, нажыў сабе найстрашнейшага ворага, паўтаруся: ворага, у выглядзе тваёй найбліжэйшай сяброўкі. Жанчына, якую мужчына не ўзяў, якой нібыта пагрэбаваў, ніколі не даруе гэта і не забудзе сваю хвілінную ганьбу. Яна мне адпомсціла тым, што нашэптвала табе пра мяне розныя брыдкасці, што не дапусціла цябе да мяне... І яна адна з прычынаў таго, што мы ўрэшце не разам? Ці не так? Адбылося гэта яшчэ да твайго спарону, але, вядома ж, я і без яе падказкі разумеў, што са сваімі кавалерамі ты не толькі танцуеш на дыскатэках, што застаюцца яны ў цябе на ноч… Не, не буду пра гэта. Бо размова тут не пра цябе. Як, зрэшты, і не пра мяне. Размова пра нас. І, хацелася б думаць, на нашым прыкладзе – пра стасункі між людзьмі, між жанчынай і мужчынам увогуле. Бо жыццё такая рэч, якая любіць паўтарацца аж да падрабязнасцяў. Бо ўвогуле варыянтаў кахання не так ужо і шмат, і ўсе іх можна пералічыць і класіфікаваць. Праўда, калі зыходзіць з аднога пасылу, што ўсё гэта робіцца з мэтай стварыць сям’ю, нарадзіць і выгадаваць дзяцей, а не проста дзеля любоўных прыгодаў, дзеля часовага задавальнення сваіх жаданняў, амбіцый, прыхамацяў, юру... А я ад пачатку, ад першых хвілінаў, думаў пра цябе выключна як пра маю будучую жонку, маці маіх дзяцей… Яшчэ і ў гэтым, відаць, была мая памылка… А таму іншыя варыянты “кахання” і адносінаў між мужчынам і жанчынай я цяпер аналізаваць і нават называць не буду, бо яны наўпрост выходзяць за межы таго пытання, якое задала мне ты – ці можа быць паміж мужчынам і жанчынай (хлопцам і дзяўчынай) простая дружба… Я тады ўжо трохі цікавіўся будызмам і перада мною адразу паўстаў вобраз: дружба паміж мужчынам і жанчынай – гэта воплеск адною даланёю… Ты перапытала: што такое воплеск адною даланёю, ці можа такое быць? “Вось ты і адказала на сваё пытанне” – падумаў я, а табе сказаў: “Так, гэта тое, чаго не можа быць у прыродзе, але гэта ёсць: гэта каханне без узаемнасці, калі проста…” Але мне зноў захацелася пакінуць надзею. Не сабе – іншым… Воплеск адною даланёю – гэта ўсплеск рыбіны ў рацэ, гэта падзенне ліста на зямлю… Гэта настолькі ж рэальнасць наколькі абсурд… “Ты бачыла, як падаюць лісты і як цесна прыціскаюцца яны сваімі далонямі да твару зямлі?” – спытаў я. Бачыла, але… ці ёсць гэта воплеск, а не філасофская аблуда, банальны, бо прыгожы, паэтызм? Так, але… Гэтае заўсёднае але… Каханне з аднаго боку без узаемнасці, з другога – ты гэта хочаш назваць сяброўствам? Проста захаванне адносінаў, не ігнараванне табой мяне і ёсць сяброўства? Можа быць, аднак… Я ўсё роўна мяркую, што любая такая “простая дружба” паміж мужчынам і жанчынай павінна ўрэшце рэшт скончыцца ложкам (сэксам), альбо проста скончыцца… Так я лічыў тады, пры такой думцы застаюся і сёння, хоць пры ўсёй сваёй любові да цябе, я так і не скарыстаўся шанцам зацягнуць цябе ў ложак. Дзіўна, праўда. А ці можа такое быць? Мажліва, праблема ўва мне, мажліва, я не такі, як усе, ненармальны, ці, проста, быў выхаваны аж занадта правільна ў сваім далёкім ад сталіцы райцэнтрыку і дужа правільнай бацькоўскай настаўніцкай сям’і… Мажліва, чалавечае ўва мне перамагала жывёльнае… не ведаю, не ведаю… Але тое, што магло стацца, не сталася яшчэ і таму, што я заняў пазіцыю чакання, а не дзеяння. Так, чакання, а не дзеяння – і разумею гэта толькі цяпер. І звяртаюся да іншых закаханых – не рабіце маю памылку… Не чакайце, а дабівайцеся свайго. Дзейнічайце! Толькі… толькі зноў сумненні: як знайсці, як адчуць тую мяжу, за якой вашая напорыстасць пераходзіць у нахабства, у гвалт, я не ведаю – тут кожны павінен зразумець сам і не перайсці яе, гэтую мяжу, бо іначай – канец, разрыў, вынік якога непрадказальны і можа скончыцца… можа скончыцца нават… баюся казаць – самагубствам… А тады, калі ўсім, і табе, стала зразумела, што я цябе кахаю, калі не заўважаць гэтае каханне стала немажліва, аднойчы, ці не па настойлівай прапанове сваіх сябровак звярнуць, нарэшце, увагу на мяне, ты пагадзілася пайсці са мною ў кіно. Пайшла не дзеля цікавасці нават, а нібыта пад прымусам, пайшла дзеля адное мэты: нейкім чынам ахаладзіць мяне, даць зразумець, што ніякой надзеі ў мяне нават і не павінна быць… Але, усё ж, відаць, шкадуючы мяне, ці проста… не ведаю, дзеля інтарэсу… Калі мы ішлі дамоў, ты сказала мне: “Давай застанемся сябрамі…” Сказала сама, без нейкага зруху з майго боку. Бо я ішоў побач моўчкі. Я так і не прамовіў табе сваё “кахаю” і “не магу жыць без цябе”, не ўпаў на калені… Гэта ўсё нібыта падразумевалася, гэта ўсё і без падання на калені і прызнанняў было навідавоку. Невыпадкова ж ты загаварыла першаю. І менавіта вось так, без тлумачэнняў: давай застанемся сябрамі. Добрымі сябрамі, дадала ты. Нібыта можна быць кепскімі. Пэўна, можна, але лепш тады ніякімі не быць… Ці памятаеш ты гэты момант і гэтыя словы? Думаю, што памятаеш. І, думаю, і сёння, праз гады, не шкадуеш, што тады так сказала. Хіба што шкадуеш выключна з вышыні пражытых гадоў. Ды і не шкадуеш, можа, таго, што ў нас не атрымалася, а шкадуеш сябе самую, бо жыццё пайшло не так, як ты ўяўляла, як хацела, а са мною магло скласціся інакш… Магло? Зрэшты, ніхто не ведае, як яно склалася б са мною. Гэта праз дваццаць гадоў твайго жыцця без мяне і майго без цябе мы маем тое, што маем. І тут, відаць, не варта шкадаваць мне. Бо нічога добрага для мяне асабіста з нашага мажлівага сумеснага жыцця не выйшла б… Цяпер я магу ўявіць сабе, як магло б пайсці нашае сямейнае існаванне. Так-так, існаванне. Сімбіёзу не атрымалася б. Бо табе ўвесь час хацелася б іншага. Чагосьці таго, чаго я ніколі б не змог даць табе, бо колькі б ні даваў – было б мала. А чаго не хапала б, чаго яшчэ табе хочацца, ты, мажліва, і сама не разумела б. Адсюль незадаволенасць – сабою, сваім жыццём, а значыць, мною. Сумняваюся, што было б у нас простае сямейнае шчасце. Якога так хацелася мне. Бо для мяне, не смейся толькі, шлюб – гэта яшчэ і элементарнае самазаспакаенне, надзейны тыл і ўпэўненая будучыня. Гэта стабільнасць. Гэта веданне таго, што я іду дамоў, дзе мяне чакаюць і будуць радыя мне. Сям’я, дом і шчасце ў гэтым выпадку для мяне сінонімы. Як і, зноў жа, упэўненасць у тым, што ў мяне ёсць пад нагамі аснова, грунт, глеба… Ці было б у нас з табою ўсё гэта? І калі б было, то на чым бы яно трымалася, трывала? Няўжо выключна на маім каханні да цябе? І ці магло б яно, гэтае маё каханне, прайсці праверку часам і тваёй абыякавасцю да мяне? Тым, што нельга схаваць, што нельга іграць усё жыццё… І калі ў чарговы раз ты адвярнулася б ад мяне да сцяны і заплакала над сваёю “горкай доляй”, што б заставалася рабіць мне? Напіцца?.. Гэта ў лепшым выпадку, у горшым – ты, сама не заўважаючы таго, пайшла б, мякка кажучы, па руках… Можна падумаць, што, як казалі раней, сцярпелася б – злюбілася. Ты прывыкла б да мяне і прывычка гэтая перарасла б у простае шкадаванне мяне, перажыванне за мяне, клопат… Нездарма недзе глыбока ў Расіі, дзе былі распаўсюджаныя “сватаўство” і шлюб па прымусу бацькоў ці родных, што згаварыліся між сабою, як водгук простага продажу нявест у Сярэдняй Азіі ці мангола-татараў, дзе маладая, часам, упершыню бачыла свайго “абранага” толькі ў шлюбным ложку, казалі замест “кахаю цябе” – “шкадую цябе”. Мажліва, і ты, назіраючы, як я стараюся жыць дзеля цябе і дзяцей, таксама з гадамі пачала б шкадаваць мяне. Але кахаць – ніколі… Калі ты думаеш, што я не адчуваў бы гэтага, то ты памыляешся. Яшчэ як адчуваў бы. І ў што гэта ўрэшце рэшт магло выліцца? Ва ўзаемныя папрокі ні за што, у раздражненне з нічога… І нарэшце, у жаданне пазбыцца ўсяго гэтага, забыцца на гэта, а значыць – у п’янку з майго