Чорная зямля
пад белымі крыламі
Беларускія пераклады
з афрыканскіх літаратураў
У афрыканскай глушы
Казаць пра тое, што за савецкім часам перакладаў на беларускую мову з афрыканскіх літаратураў было няшмат, наўрад ці трэба. А ў постсавецкі час перакладчыкі ўвогуле пачалі абыходзіць літаратурную Афрыку ўвагай – хапала і іншых справаў. Тое, што асобныя тэксты ў нас усё ж такі з’яўляліся – пры тым, што дагэтуль не перакладзеныя многія агульнапрызнаныя шэдэўры сусветнай літаратуры, – з аднаго боку, дзівіць (хтосьці ж і туды дабраўся!), з другога – не: перакласці невялічкае апавяданне з гэтага кантыненту было нашмат прасцей, чым верш Фэрнанду Пэсоа, альбо Готфрыда Бэна, альбо апавяданне Оскара Уайлда ці Эдгара По – прасцей як з літаратурнага, так і ідэалагічнага гледзішча. А таму ў друк траплялі творы пра апартэід і яго ахвяраў, пра змаганне афрыканцаў з белымі каланізатарамі і пра цяжкае жыццё чарнаскурых аўтахтонаў. І таму ў друку не з’яўляліся, напрыклад, класікі літаратуры Паўднёвай Афрыкі, якія прысвяцілі апартэіду крыху менш увагі, чым належала, альбо ўвогуле ўмудрыліся памерці яшчэ да таго, як праблема паўстала надзвычай востра, ні пісьменнікі, якія цікавіліся не столькі сацыяльнымі праблемамі сучаснасці, колькі гісторыяй і культурай свайго народа. Зусім з іншых прычынаў не з’яўляліся ў друку і аўтары, што пісалі на крыху менш вядомых, чым ангельская ці французская, мовах.
Менавіта таму большасць беларускамоўных перакладаў з літаратураў Афрыкі цяпер даўно забытыя і ляжаць там, дзе ім і належыць ляжаць, – у сховішчах бібліятэк: журботных аповедаў дзён мінулых нам і свае аўтары пакінулі больш чым дастаткова. Якасць многіх тэкстаў пагаршаецца яшчэ і тым, што перакладаліся яны з рускай мовы. Магчыма, невялікая цікавасць многіх наяўных тэкстаў тлумачыць і той факт, што большасць афрыканскіх перакладаў часта друкаваліся ў газетах і амаль не выходзілі ў кнігах і зборніках (за выключэннем трох выданняў, пра якія гаворка пойдзе ніжэй). Складаецца ўражанне, што ідэалагічна правільная Афрыка з’яўлялася ў друку выключна з нагоды савецкай “дружбы народаў” у мінімальных колькасцях – акурат такіх, каб чытачы не паспявалі пра яе забыць.
Большая частка афрыканскіх перакладаў зробленая з паўднёваафрыканскай літаратуры – з тых твораў, што пісаліся па-ангельску. Гэта і не дзіўна – Паўднёвая Афрыка мае вельмі багатую літаратурную традыцыю. Астатнія літаратуры прадстаўленыя мінімальна – у найлепшым выпадку адзін-два пераклады.
Паўднёвая Афрыка ў рэалістычных апавяданнях
Два самыя буйныя перакладзеныя на сённяшні момант творы з літаратуры Афрыкі – раманы “Вянок Удома” Пітэра Абрахамса ў перакладзе С. Дорскага і “Трансваальскі эпізод” Гары Блума. Абодва пісьменнікі нарадзіліся, жылі і працавалі ў Паўднёвай Афрыцы, і іх творчасць яднае тэма змагання за свабоду.
Гары Блум (1913-1981) выдаў свой раман “Трансваальскі эпізод” (першапачатковая назва твора – проста “Эпізод”) у 1956 годзе, і ў тым жа годзе атрымаў за яго прэмію Брытанскага клуба пісьменнікаў за дэбютны раман. Безумоўна, на сённяшні дзень самым цікавым момантам біяграфіі пісьменніка будзе тое, што ён стаў бацькам добра вядомага актора Арланда Блума. Але пакінем убаку гэтую падзею – яна адбудзецца нашмат пазней, пасля таго, як пісьменнік, некалькі разоў адседзеўшы на радзіме ў турме за свае погляды, у 1963 годзе эмігруе ў Вялікабрытанію – і вернемся да “Трасваальскага эпізоду”. На беларускую мову раман быў выдадзены досыць аператыўна – ён выйшаў асобнай кнігай у перакладзе О.Няхай і А. Пракоф’евай (пад рэдакцыяй Я. Семяжона) ужо ў 1961 годзе, то бок усяго праз пяць гадоў пасля з’яўлення ў друку.
Дзеянне рамана адбываецца ў выдуманым горадзе Нелструме, які ёсць тыповым трансваальскім горадам са сваёй рэзервацыяй, дзе жывуць негры, а дакладней – усё не белае насельніцтва Нелструма. У рамане падрабязна апісваецца існаванне людзей ва ўмовах сегрэгацыі, і асноўная тэма твора – барацьба як чорных, так і белых афрыканцаў супраць апартэіду. Апісанне жорсткай расправы з супраціўнікамі апартэіду было па-свойму прароцкім – ужо праз некалькі гадоў пасля выхаду рамана штосьці падобнае пачало сапраўды адбывацца ў гарадах Паўднёвай Афрыкі.
Дзеянне другога рамана, “Вянок для Удома” (які выйшаў у тым жа 1956 годзе) таксама адбываецца ў выдуманым месцы – у краінах Панафрыка і Плюралія. Абодва раманы маюць шмат падобных рысаў, зрэшты, як і лёсы двух пісьменнікаў. Калі Блум быў незаконным сынам афрыканера і негрыцянкі, то сям’я Пітэра Абрахамса (нар. 1919) была яшчэ больш змяшанай – яго бацька паходзіў з Эфіопіі, маці – з “каляровых” Капскай правінцыі, у чыіх жылах цякла кроў многіх народаў. Ужо першы раман Абрахамса “Сцежкай грому” (1948) быў перакладзены на рускую мову і выйшаў у Савецкім Саюзе – гэтаму нямала паспрыялі левыя погляды пісьменніка і антырасісцкая скіраванасць яго творчасці. Такім чынам, “сцежка грому” была пратораная, і ўсяго праз год, у 1957-м, у газеце “Літаратура і мастацтва” ад 4 верасня з’яўляецца беларускі пераклад раздзела з рамана “Вянок для Удома” пад назвай “Два лагеры” ў перакладзе С. Дорскага. Праз некалькі месяцаў у часопісе “Маладосць” (№ 1-3, 1958) выйшаў пераклад ужо ўсяго рамана, праўда, пад назвай “Афрыка ў агні”, а яшчэ праз год, у 1959-м, беларускі пераклад быў надрукаваны асобным выданнем пад першапачатковай назвай – “Вянок для Удома” (пераклад з ангельскай С. Дорскага).
Асноўны акцэнт у рамане робіцца на тэме змагання жыхароў-аўтахтонаў супраць каланізатараў. І калі кіраўнік вызваленчага руху ў Панафрыцы Майкл Удома становіцца на чале мясцовага ўраду, сфармаванага каланізатарамі, і робіцца прэм’ер-міністрам, такім чынам спрабуючы ажыццявіць змены мірным шляхам, то кіраўнік руху ў Плюраліі Дэвід Мхендзі ставіцца да ворагаў нашмат больш непрымірыма. У прадмове да рамана ў “Маладосці” не абышлося без тлумачэння цвёрдай пазіцыі часопіса ў дачыненні да асобы Удома – сам аўтар, здаецца, ставіцца да свайго героя нашмат больш прыхільна, нягледзячы на тое, што яго “праўленне” прыводзіць да трагедыі – Удома пад ціскам абставінаў выдае Мхендзі, і той гіне.
Пасля выхаду двух досыць аб’ёмных раманаў цікавасць беларускіх перакладчыкаў і выдаўцоў да паўднёваафрыканскай літаратуры зменшылася, хаця не знікла. Так, напрыклад, апавяданне Рычарда Райва (1931-1989) “Лаўка” (“Звязда”, 1963, 26 траўня, “Беларусь”, 1974, №9), перакладзенае С. Дорскім, пачынаецца сцэнай мітынгу, удзельнікі якога гавораць пра тое, што ўсе людзі роўныя і што за роўнасць гэтую трэба змагацца. Галоўны герой апавядання, гатэнтот Чарлі, наслухаўшыся прамоўцаў, пачынае такое змаганне, сеўшы на вакзале на лаўку “толькі для белых” і не ўстаючы з яе нават пад ціскам паліцыі.
Яшчэ адзін паўднёваафрыканскі пісьменнік, перакладаны на беларускую мову – Алекс Ла Гума (1925-1985), лідар Паўднёваафрыканскай арганізацыі каляровых, камуніст і змагар з апартэідам, аўтар шэрагу вострасацыяльных твораў і адзін з самых вядомых у свеце пісьменнікаў Паўднёвай Афрыкі. Пераклад апавядання Ла Гумы “У саване – вяселле”, падрыхтаваны Я. Семяжонам, выйшаў у часопісе “Полымя” (№4(468), 1968). Сюжэт апавядання вельмі просты – у творы расказваецца пра падрыхтоўку да вяселля ў досыць беднай афрыканскай сям’і. Уся падрыхтоўка – мітуслівая і няўклюдная – стварае фон для апісання каларытных персанажаў: матулі Польс, што мітусіцца і бегае больш за ўсіх, старэйшага брата нявесты Чарлі і дзядзькі Бэна, што, рыхтуючы вясельную прамову, неаднаразова прыкладваюцца да бражкі. Цалкам магчыма, што тэкст быў выбраны дзякуючы яго ідэалагічнай “правільнасці” – бедныя сяляне Паўночнай Афрыкі няшмат чым адрозніваюцца ад такіх самых бедных сялянаў беларускай літаратуры. Стварэнню такога падабенства спрыяе і падыход Я. Семяжона да тэксту – перакладаючы размовы герояў, ён арыентуецца на прастамоўе, якое можна знайсці і ў беларускіх творах, і такім чынам істотна змазвае каларытнасць апавядання, якое ў іншым выпадку магло б больш яскрава паказаць невядомы свет Афрыкі. Зрэшты, нават у наяўным перакладзе каларыт нівелюецца не дашчэнту, і крышачку афрыканскай экзотыкі чытачам усё ж перападае.
Нашмат менш каларыту і нашмат больш сацыяльнай праблематыкі апынаецца ў наступным перакладзеным на беларускую мову апавяданні паўднёваафрыканскага пісьменніка – Джэймса Мэцьюза (нар. 1929), паэта, празаіка і публіцыста, які пацярпеў ад палітыкі апартэіду. У 1970 годзе ў часопісе “Бярозка” (№10) выйшла ягонае апавяданне “Парк”, перакладзенае С. Дорскім. Герой апавядання – хлопчык-негр, які з захапленнем назірае праз агароджу за дзецьмі, што катаюцца ў парку на арэлях. Але ўвайсці ў парк ён не можа – стары вартаўнік старанна сочыць за тым, каб ніхто не парушаў забароны, што пазначана ля брамы: уваход толькі для белых. Замест таго каб бавіцца ў парку, хлопчык вымушаны адносіць бялізну, якую прала яго маці, белай гаспадыні. Аднак ноччу ён здзяйсняе сваю мару і прабіраецца ў парк – нягледзячы на тое, што чорны вартаўнік сочыць за атракцыёнамі нават уначы.
Silva rerum афрыканскіх перакладаў
Алжырская проза ў беларускіх перакладах прадстаўленая адным апавяданнем Мухамеда Дзіба (1920-2003), аўтара больш чым 30 раманаў, а таксама шматлікіх апавяданняў, вершаў і твораў для дзяцей на французскай мове. Дзіб – адзін з самых вядомых алжырскіх пісьменнікаў, і адмысловае месца ў яго творчасці займае тэма барацьбы алжырцаў за незалежнасць. Апавяданне “Спадарожнік”, перакладзенае С.Дорскім і надрукаванае ў часопісе “Полымя” (№11, 1958), акурат ускосна закранае тэму барацьбы за незалежнасць, паказваючы яе перадумовы. Аповед вядзецца ад імя бедняка Джэхі, што, сустрэўшыся са сваім старым знаёмым Зубірам, з кафейні трапляе ў турму; “прыгода” гэтая каштуе Зубіру жыцця. У канцы твора ці то яго герой, ці то сам аўтар прамаўляе маналог на тэму неабходнасці змагання з існым ладам, ілюстрацыяй якога робіцца не толькі “турэмны” эпізод, але і ўстаўная гісторыя бацькі Зубіра, што ўсё жыццё працаваў, перамолваючы каву, і памёр ад перанапружання. Мова перакладу характарызуецца пэўнай колькасцю русізмаў (зрэшты, як і мова многіх іншых перакладаў), што абумоўленае хутчэй не ўласна перакладчыцкім падыходам, а тагачаснай моўнай палітыкай.
Эфіопская літаратура прадстаўленая толькі адным аўтарам – Берхану Зэрыхун (1933/34-1987), пісьменнікам – прыхільнікам простага стылю пісьма, які істотна адрозніваўся ад тагачаснай літаратурнай “моды”. Апавяданне “Каляровая трагедыя” ў перакладзе А. Каваля было надрукаванае ў газеце “Літаратура і мастацтва” (1961, 21 лістапада), аднак цяжка зразумець, з якой мовы яно перакладалася, магчыма, з рускай. Галоўны герой апавядання, зулус Кумуй, расказвае пра гісторыю свайго народа, захопленага каланізатарамі. Сам герой трапляе ў турму пасля арышту бацькі, апынуўшыся на плошчы “толькі для белых”.
З рускай мовы перакладзенае апавяданне егіпецкага празаіка і драматурга Юсуфа Ідрыса (1927-1991) “Знаёмства”, надрукаванае ў газеце “Чырвоная змена” (1965, 12 верасня, перакладчык не пазначаны), а таксама зборнік “Афрыканскія казкі” (1963).
Безумоўна, гэта не ўсе наяўныя на сённяшні дзень афрыканскія пераклады. Адмыслова вартыя згадкі пераклады з малагасійскай літаратуры, зробленыя Уладзімірам Палупанавым з французскай і малагасійскай моваў. Арыгіналы асобных твораў знайсці досыць складана, а без іх цяжка меркаваць пра працу тых ці іншых перакладчыкаў. У любым выпадку, найлепшыя творы з афрыканскіх літаратураў усё яшчэ чакаюць перакладу, і ёсць надзея, што лакуны паціху будуць запаўняцца.
Ганна Янкута.
Генры Чарлз Босман. (Паўднёва-афрыканская рэспубліка)
Зоркі над вельдам
Была халодная ноч, сказаў дзядзька Схалк Лоўрэнс, зоркі свяцілі такім марозным святлом, якое часам можна ўбачыць зранку на вільготнай траве, калі пераблытаеш паравіны году і прачнешся рана, забыўшыся, што на дварэ – зіма. Вецер нагадваў дзяўчыну, якая са слязьмі расказвала зоркам сваю гісторыю кахання і здрады.
Мы з Янам Акерсэ паехалі на запрэжанай асламі павозцы ў Дэрдэпорт. Вярталіся мы ўвечары. Ян Акерсэ сказаў мне пра дарогу вакол падножжа гары – найкарацейшы зваротны шлях у Драгефлей. У выніку мы сядзелі перад вогнішчам у вельдзе1, чакаючы раніцы. Лепш бы мы папрасілі кафра2 паказаць нам кароткі зваротны шлях да падножжа гары.
– Але ж я ведаю, што гэта была правільная дарога, – настойваў Ян Акерсэ, кідаючы ў агонь чарговае бярэмя галля.
– Значыць, гэта быў не той пагорак, – адказаў я, – або не тая павозка. Калі толькі ты не хочаш, каб я паверыў, нібыта сяджу дома, у сваёй вітальні.
Святло полымя ціха танчыла на спіцах павозкі, і мне было прыемна думаць, што Яну Акерсэ не менш халодна, чым мне.
– Забаўная ноч, – сказаў Ян Акерсэ, – але я вельмі няшчасны і галодны.
Гэтаму я таксама быў рады. Я ўжо быў пачаў баяцца, што яго ўсё задавальняе.
– Ты ведаеш, як высока ад нас зоркі? – спытаў мяне Ян.
– Не, як высока адсюль – не ведаю, – сказаў я. – Але аднойчы я вылічваў, у мяне тады быў з сабой аловак. І я быў у Хайвельдзе. А адсюль, дзе мы цяпер, у Лоўвельдзе, зоркі нашмат далей. Бачыш, яны нават выглядаюць меншымі.
– Так, відаць, што так, – адказаў Ян Акерсэ, – але школьны настаўнік расказваў мне розныя рэчы ў бары ў Зэйрусце. Ён сказаў, што астраномы вылічваюць адлегласць да зоркі па колькасці гадоў, якая патрэбная, каб знайсці іх у тэлескопе. Гэты школьны настаўнік абмакнуў палец у брэндзі і намаляваў шмат усялякіх малюнкаў на барнай стойцы, каб паказаць мне, як гэта робіцца. Але адна частка малюнка пастаянна высыхала, пакуль ён маляваў другую. Ён сказаў, што гэта найгоршае сухое брэндзі. Да таго ж ён так і не паспеў усё растлумачыць, бо прыйшла бармэнка з анучкай і ўсё выцерла. Тады настаўнік прапанаваў мне пайсці з ім, каб паказаць мне ўсё на дошцы ў класе. Але бармэнка не дазволіла нам узяць шклянкі ў прыватны бар, і настаўнік зноў пацярпеў няўдачу.