боку. А дзе п’янка, там недалёка і да рукапрыкладства… Не са злосці, не з гора, а з тога адчування беспакаранасці і ўсёдазволенасці, што дае гарэлка: б’е, значыць любіць… Ну як табе намаляваная карцінка нашага сумеснага жыцця? Гісторыя не мае ўмоўнага ладу – бясспрэчная банальнасць… І ёсць тое, што ёсць, маем тое, што маем… Так – ты не прыняла тыя мае заляцанні, спачатку рабіла выгляд, што не заўважаеш іх, а потым, калі не заўважаць стала немажліва, прапанавала застацца сябрамі. Што азначала для мяне – ад варот паварот… Гэтым разам канкрэтны і канчатковы, бо ў хуткім часе ты выйшла замуж ледзь не за першага сустрэчнага. То быў цяжкі для цябе час: скажам так, чалавек, на якога ты ўскладвала надзеі, якога кахала – шчыра і сур’ёзна, які падабаўся табе як мужчына, жорстка кінуў цябе. Ты засталася адна (тое, што недзе побач быў я, зусім і не згадвалася нават). І калі на дні нараджэння сяброўкі падвярнуўся не кепскі, здавалася б, хлопец, які адпавядаў тваім крытэрам “мужа” найперш знешне, а не па розуму, характары, адукацыі, выхаванні і г. д., бо гэта спазнаецца потым, які прычапіўся да цябе адразу ж, што і не дзіўна, бо на тле сваіх сябровак ты выглядала проста шыкоўна (чаму ж цябе вылучыў і я некалі для сябе, варта сказаць…), ты выпіла – трошкі-трошкі, зусім нічога, але гэтага хапіла для смеласці падумаць сабе: а гары яно ўсё гарам! І кінуцца ў новае каханне з галавой, ды так, што вынырнуць з яго давялося ўжо цяжарнай… І праз некалькі месяцаў пасля “знаёмства” ты пайшла за зусім чужога чалавека, але – за каханага, лічыла ты, і каханаю, спадзявалася ты… Наіўная…. Смешная… Дурное дзяўчо… Не з тваім шчасцем… Адрынуўшы мяне, ты была проста асуджаная на… тое ж самае: ты кахаеш таго, хто не кахае цябе… Таму што Бог не роўна дзеліць. І ў тым найвялікшая справядлівасць гэтага свету і рухальная сіла прагрэсу, цывілізацыі. Во як… Але пакінем развагі, якія ўсплываюць тут, на потым. Падумаем пра іншае: што заставалася рабіць мне, калі я атрымаў вестку пра тое, што ты ўжо “чужая жонка”? Не, вядома, думак пра тое, што жыццё на гэтым скончылася, не было і блізка. Тым болей – пра самагубства. Але было такое адчуванне пустэчы і адзіноты… што, скажу тут, хай абсурдна і супярэчліва тое гучыць – жыць не хацелася. І яшчэ падагравала гэта пачуццё, што мяне падманулі. Так, падманулі, хоць ты мне ніколі нічога не абяцала. Пэўна, тую надзею я сам сабе ўнушыў, прыдумаў. Сам сябе абнадзеіў, таму і жыў чаканнем. Так і было. Бо, я прызнаваўся ўжо: я спадзяваўся – нікуды ты ад мяне не падзенешся. Проста пройдзе час, і ты таксама адчуеш бязмежную адзіноту і згадаеш пра маё плячо… І я прыму цябе, нават здагадваючыся, нават ведаю­чы, што, мажліва, ты мяне не кахаеш, а выбіраеш паміж мною і самотай… Прыму з надзеяй, што сваім каханнем, пяшчотай і ўвагай растаплю той лёд, які існуе між намі. Час прайшоў. Так – але мой час. Ну не склалася… І Бог з табою. Не я першы, не я апошні. Не склалася ў Анегіна з Тацянай, у Васіля з Ганнай і яшчэ ў сотняў, тысячаў літаратурных герояў і ў мільёнаў звычайных людзей… Такое дзіва. Але ў кожнага не складваецца па-свойму і кожны сам прымае рашэнне, шукаючы адказ на пытанне: як цяпер жыць далей? Што мне заставалася рабіць? Я ўжо недзе прачытаў тады чыесьці словы: калі ты сапраўды кахаеш чалавека, то лепшае, што ты можаш для яго зрабіць – адпусціць на волю… У тым артыкуле не называлася, чые гэта словы, але яны запалі мне ў душу. І яшчэ: так супала, што якраз тады з’явіўся на экранах фільм з Еўсцігнеевым у галоўнай ролі, у якім ягоны герой, закаханы ў жанчыну, што выйшла замуж за іншага, больш практычнага, стаў “сябрам сям’і” сваёй каханай, а сам так і не ажаніўся. Добры фільм, “жызненны”, як казаў мой бацька, і, гледзячы яго ды разам з усёй залай шкадуючы проста цудоўнага чалавека, якога класна іграў Еўсцігнееў, я сказаў сабе: ты што, хочаш быць такім, як ён? Ты хочаш пражыць у адзіноце побач з каханай дзеля каханай, як заўсёдны дакор ёй (сабе!) і быць пасмешышчам для ўсіх знаёмых і найперш для ейнага мужа? Не! Выкідвай з галавы думкі пра яе. Пастарайся забыцца. Знайдзі сабе іншую жанчыну… Лёгка сказаць: забудзься. Я, можа б, і забыўся, але што рабіць са снамі? А ў снах ты прыходзіла да мяне. Мы размаўлялі, мы… там была мая сапраўдная сям’я, там мы жылі сям’ёй… і як цяжка было ранкам прачынацца і не бачыць цябе побач. Ты не ўяўляеш, ты нават уявіць сабе не можаш, як гэта невыносна… Бо я не камандзір сваім снам… Я не магу загадаць чаму сніцца, а чаму не. Яны прыходзяць да мяне самі і яны добрыя, пакуль я ў іх уладзе. Але я прачынаюся, і ў ложку побач са мною пуста. Вось толькі ты была тут і – няма… Ці можаш ты ўявіць сабе, як гэта цяжка, невыносна цяжка, і як хочацца зрабіць нешта, каб гэта скончылася. І паколькі зрабіць з табою нічога немажліва цяпер, ужо нават пераступіўшы праз сябе, праз свае дурныя прынцыпы, то трэба рабіць з сабою… Але – ёсць Бог на свеце. Прынамсі, для мяне – ёсць. Прабач за нясціп­ласць, ён убачыў мае пакуты, маю шчырасць і ён – дапамог мне. Прайшло ўсяго некалькі месяцаў пасля твайго вяселля, як я сустрэў дзяўчыну, ва ўсім падобную да цябе. У першы раз ува мне нават нешта скалануся: не можа быць? Падабенства было знешнім – само сабой – але самае важнае, што ад яе зыходзіла энергетыка падобная да тваёй. Можна было заплюшчыць вочы побач з ёю, і не трэба было нават прымушаць сябе думаць, што я з табой… Ці трэба казаць, што ў хуткім часе мы пабраліся. І я, здавалася, забыўся пра цябе, купаючыся ў сваім шчасці. Мажліва, і праўда, забыў бы надоўга, мажліва, і назаўсёды… Гэта я супакойваю сябе – не, не забыўся б, вядома. Трэба прызнацца сабе – такое не забываецца. Забываецца, калі ты кагосьці кідаеш, а тое, што кінулі цябе – не забываецца, яно стрэмкай сядзіць праз усё жыццё. І паколвае час ад часу нават тады, калі ты і не падазраеш пра яго існаванне. Так, але ў мяне быў іншы выпадак: у нашым калектыве працавала жанчына, цётка тваёй маці, якая даведалася нейкім чынам, што мы з табой былі знаёмыя. Больш за тое – што я безнадзейна кахаў цябе. Ці ад маці, ці ад цябе, але даведалася, бо пачала пры сустрэчах казаць пра тваё замуства. Няўдалае ад пачатку. Мала таго, што муж твой вельмі хутка здаволіўся тваім каханнем, дык яшчэ і жыць давялося ў адной кватэры са свякрухай, якая бачыла нявесткай іншую, і была ад пачатку супраць таго, каб сын браў цябе. Ужыцца нявестцы са свякрухай (як і зяцю з цешчай, між іншым) пад адным дахам, заўсёды цяжка. Але ў тваёй сітуацыі іншага выбару не было. Уяўляю, што гэта такое, жыць побач з чалавекам, які ненавідзіць цябе і лічыць вінаватай ва ўсім. Ды каб жа гэтая нянавісць была бяздзейнай – колькі подласцяў давялося перажыць табе ад свякрухі, колькі прыдзірак на пустым месцы, якія асабліва крыўдныя, калі ні за што… не тое купіла, не так згатавала, не туды паставіла… не так паглядзела, не туды села, не там стаіш… Божа мой, як часам здзекуецца з нас лёс… Хочацца, як лепей, а атрымліваецца… як заўсёды – легендарная формула, што праходзіць праз усё нашае жыццё. Ніхто з нас не жадае сабе кепскага і стараецца выбіраць, калі ёсць выбар, тое, што, як яму падаецца, не проста больш падыходзіць, а за чым будучыня, светлая будучыня. Прычым найчасцей робіцца гэта інтуітыўна, бо галава да таго часу перастае ўжо працаваць. Зрэшты, відаць, мы ў гэты момант ужо не робім выбар, а проста аддаемся на волю плыні, якая нясе нас наперад у абдымкі таго, ад каго (да каго) сыходзіць найбольшае прыцягненне. Да таго, без каго, як нам здаецца, мы жыць далей не зможам… Найчаста мы ў гэты момант памыляемся, але не заўважаем гэтага. Як і не заўважаем шчасця свайго, што знаходзіцца побач… Кідаемся ў жорсткія абдымкі лёсу, каб потым, праз год, праз два, праз дзесяць наракаць на яго, але не мець сілаў нешта змяніць, бо на руках дзіцё, бо няма кватэры, бо з грашыма праблема… Карацей, канчаткова страчваем тое, што было для нас воляй, свабодай, і трапляем у прыгон не да абставінаў, не, гэта пераадольна пры жаданні, а да саміх сябе і сваіх “каханых”… Тут мне падумалася раптам: я заўсёды быў супраць гэтак званых “грама­дзянскіх шлюбаў”, папулярных не адзін дзясятак гадоў на Захадзе і мода на якія цяпер прыйшла да нас. Шлюб гэты, зноў жа, падманнае слоўка, бо ніякі гэта не шлюб, гэта проста сумеснае жыццё хлопца і дзяўчыны (дакладней ужо – мужчыны і жанчыны) з усімі выцякальнымі з яго падрабязнасцямі, але з мажлівасцю ў любы момант разысціся без аніякіх абавязкаў, калі нешта не атрымалася ў іх сумесным жыцці, не прыцерлася, не прыцярпелася… Вядома, некаторыя карыстаюцца гэтым, каб проста мець стабільны сэкс, ні чым не рызыкуючы. Асабліва хлопцы – хацелася сказаць мне, бо так ужо ў нас павялося, нібыта недаацэньваць пры гэтым жанчыну, прымаючы яе за аб’ект і зусім не ўлічваючы, як казаў Карамзін, што і “сялянкі кахаць умеюць”, што і жанчыны (дзяўчаты) таксама хочуць сэксу не менш за мужчынаў і на тым трымаецца прырода і працяг роду… Тут ужо вінаватае нашае савецка-постсавецкае выхаванне і… класічная расейска-савецкая літаратура, супраць якой паўстаў неяк Віктар Ерафееў, сказаўшы, што і Наташа Растова (Таццяна Ларына) трахацца хацела(і) не менш за Андрэя Балконскага (Яўгена Анегіна), але Талстой (ды Пушкін), сам(і) далёка не анёл(ы), зрабіў(лі) з яе(іх) лялечны(х) персанаж(аў)… То бок, “грамадзянскі шлюб” – гэта такая знаходка сучаснага грамадства, якая задавальняе абодва бакі, робіць сэкс даступным, бяспечным і нібыта “законным”. Мне падаецца, што гэта вынік эмансіпацыі і змагання жанчын за гендэрнае раўнапраўе, што гэта прыдумка жанчын, бо служыць яна найперш ім, бо ў ранейшых, патрыярхальных (слова якое, га!) грамадствах такое сумеснае жыццё зганьбіла б дзяўчыну назаўсёды… А мужчынам гэтакі свабодны ад абавязкаў сэкс спадабаўся адразу і яны не супраціўляліся ні хвіліны… Чаму я быў супраць? Ды таму, што на Захадзе, захапіўшыся гэтым, мужчыны і жанчыны пачалі мяняць па некалькі партнёраў аднаго за адным, зусім забыўшыся пра тое, што ў нармальнай сям’і павінны быць дзеці, бо менавіта сумесныя дзеці маглі стаць тым, што скоўвала іх свабоду і ад чаго яны найперш адмовіліся. А калі апамяталіся, то ім ужо за сорак… І позна дзяцей заводзіць, трэба цяпер дажываць жыццё ў адзіноце. Дэмаграфічныя праблемы, змяншэнне насельніцтва, перавага колькасці пенсіянераў над колькасцю дзяцей, якія мае сёння “белае” заходняе грамадства, вынік якраз захаплення тымі самымі “грамадзянскімі шлюбамі”. Чаму я цяпер “за”? Ды таму, што “грамадзянскі шлюб” дае магчымасць выправіць памылку. Памылку маладосці, нявопытнасці альбо памылку першапачатковага асляплення каханнем, ці, як мы дамовіліся казаць у такім выпадку, жарсцю. Сумеснае жыццё ацверажае. І даволі хутка. Калі вас не звязвае нішто: ні шумнае вяселле, на якое бацькі патрацілі вялізныя грошы, ні сорам перад сваякамі, якія так шчасліва вас віншавалі, ні штампік у паш­парце, ні, тым болей, дзеці, кватэра etc…, то вам нішто не перашкодзіць сабраць свае рэчы і разбегчыся, няважна – праз дзень, праз месяц, праз год “сумеснага” жыцця. І працягнуць пошук годнага партнёра альбо звярнуць увагу на таго, хто даўно чакае вашага прыязнага позірку ў адказ… Як я пісаў вышэй, я ведаю, што табе хапіла некалькіх месяцаў, каб зразумець, што ты памылілася, што тваім абраннікам на ўсё астатняе жыццё (жах!) стаў чалавек, з якім у вас, мякка кажучы, няма нічога агульнага, апроч... дачкі, якая вось-вось павінна нарадзіцца і з якой табе няма куды падзецца ў гэтым горадзе, бо кватэра чужая… Ты схапілася за саломінку, якую працягнула табе маці: маўляў, так заўсёды бывае напачатку, усё ж сыходзяцца абсалютна чужыя людзі, з рознымі звычкамі, але пройдзе час і вы прытрэцеся адно да аднаго, прывыкнеце, навучыцеся разумець адно аднаго, саступаць адно аднаму. “Ну куды ж табе дзявацца, дачушка, пацярпі…” І ты стала цярпець і чакаць разумення ды спагады ў адказ. Бо ты ж яго, гэтага чалавека, ка-ха-ла. І ён, здаецца, выбраў цябе сярод іншых не вы-пад-ко-ва, а пра нешта думаючы. Значыць, ёсць надзея… Была. Цяпер ужо можна сказаць так. Бо далейшае жыццё вас раз’яднала яшчэ больш… Ты хацела затрымаць яго, вярнуць і праз колькі гадоў нарадзіла яму яшчэ адну дачку, ужо ведаючы, што ён мае каханку. Ты кінулася з галавой у працу, як у выратаванне. Ты працягваеш з ім жыць... Ведаючы, што ён адкрыта здраджвае табе, што здзекуецца з цябе: якая ты не гордая, маўляў… Вяртаючыся ранкам ад чарговай каханкі, ён смяецца з тваіх слёз і кажа: ну і ты завядзі сабе хахаля – дазваляю… Раўнаваць не буду. Я ведаю гэта, зрэшты, тут дакладней будзе – ведаў гэта. Ад той самай цёткі. Але як ты думаеш я тое ўспрымаў? Прызнаюся шчыра – недзе там, глыбока ўва мне жыла… радасць… маўляў, так табе і трэба… Гэта табе за тое, што ты не прыняла мяне… Але я гэтую радасць у сабе ненавідзеў і ўсяляк душыў, высяляў, вытручваў з сябе, не выпускаў на паверхню, бо іншае пачуццё – шкадавання цябе было мацнейшым… Бо ведаў я і разумеў: дзверы ў каханне вузкія-вузенькія, цяжка ў іх праціснуцца, у адрозненне ад дзвярэй у сэкс, якія шырокія-найшырокія – бокам каціся… Калі кахаеш, бачанне тваё сціскаецца да аднаго чалавека, а для сэксу – прастора пашыраецца на ўсіх… Асабліва цяпер, калі можна ўсё… Калі мужчына з мужчынам, а жанчына з жанчынай адкрыта ствараюць сем’і… Шчаслівыя сем’і, бо яны маюць тое, чаго хацелі. І чаго не маеш ты… А таму, паўтаруся, я, ведаючы твае жыццёвыя праблемы, шкадаваў цябе і спачуваў таму, што быццё тваё не склалася, бо няма для жанчыны большага гора на зямлі, чым бясконца трываць і жыць з тым, хто цябе не проста не кахае, а ігнаруе, пагарджае табой і нахабна здраджвае табе... Між тым, маё асабістае жыццё цякло шчасліва. Жонка нарадзіла мне файных дзяцей – дачку і сына. Урэшце, мяне перавялі на працу з райцэнтра ў сталіцу, у той горад, у якім жыла ты, і дзе марыў жыць я – некалі разам з табою, а цяпер – хай і без цябе… Так, зноў мы пабачыліся, калі я вярнуўся ў той горад, дзе мы вучыліся і дзе жыла ты. Я цябе не шукаў, хоць і ведаў, што ты тут, недзе зусім блізка. Я пераязджаў сюды не дзеля цябе, як магло быць раней. Я супакоіўся, змірыўся з тым, што страціў цябе назаўсёды. Хоць, прызнаюся шчыра, як пра чужую я пра цябе ніколі не думаў – пасяліўшыся ў маім сэрцы аднойчы, ты засталася ў ім назаўсёды і не-не ды і ўспаміналася міжволі... Ёсць раны, якія не загойваюцца і час не лечыць, павер мне, калі сама такога не перажыла. Ты даведалася, што я вярнуўся ў горад сваёй мары і, нібыта выпадкова, разам з сяброўкай – нашай аднакурсніцай, якая “ледзь не сілай зацягнула” цябе – зайшла да мяне на працу. Прайшло на той час крыху менш за дзе­сяць гадоў, як мы рассталіся і раз’ехаліся ў розныя гарады. Ты яшчэ амаль не змянілася, заставалася той жа маладой і прыгожай. Вабнай. І, зразумела, ты разбудзіла ўва мне тыя пачуцці, якія я так гнаў з сябе, пра якія хацеў забыцца… але якія жылі ўва мне (прызнаюся, жывуць па-сёння і не пам­руць ніколі), паралельна нічым пра сябе не нагадваючы… Я зноў гатовы быў кінуцца ў апраметную кахання з галавой, забыўшыся на ўсё… Але ты спыніла мяне сваёй… халоднасцю і… абыякавасцю… Паказнымі, а не ўнутранымі. Не адмаўляйся, ты ж не выпадкова прыйшла да мяне, і менавіта ты падбіла сяброўку