– Гэта, відаць, нейкі новы від настаўнікаў, – сказаў я, – такі від, які вучыць дзяцей, што зямля круціцца вакол сонца. Дзіўна, што яго не выгналі з працы.
– Яго выгналі, – адказаў Ян Акерсэ.
Гэта я таксама быў рады пачуць.
Здавалася, нібы побач з месцам, дзе мы спыніліся, быў вадапой. Змрочна завыла пара шакалаў. Ян Акерсэ падскочыў і закінуў больш дроваў у агонь.
– Не люблю я крыкі гэтых жывёлін, – сказаў ён.
– Гэта ж усяго толькі шакалы, Ян, – адгукнуўся я.
– Я ведаю, – адказаў ён, – але я думаю пра нашых аслоў. Не хачу, каб яны спужаліся.
Раптам з цёмнага кустоўя да нас даляцела глыбокае скавытанне. І яно гучала не надта тужліва. Ян Акерсэ похапкам закінуў дроваў у агонь.
– Відаць, лепей нам запаліць два вогнішчы і легчы спаць паміж імі, – сказаў Ян Акерсэ. – Нашыя аслы будуць менш баяцца, калі ўбачаць, што мы з табой у бяспецы. Ты ж ведаеш, як працуе мозг у асла.
У святле агню цьмяна выступалі шкілеты высокіх дрэваў, аб’едзеныя тэрмітамі, і хутка ў нас ужо было два вогнішчы. Да таго часу, як глыбокі рык з хмызоў данёсся да нас другім разам, я ўжо зрабіў нават большае вогнішча, чым у Яна Акерсэ, – выключна дзеля спакою нашых аслоў.
Затым зноў усё сціхла. Было толькі чуваць, як вецер блытаецца ў калючым галлі і ціха шапоча нешта, што можна пачуць толькі ўначы ў бушвельдзе3.
Ян Акерсэ ляжаў на спіне, паклаўшы рукі пад галаву, і глядзеў на зоркі.
– Я чуў, што гэтыя зоркі – таксама сусветы, як і наш, – сказаў ён, – і што на іх нават жывуць людзі.
– Але я не думаю, што яны могуць вырошчваць кукурузу, – адказаў я, — занадта высока. Як ланцуг Снэўберге на Капскім паўвостраве. Але я думаю, у іх няблага выходзіць гадаваць коней і скаціну. Тут, у нізінах, у Марыка і Ватэрбергу, гэта складана: занадта шмат конскіх хваробаў і мух цэцэ.
– І матылькоў, – сонна прамармытаў Ян Акерсэ, – з залатымі крыламі.
Неўзабаве я таксама заснуў. А калі прачнуўся, вогнішчы ўжо дагаралі. Я ўстаў і падкінуў дроваў. Пабудзіць Яна Акерсэ я здолеў не адразу, бо мае вельдскуны1 былі не дужа добрыя, з мяккім мыском. Урэшце ён сеў, пацёр вочы і сказаў, што не заплюшчыў іх ні на хвілю. Ён быў упэўнены, што не спаў усю ноч, бо – сказаў ён – увесь час уяўляў, як ганяўся за мухамі між зораў.
– І я б злавіў іх, – дадаў ён, – толькі са мной здарылася нешта дзіўнае, калі я пераскокваў з адной зоркі на іншую. Нібыта нехта мяне піхнуў.
Ян Акерсэ падазрона зірнуў на мяне.
Тады я сказаў: нескладана заўважыць, што гэта ён спаў.
Калі вогнішчы разгарэліся, Ян Акерсэ зноў сказаў, што гэта пацешная ноч, і зноў пачаў размаўляць пра зоркі.
– Як думаеш, Схалк, – спытаў ён, – што маракі робяць на моры, калі не ведаюць дарогі і навокал няма ніводнага карабля, каб спытаць?
– У іх усё запісана на кавалку паперы з чырвонымі і сінімі стрэлкамі, – сказаў я, – і ёсць чорныя лініі, якія паказваюць шлях з Кейптаўна да выспы Св. Алены. І графікі, дзе пазначана, на колькі міляў уніз апусціцца карабель, калі патоне. Я быў на выспе Святой Алены падчас англа-бурскай вайны2. На караблі можна жыць, як у фургоне, запрэжаным валамі. Толькі, канечне, там не так камфортна. І адлегласць паміж партамі большая, чым паміж дзвюма стаянкамі.
– Я недзе чуў, што маракі арыентуюцца па зорках, – сказаў Ян Акерсэ, – цікава, з чаго б гэта людзі расказваюць мне такія рэчы...
Нейкі час ён ляжаў моўчкі, глядзеў на зоркі і думаў.
– Памятаю, як аднойчы я спыніўся пераначаваць на верандзе ў Эні Стэйн і размаўляў з ёй пра зоркі, – сказаў Ян Акерсэ праз нейкі час. – Я збіраўся на фургоне з валамі да Лімпапо, бо была засуха. Я нагадаў Эні, што мяне не будзе да пачатку дажджоў, і сказаў, каб штоночы, калі я паеду, яна глядзела на пэўную зорку і думала пра мяне. Я паказаў ёй, на якую зорку глядзець. Вось гэтыя тры зоркі, побач, па простай лініі. Яна мусіць згадваць пра мяне, гледзячы на тую, што пасярэдзіне, сказаў я. Але Эні сказала, што Вілем Мостэрт, які паехаў на Лімпапо тыдзень таму, ужо выбраў гэтую, сярэднюю, зорку, каб згадваць пра яго. Добра, сказаў я, тады верхняя зорка. Але Эні сказала, што верхнюю заняў Стофел Брынк. Урэшце я пагадзіўся на ніжнюю, і Эні сказала, што будзе глядзець штоночы менавіта на ніжнюю з усіх трох зорак і думаць пра мяне; тут яе бацька, які, відаць, чуў усю размову, зайшоў на веранду і спытаў, а што рабіць воблачнымі начамі, і гэта, на яго думку, было вельмі дасціпна.
– І што было? – спытаў я Яна Акерсэ.
– Эні вельмі раззлавалася, – адказаў ён, – і сказала бацьку, што ён вечна ўсё псуе. Сказала, што ёй зусім не смешна, тым больш што я – ужо трэці хлопец, якому ён кажа адно і тое ж. Сказала, якая розніца, дурны хлопец ці не, – яе бацька не мае права кпіць з яго. Было прыемна чуць, што Эні стаіць за мяне. Так ці інакш, тое, што было пасля, – гэта доўгая гісторыя. На Лімпапо я сустрэўся з Вілемам Мостэртам і Стофелам Брынкам. Мы былі разам некалькі месяцаў. І гэта, напэўна, было дзіўным відовішчам для чужаніцы: бачыць траіх хлапцоў, якія штоночы сядзяць вакол вогнішча і глядзяць на зоркі. Мы трымаліся па-сяброўску, і калі прыйшлі дажджы, утрох выправіліся назад у Марыка. І тады я зразумеў, што бацька Эні меў рацыю. Я маю на ўвазе воблачныя ночы. Як я зразумеў, была акурат такая ноч, калі Эні збегла ў Ёханэсбург з суседам, які ехаў на пошукі працы ў рудніках.
Ян Акерсэ ўздыхнуў і вярнуўся да сваіх думак.
Але за нашымі размовамі і сном ноч ужо заканчвалася. Мы пакінулі толькі адно вогнішча і па чарзе дадавалі ў яго галінкі. Перад самым світанкам зрабілася халодна, і мы абодва дрыжалі.
– У кожным разе, – сказаў Ян Акерсэ праз нейкі час, – цяпер ты ведаеш, чаму мяне так цікавяць зоркі. Я быў зусім хлапцом, калі гэта здарылася. І я мала каму расказваў пра тое. Усяго чалавекам сямнаццаці. Астатнія не сталі б слухаць. Але заўсёды ў ясныя ночы, калі я бачу шэраг з гэтых трох яркіх зорак, я доўга ўглядаюся ў ніжнюю, і мне здаецца, што яна неяк па-сяброўску свеціць мне. Відаць, гэта мая зорка, і яе святло адрозніваецца ад святла іншых зорак... І ведаеш, Схалк, у Эні Стэйн такія чырвоныя вусны. І такія доўгія, мяккія валасы, Схалк. І гэтая яе ўсмешка...
Потым зоркі пасвятлелі, і мы пачалі зганяць аслоў і рыхтавацца ў дарогу. І я хацеў ведаць, што б падумала Эні Стэйн, калі б ведала, што ўсе гэтыя гады быў чалавек, які глядзеў у ясныя ночы на зорнае неба і марыў пра яе вусны, яе валасы і яе ўсмешку. Але калі я падумаў пра гэта, то зразумеў адказ. Канечне, Эні Стэйн не падумала б нічога пра Яна Акерсэ. Увогуле нічога.
І, без сумневу, Эні Стэйн мела б рацыю.
Але было дзіўна думаць, што мы цэлую ноч размаўлялі пра зоркі. І да гэтага моманту я не ведаў, што ўсё гэта было праз гісторыю кахання, якая здарылася шмат гадоў таму.
Мы залезлі ў павозку і скіраваліся дадому.
– Я ведаю, што школьны настаўнік з бара ў Зэйрусце памыліўся, – сказаў урэшце Ян Акерсэ, – калі спрабаваў патлумачыць, як далёка ад нас зоры. Ніжняя з гэтых трох зорак – о, яна толькі што ўпала, – вельмі блізка ад мяне. Сапраўды, вельмі блізка.
Пераклала з ангельскай мовы Алена Пятровіч.
Тоцыюс. (Паўднёвая Афрыка)
Ноч на моры
Ля Адэна
Тут мора і цямрэча, як тады,
калі зямля была яшчэ пустой
і толькі ноч лунала над вадой.
Ні зор, ні далягляду не відаць,
ні пробліску не выхапіць здаля,
рыпіць ад хваль абшыўка карабля.
І ўсё ж няўхільна ён плыве наўслеп
пясчынкай, што ў цямрэчу замяло,
адно на компас падае святло.
Адэн
Вада зямная тут увыш ідзе,
нябачна для вачэй змяняе нораў –
з паўвысахлых і паўнаводных мораў
на Адэн ані кроплі не ўпадзе.
Сцягнулі хаты пасам наваколле,
над імі – стром зубчастыя муры,
абпаленыя, як Садом стары.
Вось Адэн – месца вусцішы і болю.
Тут лёс зямлі прадбачу праз гады,
тут боль зямлі спазнаю даастатку.
Канец тут неаддзельны ад пачатку:
адвечна смягнуць горы ля вады...
Сфінкс у Мэмфісе
Вось тулава ільва, што з года ў год
чакае з жорсткай прышласцю сустрэчы,
а чалавечы твар глядзіць на рэчы
задумліва, ціхмяна, без турбот.
Калісь рука дала гранітным плітам
само жыццё, і свой магутны дух,
і гэтых дзіўных вуснаў лёгкі рух –
і я зачараваны маналітам.
Я з тых часоў хачу зрабіцца ім,
каб углядацца ў гэтыя абшары
з ціхмянай задуменнасцю на твары —
і ўсмешкай незямной перадусім.
Пераклала з афрыкаанс Ганна Янкута.
Э. Ч. Асонду. (Нігерыя)
У чаканні
Мяне завуць Арланда Закі. Арланда – ад “Арланда, штат Фларыда”. Так напісана на маёй майцы, якую мне даў Чырвоны Крыж. Закі – назва горада, дзе мяне знайшлі і адкуль прывезлі ў гэты лагер уцекачоў. Маіх сяброў у лагеры ведаюць па надпісах на іх футболках. Акапулька носіць майку з надпісам “Акапулька”. На майцы Сэксі напісана “Скажы, што я сэксі”. А ў Парыжа на майцы – “Пабачыць Парыж і памерці”. Як толькі ён набліжаецца да мяне, я заплюшчваю вочы, бо не хачу паміраць. Калі нехта атрымлівае новую майку, старое імя ўсё роўна застаецца пры ім. Парыж надоечы атрымаў адну з надпісам “Спытай мяне пра Ісуса”, але мы дагэтуль завем яго Парыжам і ні пра кога ў яго не пытаемся. Неяк у нашым лагеры было дзяўчо з надпісам “Малако тут!”. Яна выкінула яе, бо некаторыя лагерныя хлопцы ўвесь час хапалі яе за цыцкі, правяраючы, ці ёсць там малако. Ніколі не ведаеш, што за надпіс будзе на тваёй майцы. Мы за іх змагаемся ды б’емся, і ты, лічы, шчасліўчык, калі трапіцца хоць нешта. Ну, возьмем Адстоя: на яго майцы – “Мой тата паехаў у Елаўстоўн і прывёз мне гэтую адстойную майку”. Біцца ён не ўмее, таму новай футболкі яму не атрымаць, і ён носіць усё тую ж ад самага свайго з’яўлення ў лагеры. І хоць надпіс на ёй даўно ўжо сцёрся, імя засталося. А некаторым шанцуе: у Лондана на майцы было напісана “Лондан”, і цяпер ён у Лондане. Яго ўсынавіла тамтэйшая сям’я. Можа, я знайду сям’ю ў Арланда, штат Фларыда, якая ўсынавіць мяне.
Пачаць пісаць гэтую кнігу мне прапанавала сястра Нора: яна кажа, найлепшы спосаб забыць – гэта запомніць, а найлепшы спосаб запомніць – гэта забыць. Вось так сястра Нора закручана і гаворыць. Мне падаецца, гэта таму, што яна вялебная сястра і любіць гаварыць прытчамі, як Ісус. Гэта яна дае мне чытаць кніжкі. Яна кажа, у мяне дар расказваць гісторыі. Таму яна і лічыць, што некалі я стану пісьменнікам.
Першая кніга, якую яна дала мне пачытаць, была “У чаканні Гадо”. Яна кажа, што людзі ў кнізе чакаюць Бога, які прыйдзе і выратуе іх. У лагеры мы чакаем, чакаем і чакаем ізноў. Гэта ўсё, што мы робім. Мы чакаем, калі прыедуць грузавікі з ежай, затым шыхтуемся ў раўнюткую чаргу, пасля чакаем некалькі хвілін, пакуль чарга рассыплецца, пасля чакаем, калі ўсчыніцца бойка, пасля сварымся і б’емся, кусаемся і праклінаем, рвем, хапаем і бяжым прэч. А затым пачынаем углядацца ў дарогу, чакаючы, калі з’явяцца грузавікі з вадою, і ўглядаемся, пакуль не падымецца пыл, і тады ідзем кожны па сваю пасудзіну і пачынаем чакаць, а потым грузавікі прыязджаюць, і першыя пасудзіны напаўняюцца, і зноў пачынаецца сварка, бойка, кусанні й драпанні, бо нехта шапнуў, што ў цыстэрне мала вады. Так бывае, калі нам напраўду пашанцуе, і грузавік з вадой прыедзе; але часцей мы проста выносім на двор свае пасудзіны і пачынаем чакаць ды маліцца, каб пайшоў дождж.
Сёння мы чакаем фатографа, які мусіць нас сфатаграфаваць. Гэтыя фотаздымкі Чырвоны Крыж дасылае сваім людзям за мяжой, а тыя паказваюць іх розным іншым людзям у далёкіх краінах, і пасля таго сем’і замежнікаў абіраюць тых, хто ім спадабаецца і будзе з імі жыць. Мы чакаем фатографа ўжо трэці тыдзень, але ён мусіць прабрацца праз зону ваенных дзеянняў, а таму сёння можа і не паспець. Пасля здымкаў нам давядзецца чакаць, пакуль ён надрукуе фота і прывязе назад. Затым мы аддамо іх Чырвонаму Крыжу і пачнем чакаць адказу з-за мяжы.
Я хачу пайсці да свайго сябра пад адзіным дрэвам, што яшчэ ёсць у лагеры. Акапулька падымае ўверх жменю чырвонага пяску і расціскае руку, чакаючы ветру, але яго няма, і чырвоная зямля роўным струменем сыплецца ўніз.
– Арланда, думаеш, фатограф сёння прыйдзе? – пытаецца ён.
– Можа й прыйдзе.
– Думаеш, амерыканская сям’я мяне ўсынавіць?
– Калі пашэнціць.
– І яны вылечаць тое, што я сікаюся ў ложак?
– У Амерыцы ёсць таблеткі ад усіх хваробаў.
– Я не хворы, я проста сікаюся ў сне, бо мне заўжды сніцца, што я выходжу на двор пасікаць, а калі прачынаюся, порткі мокрыя, бо гэта быў толькі сон, а сікуны сапраўдныя.
– Адзін і той жа сон кожную ноч?
– Ага.
– Як ты думаеш, калі я паеду ў Амерыку, ці пачуюць мае бацькі пра мяне, ці напішуць мне, а я напішу ў адказ і папрашу сваю новую сям’ю, каб іх забралі і пасялілі са мной?
– Калі вайна скончыцца, твае бацькі цябе знойдуць.
– А калі яна скончыцца?
– Не ведаю, але ж хутка скончыцца.
– А калі вайна скончыцца хутка, чаму Чырвоны Крыж высылае нас у Амерыку?
– Таму што не хочуць, каб мы ўступалі ў Маладую Брыгаду і стралялі, забівалі, гвалтавалі, рабавалі, палілі, кралі, разбуралі, біліся да канца, паміралі і не хадзілі ў школу.
Вось чаму Акапулька ўвесь час самотна сядзіць пад дрэвам: таму што заўжды задае шмат пытанняў. Сястра Нора кажа, што задаваць пытанні – гэта добра, бо калі ты спытаешся, то ніколі не згубішся. Акапулька зноў пачынае сыпаць пясок, чакаючы ветру. Гной цячэ з яго вушэй, і таму ён смярдзіць, нібы падтухлае яйка. Вось яшчэ адна прычына, чаму ўсе трымаюцца ад яго падалей. Муха гудзе ў яго над вухам, пэўны час ён не звяртае на яе ўвагі, але як толькі яна збіраецца сесці, ён злосна гоніць яе прэч.