прыйсці, і ішла з пэўнаю мэтаю, а, прыйшоўшы, зноў паддалася жаданню пагуляць са мною, як гуляецца, прабач за тое ж параўнанне, котка з мышкаю, ведаючы, што тая нікуды ад яе не падзенецца. І адкуль гэта бярэцца ў чалавеку? Няўжо тады яшчэ такімі блізкімі былі студэнцкія ўспаміны?.. Але ты не ўлічыла, што я ўжо быў іншым. Што і ўва мне прачнулася, не – вырвалася на волю, годнасць, якую я душыў у сабе ў ранейшыя гады, прыдумаўшы сабе выйсце, што я падбяру цябе любую і буду кахаць… Заўважыўшы тваю паказную абыякавасць (і чаму так бывае заўсёды, чаму людзі наблізіўшыся да таго, чаго жадалі, раптам робяць не тое, што трэба было б рабіць у гэты момант – я і пра цябе, і пра сябе кажу – а пачынаюць выпендрывацца…), я замест таго, каб зразумець часовасць і дурноту яе, гэтай абыякавасці, раптам сам упёрся, маўляў, падумаеш: абыходзіўся без цябе і абыйдуся… А тады, цяпер думаю, яшчэ не позна было нам паспрабаваць… скажу так – выправіць памылку маладосці. Тут напрошваецца яшчэ адное адступленне: чаму мы з табою такія нешчаслівыя? Ёсць жа на свеце людзі, якім шанцуе адразу і назаўсёды сустрэць сваю палову (менавіта палову: не проста ж так Бог спачатку падзяліў нас, каб потым спалучаць) і пражыць з ёю ў згодзе ўсё астатняе жыццё. Я ведаю дзясяткі такіх выпадкаў сярод маіх знаёмых, для якіх першае каханне стала ўзаемным і якія, не перажыўшы ніякіх пакутаў і згрызотаў, ніякіх сумненняў і расчараванняў, не падазраючы нават, што гэта можа быць, пабраліся ледзь не адразу пасля сканчэння школы і жывуць у сваім шчасці па сёння. Ад чаго гэта залежала? Чаму яны не заўважаюць, што вакол іх дзясяткі, сотні, тысячы лепшых і прыгажэйшых за іхніх адзіных абраннікаў? Яны што – разумнейшыя за нас ці хітрэйшыя? Ці ім сапраўды проста пашанцавала знайсці адно аднаго… Зрэшты, што мне скардзіцца, мне ж таксама ўрэшце рэшт пашэнціла… І я абсалютна не адчуваю сябе ў нечым абдзеленым. Ці не азначае гэта, што па вялікім рахунку ўсё ў гэтым жыцці залежыць выключна ад нас саміх, што Бог (лёс) дае нам права выбару і важна толькі дакладна ацаніць сітуацыю, узважыць і абраць адзіна правільны шлях. Падобна, што так. Але намі самімі найчасцей кіруе не розум (Бог), а пачуцці (Д’ябал), і мы, разумеючы, што памыляемся, робім крок не да таго, што варта і трэба, а да таго, чаго нібыта хочацца… Згадваецца адзін мой знаёмы студэнт па прозвішчы Студэнт, якому прысьпічыла пабрацца з дзяўчынай, пра якую ведалі ўсе, што яна прасталытка і спіць з замежнікамі-мурынамі. Сябры казалі яму пра тое, а ён адказваў: ды ведаю я пра гэта, але – кахаю яе і жыць без яе не магу… (Чаму выходзіла замуж яна і на што спадзявалася для ўсіх так і засталося цемрай). Як ты думаеш, ці быў доўгім і шчаслівым іхні шлюб? Так, не прайшло і месяца, як ён не дачакаўшыся яе дома, знайшоўшы ў тым самым інтэрнаце, у тых самых мурынаў, сышоў… Добра, што хоць хапіла мужнасці не засіліцца і не скочыць з дзясятага паверху інтэрната нумар сем БДУ, што на вуліцы Кастрычніцкай. Кажу – мне пашанцавала, але колькі ў тым шанцы было ўласна шанцу і колькі разліку (альбо розуму) з майго боку і з боку маёй будучай жонкі? Дык што, і сапраўды – самыя шчаслівыя шлюбы на свеце тыя, што не па каханні, а па разліку? Але я зноў адышоўся далёка ўбок. Вяртаюся не ў пачатак, а ў сярэдзіну гэтага ліста, хоць варта было б ужо нейкім чынам яго заканчваць, каб не заблытацца зусім, не кінуць пісаць яго і не заплакаць “скупой мужчынскай слязою” над лёсам сваім і жыццём, якое, удаўшыся ў цэлым, сталася не такім, пра якое марылася… Справа ў тым, што думаючы пра цябе на доўгіх калідорах інтэрната, у стадолах аўдыторыяў, у бяссонным ложку – я пачаў пісаць вершы. Гэта не дзіва. Звычайная справа. Да пэўнага часу я іх нікому не паказваў. Ніхто нават і не здагадваўся пра тое. Ніхто, відаць, і падумаць не мог, што на мяне найшло такое ачмурэнне. Вершы былі, зразумела ж, пра… каханне. Пра безнадзейнае і безвыходнае, але ўсё ж часцей – нібыта ні пра што, бо я такім чынам хацеў закумуфляваць, “засакрэціць” яго. Я не збіраўся тыя вершы камусьці паказваць, тым болей недзе друкаваць, але аднойчы выкладчыка літаратуры на “пары” невядома што пацягнула за язык сказаць, што “ў вашым узросце ўсе пішуць вершы”. І калі ў адказ прагучала гучнае “не-е!”, ён паабяцаў усім, хто на іспыт прынясе свае вершы, паставіць пяцёрку “аўтаматам”. У той год я быў камандзірам факультэцкага будатрада, рыхтаваў “байцоў” да ад’езду ў Сібір і перад самай сесіяй паехаў ажно за Краснаярск, каб заключыць дамову з “прымаючай арганізацыяй”. Па дарозе назад затрымаўся ў Свярдлоўску, бо білетаў да Мінску (да Масквы нават…) не было, і таму вярнуўся дамоў толькі ў дзень іспыту. Мне нічога не заставалася, як панесці выкладчыку свае вершы, каб атрымаць абяцаны “аўтамат”. Ён абыякава прыняў іх, стаў чытаць… Потым гэтаксама абыякава ўзяў залікоўку і паставіў “пяцёрку”. Не сказаў нічога, але вершы пакінуў сабе. Я не адважыўся запатрабаваць іх назад, маўляў, бяры, я сабе яшчэ напішу… А ён аддаў іх у “Маладосць”. І праз паўгода вершы надрукавалі. Ты памятаеш, гэта сталася самай абмяркоўваемай падзеяй на нашым курсе. Але, ты не паверыш, пасля развітання з табой я не напісаў ніводнага верша. Так і застаўся дэбютантам, які прашумеў па вершалінах задзірыстым ветрыкам і знік. Відаць, не маё гэта было… Кінуў паэзію, а мог бы стаць адзіным паэтам на зямлі, які так і не пераспаў са сваёю музай… Пэўна, таму і кінуў, што не… Сталася так, што лёс павярнуўся да мяне іншым бокам, зусім не творчым, і я змірыўся з тым. Такім чынам, у цэлым, жыццё маё наладзілася і без цябе. І ўсё было б добра, калі б не адно: чым болей праходзіць часу, чым бліжэй старасць, тым ясней і яскравей я адчуваю, як мне цябе не хапае… Што побач са мною – не мая палова, што мая палова – гэта ты… І праклінаю сябе, што не здолеў некалі дабіцца шчасця існавання хоць бы для аднаго чалавека з нашай троіцы: цябе, мяне і маёй жонкі – для сябе самога… не ведаю, ці пачувае сябе шчаслівай мая жонка, ці мае яна побач з сабою тое, чаго хацела. Сумняваюся, бо не можа яна не адчуваць той холад, які часам ідзе ад мяне. Мажліва, я яе зрабіў не шчаслівай, а наадварот – няшчаснай. Мажліва… Але я тут супярэчу сам сабе: для майго шчасця мне няважна было, кахаеш ты мяне ці не, галоўнае, што я цябе кахаў і ты была побач. Хочацца верыць, што для маёй жонкі ёсць нешта падобнае (яна кахае мяне незалежна ад таго, кахаю я яе ці не і тым шчаслівая), бо не магу браць на душу грэх за сапсаванае ейнае жыццё, якое магло б быць шчаслівым з абсалютна іншым чалавекам… Зразумела, калі б яна знайшла менавіта яго, а не кагосьці іншага яшчэ горшага, чым ёсць я… Пра тое, што думаеш ты, я магу толькі здагадвацца, бо ніколі мы не размаўлялі на гэтую тэму, а я, каюся, хацеў бы адкруціць гады назад, вярнуцца ў тое студэнцкае юнацтва і… Цяпер я ведаю, што і як трэба было рабіць, але, на жаль, дарогі ў мінулае яшчэ ніхто не знайшоў, а “машыну часу”, калі і прыдумаюць, дык толькі пасля нашай смерці, і не для такіх, як мы, смяротных… Ты памятаеш нашае апошняе развітанне? Тады, адразу па сканчэнні інс­тытута? Я цябе праводзіў у твой родны гарадок. Гэта было больш за дваццаць гадоў таму – тады, калі мне яшчэ верылася, што пройдзе пару тыдняў, і ты будзеш маёй. Я быў сляпым кацянём і ні пра што не здагадваўся. Ты ўжо ведала аб тым, пра што я і падумаць не мог. Ты ведала, што выходзіш замуж, але не за мяне, бо той няшчасны дзень народзінаў сяброўкі ўжо адбыўся. Ты мне сказала: “Прабач…” – і хуценька пабегла да аўтобуса. Я стаяў разгублены, я не разумеў, за што ты ў мяне папрасіла прабачэння. Чаму раптам ты сказала “Прабач…”, і чаму мы не дамовіліся пра новую сустрэчу… Пазней я зразумеў – тады нашыя шляхі разышліся назаўсёды. І як бы мы сёння ні стараліся зблізіцца, нам не ўдасца гэта зрабіць. Бо мы цяпер зусім не тыя, што былі два дзясяткі гадоў таму. Ад тых нас нічога не засталося нават у нас саміх. І снег падае цяпер не такі белы, і дождж ідзе не такі шчаслівы. Дрэвы нам радуюцца, але новай радасцю – сонца свеціць, але і яно не засталося тым самым, і поўня на небе іншая… Нават сонца і поўня пастарэлі разам з намі. Няма ўжо побач бацькоў нашых. І нас саміх жыццё пакрэмзала і сапсавала непапраўна… Затое ёсць дзеці – твае і мае, але не нашыя… Некалі, студэнтам, нібыта прадбачачы сітуацыю, я напісаў вершык, у якім сустракаюцца нашыя дзеці – твая дачка і мой сын. Сустрэліся і – ён закахаўся ў яе, а яна ў яго… Цяпер мы можам сказаць, што такое абсалютна можа быць: у цябе ёсць дачка, у мяне ёсць сын… І я жадаў бы ім шчасця. Навошта я ўсё гэта пішу? Мне няма ў чым апраўдвацца перад табою, а табе – перада мною. Мы, як ты і хацела, засталіся сябрамі. Толькі сябрамі... Дык ці трэба вярэдзіць старыя раны? Можа, у тым, што мы не разам і ёсць найвышэйшая справядлівасць лёсу, а можа – пакаранне за нашыя грахі, пра якія мы не ведаем і не здагадваемся… Заканчваю. Бо адказаць на тваё пытанне можна было б літаральна некаль­кімі словамі: Ты пытаеш, ці можа быць дружба паміж мужчынам і жанчынай?.. Застаю­ся пры сваёй думцы: не, не можа… Можа быць толькі тое, чаго ніколі не было і не будзе паміж мною і табою, паміж намі – сэкс… Я прачытаў ліст і заплюшчыў вочы. Сядзеў склаўшы рукі і лавіў сябе на думцы, што мне хочацца, нясцерпна хочацца знайсці аўтара яго ці хоць бы таго (тую!), каму ён прызначаўся. Мне падалося гэта важным. Мне чамусьці здавалася, што не можа такі ліст быць проста выкінутым. Магчыма, спрацоўваў сорам за ранейшыя грашкі – што чытаў я некалі чужыя лісты і насміхаўся, кпіў з іхніх аўтараў ды герояў… А магчыма, мяне проста зачапіла адкрытасць аўтара ліста: падумалася, ёсць жа яшчэ ў нас такія чыстыя і шчырыя людзі. Сентыментальныя і сціплыя... Рамантыкі… Якія праносяць сваё пачуццё праз усё жыццё і жадаюць толькі аднаго: не запляміць яго, захаваць цнатлівае цнатлівым. Ну а калі гэта не ліст, а апавяданне ці пераклад чыйгосьці твора, дык тым болей трэба знайсці аўтара, бо такой чужой працы шкада не менш за сваю. І ўсё ж я вырашыў лічыць, што гэта ліст. Мне прыемней было так думаць. І гэта прымушала дзейнічаць: шукаць таго, хто яго напісаў, каму ён належыць. Але як знайсці яго ў двухмільённым горадзе – канверта ж з адрасам не было. У лісце таксама няма ніякіх згадак, а тым болей – імёнаў і прозвішчаў. Ды і сітуацыя самая распаўсюджаная: няспраўджанае студэнцкае каханне… Я яшчэ раз перагледзеў ліст, ці не захавалася на ім якіх-небудзь пазнак. Няма. Пагартаў кнігу і на вокладцы ўбачыў амаль сцертыя лічбы. Спачатку я падумаў, што гэта нейкае абазначэнне, зробленае ў кнігарні, нейкі код. Але, прыгледзеўшыся, каб займець хоць нейкую надзею, прымусіў сябе думаць, што гэта нумар тэлефона. Надта ж неахайна, паспешліва быў зроблены надпіс. Сапраўды, яго можна было палічыць за тэлефонны нумар, тым болей, што лічбаў было адзінаццаць і пачатковыя якраз і акурат – 8029… Я доўга сумняваўся, перш чым набраць нумар і патурбаваць невядомага мне чалавека. Што сказаць? З чаго пачаць размову? Калі, у які момант згадаць пра ліст? І, галоўнае, ці варта ўвогуле распачынаць пошукі? Ліст выкінуты, як непатрэбны… І добра, калі гэта ліст. А можа, гэта – пераклад апавядання нейкага замежнага аўтара, якое я не чытаў, хоць яно даўно надрукавана ў адным з часопісаў ці кнізе… Аднак змест закрануў мяне за жывое і не адпускаў: а раптам і сапраўды такія людзі ёсць і тэкст быў выпадкова згублены. Усё ж падаўся ён мне неардынарным, прытым напісаным, безумоўна, чалавекам творчым і цікавым. Ну а калі гэта не нумар тэлефона, дык Бог з ім, як кажуць у народзе: за папытанне не даюць ні ў каршэнь, ні снядання... Ну памыліўся чалавек, бывае. Ну і хай сабе… А таму прыйшоў момант, калі я здаўся і набраў знойдзеныя лічбы – ні на што не спадзеючыся: хто ж будзе запісваць свой нумар тэлефона на кнізе. “Свой, вядома – не, але кагосьці знаёмага, можа…”, – думаў я, пакуль ішлі гудкі. На тым баку азвалася жанчына, ці – дакладней – дзяўчына, вельмі ж маладым падаўся мне голас, бо чакаў я іншага: мяркуючы па лісце, ягоным героям павінна быць, як мінімум, пад пяцьдзясят… – Даруйце, што патурбаваў вас, – пачаў я з моцнымі выбачальнымі інтанацыямі, каб не адпалохаць невядомую, – але прашу выслухаць мяне. Ваш нумар я знайшоў на вокладцы кнігі (казаць, дык праўду, думаў я, што ўжо тут выкручвацца), якую купіў у букіністычнай кнігарні і, разгарнуўшы, знайшоў у ёй, як мне падаецца, важны ліст… – Я ніякіх кніг ніколі ў букініст не здавала… – Разумею, але… Можа, гэта зрабіў нехта з вашых знаёмых? З тых, каму вы давалі свой тэлефонны нумар і ён, не маючы пад рукамі паперы, запісаў яго на кнігу… Не памятаеце такога выпадку? Мо недзе ў метро. Ці ў тралейбусе… Нумар жа ваш… – Не, нічога такога не памятаю… Здаецца, ніколі такога не было. – Асмелюся коратка пераказаць вам змест ліста. Магчыма, вы пазнаеце жыццёвыя факты каго са знаёмых. – А што за кніга? Як хоць яна называецца? Так, падумаў я – я ж так ні разэчку і не згадаў, што гэта за кніга. А сапраўды, кніга ж адметная – не кожны яе будзе купляць, чытаць, а тым болей, потым здаваць... Гэта ж не Акунін ці Марыніна, і не школьная праграма... Мяркуючы па ўсім, кніга належала… нейкаму філолагу… (Так-так, у лісце ж і гаворыцца пра філфак БДУ…) І яна сапраўды магла даць след. Кніга была не навуковай, што шкада, але спецыфічнай – Віктар Шклоўскі, “Повести о прозе”. – Прабачце, але вось так адразу сказаць у каго я бачыла такую кнігу – не магу. Але дакладна – гэта не мая, я такое не чытаю… І сябры мае таксама… – Яшчэ раз даруйце, што патурбаваў… Вось змест ліста, магчыма, ён што-небудзь праясніць і патлумачыць... І я пераказаў, пераскокваючы з пачатку ў канец і з канца ў пачатак, біяграфічныя звесткі герояў ліста. Дзяўчына, зразумела, нікога са сваіх знаёмых не пазнала. На тым мы і развіталіся. Больш зачэпак у мяне не было, і я прымусіў сябе забыцца на ліст. Але праз некалькі дзён мне патэлефанавала тая самая дзяўчына. – Ваш званок быў вельмі незвычайным, – сказала яна, – і я распавяла пра яго маме. І, ведаеце, яна пазнала мужчыну, які пісаў гэты ліст. Магчыма, пазнала. Гэта не дакладна, але... Падобная сітуацыя была ў яе студэнцкія гады. Адзін аднакурснік кахаў яе сяброўку, а яна яго не. Звычайная рэч, звычайны трохкутнік і такое могуць згадаць ці не ўсе студэнты. Але… Яна кажа, што сустрэла гэтага чалавека месяц таму ў метро, спяшалася да выхаду і – так бывае – на развітанне не магла ўспомніць свой нумар тэлефона і назвала мой, які ён запісаў на вокладку кнігі… – Цікава, цікава… А можа, і ён назваў ёй свой?.. – Не, якраз не. Яна не паспела б запісаць: выходзіла ўжо... Але яна памятае, як яго завуць – хлопцы ў адрозненне ад дзяўчат прозвішчы не мяняюць – і вы зможаце лёгка яго знайсці пры жаданні... “Слаўная дзяўчынка! – падумаў я. – Разумніца!” – …А раптам гэта той, каго вы шукаеце, – працягвала яна. – Я паспрабавала ў кампутарным тэлефонным даведніку і ён выдаў мне трох чалавек у Мінску з такімі ініцыяламі. Мама сказала, што яго завуць Андрэйчык Віктар Сямёнавіч. Так, Анд-рэй-чык Вік-тар Ся-мё-на-віч. І яшчэ, каб спрасціць, – ён па адукацыі філолаг. Мая мама закончыла філфак разам з ім, а значыць ён працуе недзе ў школе, можа, настаўнікам, а можа… мама