– Хачу сабаку, – кажа Акапулька.
– А нашто табе сабака?
– Я сфатаграфуюся з ім, і гэты здымак пашлюць у Амерыку, бо белыя людзі любяць сабакаў.
– Але ж яны і людзей любяць.
– Так, але яны любяць людзей, якія любяць сабакаў.
– Лондан не фатаграфаваўся з сабакам.
– Ага, Лондан цяпер у Лондане.
– Можа, ты хутка будзеш у Акапулька, – смяюся я.
– А дзе гэта – Акапулька?
– У іх там вялікі акіян, прыгожы і сіні.
– Акіян мне не падабаецца, я не ўмею плаваць. Я хачу паехаць у Амерыку.
– Усе ў Амерыцы ўмеюць плаваць, ва ўсіх дома ёсць басейн.
– Я б паплаваў у басейне, а не ў акіяне. Я чуў, што вада ў басейне лагодная, чыстая, блакітная і карысная для скуры.
Пэўны час маўчым. Чуем гук алюмініевых плітаў, з якіх складаецца дом – злосны гук, нібы нехта страляе дробнымі кулямі. Дамы з брызенту і пластыкавых панэляў трапечуць ад ветру, быццам тысячы паветраных змеяў. Акапулька ўздымае жменю пяску. Вецер нясе пясок прэч. Трохі пяску трапляе нам у твар, і Акапулька ўсміхаецца.
– Бог не спіць, – кажа ён. Я маўчу.
– Раней у лагеры былі сабакі. – Акапулька тут жыў яшчэ да мяне, ён амаль даўжэй за ўсіх жыве ў лагеры.
Тут была процьма чорных сабакаў. Яны былі нашымі сябрамі, нашымі абаронцамі. І хоць ежы было няшмат, сабакі ніколі не галадалі. Жанчыны клікалі іх, калі дзіця прысаджвалася пакакаць, і сабакі былі тут як тут. Яны чакалі, пакуль дзіця скончыць сваю справу, начыста вылізвалі яго азадак, а пасля з’ядалі яго какешкі. Людзі кідалі ім аб’едкі. Сабакі былі карысныя і ў іншым. У тыя часы ворагі ўсё яшчэ часцяком нападалі на лагер. Мы хаваліся ў ямах, а сабакі цягалі лісце і рознае смецце, каб накрыць зверху яміну, дзе мы хаваліся. Ворагі праходзілі ля самай яміны і не ведалі, што мы там.
Але аднойчы здарылася так, што Чырвоны Крыж не прывозіў ежу цягам двух тыдняў, бо ворагі не давалі іх самалёту прызямліцца. Мы былі галодныя настолькі, што забілі некалькі сабакаў і зварылі з іх поліўку з перцам. Праз некалькі дзён супрацоўнікаў Чырвонага Крыжа прапусцілі, і ежа прыехала. Сабакі крыху насцярожыліся, але выглядала на тое, што яны разумелі – мы не вінаватыя.
Другі раз ежы не было вельмі доўга. Тады нам удалося злавіць толькі некалькі сабакаў. Некаторыя з іх уцяклі, як толькі мы наблізіліся, але некалькіх мы схапілі, прыгатавалі і з’елі. Пасля гэтага сабакаў не бачылі. Тыя, што ўцяклі, трымаліся падалей. Аднойчы дзіця прысела на кукішкі і вырашыла пакакаць. Калі ж маці адвярнулася, з паўтузіна сабакаў, што некалі збеглі, выскачылі аднекуль і накінуліся на дзіцятка. Пакуль маці крычала, яны разарвалі яго на шматкі і ўцяклі, трымаючы ў зубах кавалкі дзіцячага мяса. Некаторыя мужчыны ладзілі на сабакаў засады і некалькіх забілі. Яны кажуць, што сабакі зрабіліся лютымі, як ільвы. І больш іх не відаць. Кажуць, гэта ўсё праз вайну.
Я падумаў, што хачу запытацца пра гэта ў сястры Норы. Акапулька, быццам прачытаў мае думкі, папрасіў мяне нікому пра гэта не гаварыць. Ён сказаў, што ў лагеры ніхто не любіць згадваць пра сабакаў.
– Я не ўпэўнены, што фатограф сёння прыйдзе, – прамовіў я.
– Часам мне падаецца, што ў маёй галаве засела куля, – сказаў Акапулька.
– Калі б у тваёй галаве была куля, ты б адразу памёр.
– Яна прайшла праз хворае вуха. Я чую выбухі ў галаве, стрэлы, галасы, што крычаць: банза, вырадак, выходзь, мы сёння пап’ем тваёй крыві, а пасля чую пах карбіду, пораху і паленай саломы. Я не люблю паху дыму, калі жанчыны гатуюць на агні, бо з маёй галавы пачынаюць вылятаць кулі.
– У Амерыцы ў цябе ўсё наладзіцца. Яны не гатуюць на агні, у іх электрычнасць.
– Ты ўсё ведаеш, Закі. Адкуль ты ўсё гэта ведаеш, ты ж ніколі там не быў...
– Я чытаю многа кніжак, у кніжках шмат чаго напісана, а часам яны таксама расказваюць гісторыі, – адказаў я.
– А я не люблю кнігі, дзе няма малюнкаў. Я люблю кнігі з вялікімі каляровымі малюнкамі.
– Не ва ўсіх кніжках ёсць малюнкі. Толькі ў кніжках для дзяцей.
– Я стаміўся фатаграфавацца і дасылаць здымкі за мяжу ў сем’і, якія мяне не хочуць. Амаль усе, з кім я трапіў у лагер, знайшлі сабе сем’і і цяпер жывуць за мяжою. Адзін мой сябар даслаў мне фотаздымак з аднаго месца, завецца Дакота. Чаму ніводная сям’я не ўсынавіла мяне? Думаеш, ім не падабаецца мой твар?
– Гэта толькі ўдача, табе пакуль проста не пашчасціла.
– Часам мне хочацца ўступіць у Маладую Брыгаду, але баюся: кажуць, яны прымушаюць паліць “траўку”, і піць кроў, і клясціся, што не пашкадуеш ніводнай жывой душы, нават сваіх бацькоў.
– Сястра Нора раззлуецца на цябе за такія словы. Ты ж ведаеш, яна так для нас стараецца і Чырвоны Крыж таксама. Яны спрабуюць знайсці для цябе сям’ю.
– Там, у Дакоце, мабыць, вельмі шмат камянёў.
– Чаму ты так кажаш?
– Проста гэтае слова так гучыць – нібы мноства вялікіх камянёў раптам коцяцца адзін за адным.
– А я хачу туды, дзе анёлы.
– Ты пра Лос-Анджэлес?
– Яны перабілі амаль увесь мой народ, усіх, хто не мог правільна вымавіць імя галоўнага паўстанца, яны казалі, што мы не зможам вымавіць Цофа, мы ўсе казалі Тофа, і яны працягвалі нас забіваць. Мой сябар тут, у лагеры, навучыў мяне казаць Цофа, ён тлумачыў, што я мушу вымаўляць гэтае імя так, нібыта ў роце пясок. Нібы жвір на языку. Цяпер я ўмею яго казаць і так, і так.
– Добра. Калі ты паедзеш у Амерыку, навучышся размаўляць, як яны. Будзеш спрабаваць праглынуць язык, вымаўляючы словы па-іхняму, быццам камяк у роце захрас.
– Трэба ісці. Хутка ўжо абед.
– У мяне няма сілы біцца. Штораз як прыходзіць абед, я пачынаю баяцца. Калі б толькі са мной была маці, я б не быў перамешчаным. Яна б гатавала для мяне, і мне б не трэба было штораз біцца за ежу.
Мы абодва глянулі на дым, што віўся ўверх з буданоў, дзе некаторыя жанчыны гатавалі даву1. Тых, у каго ёсць маці, лёгка адрозніць, бо з іх буданоў у абед заўжды падымаецца дым. Я раздумваў, ці знойдзем мы з Акапулькам нарэшце сям’ю, бо мы, перамешчаныя асобы, сем’яў не мелі. А ў большасці з тых, хто выехаў за мяжу, сям’я была. Я пра гэта не кажу Акапульку, я не хачу, каб ён пачаў успамінаць сваіх бацькоў, якія не маглі вымавіць “Цофа”. Я неяк чуў, як нехта ў лагеры казаў, што калі б Бог хацеў, каб мы маглі сказаць “Цофа”, ён быў даў нам языкі, здольныя на такое.
– Пайшлі са мной, я дапамагу табе біцца за ежу, – кажу я Акапульку.
– Табе не трэба біцца, Арланда. Усе дзеці цябе паважаюць, кажуць, што ты нікога і нічога не баішся, што сястра Нора любіць цябе, і яшчэ яны кажуць, што ў цябе ёсць кніга, куды ты запісваеш усё кепскае, што робяць людзі, а пасля даеш яе пачытаць сястры Норы, і вы абодва чытаеце і трасяце галовамі, і смеяцеся, як amariya and ango2, як муж і жонка.
Мы падняліся і накіраваліся да накрытага хвалістымі плітамі будана, дзе мы звычайна абедалі. Я чуў пах давы, гэта заўжды была адна і тая ж дава, тыя самыя зялёныя мухі і тыя самыя пагнутыя, напаўскамечаныя алюмініевыя талеркі, але мы ўсё роўна біліся за ўсё гэта.
Кімано спачатку пабачыў мяне і пачаў гукаць, хутка да яго далучыліся Аруба, Ерусалім, Адстой, Гамбургер, Маёрка і іншыя. Галоўная кухарка стаяла перад талеркамі з давай і зялёным супам. На яе твары быў асаблівы выраз – быццам у мужчыны, які хутка пабачыць дзвюх прыгожых жанчын, што зняславяцца бойкамі і раздзяваннем у яго прысутнасці. Яна пагразіла нам пальцам і сказала:
– Сёння ніякіх боек, хлопцы.
Гэтага сігналу мы і чакалі, каб рынуцца з месца. Дава і суп расплюхаліся на падлозе. Некаторыя спрабавалі зачарпнуць крыху ў рот, б’ючыся за талерку, на выпадак, калі ім нічога не дастанецца пасля бойкі. Я схапіў кавалак давы і кінуў яго Акапульку, і ўжо быў учапіўся пальцамі ў талерку супу, як Адстой выбіў яе, і суп выліўся на падлогу. Ён засмяяўся сваім шалёным смехам гіены і прасычэў: пракажоны можа не ўмець даіць карову, але заўжды ведае, як выліць малако ў вядро. Кухарка працягвала крычаць: гэй, хопіць біцца, па адным, станьце ў чаргу, давы хопіць на ўсіх. Мне ўдалося выхапіць міску з рэшткамі супу, і, зрабіўшы знак Акапульку, я пачаў прабірацца праз натоўп. Мы прыселі на кукішкі за кухняй-буданом і пачалі засоўваць пальцы ў ежу, вольнай рукою адганяючы вялізных мух. У нас было два цвёрдыя кавалкі давы і вельмі мала супу. Я з’еў некалькі прыгаршчаў і выцер рукі аб шорты, пакінуўшы астатняе Акапульку. Яму было нялёгка – даводзілася адганяць мух і ад хворага вуха, і ад талеркі з ежай, і таму ён падзякаваў мне вачыма.
Я памятаю, як сястра Нора дала мне пачытаць кнігу пра беднага хлопчыка, які жыў у Англіі ў даўнія часы. Той прасіў дабаўкі ў кухара. На малюнку хлопчык не падаваўся мне такім ужо бедным. Усе хлопчыкі ў кнізе насілі паліто і капелюшы, іх нават абслугоўвалі. Нам жа трэба біцца, і калі б мы папрасілі ў кухаркі дабаўкі, яна б паказала на раскіданыя кавалкі давы і на разліты на падлозе суп і сказала, што мы любім займацца марнатраўствам. Аднойчы я загаварыў з сястрой Норай пра абеды і бойкі, але яна сказала, што не хоча ў гэта ўмешвацца. Упершыню я стаў сведкам таго, як яна адмовілася знайсці рашэнне нейкай праблемы. Яна патлумачыла, што не працуе на Чырвоны Крыж і гасцюе тут гэтаксама, як мы.
Я пачаў думаць, як адкараскацца ад Акапулька, мне трэба было крыху пабыць аднаму, але не хацелася зрабіць яму балюча. Я папрасіў яго занесці талеркі назад у кухню-будан. Іх не трэба было мыць, бо мы ўжо чысцютка вылізалі ўсё языкамі.
Калі Акапулька скіраваўся з талеркамі ў будан, я ціхенька збег.
Пераклала з ангельскай мовы Юля Цімафеева.
Эжэн Марэ. (Паўднёвая Афрыка)
Зімовая ноч
О, вецер няўмольны,
калі
у шэрым сутонні
палі.
Як Божая ласка, прасторы,
а над вельдам – і цені, і зоры.
А ў высокіх далінах
на абвугленых клінах –
нецярплівыя хвалі
далоняў раслінных.
О, боль несупынны
прарочаць вятры,
нібы песня дзяўчыны
у любоўным віры.
І блішчыць у раслін
кожны ліст, кожны згін
расой, што замерзне
праз колькі хвілін.
Пераклала з афрыкаанс Ганна Янкута.
Сулейман Дыяманка. (Сенегал)
Папяровы матылёк
Няхай ён выйшаў з маіх нататак і табе даспадобы надта нават калі так –
то гэта не мой верш а папяровы матылёк
Ён ляціць каля ці па-над барханам поўным кахання сярод пустыні
Манеры пісьмовых манеўраў ёсць тым чым яны ёсць
Па меры таго як атрамант сцякае з паперы ў прорву водар словаў
сцірае тое чым яны ёсць
Нібы далікатная кветка што няўмела махаючы пялёсткамі ўзляцела
Папяровы матылёк пракладае дарогу ад гарызонту
да свайго роднага нябеснага цела
Ён носіць на скуры ўласных крылаў маўклівую татушку
Такую ж хацелі б і птушкі лёгкіх паводзінаў сваякі таму што
Калодзеж адзінокіх грудзей не чакае дождж у адзін і той жа дзень
Калі клёкат вады – клёк адновіць усё
Ачысціць акіянскі пясок трысцё і салёную сумесь сліны й слёз
Каб зрабіць крок у несмяротнасць папяровы матылёк заплаціў аброк
уласным жыццём
Няхай ён выйшаў з маіх нататак і табе даспадобы надта нават калі так –
то гэта не мой верш
Ён стаў нечым такім неадчэпным што навідавоку але не заўжды дарэчы
Адбіткам унутры янтару вобраз якога аўтару падарыў майстра стары
Каб утапічныя фразы адразу праціналі мёртвыя вуглы звужаючы іх паціху каб
Кожная вайна аднойчы знікла на дне пацыфіка
Няхай ён выйшаў з маіх нататак і табе даспадобы надта нават калі так –
то гэта не мой верш а папяровы матылёк
Пераклаў з французскай Уладзь Лянкевіч.
Закаханая муза
Муза пазуе ў метафары дзеля метамарфозы, каб паэта зрабіць мастаком,
У духмянай купальні шлюзы адкрыўшы, пазычыўшы сны, што пазней у вясны зноў пазычыць…
Ты, што ўначы пазіраеш мне ў вочы, будзеш зоркай у танцы і музаю крозы,
Будзеш пякучаю зоркай, танцоркай жарснае позы,
І каб нам не паддацца падману начных даляглядаў,
Я дарую табе кветкі вершаў маіх – сведкі пяшчоты й панадаў.
Я на цябе накладаю словаў грунтоўку, бы рэдкі ядваб, які здымаю пасля з асалодай…
Я маю цэлую ноч, каб тваю даследаваць скуру, спазнаць твае прыгажосці
фактуру і хараства прыроду…
Я ў тваю апускаюся ванну і чую пошум дажджу… Выходжу з межаў танцу
ў верасе, вочы змежыўшы ў эрасе танцу вер.…
Кажуць, кахацца – значыць не бачыць больш розніцы паміж аддаць і аддацца.
Я старонку пяшчотаю спісваю, каб цела тваё летуцела і вершам маім ляцела…
Я кахаў цябе, усхваляваную музу, у схове нямога музея ў наступную ноч
пасля бунту.
Як толькі імя тваё пратрымцела ў цемры начных калідораў, на вачах адной,
а можа, дзвюх душаў па ўзмаху пяра закаханага фульбе-паэта акіяны ўзняліся да сонца… Хто будзе кахаць цябе лепей… Навісла пытанняў пагроза, і сэрца ратуе нас дозай спагадлівай прозы – ды хіба, не спустошыўшы тысяч чарніліц, мы ў стане пісаць каханне, якое паўстане так, як ніколі раней? Хіба я скажу пра сваю асалоду без крыку? Люстэрка маіх пачуццяў твой захавала адбітак, каб не забыць тваіх блікаў, гэта нібыта вясельнае шэсце на сёмым ад шчасця небе прадвесця. Вуснай традыцыяй ад самых вытокаў натхнёны, я твайго
шукаю маўчання, тваіх эрагенных зонаў…
Для цябе балансую на звязках галасавых – дыване аксамітным дыхання,
перакладаю імя тваё ўслых на мову маю: ты завешся Каханне…
Пераклаў з французскай мовы Андрэй Стэфановіч.
Генры Алан Фаган. (Паўднёвая Афрыка)
Мой дом стаіць ля мора...
Мой дом стаіць ля мора. Уначы
чуваць, як б’юцца пенныя валы
і ля скалы, дзе мой дамок малы,
прыбой шалее злы і хваль бічы.
Чуваць, як бура стогне, равучы,
бы душы тых, каго пракляў нябыт,
што не спачылі між магільных пліт,
чыім пакутам не дапамагчы.