сумнявалася, выкладчыкам у ВНУ ці – журналістам. – Дзякуй, вы мне вельмі дапамаглі. Здавалася б, дробязь, а мяне нешта зачапіў гэты ліст, і я вельмі ўдзячны вам за дапамогу… Знайшоўшы ў пошукавіку тыя самыя тры нумары Андрэйчыкаў В. С., я першым жа тэлефанаваннем патрапіў на таго, хто мне быў трэба. – Так, я здаваў у “Вянок” кнігу Шклоўскага, – сказаў Віктар Сямёнавіч, – а што вас зацікавіла? Я абрадаваўся неспадзяванай удачы, але пабаяўся адразу назваць прычыну: а раптам адмовіцца ад ліста, не захоча пабачыцца... – Ці не маглі б мы з вамі сустрэцца? І пры сустрэчы я ўсё раскажу… Дзіўна, але ён адразу пагадзіўся, больш ні пра што не распытваючы: – Што ж, я не супраць. Але сёння я заняты. – Размова не ідзе пра сёння, гэта зусім не тэрмінова. Можна на выходныя. Тым болей, жывем мы ў адным раёне… Я таму і выбраў першым гэты нумар аднаго з Андрэйчыкаў, што дамы нашыя былі на паралельных вуліцах. – Добра. Нічога не маю супраць. Калі і дзе? – У суботу. Лепей а дванаццатай. У кавярні “Лета”. – Ведаю. Прыйду. Сяду за трэці ад уваходу столік. Мне спадабалася ягоная канкрэтнасць – амаль вайсковая – якая зусім не вынікала з ліста, дзе ён у большасці момантаў выглядаў хутчэй размазнёй, ныцікам, хлюпікам, чым чалавекам дзейным: чым мужчынам, даруйце… Я больш нічога не перапытваў. За трэці. Дамовіліся. Спадзяюся, гэты столік не будзе заняты маладымі закаханымі і мы не размінемся… Віктар Сямёнавіч, убачыўшы свой ліст, пасміхнуўся: – А я прыкідваў, што за неабходнасць такая сустрэцца… І здагадацца нават не мог. Кнігалюб нейкі, думаю… Дык вы ліст у кнізе знайшлі? А я, калі згубіў яго, перакапаў усё ў пакоі. Шкадаваў потым, што не зрабіў копію… А пра кнігу, у якую паклаў, зусім забыўся. Я ўсцешыўся: значыць, не дарэмна шукаў аўтара ліста. Віктар Сямёнавіч быў такім, якім я яго і ўяўляў: мужчынам за пяць­дзясят, але выглядаў маладзей за свае гады. Кароткая стрыжка пацягнутая сівізной на скронях, прамы ўмеру доўгі нос, глыбокія цёмныя вочы, пучок тонкіх зморшчынак каля іх і высокі чысты лоб – падобна, што жыццё ягонае было спакойнае, без лішніх нерваў. Адчувалася і выпраўка – унутраная і знешняя: нейкая вайсковая падцягнутасць і стрыманасць, якія я, паводле ліста, ніяк не думаў пабачыць. Карацей, быў ён не зусім такім, як у лісце, але цалкам адпавядаў свайму голасу. Я разглядваў яго, а ён працягваў: – …Я напісаў яго некалькі гадоў таму, але тады так і не адважыўся паслаць ёй... Ага, цудоўна, значыць, гэта не “мастацкі твор” – у ліста ёсць яшчэ і адрасат, як я і здагадваўся, і можа быць працяг. – …А потым падумаў: ну і добра, што ён прапаў: з мінулым трэба развітвацца без жалю, каб пачаць новае жыццё… І ліст гэты быў свое­асаблівым падрахункаваннем… – Што вы маеце на ўвазе? – Ну, па-першае, усё, што вы прачыталі ў гэтым лісце, а я ўпэўнены, што вы яго прачыталі, іначай не шукалі б мяне, праўда: простае апісан­не майго ранейшага жыцця і маіх тагачасных думак. Не ведаю хіба – наколькі дакладнае і стылёва, літаратурна, прыгожае... Я спрабаваў пісаць раней прозу, пару апавяданняў і вершы некалі ў маладосці нават былі надрукаваныя ў адным часопісе... Ну, вы ж чыталі… (Я кіўнуў). І пазней, нягледзячы на не зусім творчую працу, пісаў патроху – праз усё жыццё пісаў. – Ну, гэта адчуваецца. У вас ёсць талент. І я, чытаючы, думаў месцамі, што гэта зусім не інтымны ліст, а апавяданне… Апавяданне ў выглядзе споведзі… – Дзякуй. Але, паверце, даўся ён мне цяжка. Гэта не першы варыянт. Я перапісваў яго некалькі разоў, знішчаючы чарнавікі і пачынаючы па-новаму... І лічу, што так і не скончыў яго, проста абарваў у пэўны момант і паспрабаваў звесці ледзь не да апавядання. Бо сам не бачу, як працягваць далей, бо адчуваю, што пачнецца няшчырасць, бо пакуль я ў лісце, я той, які быў ў тым часе, а калі адрываюся ад яго, хочацца быць сённяшнім… Вы ж разумееце, што з гадамі людзі змяняюцца. Ён памаўчаў трохі. – Тады я не змог яго паслаць. А цяпер прайшоў час, і ўсё ўспрымаецца па-іншаму… Я вось што падумаў раптам. Я ўсё ж пісаў яго не для сябе… Хоць і для сябе таксама… Але, калі ён ужо знайшоўся, то ці не лёс гэта? Словам, я хацеў бы, каб вы перадалі яго той, каму я пісаў. Мне хочацца, каб яна даведалася пра ўсе мае перажыванні, каб яна ведала, што я і насамрэч той, хто і павінен быў быць побач з ёю… І добра было б, каб яна прачытала гэты ліст пры вас. Я не чакаў, зусім не чакаў такога рэзкага павароту: такой хуткай і такой раптоўнай прапановы – адразу і ў лоб. Я яшчэ заставаўся ў палоне ліста-споведзі, таму ідучы на сустрэчу думаў, што аўтар яго замнецца, засаромеецца, пачне апраўдвацца… А тут адразу і амаль катэгарычна: хай яна пачытае… у прысутнасці… Бо яму хочацца быць у яе вачах лепшым… Не, тут нешта іншае. Няўжо хоча пацешыць сваё графаманскае самалюбст­ва? Знаёмая рэч, дык… ці варта мне яму падыгрываць? Але, прызнацца, мне самому хацелася пабачыць тую жанчыну, да якой ён пісаў ліст, і таму я не адмовіўся. – Не ўяўляю, як гэта можа адбыцца… Аднак – магу паспрабаваць перадаць, калі вы так хочаце. Толькі, даруйце, у мяне ёсць некалькі пытанняў да вас… Можна? Віктар Сямёнавіч хітнуў галавой: пытайце. – Вы з гэтай жанчынай сустракаецеся цяпер? – Так. – І калі была апошняя сустрэча? – Месяц… трохі болей, як месяц таму. – І як прайшла тая сустрэча? – Як звычайна – пасядзелі ў кавярні і я правёў яе да тралейбуса. – І гэтак кожны раз? – Так. – Як часта вы сустракаецеся? – Разы тры-чатыры на год. – Дзеля чаго? Што вам ад яе трэба? – Нічога… – А ёй ад вас? Чаму яна прыходзіць на сустрэчы? – Не ведаю… Думаю, ёй трэба… сэкс… пераспаць… Зноў я не паверыў сваім вушам – гэтыя словы ад яго ну ніяк не чакаў пачуць. Рамантык, які ўсяляк абыходзіць у лісце такія словы, цнатлівец, і раптам… – Прабачце, і ў вас… быў з ёю… сэкс? – Не, не было. – Ніколі? – Ніколі. Паўтараю: усё, што я пішу праўда. Якая, разумею, проста ўпэўнены, не спадабаецца ёй. Але я хачу, каб яна ведала. – Чаму ж тады вы не йдзеце насустрач ёй. У сэнсе сэксу. Вы ж самі гэтага хацелі. Столькі гадоў толькі таго і чакалі… І вось яна стала… даступнай. Ці, яшчэ раз даруйце, мо гады ўжо не тыя і вы не можаце ў поўнай меры адказаць на ўзаемнасць? Ён не пакрыўдзіўся. Нават нібыта і не звярнуў увагі на мае грубаватыя словы: – Чаму ж… Магу. Яшчэ як магу, – сказаў ён нібыта сур’ёзна, але ледзь заўважна пасміхнуўся сам сабе. (Гледзячы на яго, і я не сумняваўся ў тым, але ў каторы раз падзівіўся: як ён мог захаваць такую чысціню ў лісце… Аднак я бачыў і іншае: ён і са мною, чужым і малазнаёмым чалавекам, і цяпер быў… гранічна шчырым.) А ён працягваў: – Проста не хачу. Гэта не нейкая помста ёй, не падумайце. Гэта выпрабаванне сябе. – Я не разумею – якое выпрабаванне. – Ну, па-першае, вы, бачу не дзіцё, і павінны разумець, дакладней павінны былі сутыкнуцца з тым, што з гадамі, з вашым сталеннем, жанчыны ўвогуле становяцца больш даступнымі… Спачатку старэйшыя за вас, а потым – маладзейшыя. Тое, што з такой цяжкасцю давалася вам у юнацтве, цяпер само ў рукі ідзе. Я ў такім узросце, што мне ўжо больш цікавыя маладзенькія дзяўчаткі і ў мяне няма праблемы – ні фінансавай, ні маральнай – знайсці іх і пакарыстацца іх увагай пры патрэбе. Дык навошта мне старая, пакамечаная жыццём кабета, якая ў маёй памяці засталася зусім іншай, навошта мне ламаць створаны ў сабе гадамі яе вобраз… Пражыўшы з тым бабнікам і здрайцам – вы чыталі ліст – столькі гадоў, яна не можа заставацца той мілай дзяўчынкай, якую я памятаю… Што гэта, па вялікім рахунку, праўда, я не сумняваўся. Але я бачыў ягоныя вочы і не верыў яму: ён кажа дакладныя рэчы ўвогуле, але ці тое гэта, што яго