Гарыць агмень, камін дае цяпло.
Чуваць, як шторм бушуе за акном,
чуваць, як вецер ломіцца ў мой дом,
але ўнутры – утульнае жытло.
Хай ноч, хай навальніца, хай валы –
стаіць скала, а з ёй – дамок малы.
Пераклала з афрыкаанс Ганна Янкута.
Джозэф Конрад. (Вялікабрытанія)
Аванпост прагрэсу
I
Гандлёвай станцыяй загадвалі двое белых. Каер, начальнік, быў маленькі і круглы. Карлье, ягоны памочнік, – высокі, з вялікай галавой і вельмі шырокім торсам, пасаджаным на доўгіх тонкіх нагах. Трэцім на станцыі быў чарнамазы з Сьера-Леонэ, які сцвярджаў, што яго завуць Генры Прайс. Аднак з невядомай прычыны тубыльцы ніжэй па рацэ празвалі яго Макола, і гэтае імя прыстала да яго назаўсёды, колькі ён ні вандраваў па гэтым краі. Ён размаўляў па-ангельску і па-французску з птушыным акцэнтам, меў прыгожы почырк, знаўся на бухгалтарскім уліку і ў глыбіні душы працягваў шанаваць злых духаў. Яго жонкай была мурынка з Луанды, вялізная і вельмі шумная жанчына. Перад уваходам у яго прыземістую, падобную да хлява хату круціліся на сонцы трое дзяцей. Маўклівы і скрытны, Макола пагарджаў гэтымі белымі. Ён адказваў за невялікі гліняны склад пад саламянай страхой і рабіў выгляд, быццам з поспехам вядзе ўлік пацерак, бавоўы, чырвоных хустак, меднага дроту і іншых тавараў, якія ў ім захоўваліся. Акрамя склада і Маколавай хаты на расчышчанай пад станцыю тэрыторыі была ўсяго адна вялікая пабудова. Яна была ахайна складзеная з трыснёгу і з усіх чатырох бакоў абнесеная верандай. Усярэдзіне былі тры пакоі. Цэнтральны – гасцёўня з двума грубымі сталамі і некалькімі табурэткамі. Два іншыя – спачывальні для белых. З мэблі ў кожным было па раме ад ложка і маскітнай сетцы. На дашчанай падлозе валяліся рэчы белых: паўпустыя адчыненыя скрыні, рваная вопратка, старыя чаравікі – брудны і паламаны хлам, які неспасціжным чынам збіраецца паўсюль, дзе жывуць неахайныя мужчыны. На некаторай адлегласці ад будынкаў было яшчэ адно населенае месца. У ім, пад высокім і моцна пахіленым крыжам, спачываў чалавек, які быў сведкам таго, як усё пачыналася. Ён планаваў і назіраў за будоўляй гэтага аванпоста прагрэсу. Дома ён быў няўдалым мастаком, які стаміўся на пусты страўнік ганяцца за славай і з’ехаў прэч з дапамогай высокіх заступнікаў. Ён стаў першым начальнікам станцыі. Макола назіраў, як гэты бадзёры мастак памёр ад ліхаманкі ў ледзьве дабудаваным доме, са сваёй звычайнай абыякавасцю, быццам гаворачы: “А я ж казаў”. Тады нейкі час тут жыў толькі ён са сваёй сям’ёй, рахунковымі кнігамі і Злым Духам, які кіруе землямі ніжэй за экватар. Са сваім богам ён ладзіў выдатна. Можа, задобрыў яго тым, што паабяцаў хутка даць пагуляцца з новымі белымі людзьмі. Але дырэктар Вялікай Гандлёвай Кампаніі, які прыбыў параходам, падобным да вялізнай бляшанкі з сардзінамі з кабінай пад плоскім дахам, убачыў, што станцыя ў добрым стане і на ёй па-ранейшаму ціха завіхаецца Макола. Дырэктар загадаў узвесці над магілай першага агента крыж і прызначыў на яго пасаду Каера, а ў падпарадкаванне яму – Карлье. Дырэктар быў жорсткім і працавітым чалавекам і часам дазваляў сабе хоць і няўзнак, але змрочна пажартаваць. Ён звярнуўся да Каера і Карлье з прамовай, якая малявала шматабяцальныя перспектывы станцыі. Да найбліжэйшага гандлёвага пасялення было міляў трыста. Для іх гэта азначала выключную магчымасць паказаць сябе і зарабіць на гандлі. Для пачаткоўцаў такое прызначэнне было проста падарункам. Дабрыня дырэктара расхвалявала Каера ледзь не да слёз. Ён паабяцаў зрабіць усё магчымае, каб апраўдаць дабрыню і давер, і г. д., і да т. п. Каер меў досвед працы ў тэлеграфным упраўленні і быў навучаны фармуляваць свае думкі. Карлье ж быў унтэр-афіцэрам кавалерыі ў арміі, якая знаходзілася пад абаронай некалькіх еўрапейскіх дзяржаваў, і ён быў уражаны менш. Калі гэта магло прынесці нейкія дывідэнды, то тым лепш. І абводзячы змрочным позіркам рэчку, лясы, непранікальнае кустоўе, якое быццам адразала станцыю ад рэшты свету, ён мармытаў скрозь зубы: “Пабачым, вельмі хутка пабачым”.
Назаўтра, калі на бераг выкінулі некалькі цюкоў бавоўны і скрыні з харчамі, параход-бляшанка адчаліў і не вяртаўся наступныя паўгода. Дырэктар, крануўшы фуражку, развітаўся з палубы з агентамі, што махалі капелюшамі на беразе, і звярнуўся да старога супрацоўніка Кампаніі, які ішоў у штаб:
– Вы паглядзіце на гэтых ідыётаў. Яны там дома, мусіць, з глузду з’ехалі, калі прыслалі мне такіх тыпусаў. Я сказаў ім разбіць агарод, пабудаваць новыя склады, загарадзі і зрабіць прыстань. Іду ў заклад, нічога не зробяць! Не сцямяць, як і падступіцца. Заўсёды думаў, што станцыя ў такім месцы абсалютна дарэмная, і яны быццам створаныя для яе!
– Станцыя іх пераробіць, – з далікатнай усмешкай адказаў той.
– Як бы там ні было, на паўгода я ад іх пазбавіўся, – вымавіў дырэктар.
А тыя двое прасачылі, як параход павярнуў, трымаючыся за рукі ўскараскаліся на бераг і вярнуліся на станцыю. Яны правялі ў гэтым дзікім неабсяжным краі зусім мала часу і пакуль што заўсёды былі пад наглядам і кантролем старэйшых. Слабое ўздзеянне асяроддзя не адбілася на іх, і цяпер яны адчувалі сябе вельмі самотна – іх пакінулі сам-насам з пустэльняй, з той пустэльняй, якая была яшчэ менш зразумелай і яшчэ чужэйшай праз невытлумачальныя пробліскі бурнага жыцця ў ёй. Людзі яны былі абсалютна нязначныя і нікчэмныя, і іх існаванне заставалася магчымым толькі дзякуючы высокай арганізацыі цывілізаваных масаў. Нямногія ўсведамляюць, што іх жыццё, самая сутнасць іх характару, усё тое, што яны могуць і на што насмельваюцца, вынікае з асабістай веры чалавека ў бяспеку навакольнага свету. Смеласць, спакой, упэўненасць, эмоцыі і прынцыпы, усе сур’ёзныя і малаважныя думкі належаць не самой асобе, а масам, тым масам, якія слепа вераць у непераможную моц уласных законаў і нораваў, у моц паліцыі і грамадскай думкі. Але сутыкненне з чыстым, непрыхаваным дзікунствам, з першабытнай прыродай ці першабытным чалавекам, пасяляе ў душы неспадзяваную і глыбокую трывогу. Да адчування адарванасці ад свайго наваколля, да яснага ўсведамлення адзіноты ўласных думак і ўласных перажыванняў, да адсутнасці звыклых рэчаў, якія былі бяспечнымі, дадаецца сведчанне незвычайнага, а значыць, і небяспечнага, сведчанне чагось няпэўнага, бескантрольнага і агіднага. Такое ўварванне трывожыць, абуджае фантазію і робіцца выпрабаваннем для цывілізаванай псіхікі як дурняў, так і мудрацоў.
Каер і Карлье ішлі, узяўшыся за рукі, прыціскаючыся адзін да аднаго, як дзеці ў цемры. Яны перажывалі ўсё тое ж, у нейкай ступені прыемнае, адчуванне пагрозы, што часткова падаецца ўяўнай. Яны няспынна балбаталі ў сваёй звыклай манеры.
– А ў прыгожым месцы стаіць нашая станцыя, – казаў адзін. Другі ахвотна з гэтым пагаджаўся і пачынаў шматслоўна разважаць, якое прыгожае тут наваколле. Потым яны прайшлі міма магілы.
– Вось жа небарака! – сказаў Каер.
– Ён жа ад ліхаманкі памёр, так? – прамармытаў Карлье і ненадоўга спыніўся.
– Ды не! – абурана запярэчыў Каер. – Я чуў, ён занадта доўга заставаўся на сонцы. Каго ні спытай – клімат тут нічым не горшы, чым дома, трэба проста сцерагчыся сонца. Чуеш, Карлье? Начальнік тут я, і я загадваю табе пазбягаць сонца!
Старшынства ён прыўлашчыў жартам, але астатняе было абсалютна сур’ёзна. Ад адной думкі, што яму, можа, давядзецца пахаваць Карлье і застацца тут аднаму, яго бралі дрыжыкі. Раптам ён адчуў, што гэты Карлье стаў для яго тут, у цэнтры Афрыкі, даражэйшым, чым мог бы быць брат у любым іншым месцы. Карлье вырашыў падыграць – ён па-вайсковаму адсалютаваў і выгукнуў:
– Вашыя загады будуць выкананыя, шэф!
Потым засмяяўся, паляпаў Каера па спіне і крыкнуў:
– Як на мазаных колах пойдзе! Сядзі сабе ды збірай слановую костку, якую прыносяць абарыгены. Урэшце, і тут ёсць свае перавагі!
Яны разам зарагаталі, а Карлье падумалася:
“Бедны Каер, такі тлусты, дый выглядае хваравіта. Калі мне давядзецца яго пахаваць, кашмар будзе. Я яго паважаю…”
Не паспелі яны дайсці да веранды дома, як ужо звярталіся адзін да аднаго “мой любы сябра”.
Першы дзень яны правялі вельмі дзейна – завіхаліся з малаткамі, цвікамі ды чырвоным паркалем, каб павесіць фіранкі і зрабіць дом утульным і прыгожым. Яны вырашылі выгодна ўладкавацца на новым месцы. Што выявілася невыканальнай для іх задачай. Паспяховае вырашэнне нават выключна матэрыяльных праблем патрабуе ад людзей больш разважлівасці і адвагі, чым яны могуць сабе ўявіць. І немагчыма было знайсці двух менш прыдатных для такой місіі людзей. Грамадства зусім не з ласкі, а з нейкіх уласных незразумелых патрэбаў клапацілася пра іх і забараняла ім любыя самастойныя думкі, любую ініцыятыву, любое адхіленне ад руціны. І забараняла гэта ўсё пад страхам смерці. Яны маглі існаваць, толькі застаючыся машынамі. Цяпер жа, без апекі і клопату людзей з асадкамі за вухам ці з залатымі карункамі на рукавах, яны былі як пажыццёвыя вязні, якіх праз шмат гадоў вызвалілі, а яны і не ведаюць, што рабіць з гэтай свабодай. Яны не ведалі, як выкарыстаць свае здольнасці, бо, нягледзячы на прагу дзеянняў, былі няздатныя думаць самастойна.
Па сканчэнні двух месяцаў Каер раз за разам пачаў паўтараць: “Каб не Мэлі, вы б мяне тут не ўтрымалі”. Мэлі была яго дачкой. Ён кінуў сваю пасаду ў тэлеграфным упраўленні, каб зарабіць на пасаг дачцэ, хоць абсалютна шчасліва адпрацаваў там усе сямнаццаць гадоў. Жонка памерла, і малую гадавалі сёстры. Ён сумаваў па вуліцах, па бруку, па кавярнях, па даўніх сябрах, па ўсім, што ён раней бачыў дзень за днём, па ўсіх думках дзяржаўнага клерка, якія выклікалі добра знаёмыя рэчы, – па думках нязмушаных, манатонных, якія прыносілі спакой. Ён сумаваў па плётках, па дробнай варажнечы, па мяккай з’едлівасці і жартачках, якімі поўніліся дзяржаўныя канторы. “Меў бы я прыстойнага швагра, – заўважаў Карлье, – у якога не камень замест сэрца, мяне б тут не было”. Ён звольніўся з войска і сваім лайдацтвам ды бесцырымоннасцю абрыд сваёй сям’і так, што раззлаваны швагер прыклаў нечалавечыя намаганні, абы выбіць яму ў Кампаніі месца агента другога разраду. Не маючы ні шэлега за душой, ён пагадзіўся на такія заробкі адразу, як толькі канчаткова зразумеў, што больш нічога з сваякоў не выцягне. Як і Каер, ён таксама сумаваў па ранейшым жыцці. Ён сумаваў па бразгаце шабляў і шпор у пагодны дзень, па казарменным гумары, па дзяўчатах з гарнізонных гарадоў. Але ў дадатак да ўсяго ён адчуваў і горыч. Было відавочна, што з ім часта абыходзіліся несправядліва. І гэта яго часам маркоціла. Але ўдвух яны добра ладзілі ў сваёй бязглуздай лайдацкай кампаніі. Ніхто з іх не займаўся нічым, абсалютна нічым, і яны цешыліся з той бяздзейнасці, за якую атрымлівалі заробак. І з часам у іх з’явілася нешта накшталт узаемнай прыхільнасці.
Яны жылі, як двое сляпых у вялікім пакоі, якія ведаюць толькі пра тое, што трапляецца ім у рукі (дый тое не ў поўнай меры), і не маюць магчымасці агледзець усю карціну. Рэчка, лес і агромністыя прасторы, што пульсуюць жыццём, былі як вялізная пустэльня. Нават пры яркім сонцы яны нічога не маглі разабраць. Перад іх вачыма ўсё з’яўлялася і знікала без сувязі і мэты. Рэчка, здавалася, не мае ні пачатку, ні канца. Яна цякла ў пустэчы. З гэтай пустэчы часам з’яўляліся каноэ, і раптам на падворку станцыі ўжо грувасціліся людзі з дзідамі. Яны былі голыя, бліскуча-чорнага колеру, упрыгожаныя беласнежнымі ракавінамі і прамяністым медным дротам, і іх рукі і ногі былі бездакорныя. Яны бесцырымонна балбаталі, велічна рухаліся і дзіка зыркалі сваімі спалоханымі, пазбаўленымі спакою вачыма. Воіны доўгімі шэрагамі па чатыры і больш чалавек сядзелі на кукішках перад верандай, а правадыры тым часам гадзінамі таргаваліся з Маколам за слановыя біўні. Каер сядзеў у крэсле ды назіраў за тым, што адбываецца, нічога не разумеючы. Ён узіраўся ў іх сваімі круглымі блакітнымі вачыма, а потым гукаў Карлье:
– Во, паглядзі! Паглядзі на таго і яшчэ вунь на таго, злева. Ці бачыў ты калі такое аблічча? Вось жа смешны, скаціна!
Карлье, які курыў кароткую драўляную піпку з мясцовым тытунём, падыходзіў з важным выглядам, падкручваў вусы, з напышлівай пагардай разглядаў воінаў і казаў:
– Добрая скацінка. Ці прынеслі косткі? Так? Яны не дужа спяшаліся. Глядзі, якія цягліцы вунь у таго, трэцяга з краю. Не хацеў бы я дастаць ад яго ў нос. Выдатная рукі, але ногі ніжэй за калена так сабе. Кавалерыі з іх бы не выйшла, – потым ён задаволена пазіраў на ўласныя галёнкі і завяршаў заўсёды наступным чынам. – Фу! Ну і смурод ад іх! Гэй, Макола! Завядзі гэты статак да ідала (на ўсіх станцыях склад называлі ідалам, магчыма, праз атмасферу цывілізацыі, якая там панавала) і аддай ім што-небудзь з хламу, які ты там трымаеш. Лепш бы яго запоўніць косткай, а не рыззём.
Каер яго падтрымліваў.
– Так-так! Ідзіце балбатаць туды, містэр Макола. Як скончыце, я падыду і ўзважу бівень. Трэба быць пільнымі, – а потым звяртаўся да калегі. – Гэта тое племя, што жыве ніжэй па рацэ. Які ж ад іх пах! Памятаю, як яны раней прыходзілі. Чуеш, як сварацца? Якім жа трэба быць чалавекам, каб мірыцца з такім паскудным краем! Галава трашчыць.
Такія прадуктыўныя візіты здараліся рэдка. Цэлымі днямі гэтыя два першапраходцы ад гандлю і прагрэсу глядзелі на пусты двор, заліты дрыготкім бляскам сонца ў зеніце. Пад высокім берагам маўкліва цякла спакойная бліскучая рэчка. На пясчанай выспе пасярод плыні гіпапатамы грэліся побач з алігатарамі. І ва ўсе бакі ад невялічкага пятачка, расчышчанага пад гандлёвае пасяленне, у красамоўна бязгучнай велічы цягнуліся неабсяжныя лясы, што хавалі жахлівыя складанасці неверагоднага жыцця. Гэтыя двое нічога не разумелі і не цікавіліся нічым, апрача таго, колькі дзён засталося да вяртання парахода. Іх папярэднік пакінуў некалькі падраных кніг. Яны ўзяліся за гэтыя парэшткі раманаў, і паколькі ніколі раней нічога падобнага не чыталі, то кнігі іх здзівілі і пацешылі. Доўгія наступныя дні яны без канца прысвячалі бязглуздым абмеркаванням сюжэтаў і персанажаў. У цэнтры Афрыкі яны пазнаёміліся з Рышэлье і д’Артаньянам, з Ястрабіным Вокам, бацькам Гарыё і многімі іншымі. Усе гэтыя выдуманыя персанажы сталі для іх аб’ектам плётак, быццам былі сапраўднымі знаёмымі. Яны ганілі іх цноты, падазрона ставіліся да матываў, крытыкавалі поспехі, абураліся іх двудушнасцю або сумняваліся ў іх адвазе. Апісанні злачынстваў перапаўнялі іх гневам, а пяшчотныя ці пафасныя ўрыўкі глыбока краналі. Карлье адкашліваўся і казаў з салдацкай інтанацыяй: “Вось дык бздуры!” Круглыя вочы Каера напаўняліся слязьмі, тоўстыя шчокі дрыжалі, ён паціраў лысіну і заяўляў: “Цудоўная кніга! Нават не падазраваў, што ў свеце ёсць такія разумныя людзі”. Яшчэ яны знайшлі некалькі старых газет з радзімы. Там узнёсла абмяркоўвалася тое, што аўтары задаволена называлі “нашай каланіяльнай экспансіяй”. Шмат казалася пра правы і абавязкі цывілізацыі, пра святасць цывілізацыйнай работы, узносіліся заслугі тых, хто прыносіць святло, веру і эканоміку ў цёмныя куткі зямлі. Карлье і Каер чыталі, дзівіліся і пасля ўжо былі пра сябе лепшай думкі. Адным вечарам Карлье сказаў, абводзячы рукой наваколле: “Праз сто гадоў тут, напэўна, будзе горад. Прычалы, таварныя склады, казармы і… і… більярдныя. Цывілізаванасць, даражэнькі, і добрапрыстойнасць… і ўсё такое. І потым моладзь будзе чытаць пра двух добрых дзецюкоў, Каера ды Карлье, першых цывілізаваных людзей, якія жылі ў гэтым самым месцы!” Каер кіўнуў: “Але ж, такія думкі даюць суцяшэнне”. Яны, здавалася, забыліся пра свайго нябожчыка папярэдніка, але адной раніцай Карлье пайшоў і ўкапаў крыж раўней. “Колькі міма ні хадзіў, усё касавурыўся на яго, – патлумачыў ён Каеру за ранішняй кавай. – І ўсё праз тое, што ён так нахіліўся. Дык я ўзяў і ўкапаў яго раўней. Цяпер гэта надзейна, даю гарантыю! Я абедзвюма рукамі наваліўся на папярочку. Ні з месца. Але ж і добра я пастараўся”.
Часам да іх заходзіў Гобіла. Гобіла быў старастам суседніх вёсак. Гэта быў сівы абарыген, чорны і худы, з белай анучай, завязанай на сцёгнах, і з бруднай шкурай пантэры на плячах. Ён завітваў на станцыю, робячы вялікія крокі сваімі кастлявымі нагамі і махаючы посахам з сябе ростам, заходзіў у агульны пакой і прыладжваўся на кукішках злева ад дзвярэй. Так і сядзеў, назіраў за Каерам і раз-пораз нешта прамаўляў, але той яго не разумеў. Каер часам па-сяброўску пытаў, не адрываючыся ад занятку: “Як твае справы, здань ты старая?” – і яны адзін аднаму ўсміхаліся. Белыя адчувалі сімпатыю да старога незразумелага стварэння і называлі яго айцом Гобілам. Гобіла ставіўся да іх па-бацькоўску. Здавалася, ён шчыра любіць усіх белых. Яму яны ўсе здаваліся вельмі маладымі, ён іх не адрозніваў (акрамя як па росце) і ведаў, што ўсе белыя між сабой браты, а яшчэ яны несмяротныя. Смерць мастака, першага белага, з якім ён блізка пазнаёміўся, гэтай веры не пахіснула, таму што ён быў абсалютна перакананы, што чужынец толькі зрабіў выгляд, быццам памёр, і згадзіўся на пахаванне дзеля нейкай уласнай невядомай мэты, пытаць пра якую няма сэнсу. Можа, ён так вярнуўся дадому? Ва ўсякім разе, гэтыя людзі былі яго браты, і ён перанёс на іх сваю недарэчную прыхільнасць. Яны ў пэўным сэнсе адказвалі ўзаемнасцю. Карлье ляпаў яго па спіне і бесклапотна запальваў сярнічкі на радасць старому. Каер заўсёды з задавальненнем даваў яму панюхаць нашатырны спірт. Карацей кажучы, паводзінамі яны зусім не адрозніваліся ад той белай істоты, што схавалася пад зямлю. Гобіла ўважліва іх вывучаў. Магчыма, яны ўсе – ці нехта адзін з іх – былі тым самым першым белым. Ён не мог разабрацца, разгадаць гэтую таямніцу, але заўсёды заставаўся вельмі прыязным. Як вынік гэтай дружбы, жанчыны з Гобілавай вёскі штораніцы ішлі праз трыснёг ланцужком да станцыі і прыносілі дзічыну, салодкую бульбу і пальмавае віно, а часам прыводзілі казу. Кампанія ніколі не забяспечвае станцыі харчамі ў дастатковай меры, таму агентам тыя прадукты былі неабходныя, каб выжыць. Дзякуючы Гобілавай дабрыні, яны іх мелі і жылі някепска. Час ад часу ў аднаго з іх здараліся прыступы ліхаманкі, і тады другі з пяшчотнай адданасцю даглядаў хворага. Яны не надавалі гэтаму значэння. Але самі слабелі ад ліхаманкі, і іх выгляд рабіўся ўсё горшым. У Карлье запалі вочы і ён стаў зласлівым. Каер знясілеў, яго скура абвісла, і ў спалучэнні з акруглым жыватом гэта прыдавала яму дзіўны выгляд. Але паколькі яны ўвесь час праводзілі разам, то і не заўважалі тых паступовых зменаў у іх выглядзе і характары.
Так прайшло пяць месяцаў.
І вось адной раніцы, калі Каер і Карлье лайдачылі ў крэслах на верандзе і гутарылі пра тое, што хутка прыйдзе параход, купка ўзброеных людзей выйшла з лесу і рушыла да станцыі. Яны былі нетутэйшымі. Высокія, шчуплыя, ад шыі да пят убраныя ў традыцыйную блакітную тканіну з махрамі, на аголеным правым плячы кожны нёс па пістаноўцы. Было відаць, што Макола расхваляваўся, ён выбег з склада (дзе праводзіў кожны дзень) сустракаць гасцей. Яны выйшлі на падворак і пачалі спакойна і пагардліва аглядацца. Іх правадыр, дужы, рашучы з выгляду мурын з налітымі крывёй вачыма, стаў перад верандай і распачаў доўгую прамову. Гаворачы, ён шмат жэстыкуляваў, а потым вельмі нечакана змоўк.
Нешта ў яго інтанацыі, у тым, як гучалі яго доўгія сказы, напалохала белых. Яго гаворка хоць і не нагадала нічога пэўнага, але ў той жа час мела рысы цывілізаванай прамовы. Яна гучала як адна з тых непраўдападобных моваў, што часам чуюцца нам у снах.
– Што гэта за мова? – спытаў здзіўлены Карлье. – Спачатку мне здалося, што ён гаворыць па-французску. Так ці іначай, такой тарабаршчыны мы яшчэ не чулі.
– Сапраўды, – адказаў Каер. – Гэй, Макола, што ён кажа? Адкуль яны? Хто яны такія?
Але Макола, які стаяў як на вуглях, паспешліва адказаў:
– Не ведаю. Яны вельмі здалёк. Можа, місіс Прайс іх зразумее. Баюся, гэта нядобрыя людзі.
Правадыр трохі пачакаў і нешта рэзка сказаў Маколу. Той захітаў галавой. Тады чалавек агледзеўся, заўважыў Маколаву хату і накіраваўся туды. Праз хвіліну пачулася, як лапоча місіс Макола. Астатнія чужынцы – іх было шасцёра – разняволена прагульваліся сабе, зазіралі праз дзверы ў склад, спыняліся каля магілы, з разуменнем паказваючы на крыж, і ўвогуле пачуваліся як дома.
– Не падабаюцца мне яны… а слухай, Каер, напэўна, яны з узбярэжжа, у іх агнястрэльная зброя, – заўважыў разважлівы Карлье.
Каеру гэтыя людзі таксама не падабаліся. Яны абое ўпершыню зразумелі, што жывуць ва ўмовах, пры якіх незнаёмае можа быць небяспечным, і ніводная зямная сіла, акрамя іх саміх, не здолее іх ад незнаёмага адгарадзіць. Ім зрабілася няўтульна, яны зайшлі ў будынак і набілі рэвальверы. Каер сказаў: “Трэба загадаць Маколу, хай скажа ім сысці дацямна”.
Незнаёмцы сышлі яшчэ ўдзень, паабедаўшы тым, што згатавала ім місіс Макола. Гэтая вялізная жанчына хвалявалася і шмат гаварыла з чужынцамі. Яна пранізліва верашчала і без канца паказвала на лес і на рэчку. Макола сядзеў непадалёк і назіраў. Часам ён уставаў і нешта шаптаў жонцы на вуха. Ён правёў незнаёмцаў праз яр з задняга боку станцыі і няспешна вярнуўся, заглыблены ў думкі. Калі белыя пачалі яго распытваць, ён паводзіў сябе вельмі дзіўна: здавалася, ён нічога не разумее, быццам забыўся на французскую – ці забыўся, як размаўляць наогул. Каер і Карлье пагадзіліся, што чарнамазы, відаць, перапіў пальмавага віна.
Яны трохі паразважалі былі, ці не пастаяць па чарзе на варце, але ўвечары ўсё здавалася такім ціхамірным, што спаць пайшлі як звычайна. Усю ноч ім не даваў заснуць барабанны грукат у вёсках. За глыбокім шпаркім рокатам недзе побач чулася іншае – удалечыні, а потым усё сціхала. Неўзабаве то тут, то там пачуліся кароткія выгукі, потым усё змяшалася, узмацнілася, стала дужым, трывалым і разнеслася па ўсім лесе, няспынна і несціхана пакацілася па начы, паблізу і на адлегласці, быццам усё наваколле стала адным магутным барабанам, які безупынку гудзе, гукаючы да нябёсаў. І праз глыбокі і магутны шум бязладнымі гукавымі струмянямі раз-пораз прабіваліся высокія рэзкія выкрыкі, якія нагадвалі ўрыўкі песняў з вар’ятні, быццам імкнуліся вырвацца далей ад зямлі і знішчыць увесь спакой, які толькі ёсць пад зорным небам.
Спалі Карлье і Каер кепска. Ім абодвум уначы чуліся стрэлы – але нельга было вызначыць, адкуль яны. Раніцай Макола некуды знік. Ён вярнуўся каля поўдня з адным з учорашніх чужынцаў і ігнараваў усе спробы Каера пагаварыць – няйначай аглух. Каер не разумеў. Карлье, які лавіў рыбу з берага, вярнуўся і заўважыў, паказваючы ўлоў: “Здаецца, чарнамазыя страшэнна ўсхваляваліся. Цікава, што здарылася. Пакуль рыбаліў, паспеў заўважыць, як праз раку пераправіліся каля пятнаццаці каноэ”. Устрывожаны Каер адказаў: “Гэты Макола, ён нейкі дзіўны сёння, праўда?” Карлье параіў: “Не адпускай нашых людзей нікуды, раптам што здарыцца”.
II
На станцыі былі дзесяць чалавек, якіх пакінуў дырэктар. Яны наняліся ў Кампанію на шэсць месяцаў (хоць і не разумелі дакладна, што такое месяц, дый увогуле мелі слабое паняцце пра час), але праслужылі на карысць прагрэсу ўжо два гады. Іх племя жыло ў вельмі далёкай частцы гэтага змрочнага і скрушнага краю, і яны не збягалі, бо па звычцы лічылі, што іх як вандроўных чужынцаў заб’юць мясцовыя. І тут яны мелі рацыю. Яны жылі ў саламяных хацінах на схіле яру, парослага трыснягом, адразу за станцыйнымі пабудовамі. Іх існаванне было бязрадасным. Яны сумавалі па ўзнёслай магіі, вядзьмарстве і чалавечых ахвярах на радзіме, дзе ў іх яшчэ засталіся бацькі, браты, сёстры, улюбёныя правадыры, паважаныя шаманы, дарагія сябры, а таксама іншыя галоўным чынам чалавечыя сувязі. Акрамя таго, ад рысавага пайка, які выдавала Кампанія, ім было блага, бо ў іх краі такой ежы не ведалі, і яны ніяк не маглі да яе прызвычаіцца. У выніку яны не мелі ні здароўя, ні шчасця. Каб яны паходзілі з любога іншага племені, то пайшлі б на смерць – бо для асобных абарыгенаў няма нічога лягчэйшага за самагубства – і пазбавіліся б гэтых невытлумачальных цяжкасцяў быцця. Але паколькі яны належалі да ваяўнічага племені, у якім існавала традыцыя падпілоўваць зубы, то былі і цярплівейшымі, таму працягвалі сваё бязглуздае існаванне ў хваробах і няшчасцях. Яны амаль не працавалі і страцілі свае выдатныя фізічныя дадзеныя. Карлье і Каер старанна лячылі іх, але не маглі вярнуць у ранейшы стан. Іх штораніцы збіралі і адпраўлялі на розныя заданні: стрыгчы траву, будаваць агароджу, секчы лес і г.д. і да т.п. – і нічым у свеце нельга было прымусіць іх працаваць добра. Насамрэч белыя мелі над імі вельмі малую ўладу.
Удзень Макола падышоў да вялікага дома і ўбачыў, што Каер назірае за трыма густымі слупамі дыму, якія ўздымаюцца над лесам.
– Што гэта такое? – спытаў Каер.
– Нейкія вёскі гараць, – адказаў Макола, да якога, здаецца, вярнуўся розум. Потым раптам дадаў. – У нас вельмі мала слановай косткі, менш чым на паўгода. Можа, купім яшчэ?
– Так, – ахвотна сказаў Каер. Ён падумаў пра свой працэнт, які быў вельмі нізкі.
– Людзі, якія прыходзілі ўчора, – гэта гандляры з Луанды, і ім усёй сваёй косткі дадому не данесці. Ці купіць? Я ведаю іх лагер.
– Вядома, – сказаў Каер. – Што гэта за гандляры?
– Дрэнныя людзі, – абыякава сказаў Макола. – Нападаюць на людзей, крадуць жанчын і дзяцей. Дрэнныя і маюць зброю. У краі вельмі неспакойна. Дык купім слановую костку?
– Так, – сказаў Каер.
Макола нейкі час маўчаў. Тады:
– Ад гэтых нашых працоўных зусім ніякай карысці, – прамармытаў ён, азіраючыся. – Станцыя ў вельмі кепскім стане, сэр. Дырэктар будзе злаваць. Лепш купіць добрую партыю слановай косткі, тады ён нічога не скажа.
– Не магу нічога з гэтым зрабіць, людзі не хочуць працаваць, – сказаў Каер. – Калі ты купіш слановую костку?
– Вельмі хутка, – сказаў Макола. – Можа, увечары. Пакіньце гэта на мяне і не выходзьце ў двор, сэр. Дайце, можа, людзям пальмавага віна, хай патанцуюць увечары. Адпачнуць. Заўтра лепш працаваць будуць. Віна шмат – падкісла ўжо.
Каер пагадзіўся, і Макола сам пацягнуў вялізныя гарбузовыя бутлі да сваёй хаты. Яны стаялі там да вечара, і місіс Макола зазірнула ў кожную. На заходзе сонца іх аддалі людзям. Калі Каер і Карлье пайшлі адпачываць, каля хат палала вялікае вогнішча. Былі чуваць крыкі людзей і барабанны грукат. Сёй-той з Гобілавай вёскі далучыўся да людзей са станцыі, і ўсе радаваліся святу.
Пасярод ночы Карлье раптам прачнуўся і пачуў гучны выкрык, а за ім стрэл. Усяго адзін. Карлье выбег і сутыкнуўся на верандзе з Каерам. Яны абое былі напалоханыя. Ідучы праз двор клікаць Маколу, яны ўбачылі, як у цемры рухаюцца цені. Адзін з іх закрычаў: “Не страляйце! Гэта я, Прайс!”. Тут побач з імі з’явіўся Макола. “Назад, назад, калі ласка, – пачаў ён прасіць. – Вы ўсё псуеце”. – “Там нейкія дзіўныя людзі”, – сказаў Карлье. – “Няважна, я ведаю”, – сказаў Макола. І зашаптаў: “Добра. Нясіце костку. Маўчыце! Я ведаю, што рабіць”. Белыя неахвотна вярнуліся ў дом, але спаць не пайшлі. Яны чулі крокі, шэпт, некалькі стогнаў. Здавалася, шмат чалавек заходзяць, кідаюць нешта цяжкае на зямлю, доўга спрачаюцца і ўрэшце сыходзяць. Яны ляжалі на сваіх жорсткіх ложках і думалі: “Цаны гэтаму Маколу няма”. Раніцай Карлье выйшаў вельмі сонны на двор і паторгаў за вяроўку вялікага звона. Працоўныя штораніцы склікаліся звонам. Сёння ж не прыйшоў ніхто. Каер выйшаў, таксама пазяхаючы. Праз двор яны ўбачылі, як Макола выйшаў з хаты з бляшанай місай мыльнай вады ў руцэ. Макола, выхаваны чарнамазы, сам па сабе быў вельмі ахайны. Ён трапна пырснуў пенай на свайго гаротнага жоўтага дварнячка, павярнуўся да дома агентаў і гукнуў здалёк:
– Учора ўсе людзі сышлі!