асабіста спыняе? “Зноў пайшла літаратуршчына, – падумаў я. – У ім жыве два чалавекі: жорсткі і самаўпэўнены, нахабны пафігіст у звычайным жыцці і рамантык глыбока ў душы – той хлопчык-студэнцік ад імя якога ён і пісаў ліст”. Прынамсі, мне яшчэ хацелася верыць у гэта. Але, па ўсім ужо было відаць, што і сапраўды гэты Віктар Сямёнавіч зусім не такі цямця-лямця, як вынікала з ліста: пэўна, за гады, што прайшлі са студэнцтва, ён моцна змяніўся, альбо ў тым лісце-апавяданні ён сам сябе “прыхарошвае”... – …Да таго ж у мяне ёсць сям’я, ёсць жонка, якой я не хачу здраджваць… – Пачакайце, а з маладзенькімі дзяўчатамі вы жонцы не здраджвае­це? – Не, абсалютна, не. Гэта іншае. Зусім іншае… Спадзяюся вы разумееце: я ў душу сваю іх не пускаю… – Даруйце, усё роўна не зразумеў: а ў чым тады выпрабаванне для вас? Ён апусціў галаву. Не, ён не задумаўся. Адказ у яго быў. Ён, відавочна, разважаў: казаць, не казаць… Потым прамовіў ціха, нібыта стомлена: – Шчыра прызнаюся – баюся… баюся, што калі буду з ёй у ложку, калі заплюшчу вочы і ўбачу яе тую, студэнтачку-аднакурсніцу… дык не змагу потым стрымацца... І ўсё, усё паляціць у тар-тарары – сям’я, кар’ера… усё… увогуле гэтае цяпер нібыта такое стабільнае маё жыццё… Тут я яму паверыў – стабільнасць, пра якую ён гаворыць, для яго цяперашняга, вядома ж, даражэй за любое… за нейкае там юначае каханне. Усё менш і менш у мяне заставалася сімпатыі да гэтага мужчыны, што ўзнікла некалі пры чытанні ліста. Відавочна, перада мной сядзеў зусім іншы чалавек, не той, які жыў у лісце… Зусім іншы… Прытым – натура цэльная і далёка не мяккая... Адкуль такія змены? І няўжо людзі могуць гэтак моцна змяняцца напрацягу такога кароткага чалавечага жыцця?.. Мне падаецца, што я асабіста абсалютна не змяніўся, застаўся тым самым, якім быў у дваццаць гадоў. Болей за тое – адчуваю сябе ранейшым, дваццацігадовым… – …Тым больш – яна цяпер вольная, – працягваў ён. – Муж яе кінуў і нішто яе не трымае, у адрозненне ад мяне. Ёй нехта трэба, і я не веру, што менавіта я. Як не веру і ў тое, што яна ўвогуле здольная кахаць. Разумееце, пра што кажу? Калі і трэба я ёй цяпер, дык як крыніца мажлівага дабрабыту і спакойнай старасці… Гэткая жаночая хітрасць. І толькі. А каханне… Яна мяне ніколі не кахала… Горка сабе прызнавацца ў гэтым, але што ёсць, тое ёсць. А я думаў, што ён рамантык… Рамантык? А ты згадай, як хутка ён ажаніўся, калі даведаўся, што яна выйшла замуж… Так, у цвярозым розуме і разліку яму не адмовіш. Відаць, так і ёсць: самыя прагматычныя людзі ў свеце атрымліваюцца якраз з рамантыкаў – з “паэтаў”… – Але ж, мяркуючы па лісце, вы збіраліся кахаць яе ў любым, даруйце, выглядзе, а значыць, і ўзросце, стане. Для вас жа галоўнае было, што вы кахаеце, а не вас… – Ай, не дурыце галавы… Ён сказаў так шчыра, што я міжволі ўсміхнуўся: – Дык што такое каханне? І што такое дружба між мужчынам і жанчынай? – Перачытайце яшчэ раз мой ліст, я, здаецца, там усё сказаў. – І вы застаецеся пры тых думках, вы падзяляеце іх? Тут ён адкінуўся ў крэсле, задумаўся. Відаць, прыгадваў напісанае. – Калі я пісаў, дык на час нібыта стаў тым хлопцам, тым закаханым… Вярнуўся ў тыя пачуцці і, мажліва, паддаўся ім. Ведаеце, так бывае… у тых, хто піша. Сёння ж я на многае гляджу па-іншаму. І я цяперашні, мажліва, пісаў бы інакш… Абсалютна іначай… Але, тым не менш, не адмаўляюся: высновы і думкі, выказаныя ў лісце – таксама мае. Тагачасныя ці цяперашнія неістотна, без розніцы. І там, і тут я… Бачыце, нашае жыццё, мая праца, навучылі мяне быць прагматычным і нават жорсткім… Не толькі да іншых… Але ў душы, хачу верыць, я застаўся тым жа хлапчуком-студэнтам… Хачу верыць… Ён замоўк. Відаць, і сапраўды гэтая размова зачапіла ў ім нейкія балючыя стрункі. Я не стаў больш нічога пытацца ў яго. Хоць пытанне: “Чаму, навошта ён так чапляецца цяпер за тую сваю “хлапчуковасць” і што паўплывала на змены ў ягоным характары?” – павісла ў паветры… – Дык вы пойдзеце да яе? – раптам рэзка, ва ўпор спытаў ён, відаць, каб скончыць на гэтым шчымлівую для яго гутарку. Я хацеў перапытаць: “А навошта вам гэта пасля ўсяго сказанага?”, – але падумаў, што раззлую яго канчаткова. Тым болей, што мне вельмі карцела схадзіць да той жанчыны, пабачыць яе і паспрабаваць пагаварыць з ёй. – Пайду. Дзверы кватэры па названым мне Віктарам Сямёнавічам адрасе адчыніла жанчына са слядамі прыгажосці на твары, даволі стройная, нягледзячы на гады – было відаць, што яна сочыць за сабой нават дома. Тэлефанаваць ёй я не стаў, баючыся, што яна адмовіцца ад сустрэчы, хоць першым жа поглядам пераканаўся, што хваляваўся дарэмна: яна была б не супраць спаткання хай сабе і з незнаёмым мужчынам. Не думаю, што яна сядзіць у інтэрнэце на сайтах знаёмстваў, аднак… Менавіта такім было маё першае ўражанне пад яе відавочна ацэньваючым позіркам. І тое, што я быў маладзей за яе гадоў на дзесяць-пятнаццаць, яе не спыніла б, а якраз наадварот… – Вольга Сяргееўна? – спытаў я. Яна моўчкі хітнула галавой, разглядваючы мяне з бачнай цікаўнасцю. – Можна зайсці? У мяне для вас ліст ад вашага знаёмага. – Мама, хто там? Гэта не Толік? – з суседняга пакою выбегла прыгожанькая дзяўчына гадоў васямнаццаці – відаць, копія маці ў маладосці, на хаду папраўляючы адной рукою прычоску, а другой зашпільваючы гузікі халаціка на грудзях. – Не, Саша, гэта не Толік… – Ой, прабачце… – піскнула дзяўчо і вярнулася ў пакой. – Праходзьце, – сказала Вольга Сяргееўна. – Яны з Толікам на канцэрт збіраюцца… Турбуецца вось. Мы прайшлі на варыўню. – Каву будзеце ці гарбату? – спытала жанчына. Не груба, але і не ветліва. – Каву. Яна паставіла турку з вадой на пліту. – І што за справа ў вас да мяне. – Адзін ваш даўні знаёмы папрасіў перадаць ліст. Вось ён. Яна ўзяла ліст, які я паклаў у незаклеены чысты канверт, і, не расчыняючы, яго лёгкім рухам кінула на стол. Я прасачыў позіркам, як ліст праехаўся па незасланай абрусам слізкай стольніцы і ўткнуўся ў сцяну. – І ўсё? – спытала. – Так. Узнікла паўза, якая зацягвалася. Як сказаць ёй, што я хачу, каб яна пачытала ліст пры мне... Пачуўся званок у дзверы. “Мама, я пайшла!” – крыкнула дачка. Дзверы рыпнулі і з грукатам зачыніліся. Ад толькі прыгатаванай кавы ішла пара. – Я не люблю моцна гарачую… – прамовіў я і дадаў: – Аўтар прасіў, каб вы прачыталі ліст пры мне. – Аўтар… – яе зацікавіла гэтае слова: – Хто такі? – Паглядзіце. Яна пазнала яго па почырку ці па першым жа сказе: – Віцька… – сказала ціхенька і села на зэдлік. Прачытала некалькі старонак запар вельмі хутка – адчувалася філалагічная адукацыя і настаўніцкае ўменне разбіраць чужы почырк. Расчулілася, а дайшоўшы да асабістага, апусціла старонкі, правяла рукой пад вачыма, нібыта выцерла нябачныя слёзы, і сказала: – Прабачце, але я так не магу… Нельга гэта чытаць у чужой прысутнасці. Давайце я вам уключу тут тэлевізар. А сама выйду ў іншы пакой. Яшчэ ці не гадзіну я ганяў каналы туды-сюды, бо глядзець не было чаго. Хіба хакей, які я не люблю, хоць за шайбай некалі з сябрамі ў дваровай “каробцы” бегаў з задавальненнем. Яна прыйшла заплаканая і рашучая. Нават трошкі злая. – І што ён ад мяне хоча? Вы чыталі гэта? – Чытаў… – вымушаны быў прызнацца я. – Тут палова няпраўды. Толькі асобныя падзеі. А ўсе ягоныя меркаванні пра мяне, пра мужа – чыстая… выдумка… хлусня. Навошта гэта яму? Дзеля чаго ён пісаў? Я думала пра яго лепш. Навошта, навошта ўвогуле гэта ўсё апісваць. Дадумваць… І тым больш камусьці паказваць… Вы ж, я так разумею, прачыталі ўважліва… – Ён казаў, што пісьменнік, што друкаваў некалі свае апавяданні… – Ну хай бы і пісаў апавяданні. – Дык можа гэта і ёсць