Яны добра яго пачулі, але ад здзіўлення закрычалі разам:
– Што?! – і ўтаропіліся адзін у аднаго.
– Вось цяпер у нас сапраўдная праблема, – прабурчаў Карлье.
– Неверагодна, – прамармытаў Каер.
– Пайду пагляджу хаты, – сказаў Карлье, адыходзячы. Калі Макола падышоў, Каер стаяў адзін.
– Паверыць у гэта не магу, – голасам, поўным слёз, сказаў Каер. – Мы клапаціліся пра іх, як пра дзяцей…
– Яны пайшлі з людзьмі з узбярэжжа, – сказаў Макола, хвілінку павагаўшыся.
– Якая мне справа да таго, з кім яны пайшлі – быдла няўдзячнае! – усклікнуў Каер. Потым з раптоўным падазрэннем прыгледзеўся да Маколы і дадаў. – А ты што пра гэта ведаеш?
Макола апусціў вочы долу і павёў плячыма.
– Што я ведаю? Я проста думаю. Хадзем, хочаце паглядзець на слановую костку, якую я набыў? Выдатная партыя. Вы такой не бачылі.
Ён рушыў да склада. Каер механічна пайшоў за ім у роздумах пра неверагоднае дэзерцірства працоўных. На зямлі перад дзвярыма ідала ляжалі шэсць выдатных біўняў.
– Што ты за іх аддаў? – спытаў Каер, калі з задавальненнем агледзеў партыю.
– Незвычайная ўгода, – сказаў Макола. – Яны прынеслі слановую костку і аддалі яе мне. Я сказаў, бярыце на станцыі, што вам падабаецца. Гэта цудоўная партыя. Нідзе не будзе такіх біўняў. Тым гандлярам былі страшна патрэбныя насільшчыкі, а ад нашых людзей тут усё адно не было карысці. Няма ўгоды – няма і запісу ў кнігах, усё ў парадку.
Каер ледзь не выбухнуў ад абурэння.
– Як! – закрычаў ён. – Ты хочаш сказаць, што прадаў нашых людзей за гэтыя біўні?! – Макола безуважна стаяў і маўчаў. – Я… я… табе… я… – заікаўся Каер. – Ды ты д’ябал! – закрычаў ён.
– Я зрабіў лепш для вас і для Кампаніі, – спакойна сказаў Макола. – Чаму вы так крычыце? Глядзіце, які бівень.
– Я цябе звальняю! Я пра цябе паведамлю, і не збіраюся я глядзець на гэты бівень. І табе забараняю кранаць іх. Загадваю, выкінь іх у раку. Ты… ты!..
– Вы такі чырвоны, містэр Каер. Калі будзеце так раздражняцца на сонцы, падхопіце ліхаманку і памрэце – як першы начальнік! – настойліва прамовіў Макола.
Яны нерухома стаялі, напружана ўзіраючыся адзін у аднаго, быццам старанна выглядалі нешта на вялізнай адлегласці. Каера калаціла. Макола казаў без задняй думкі, але яго словы здаваліся Каеру поўнымі злавеснай пагрозлівасці! Ён рэзка павярнуўся і пайшоў у дом. Макола вярнуўся да сямейнага ачага, а біўні засталіся ляжаць перад складам, вялізныя і дарагія на выгляд у сонечным святле.
Карлье вярнуўся на веранду.
– Усе сышлі, так? – прыглушаным голасам спытаў Каер з іншага канца агульнага пакоя. – Нікога не знайшоў?
– О, знайшоў, – сказаў Карлье. – Цела аднаго з Гобілавых людзей ляжыць перад хатамі – прастрэленае наскрозь. Вось што за стрэл мы чулі ўначы.
Каер хутка выйшаў. Ён убачыў, што яго кампаньён змрочна пазірае праз двор на біўні, якія ляжаць каля склада. Нейкі час абое сядзелі моўчкі. Потым Каер пераказаў сваю размову з Маколам. Карлье нічога не сказаў. На абед яны з’елі вельмі мала. Яны амаль не гаварылі ў той дзень. Над станцыяй быццам навісла цяжкая цішыня, якая заціскала ім вусны. Макола не адчыняў склад. Ён увесь дзень гуляўся з дзецьмі. Ён выцягнуўся на цыноўцы на дварэ, а малыя сядзелі ў яго на грудзях і лазілі па ім уздоўж і ўпоперак. Кранальная была карціна. Місіс Макола, як звычайна, цэлы дзень гатавала. Белыя ў той дзень зрабілі сабе трошкі лепшую вячэру. Потым Карлье закурыў піпку і прайшоўся да склада. Ён доўга стаяў каля біўняў, дакрануўся да пары нагой, паспрабаваў нават прыўзняць найбольшы, узяўшыся за тонкі канец. Тады вярнуўся да свайго начальніка, які з месца не зрушыўся на верандзе, плюхнуўся ў крэсла і сказаў:
– Я ўсё зразумеў! На іх напалі ў сне, бо яны напіліся пальмавага віна, якое ты дазволіў Маколу ім даць. Як зроблена! Бачыш? Горш за ўсё, што там былі Гобілавы людзі, і іх, несумненна, таксама забралі. Той, хто напіўся менш за іншых, прачнуўся, і яго застрэлілі за цвярозасць. Дзіўны край. І што цяпер рабіць?
– Мы, зразумела, нічога кранаць не можам, – сказаў Каер.
– Канечне, не, – пагадзіўся Карлье.
– Рабства – гэта жахліва, – запінаючыся, прамармытаў Каер.
– Жахліва… такія пакуты, – з асуджэннем крэкнуў Карлье.
І яны шчыра верылі ў тое, што казалі. Да пэўных словаў, якія кажа сам чалавек ці людзі навокал, глыбокую пашану дэманструюць усе. Але ў пачуццях людзі не разумеюць нічога. Мы абураемся або заўзята нешта абмяркоўваем. Кажам пра прыгнёт, жорсткасць, злачынствы, самаадданасць, ахвярнасць, чысціню, але не бачым за гэтымі словамі нічога рэальнага. Ніхто не ведае, што такое пакуты ці ахвярапрынашэнні – акрамя хіба што тых, хто на сабе зазнаў таямнічае прызначэнне гэтых аблудаў.
Наступнае раніцы яны ўбачылі, што Макола заняўся ўсталяваннем на двары вялікіх вагаў для слановай косткі. Карлье адразу сказаў: “Што гэты брудны нягоднік надумаў?” – і паволі пайшоў на двор. Каер рушыў за ім. Яны стаялі і назіралі. Макола не звяртаў на іх увагі. Калі баланс усталяваўся, ён паспрабаваў падняць бівень на вагі. Той аказаўся зацяжкі. Ні слова не кажучы, ён бездапаможна ўзняў вочы, і нейкую хвіліну яны стаялі вакол вагаў, маўклівыя і нерухомыя, як тры статуі. Раптам Карлье сказаў: “Бярыся за другі канец, Макола, скаціна ты такая!” – і яны разам падхапілі бівень. Каер закалаціўся ўсім целам. Ён мармытаў: “Паслухайце! Ох! Паслухайце!” – ён засунуў руку ў кішэню і знайшоў там брудную паперку і агрызак алоўка. Ён адвярнуўся спінай, быццам збіраўся выкінуць нейкі фокус, і пачаў крадком запісваць паказанні вагаў, якія Карлье празмерна гучна яму выкрыкваў. Калі ўсё было скончана, Макола прашаптаў сам сабе: “Тут занадта яркае сонца для біўняў”. Карлье абыякавым тонам сказаў Каеру: “Паслухай, шэф, я мог бы дапамагчы яму занесці гэтую партыю на склад”.
Калі яны вярталіся дадому, Каер уздыхнуў і заўважыў:
– Гэта трэба было зрабіць.
А Карлье сказаў:
– Прыкра, але раз людзі належалі Кампаніі, то і слановая костка належыць Кампаніі. Трэба пра яе паклапаціцца.
– Я, зразумела, паведамлю дырэктару, – сказаў Каер.
– Канечне. Хай ён вырашае, – згадзіўся Карлье.
Удзень яны зрабілі сабе багаты абед. Каер час ад часу ўздыхаў. Кожны раз, калі згадвалася імя Маколы, яны дадавалі да яго абразлівы эпітэт. Ад гэтага на сэрцы рабілася лягчэй. Макола зрабіў сабе на паўдня выходны і павёў дзяцей купацца ў рэчцы. Ніхто з Гобілавай вёскі ў той дзень да станцыі не прыходзіў. Ніхто не прыйшоў і назаўтра, і на наступны дзень, і так увесь тыдзень. Зніклі ўсе знакі іх існавання, быццам Гобілавы людзі памерлі, і іх ужо пахавалі. Але яны проста трымалі жалобу па тых, каго страцілі ў выніку чараў, якімі белыя прывабілі ў іх край ліхіх людзей. Ліхія людзі сышлі, але страх застаўся. Страх заўсёды застаецца. Чалавек можа знішчыць у сабе ўсё: любоў і нянавісць, веру і нават сумневы. Але пакуль ён трымаецца за жыццё, ён не можа знішчыць страх – страх патаемны, невынішчальны і жахлівы, які прасякае ўсё яго быццё, уплывае на думкі, тоіцца ў сэрцы, назірае за вуснамі, калі чалавек намагаецца зрабіць апошні ўздых. У страху стары добры Гобіла прынёс яшчэ больш чалавечых ахвяраў злым духам, якія авалодалі яго белымі сябрамі. На яго сэрцы было цяжка. Некаторыя воіны пачалі заклікаць да падпалаў і забойстваў, але стары абачлівы абарыген іх адгаварыў. Хто мог прадбачыць, колькі гора прынясуць гэтыя таямнічыя стварэнні, калі іх раззлаваць? Іх трэба пакінуць у спакоі. Можа, з часам яны сыдуць пад зямлю, як сышоў самы першы з іх. Яго народ мусіць трымацца ад іх далей і спадзявацца на лепшае.
Каер і Карлье не сышлі пад зямлю, яны засталіся на паверхні, і ім здалося, што там стала яшчэ прасторней і вельмі пуста. Але бязмежная і нямая адзінота пасялення ўразіла іх не так моцна, як невымоўнае пачуццё, быццам унутры іх нешта знікла, нешта такое, што гарантавала ім бяспеку і не пускала пустэльню ў сэрца. Родныя вобразы, успаміны пра сабе падобных, пра людзей, якія думалі і адчувалі гэтак жа, як раней думалі і адчувалі яны, аддаліліся, зрабіліся неразборлівымі ў ззянні сонца сярод бясхмарнага неба. І з бязмежнай цішыні навакольнай пустэльні сама яе безнадзейнасць і дзікасць быццам бы набліжалася да іх, асцярожна прыцягвала, каб разгледзець, каб агарнуць іх клопатам, неадольным, знаёмым і невыносным.
Дні складаліся ў тыдні, потым у месяцы. Гобілавы людзі сустракалі кожны маладзік барабанамі і крыкамі, як і раней, але не падыходзілі да станцыі. Аднойчы Макола і Карлье селі ў каноэ, каб паспрабаваць наладзіць сувязь, але іх сустрэлі такім градам стрэл, што давялося ратавацца ўцёкамі. Тая іх спроба прывяла ўвесь край вышэй і ніжэй па рацэ ў такі неспакой, які добра адчуваўся яшчэ не адзін дзень. Параход затрымліваўся. Спачатку яны гаварылі пра затрымку весела, тады трывожна, а потым змрочна. Справа рабілася сур’ёзнай. Запасаў было ўсё менш. Карлье закідваў вуды з берага, але рэчка была плыткай, і рыба трымалася ў плыні далёка ад берага. Яны не насмельваліся адыходзіцца далёка ад станцыі на паляванне. Акрамя таго, у непраходным лесе не было дзічыны. Аднойчы Карлье застрэліў у рэчцы гіпапатама. Але ў іх не было лодкі, каб выцягнуць яго, і ён патануў. Калі ён усплыў, то яго панесла цячэннем, і тушу выцягнулі людзі Гобілы. У іх гэта стала нагодай для народнага гуляння, а ў Карлье пачаўся прыступ шаленства, ён казаў, што ўсіх чарнамазых трэба вынішчаць да той пары, пакуль край не стане прыдатным для жыцця. Каер моўчкі бадзяўся і гадзінамі ўзіраўся ў партрэт сваёй Мэлі. На партрэце была дзяўчынка з доўгімі светлымі кудзерамі і даволі кіслым выразам твару. Яго ногі моцна апухлі, і ён ледзь хадзіў. Карлье, чыё здароўе падарвала ліхаманка, важна крочыць ужо не мог, але працягваў клыгаць з бесклапотным выглядам, як чалавек, які жыве ўспамінамі пра свой знакаміты полк. Размаўляць ён пачаў хрыпла, з’едліва і ўсё часцей ужываў абразы. Ён называў гэта “гаварыць па шчырасці”. Яны ўжо даўно падлічылі свой працэнт ад гандлю і далучылі да яго і тую апошнюю ўгоду “гэтага паскуднага Маколы”. Акрамя таго, яны вырашылі нічога пра яе не расказваць. Спачатку Каер вагаўся – баяўся дырэктара.
– Ён бачыў, як і горшае рабілі цішком, – пераконваў яго Карлье з хрыплым смехам. – Даверся яму! Прагаворышся – ён табе дзякуй не скажа. Ён не лепшы за цябе ці мяне. Хто яму скажа, калі мы закілзаем языкі? Больш тут нікога няма.
У гэтым і была самая вялікая праблема! Там больш нікога не было, і пакінутыя сам-насам са сваёй слабасцю, яны штодня ўсё больш нагадвалі двух саўдзельнікаў, а не адданых сяброў. Яны восем месяцаў не мелі звестак з дому. Штовечар казалі: “Заўтра ўбачым параход”. Але адзін з параходаў Кампаніі разбіўся, а на другім дырэктар дапамагаў далёкім і важным станцыям на галоўнай рацэ. Яму здавалася, што дарэмная станцыя з яе дарэмнымі людзьмі можа і пачакаць. Між тым Каер і Карлье жылі на прэсным рысе і клялі Кампанію, усю Афрыку і дзень, калі яны нарадзіліся на свет. Трэба пажыць нейкі час на такой дыеце, каб зразумець, якой жудаснай праблемай можа стаць неабходнасць праглынаць ежу. На станцыі не засталося літаральна нічога, акрамя рысу і кавы. Дый каву яны пілі без цукру. Апошнія пятнаццаць пакетаў Каер урачыста замкнуў ва ўласнай скрыні разам з паловай бутэлькі каньяку. “На выпадак хваробы”, – растлумачыў ён. Карлье пагадзіўся. “Калі хварэеш, – сказаў ён, – то любая дабаўка можа падбадзёрыць”.
Яны чакалі. Двор пачаў зарастаць нястрыжанай травой. У звон больш не білі. Дні праходзілі ціха, марудна і невыносна. Калі яны гаварылі, то агрызаліся. І іх маўчанне таксама было прыкрым, быццам прасякнутым горыччу думак.
Аднойчы пасля варанага рысу на абед Карлье апусціў кубак, не пакаштаваўшы, і сказаў:
– Каб на яго згуба! Давай хоць раз вып’ем прыстойнай кавы. Даставай цукар, Каер!
– Для хворых, – прамармытаў Каер, не падымаючы вачэй.
– Для хворых, – перадражніў Карлье. – Лухта!.. – Ну! Я хворы.
– Ты хворы не больш за мяне, а я неяк абыходжуся, – мірна сказаў Каер.
– Давай! Выцягвай цукар, ты, сквапны гандляр рабамі!
Каер хутка ўзняў вочы. Карлье ўсміхаўся з падкрэсленай дзёрзкасцю. І раптам Каеру здалося, што ён ніколі раней не бачыў гэтага чалавека. Хто ён такі? Ён пра яго нічога не ведае. На што ён здольны? Унутры яго ўспыхнула нечаканая раз’юшанасць, быццам у прысутнасці нечага неймавернага, небяспечнага і беспаваротнага. Але ён здолеў стрымана вымавіць:
– Вельмі безгустоўны жарт. Больш так не рабі.
– Жарт! – сказаў Карлье, падсоўваючыся наперад на сваім месцы. – Я галодны… я хворы… я не жартую! Ненавіджу крывадушнікаў. Ты – крывадушнік. Ты гандляваў рабамі. Я гандляваў рабамі. У гэтай клятай краіне ўсе гандлююць рабамі. Так ці іначай, сёння я збіраюся выпіць кавы з цукрам!
– Я забараняю табе так размаўляць са мной, – сказаў Карлье з падкрэсленай рашучасцю.
– Ты!.. Што? – закрычаў Карлье і падскочыў.
Каер таксама ўстаў.
– Я твой начальнік, – пачаў ён, намагаючыся супыніць дрыготку ў голасе.
– Што? – закрычаў другі. – Хто начальнік? Тут няма начальніка. Тут нічога няма, нічога, акрамя цябе і мяне. Нясі цукар, ср...ка тоўстая.
– Сачы за сваім языком. Прэч з пакоя, – закрычаў Каер. – Я цябе звальняю, падла!
Карлье схапіўся за зэдлік. Раптам ён пачаў выглядаць не на жарт небяспечна.
– Ты пухлы, ні на што не варты цывільны, вось ты хто! – выў ён.
Каер шмыгнуў пад стол, і зэдлік ўдарыўся аб дзярновую ўнутраную сценку пакоя. Пакуль Карлье намагаўся перавярнуць стол, Каер, прыгнуўшыся, зрабіў адчайны сляпы рывок, як загнаная ў кут свіння, збіў сябра з ног і кінуўся праз веранду ў пакой. Ён замкнуў дзверы, схапіў рэвальвер і спыніўся, цяжка дыхаючы. Менш чым праз хвіліну Карлье люта біўся ў дзверы і выў: “Калі не прынясеш цукар, я цябе застрэлю не раздумваючы, як сабаку. Таму раз… два… тры. Не прынясеш? Я табе пакажу, хто тут гаспадар”.