апавяданне – ён жа не называе тут ніякіх імёнаў, ніякіх прозвішчаў. І нават калі ёсць падабенства – ніхто нікога не пазнае. Тыповая студэнцкая гісторыя: любоўны трохкутнік. Што з таго, што вы некалі разам вучыліся. – Так, вучыліся. Але ён мне ніколі не падабаўся і ніколі я яго не кахала. Ён проста быў побач… як і іншыя… А згадзілася некалі схадзіць з ім у кіно, як ён тут піша, толькі таму, што сяброўкі ўгаварылі: кажуць, паглядзі, як ён сохне па табе, кахае так, што пазайздросціць можна… Пашкадуй хлопца… Ну я і пайшла. Астудзіць хацела, а, аказваецца, яшчэ больш запаліла. Я яму так і сказала тады, каб не пакідаць надзеі: “Давай застанемся сябрамі”. – Ну а цяпер – вы ж з ім сустракаецеся час ад часу. – Сустракаемся… Так, у кавярні пасядзець… А чаму б і не. Я чалавек вольны. Нічога мне ад яго не трэба… Нічога... Што б ён ні выдумляў… Але, заўважаю – змяніўся ён моцна з таго часу, як мы з ім раней бачыліся. Відаць, служба паўплывала… “Во блін, падумаў я, служба, кажа, а я так і не рашыўся спытаць у Віктара Сямёнавіча, дзе ён працуе… Хоць і карцела… Падумаў – настаўнікам, раз філолаг па адукацыі і прозу піша. І строгасць ягоную, стрыманасць палічыў школьнай, набытай за гады настаўніцкай ці, можа, нават дырэктарскай працы…” – Вы кажаце “служба”, а дзе ён працуе? Яна зірнула на мяне падазрона: – А вы не ведаеце? – Не, мы з ім амаль незнаёмыя – толькі адзін раз і бачыліся. – І дзе ж вы бачыліся? Тут я вымушаны быў схлусіць, прыдумаць нешта падобнае да праў­ды. – Ён прынёс сваё апавяданне ў наш часопіс і паказаў таксама гэты ліст. – Во як… Пі-са-цель, значыць. Мы і сапраўды вучыліся з ім разам на філфаку педуніверсітэта імя Горкага, хоць ён тут і піша бэдэу... – Паўтарыла: – На філфаку педуніверсітэта, – і спытала: – ведаеце такі? Я кіўнуў. – Але адразу пасля вучобы ён пайшоў працаваць не ў школу, а ў міліцыю. Ніхто і падумаць не мог пра такое, гледзячы на яго. Даслужыўся да падпалкоўніка. Трымаецца там пакуль, баіцца, што на пенсію выпруць… Гэта нешта вытлумачвала і праясняла. – На мітынгі не ходзіце? – спытала Вольга Сяргееўна. – Не? А то маглі б яго там пабачыць. Сашка мая з Толікам кажуць, што не раз сустракалі яго. У міліцэйскім ачапленні. З дубінкай. – Падпалкоўнік і з дубінкай? – А што тут дзіўнага – выслужвацца ж трэба... Ды вось нядаўна па тэлевізары фільм пра плошчу паказвалі, дык я яго там пазнала. Быў. Як жа. У цывільным. Не ў шэрагах, а расхаджваў між іншых. А пад заканчэнне, калі ўжо людзей мала засталося, дык і цягнуў за каршэнь аднаго чалавека ў машыну, а другога насцакамі гнаў, пакуль не паваліў у снег… – Што вы кажаце? Ніколі не падумаў бы. Такі мілы чалавек. А ў лісце гэтым, у апавяданні, прабачце, дык і ўвогуле мяккі – хоць да раны прыкладзі… Рамантычная натура… Мне яшчэ не верылася. Можна было падумаць, што яна на яго нагаворвае. Са злосці. Але навошта? – Я радая, што не памылілася ў ім, што інтуіцыя мяне некалі не падвяла. Ну як адчувала: не мой ён, чужы… Чужы нейкі… Не ведаю, як бы склалася нашае сумеснае жыццё – ён тут прыдумляе нешта, – страсянула яна лістом, – але шчаслівыя мы не былі б… – задумалася, – зрэшты, што цяпер казаць. Можа, і праўда, калі б мы пажаніліся, жыццё нашае па-іншаму пайшло б. І ён быў бы іншым чалавекам, у міліцыю не пайшоў бы, вершы пісаў бы, прозу… У яго і сапраўды атрымлівалася. Талент быў… – Відавочна. Ліст стаяў у мяне перад вачыма. Няўжо аўтар яго і той падпалкоўнік на плошчы, якога і я бачыў у фільме – адзін і той жа чалавек? Я й падумаць раней не мог, што тая раззлаваная ўшчэнт шэрая фігура, што ў паўцемры збівала хлопца, і ёсць Віктар Сямёнавіч. – Я стала заўважаць, як ён змяняецца гадоў пятнаццаць таму, пасля першых выбараў. Па тым часе дык ён і саромеўся нават сваёй службы, але з гадамі вочы яго сталі рабіцца ўсё больш суровымі, твар пачаў ператварацца ў маску, за словамі сваімі стаў сачыць, каб лішняга чаго пра работу не сказаць… не дзіўна – сабачая служба. І сам не заўважыш, як падвываць пачнеш… Я яго не асуджаю. Аднак з часам з’явілася ў ім нешта стрыманае такое, звярынае. Воўчае... Ваўчынае. Гляджу на яго, згадваю таго хлапчука-студэнціка і дзіўлюся: якое жорсткае ўсё ж такі з намі жыццё… Моцна ён змяніўся за апошнія гады. Непазнавальна. З ім цяперашнім – я не жыла б і дня. З тым, што ў лісце – можа быць. А з гэтым гарылам… Нельга, нельга так. Я ўсё жыццё дзяцей вучыла дабрыні і справядлівасці… Спагадзе і гуманнасці… Не… Я і сустракацца з ім больш не буду, пасля таго, як пабачыла той фільм па тэлевізары. Брыдка… Гэта ж так ён можа і дачку маю нагамі збіваць… – Ды ўжо ж… Там не глядзяць хто пад руку ці пад нагу трапляе. Я падумаў, што таксама заўважаў, як змяніліся за апошнія дзесяць-пятнаццаць гадоў людзі, што заставаліся на дзяржаўнай службе. Самі яны гэтага не адчувалі, варыліся ў сваім катле. А збоку, асабліва калі размова заходзіла пра “палітыку”, было адразу бачна, як змяняліся яны з твару, як баяліся ляпнуць нешта “лішняе” і ці не правакацыя гэта... А потым, каб засведчыць сваю лаяльнасць, пачыналі лепятаць нешта кшталту: “Я вельмі люблю пэжэ…”, як у тым фільме пра іншапланетнага дыктатара. Прынамсі, калі не змяняліся, дык прыстасоўваліся, хоць не думаю, што гэта лепш… І то інтэлігенцыя – настаўнікі, выкладчыкі, журналісты з дзяржаўных газет. А што ўжо казаць пра міліцыянтаў… Іх за гэтыя гады нацягалі так, што калі і засталося ў каго сумленне, дык ён схаваў яго так глыбока, што днём з агнём не адшукаць… Узяўся за гуж – служы, і будзь суперадданым, іначай – размова кароткая: кар’ера кату пад хвост і добры заробак толькі ва ўспамінах… “З гадамі людзі змяняюцца…” – успомніліся словы Віктара Сямёнавіча. Так, але каб настолькі… Героі ліста былі студэнтамі прыблізна падчас перабудовы. Тады столькі негатыўнай інфармацыі ішло пра служак рэжыму. Сталінскага. Камуністычнага. Няўжо ў іх не выпрацаваўся імунітэт супраць несправядлівасці, ці хоць бы разуменне таго, што любая дыктатура часовая? Зразумела, з гадамі пачуцці прыціраюцца, знаходзяцца апраўданні самому сабе, сэрца цешыцца надзеяй, што “ад мяне нічога не залежыць…” і “я ж працую, як усе…”, аднак… Сумленне можна прыглушыць на людзях, а сам-насам, на адзіноце, бяссонай ноччу, яно ачуецца і возьме сваё… Так думаў я. А што думала наконт гэтага Вольга Сяргееўна? Яна загаварыла сама: – Ліст гэты, я думаю, ён даўно напісаў, – прамовіла яна. – Цяпер ужо не змог бы так. Я бачу гэта і па нашых размовах пры сустрэчы… Гнюснасць ягоная прарвалася б, хай і між словаў, пошласць цяперашняя прабілася б… Дабро і зло, як і пушкінскае: геній і зладзей – рэчы несумяшчальныя, і ў адным чалавеку яны не ўжываюцца. Абавязкова нешта возьме верх… – памаўчала і паўтарыла: – Нешта возьме верх… – а потым рашуча загадала: – Забярыце гэты ліст – мне ён не трэба… Што тут было казаць. Я, яшчэ агаломшаны, узяў ліст, развітаўся і ціха выйшаў… Калі вы чакаеце напрыканцы нейкую мараль, нейкую выснову, дык іх не будзе. Ні з Віктарам, ні з Вольгай я больш не бачыўся. Думаю, вы разумееце мяне. Ці варта было ісці да Віктара, каб пераказаць сустрэчу з Вольгай... Ды ён і не прасіў мяне пра гэта… Спадзяюся аднак, яны памірыліся і працягваюць сустракацца. Мне чамусьці верыцца, што не ўсё яшчэ страчана, што чалавечае пераможа – возьме верх – як толькі зменіцца сітуацыя: вось выйдзе Віктар на пенсію, пазбавіцца путаў ды шораў і… Зрэшты, не варта фантазіраваць: жыццё спрадвеку цікавей і разнастайней за нашыя мроі… Але, прынамсі, мне хочацца аднаго: каб іхнія дзеці – сын і дачка – сустрэліся і пазнаёміліся… Мінск, вядома, вялікі горад, але плошчаў у ім няшмат. 7-11 студзеня 2011 г.