Каер баяўся, што дзверы не вытрымаюць, і пачаў праціскацца ў квадратную дзірку, якая служыла ў пакоі акном. Цяпер іх раздзяляў увесь дом. Але Карлье відавочна быў не настолькі моцны, каб выламаць дзверы, і Каер пачуў, што той аббягае дом. Тады ён таксама цяжка пабег на сваіх распухлых нагах. Ён бег з рэвальверам у руцэ на ўсю нагу і не мог зразумець, што адбываецца. Ён па чарзе бачыў Маколаў дом, склад, рэчку, яр, невысокія кусты, а потым яшчэ раз тое ж самае, калі аббягаў дом другі раз. Потым яны прамільгнулі міма яго зноў. А яшчэ раніцай ён і прайсці па двары не мог без стогну.
А цяпер ён бегаў. Ён бег дастаткова хутка, каб Карлье яго не ўбачыў.
Потым, слабы і адчайны, ён падумаў: “Я памру, не дабегшы наступнага круга”, – і пачуў, як Карлье цяжка ступае і спыняецца. Ён таксама спыніўся. Ён быў спераду, а Карлье ззаду дома, як і раней. Ён пачуў, як той з праклёнамі плюхнуўся ў крэсла, і раптам яго ногі таксама падкасіліся, і ён саслізнуў і сеў спінай да сцяны. У роце было суха, як ад попелу, а твар быў мокры ад поту – і ад слёз. Што здарылася? Усё здавалася жахлівай мрояй. Ён быццам спаў. Ён быццам страціў розум! Праз нейкі час ён сабраўся з думкамі. Праз што яны пасварыліся? Праз цукар! Якая бязглуздзіца! Ён бы аддаў яго, сам ён яго і не хацеў. І ён пачаў цяжка падымацца на ногі, раптам адчуўшы сябе ўпэўнена. Але перш чым ён змог роўна стаць, здаровы розум вярнуўся да яго – і вярнуў яго да роспачы. Ён падумаў: “Калі я зараз саступлю гэтаму салдафону, такі ж кашмар паўторыцца і заўтра… і паслязаўтра… кожны дзень… з новымі прэтэнзіямі, з брудам мяне змяшае, замучыць, зробіць мяне сваім слугой – і ад мяне нічога не застанецца! Нічога! Параход можа не прыйсці ў найбліжэйшыя дні – можа ўвогуле не прыйсці”. Ён задрыжэў так, што давялося зноў сесці. Ён у адчаі дрыжэў. Яму здавалася, што ён больш не зможа варухнуцца, ніколі не варухнецца. Яго цалкам захапіла раптоўнае адчуванне, што выйсця няма – смерць і жыццё ў адно імгненне сталі аднолькава цяжкімі і жахлівымі.
Раптам ён пачуў, як Карлье адштурхнуў крэсла, і з незвычайным спрытам ускочыў на ногі. Ён прыслухаўся і разгубіўся. Зноў трэба бегчы. Направа ці налева? Ён пачуў крокі. Ён кінуўся ўлева з рэвальверам у руцэ, і, здаецца, у той самы момант яны сутыкнуліся. Абодва ад нечаканасці закрычалі. Між імі прагучаў моцны выбух. Шуганула чырвонае полымя з густым дымам. Аглушаны і аслеплены, Каер адскочыў з думкай: “У мяне патрапілі – гэта канец”. Ён чакаў, што Карлье выбежыць, каб пацешыцца яго пакутамі. Ён ухапіўся за вертыкальную сцяну… “Канец!” Потым пачуў грукат падзення з другога боку дома, быццам нехта перакуліўся праз крэсла – потым запанавала цішыня. Больш нічога не адбывалася. Ён не памёр. Толькі плячо балела, быццам вывіхнутае, і згубіўся рэвальвер. Ён быў бездапаможны і без зброі! Заставалася чакаць сваёй долі. Карлье не выдаваў ні гуку. Гэта хітрасць. У гэты самы момант ён падкрадаецца! З якога боку? Магчыма, у гэтую самую хвіліну ён цэліцца!
Праз колькі хвілін страшных і недарэчных пакутаў ён вырашыў пайсці насустрач наканаванню. Ён быў гатовы на любыя саступкі. Ён павярнуў за рог, трымаючыся адной рукой за сцяну, зрабіў колькі крокаў і ледзь не страціў прытомнасць. Ён убачыў, як з-за другога рога вытыркаецца пара сагнутых ног. Пара голых белых ног у чырвоных пантофлях. Яму стала вельмі млосна і нейкі час ён стаяў у глыбокай цемры. Тады перад ім з’явіўся Макола і ціха сказаў:
– Хадземце, містэр Каер. Ён памёр.
У яго хлынулі слёзы ўдзячнасці, пачаўся прыступ гучнага плачу з усхліпваннем. Праз некаторы час ён ужо сядзеў у крэсле і глядзеў, як Карлье ляжыць, выпрастаўшыся на спіне. Макола апусціўся перад целам на калені.
– Гэта ваш рэвальвер? – спытаў Макола, устаючы.
– Так, – сказаў Каер і вельмі хутка дадаў, – ён гнаўся за мной, каб застрэліць, ты ж бачыў!
– Так, бачыў, – сказаў Макола. – Тут толькі адзін рэвальвер. А дзе ягоны?
– Не ведаю, – прашаптаў Каер голасам, які стаў раптам вельмі слабым.
– Пайду пашукаю, – асцярожна сказаў Макола. Ён абышоў вакол веранды, а Каер нерухома сядзеў і глядзеў на труп. Макола вярнуўся з пустымі рукамі, пастаяў, глыбока задумаўшыся, тады ціха зайшоў у пакой нябожчыка, адразу ж выйшаў з рэвальверам і працягнуў яго Каеру. Каер заплюшчыў вочы. У галаве ўсё паплыло. Жыццё выявілася жахлівейшым і цяжэйшым за смерць. Ён застрэліў бяззбройнага.
Пасля нядоўгіх роздумаў Макола ціха сказаў, паказваючы на нябожчыка, правае вока якога лопнула:
– Ён памёр ад ліхаманкі, – Каер паглядзеў на яго скамянелым позіркам. – Так, – паўтарыў Макола, задуменна пераступіўшы цераз труп. – Думаецца мне, ён памёр ад ліхаманкі. Заўтра пахаваем.
І ён паволі пайшоў да сваёй цяжарнай жонкі, пакінуўшы двух белых на верандзе самім сабе.
Наступіла ноч, а Каер нерухома сядзеў у крэсле. Ён сядзеў так ціха, быццам быў пад уздзеяннем опіуму. Шквал эмоцый, які ён прапусціў праз сябе, прывёў яго да адчування знясіленай супакоенасці. За адзін кароткі дзень ён зведаў самыя глыбіні жаху і роспачы, а цяпер знайшоў супакой у перакананні, што для яго ў жыцці больш не засталося таямніц – таксама як і ў смерці! Ён сядзеў ля трупа і думаў. Думаў вельмі напружана, думаў зусім новымі думкамі. Ён быццам канчаткова вызваліўся ад самога сябе. Яго старыя думкі, перакананні, сімпатыі і антыпатыі, тое, што ён паважаў, і тое, што ненавідзеў, урэшце раскрылася ў сапраўдным святле! Выявілася нявартым і дзіцячым, фальшывым і абсурдным. Ён захапляўся сваёй новай мудрасцю, седзячы каля забітага ім чалавека. Ён спрачаўся з самім сабой пра ўсё, што існуе пад небам, з той зацятай упартасцю, якая часам сустракаецца ў вар’ятаў. Між іншым, ён зразумеў, што нябожчык усё адно быў агіднай скацінай. А яшчэ людзі штодня паміраюць тысячамі, можа, нават сотнямі тысяч – хто ведае? – у такім мностве адна смерць нічога не мяняе, не мае ніякага значэння, прынамсі, для людзей, здольных мысліць. Ён, Каер, мысліць здольны. Ён усё сваё жыццё, да гэтай хвіліны, верыў у такую ж безліч бязглуздзіц, што і большасць людзей, а яны дурні. І вось цяпер ён мысліў! Ён ведаў! Яго ахапіў спакой. Ён пазнаёміўся з найвышэйшай мудрасцю! Потым ён паспрабаваў уявіць, што мёртвы ён, а Карлье сядзіць у крэсле і назірае за ім. І нечакана гэтая спроба выявілася настолькі ўдалай, што праз колькі хвілін ён ужо зусім не меў пэўнасці, хто мёртвы, а хто жывы. Аднак такое незвычайнае дасягненне фантазіі яго спалохала, і разумным і своечасовым намаганнем розуму ён паспеў уратаваць сябе ад ператварэння ў Карлье. Яго сэрца калацілася, і ад адной думкі пра такую небяспеку ўсё цела ахоплівала ліхаманка. Карлье! Якая мярзота! Каб сабраць свае ўстрывожаныя – і не дзіва! – нервы, ён паспрабаваў трохі пасвістаць. Потым ён раптам заснуў, або яму здалося, што ён спаў да гэтага. Але так ці іначай навокал стаяў туман, і ў тумане нехта свістаў.
Ён падняўся. Настаў дзень, і на зямлю спусціўся густы туман – туман пранізлівы, паўсюдны і нямы, туман ранішніх тропікаў, туман, які прыстае і забівае, туман белы і смяротны, чысты і атрутны. Ён устаў, убачыў цела і ўскінуў рукі над галавой з крыкам чалавека, які выйшаў з трансу і зразумеў, што ён навечна замураваны ў магіле. “Памажыце!.. Божа мой!”
Крык – нечалавечы, дрыготкі і нечаканы, як вострае джала, працяў белы саван гэтай бязрадаснай зямлі. Потым былі тры кароткія, неспакойныя віскі, а тады нейкі час клубы туману спакойна каціліся ў пагрозлівай цішы. Потым паветра раздзерла яшчэ шмат крыкаў, хуткіх і пранізлівых, як крыкі якогасьці раззлаванага бязлітаснага стварэння. З боку рэчкі Каера клікаў прагрэс. Прагрэс, цывілізацыя і добрапрыстойнасць. Грамадства заклікала сваё дарослае дзіця прыйсці, каб пра яго паклапаціліся, каб яго навучылі, каб судзілі і прызналі вінаватым. Яно заклікала яго вярнуцца да той сціжмы бяссэнсіцаў, якую ён пакінуў, – і тады здзейсніцца правасуддзе.
Каер чуў і разумеў. Ён выйшаў з веранды і ў першы раз з таго моманту, як іх туды зацягнулі, пакінуў Карлье ў адзіноце. Ён ішоў праз туман усляпую, у сваёй цемнаце просячы нябачныя нябёсы вярнуць тое, што адбылося. У тумане міма пранёсся Макола, крычучы на бягу:
– Параход! Параход! Яны нічога не бачаць. Яны сігналяць станцыі. Я – біць у звон. Ідзіце да месца высадкі, сэр. Я – званіць.
І знік. Каер спыніўся. Ён паглядзеў угару. Проста над яго галавой клубіўся туман. Ён пачаў азірацца, быццам згубіўшыся, і ўбачыў цёмную пляму, крыжападобны след на рухавай чысціні туману. Калі ён пакульгаў да яго, станцыйны звон гучна адказваў на нецярплівыя вымогі парахода.
Выканаўчы дырэктар Вялікай Цывілізацыйнай Кампаніі (бо мы ведаем, што за гандлем прыходзіць цывілізацыя) высадзіўся першы, і параход у той жа момант знік з яго зроку. Каля ракі туман быў надзвычай густы. Вышэй, каля станцыі, няспынна і голасна гучаў звон.
Дырэктар гучна закрычаў да парахода:
– Нас тут ніхто не сустракае. Напэўна, нешта здарылася, хоць звон я чую. Выходзьце лепш са мной!
І ён пачаў караскацца на стромкі бераг. Капітан і машыніст судна – за ім. Чым вышэй яны ўзбіраліся, тым радзейшы рабіўся туман, і яны ўбачылі, што дырэктар здорава адарваўся. Раптам яны заўважылі, што ён памкнуўся наперад, крыкнуўшы ім праз плячо: “Бяжым! Бяжым да дома! Я знайшоў аднаго з іх. Бяжым, шукайма іншых!”
Ён аднаго з іх знайшоў! І нават яго, чалавека з багатым і няпростым досведам, знойдзенае ў пэўнай меры ўсхвалявала. Ён спыніўся і пачаў абмацваць кішэні (ён шукаў нож), гледзячы на Каера, які павесіўся на крыжы на скураным рамяні. Ён відавочна ўзлез на магілу, даволі высокую і вузкую, прывязаў адзін канец рэменя да папярэчыны і саскочыў. Яго ногі не даставалі да зямлі нейкую пару цаляў. Рукі напружана спускаліся долу. Ён быццам выцягнуўся на зважай, але галава адной пасінелай шчакой гулліва апусцілася на плячо. І ён непачціва паказваў выканаўчаму дырэктару свой распухлы язык.
Пераклаў з ангельскай мовы Павел Донаў.
Мухамед Эбну. (Заходняя Сахара)
Сахара
Што там, за
гэтымі сценамі,
распісанымі тваім іменем,
расквечанымі колерамі тваёй крыві?
Пара вачэй чорных, гожых і… стоеных.
Дзеці сонца і ветру
Мы ўсё яшчэ жывем у кутах
нябыту
між поўначчу і поўднем пораў года.
І ў сне гэтаксама
тулімся ў падушку глебы,
як нашыя бацькі.
Мы гонім усё тыя ж аблокі
і спачываем у цені калючых акацый.
Мы п’ем гарбату, прысёрбваем агонь,
ходзім басанож, каб не спудзіць цішу.
Здалёк
на схілах міражоў
усё ўглядаемся, як кожны вечар
хаваецца ў мора сонца.
І тая самая жанчына спыняецца
ля вартавых вежаў начы
і вітае нас у сэрцы гэтай мапы.
Вітае нас і растае
ў вачах дзіцяці, якое
смяецца ў падоле вечнасці.
І мы чакаем наступнае заранкі,
каб усё пачаць наноў.
Спявай, Марыям!
Спявай, Марыям,
спявай,
што сэрца маё не б’ецца
і голас я маю слабы.
Спявай, Марыям,
спявай,
што Срэйзэр Дабу вярнуўся
і коннікі больш
не плачуць па ім.
Спявай, Марыям,
спявай,
што хвалі ізноў
цалуюць твой смех
і хлопчык на вуліцах Эль-Аюна
цябе называе сястрой.
Спявай, Марыям,
спявай,
што чакае мая любоў
у землях без ценю,
у журбе маіх вершаў,
пакуль спяваюць жанчыны,
што нарадзіўся твой голас
з флейты пастушка.
Спявай, Марыям,
спявай.
Навіны
Седзячы ў кавярні,
шукаю між газетных артыкулаў
навіны дня.
Урэшце знаходжу!
Усё як учора
ці летась:
смерці, злачынствы,
войны і голад…
“Будучыня адкладаецца
да новых паведамленняў”.
“Шэсць сахарскіх выкладчыкаў
затрыманыя ў Маракешы,
бо шэсць іншых прыгаварылі
да турэмнага зняволення”.
Я скарджуся на якасць
эфіопскай кавярні.
А што яшчэ я магу зрабіць?
Можа, шмат…
Можа, нічога…
Але прыкра, што аддаляюся
і пачуваюся чужым
да ўласнай гісторыі.
Рахунак, калі ласка!
Слёзы пяску
Час пылу і смецця,
што сыплецца
на дзіцячае гора.
Хлеб камянее
ў печы ілюзій
і малако прападае
ў сухіх грудзях міражу.
Вада імкнецца на поўнач,
дзіця пытае пра мора.
Пясчаныя слёзы
малююць твар ветру.
І маці пачынае
зняверана плакаць,
і бацька нямоглы
пагляд звяртае на Мекку
ды пачынае малітву.
Прыйдзі
Прыйдзі адчуць спакой далечыні,
злічыць гадзіны маўклівага выгнання.
Прыйдзі падумаць над граматыкай
пабляклай веснавой травы.
Прыйдзі адчуць пяшчоту сірока
на сваёй змярцвелай скуры.
Прыйдзі пацалаваць абуджаны
пыл дарог ветру.
Прыйдзі паслухаць водгулле часу
у срэбных вачах памяці.
Прыйдзі аддацца ўспамінам
з водарам апошняга дажджу.
Прыйдзі ўхапіць нутро
цяжкога звона галубоў.
Прыйдзі дагнаць міраж
і наталіць прагу раскаяння.
Прыйдзі паглынуць новыя кветкі,
народжаныя няўдзячнасцю пор года.
Прыйдзі згрызці косці
з багатага стала вайны.
Прыйдзі выпіць апошні кубак
першай гарбаты дзяцінства.
Прыйдзі ўзняцца на вяршыні
страчанай тугі.
Прыйдзі змяніць малочныя зубы
на іклы месяцовага змея.
Прыйдзі глянуць на сумны твар
у люстэрку забытай раніцы.
Прыйдзі са сваім болем,
прыйдзі нават са сваім трыумфам.
Прыйдзі паплакаць
над магілай адной маці,
што плача вечна,
каб ты праліў хаця б слязу.
Пераклала з іспанскай Юля Цімафеева.
У пачатку ўсіх пачаткаў
Афрыканскія казкі (Бенін, Сенегал, Буркіна Фасо)
Казка пра дрэва, якое хацела застацца без вопраткі
Аднойчы на свет з’явілася дрэва. Зялёны, кволы парастачак выцягнуўся з зямлі ў самай гушчыні саду. Яго, такога маленькага, нельга было адрозніць ад раслін побач. Цікаўны да ўсяго, ён адразу ж агледзеўся вакол сябе і ўбачыў кветкі, якія адкрывалі свае пялёсткі раніцай і закрывалі іх вечарам, птушак, якія шчабяталі, пераскокваючы з галінкі на галінку, гаспадара, які на золку прыходзіў збіраць садавіну, каласы, што калыхаліся ад ласкавага подыху ветру.
Ах! Якім прыгожым ён лічыў свет вакол сябе, непасрэдным удзельнікам якога ён таксама хацеў быць, каб знайсці сваё месца сярод гэтай гармоніі.
Прайшоў год, парастак падрос і ператварыўся ў галінку з некалькімі сцяблінамі. Ён зразумеў, што ён не травінка, як меркаваў раней, а дрэва, і з гэтай прычыны пачаў больш пільна разглядаць дарослыя дрэвы.
Яны здаваліся яму такімі вялікімі, такімі прыгожымі, апранутымі ў лістоту і кветкі... Ён з захапленнем пазіраў, як гэтыя кветкі ператвараюцца ў плады, з замілаваннем сачыў за тым, як гаспадар даглядаў за дрэвамі, але…
Але ж, разглядаючы сябе, ён заўважыў, што яго кара не падобная да кары дарослых дрэваў, а ягоныя галіны адрозніваюцца ад іх галінак. Тады ён адчуў страх: што будзе з ім, калі ён не вырасце такім вялікім, не стане такім прыгожым, не будзе прыносіць столькі пладоў, што адбудзецца, калі ўсе іншыя: яблыні, грушы, мірабэлы – не зразумеюць яго, такога адрознага ад іх, і ён вырашыў, што будзе лепш зусім не мець ні лісця, ні кветак, ні пладоў.
Міналі гады, кожную вясну яго камель набіраў моцы, выцягваўся, з’яўляліся новыя галіны, але… без лісточка, без кветачкі, без плоду.
Каб не быць зусім без вопраткі сярод іншых дрэваў, ён, не ведаючы, да каго ён будзе падобны з часам, з самага пачатку свайго жыцця пачаў выкарыстоўваць чужую прыгажосць: ён дазволіў плюшчу, бярозцы і амяле апрануць яго.
Гаспадар некалькі разоў збіраўся спілаваць яго на дровы, але праз шматлікія іншыя клопаты ўсё неяк адкладаў гэтую справу. Аднак аднойчы ён прыйшоў у сад з вялікай сякерай і пачаў секчы плюшч, які, нібы ў абцугах, трымаў дрэва. Абцугоў плюшчу было так шмат, што чалавек працаваў цэлы дзень, так і не скончыўшы справу, і зноўку адклаў яе. Між тым, гэтай самай ноччу чарвячок-паразіт патачыў бярозку, якая адразу ж і сканала, а назаўтра птушкі, убачыўшы амялу, склявалі яе цалкам.
У гушчыні саду ад дрэва засталіся толькі камель і галіны: у гушчыні саду засталося толькі Дрэва.
Апынуўшыся знянацку зусім без вопраткі і не ведаючы, што ж на сябе нацягнуць, дрэва вырашыла распусціць уздоўж сваіх галінак прыгожыя светла-зялёныя лісточкі, а кожную галінку аздобіць цудоўнымі белымі кветачкамі, прыгажосць якіх надзвычай удала выдзялялася сярод зялёнай лістоты і цёмна-карычневых галінак.
Тым часам гаспадар вярнуўся з сякераю і ўбачыў замест нічога не вартага абрубка цудоўную вішню, секчы якую было б бязглуздзіцай. Чалавек пакінуў дрэва, неверагодна шчаслівы ад адчування здзейсненага цуду.
Ад таго самага дня, дрэва, не падобнае да іншых, шчасліва жыве ў гушчыні саду; яно ні прыгажэйшае, ні вышэйшае за іншыя, але карыснае, неабходнае, як і ўсе астатнія дрэвы.
Кожны год, калі надыходзіць час збіраць ураджай, дзеці гаспадара прыцягваюць лесвіцу, узбіраюцца на дрэва і, седзячы на ягоных галінках, удосталь ласуюцца вішнямі, радуючы яго сваім смехам.
Давайце не будзем баяцца таго, што мы можам прынесці ў гэты свет, таму што ніхто іншы не зможа даць нам гэтага, але кожны зможа скарыстацца гэтым.
Давайце не будзем баяцца таго, што мы можам прынесці ў гэты свет. Таму што кожны раз, калі мы адмаўляемся ад нашых будучых здабыткаў, свет страчвае іх, давайце не будзем баяцца таго, што мы можам прынесці ў гэты свет, таму што кожны наш здабытак дазволіць нам ухваліць Жыццё і Любоў, якія падараваў нам Усявышні.
Стварэнне свету
Даўным-даўно, у самым пачатку ўсіх пачаткаў, яшчарка і яйка захацелі паласавацца вінаградам. Такім чынам, накіроўваюцца яны ў хмызняк шукаць вінаград (дрэва з маленькімі чырвонымі і салодкімі ягадамі). Шукаюць яны шмат, шукаюць доўга і знаходзяць усё ж цудоўны вінаград, знясілены ад цяжару ягад. У імгненне вока яшчарка хутчэй, чым пра гэта можна нават сказаць, запаўзае на галінкі. А вось яйку даводзіцца цяжка. Яно спрабуе ўскараскацца наверх, але нічога не атрымліваецца. Тады яшчарка спаўзае ўніз і пачынае яму дапамагаць узабрацца на вінаград. Яна падымае яйка, ставіць яго на галіну. Тое пнецца, пнецца нарэшце ўздымаецца па галінках уверх. Абодва пачынаюць ласавацца вінаградам. Ядуць, ядуць, аж пакуль не набіваюць ім усе вантробы, так што ўжо не могуць праглынуць ні вінаградзінкі. Вырашаюць, што надышоў час спускацца. Зноўку яйка сутыкаецца з цяжкасцямі, яно коціцца, коўзаецца па галінах і неўзабаве крычыць яшчарцы, якая ўжо чакае ўнізе:
– Збяры мне мяккай зямелькі і лістоты пад дрэвам, каб я ўпала і не разбілася!
Яшчарка робіць усё, як просіць сябар, збірае мяккую зямельку і лістоту, але ў самую сярэдзіну кладзе вялікі камень. Яйка падае і разбіваецца на тысячы кавалачкаў. Яшчарку разбірае смех, яна смяецца як звар’яцелая, пакуль трава, вострая, як лязо, не прыходзіць і не перарэзвае ёй горла! І няма больш яшчаркі! Трава, вострая, як лязо, таксама пачынае смяяцца, яна аж заходзіцца ад смеху, пакуль агонь не спальвае яе. І няма больш травы! У сваю чаргу, агонь таксама пачынае рагатаць, ён рагоча, пакуль вада не прыходзіць і не тушыць яго. І няма больш агню! Вада смяецца, смяецца да слёз, пакуль дзікія жывёлы не прыходзяць яе выпіць. І няма больш вады! Дзікія жывёлы пачынаюць смяяцца, смяюцца, пакуль не валяцца ад смеху, паляўнічыя прыходзяць і забіваюць іх усіх. І няма больш дзікіх жывёл! Цяпер ужо смяюцца паляўнічыя. Смяюцца на ўсе зубы, калі прыходзіць смерць і забівае іх. І няма больш паляўнічых! Чарга смяяцца і смерці, яна аж захлынаецца ад яго, пакуль жыццё не забівае яе маланкай. І няма больш смерці! Жыццё таксама не можа стрымацца ад смеху, яно рагоча, калі прыходзіць Усявышні і знішчае яго. І няма больш жыцця! Цэлы свет знішчаны. Усявышні вельмі сур’ёзны. Ён не смяецца, нават не ўсміхаецца. Увесь свет цалкам знішчаны, таму Усявышні стварае новы свет – той, у якім жывем тут і цяпер вы і я.
Гэта адбылося менавіта так, і не ніяк інакш.
І неба адступіла
Даўным-даўно, калі яшчэ нашыя продкі не пасяліліся ў гэтай мясцовасці, Неба і Зямля не толькі жылі ў згодзе, але і знаходзіліся зусім поруч адно ад аднаго. Такім чынам, яны маглі раіцца, перш чым прымаць важныя рашэнні адносна не толькі жыцця чалавецтва, але і жыцця жывёл, раслін, скалаў, мінералаў, адным словам, шмат карысці было ўсім ад гэтага. Часта неба сваім добразычлівым позіркам ахінала істот, што жылі проста пад ім. Яно схілялася так нізка, што часам дакраналася да вершалін мангавых і сырных дрэваў, і былі нават выпадкі, калі старыя людзі, на галаву вышэйшыя за іншых, тыя, што жывуць уздоўж ракі, адчувалі лёгкую дрыготкую хвалю на сваіх паголеных галовах. Менавіта ў такія моманты неба давала зразумець, што яно надае людзям асаблівую ўвагу. Яны гэта ведалі, больш за тое, яны разумелі сваю значнасць і звязаную з гэтым адказнасць.
Аднойчы маладая жанчына ўзяла гліняны гаршчок і паставіла яго на трох камянях, што ўтваралі агмень. Дровы ўжо добра разгарэліся, і языкі полымя высока шугалі ўгору. Пачырванелыя вугалькі свісталі-шапацелі, намагаючыся аддаць як мага больш свайго цяпла. Жанчына з веданнем справы хуценька змешвала доўгім драўляным кіёчкам муку з вадой, каб атрымалася цеста, гладкае на паверхні і без аніякіх камякоў. Дзейства адбывалася ў цішыні, бо для дасягнення поспеху ў гэтым мастацтве, што заставалася справай далікатнай, нягледзячы на яго паўсядзённасць, поўная засяроджанасць была абавязковай умовай. Зварыўшы на агні маісавае цеста, якое было асноўным наедкам сям’і, маладая жанчына пачала адскрабаць кавалачкі цеста, што прыляпіліся да дна гаршчка. Яна адліла з вялікага, таксама глінянага гаршчка два-тры калебасы вады ад той, што была разлічаная на патрэбы ўсяго дня і ўліла іх у меншы гаршчок, які пачала трэсці так моцна, як толькі магла, і неасцярожным рухам падкінула змесціва гаршчка ўгару з усёй сілы. І адбылося няшчасце! Вада падскочыла так высока, што сутыкнулася з небакраем. Неба, адчуўшы непрыемны дотык, разгневалася. Яно адказала некалькімі ўдарамі грому, аднак без навальніцы. Але гэтага было недастаткова, каб супакоіцца.
– Што ж яшчэ я магу зрабіць, каб выказаць сваё незадавальненне? – глуха праракатала неба. Абрынуцца з усёй моцы на гэтую жанчыну і спляжыць яе? Але ж гэта не адпавядае маёй велічы. Лепш я адсунуся ад чалавечага жытла і ўсё.
І Неба адышло далёка, вельмі далёка ад Зямлі. І больш ні разу не пагадзілася на тое, каб спусціцца ніжэй і судакрануцца з чалавекам. Некалькі кавалачкаў маісавага цеста, што плавалі ў вадзе, дакрануўшыся да неба, так і засталіся на ім і сёння глядзяць адтуль на Зямлю зоркамі.
Вось так праз жаночую неасцярожнасць выгляд сусвету непазнавальна змяніўся.
Мужчына, жанчына і жывёлы
У адной вёсцы жыў заможны чалавек разам са сваёю жонкай. Меў ён бранзалет, які падаравала яму жанчына з народа вэнда са словамі: “Беражы яго як след, бо пакуль ён з табой, не перавядуцца ў цябе грошы”.
Аднойчы пасля сваркі з мужам жонка скрала гэты бранзалет і схавала яго ў маленькім надзейным буданчыку без дзвярэй, які зрабіла ў хмызняку на ўзвышшы. У хуткім часе, муж літаральна на вачах пачаў страчваць свае набыткі: гінула жывёла, знікала багацце. Зусім хутка ён канчаткова збяднеў.
Увесь гэты час чалавек паўсюль шукаў свой бранзалет, але марна.
Аднойчы ён сустрэў сабаку.
– Што ты тут робіш? – запытаўся сабака.
– Шукаю бранзалет, які вельмі шмат для мяне значыць.
– Калі аддзячыш мне як належыць, я дапамагу табе, – прапанаваў сабака.
– За бранзалет я дам табе ўсё што толькі пажадаеш, – адказаў чалавек.
Сабака, узяўся абнюхваць усё, шнарыць паўсюль. Пошукі прывялі яго да таго самага буданчыка, што паставіла жонка, аднак трапіць у яго сабака не здолеў і паклікаў чалавека.
– Твой бранзалет там, – сказаў ён, – але я не магу туды трапіць. Што далей?
– Што вы тут робіце? – раптам запытаўся ў чалавека і сабакі кот, што праходзіў міма. Тыя расказалі пра перашкоду.
– Я зраблю дзірку, але што ты мне за гэта дасі? – спытаў кот.
– Калі ты хоць адным вокам убачыш бранзалет, – адказаў чалавек, – дам табе ўсё, чаго толькі твая душа пажадае.
Кот прадзёр кіпцюрамі дзірку, залез у буданчык і ўбачыў бранзалет, які вісеў прывязаны да столі. Кот вярнуўся, расказаў чалавеку і сабаку, што бачыў бранзалет, але дацягнуцца да яго не змог. Тут нечакана для ўсіх з’явілася мыш і прапанавала:
– Я лёгка зраблю так, што бранзалет зваліцца ўніз. Але, чалавеча, калі я гэта зраблю, што я атрымаю ў якасці падзякі?
– Атрымаеш усё што захочаш, – адказаў чалавек.
Мыш шмыгнула ў буданчык, узабралася па сцяне ўгору і скінула бранзалет уніз. Вярнулася, каб сказаць:
– Скінуць яго ўніз я скінула, але вось выцягнуць яго адтуль я не магу, занадта ён цяжкі для мяне.
– Што ж, цяпер мая чарга! – закрычаў сабака і праз секунду вярнуўся з бранзалетам. Як толькі чалавек пачапіў бранзалет сабе на руку, то адразу ж зноўку стаў заможным. Жывёлы пацягнуліся з усіх бакоў. Багацце пачало валіцца як з рога дабрабыту. Чалавек вярнуўся дахаты разам з сабакам, катом і мышшу. З той часіны сабака больш не жыве ў хмызняку, а жыве з чалавекам, і той корміць яго мясам. Кот таксама больш не жыве ў хмызняку, а жыве каля чалавека, і той поіць яго малаком, мыш гэтаксама не жыве больш у хмызняку, а жыве побач з чалавекам, і ён дае ёй арахіс – і ўсе шчаслівыя!
Акрамя, канечне ж, жанчыны, таму што акурат з таго самага часу мужчына ёй больш не давярае.
Пераклала з французскай Наталля Ярмольчык.
Коратка пра аўтараў:
Асонду Э. Ч. – нігерыйскі пісьменнік. У 2007 годзе яго апавяданне “Jimmy Carter’s Eyes” выйшла ў фінал афрыканскай прэміі імя Кейна, а ў 2009 за апавяданне “У чаканні” пісьменнік стаў прызёрам гэтай прэміі. У 2008 годзе ён атрымаў стыпендыю ад Сіракузскага ўніверсітэта, а з 2010 году працуе старэйшым выкладчыкам ва ўніверсітэце Провідэнса ў Род-Айлэндзе. У 2010 годзе ў Э. Ч. Асонду выйшла першая кніга апавяданняў “Голас Амерыкі” (Voice of America).
Герман Чарлз Босман (1905-1951) – паўднёваафрыканскі пісьменнік, які лічыцца найлепшым аўтарам кароткіх апавяданняў ПАР. Пры жыцці Босмана пабачылі свет толькі тры яго кнігі: “Мафекінгская дарога” (1947), “Джакаранда” (Jacaranda) і “Турма Колд Стоўн” (1949). Аднак многія яго апавяданні выходзілі ў шэрагу даўно забытых часопісаў; многія з гэтых апавяданняў былі ўключаныя пасля ў розныя зборнікі і анталогіі, якія шматразова выдаваліся пад рознымі назвамі і ў розным складзе.
Сулейман Дыяманка – сенегальска-французскі паэт. Нарадзіўся ў 1974 годзе ў Сенегале, вырас у Бардо (Францыя). Французскую мову вывучыў у школе, дома размаўляе на мове фульбе. Пачынаў творчасць як удзельнік хіп-хоп гурта, але пазней аддаў перавагу паэзіі перад танцамі. У 2007 годзе выдаў музычна-паэтычны зборнік “Зіма фульбе” (L’Hiver Peul). Жыве ў Францыі.
Джозэф Конрад (1857-1924) – англійскі пісьменнік польскага паходжання. Сапраўднае імя — Юзаф Тэадор Конрад Кажанёўскі. Дзіцячая мара наведаць Цэнтральную Афрыку збылася ў 1889 годзе, калі Конрад вырашыў дабрацца да Вольнай дзяржавы Конга. Ён зрабіўся капітанам кангалезскага парахода, і зверствы, сведкам якіх ён стаў, а таксама атрыманы там досвед сталі крыніцай інфармацыі для яго самага славутага і глыбокага твора “Сэрца цемры” (Heart of Darkness, 1899). Апавяданне “Аванпост прагрэсу”, якое таксама заснаванае на кангалезскім досведзе пісьменніка і якое часта параўноўваюць з “Сэрцам цемры”, сам пісьменнік лічыў найлепшым сваім аповедам.
Эжэн Марэ (1871-1936) – паўднёваафрыканскі пісьменнік, юрыст і прыродазнаўца, лідэр Другога афрыканерскага моўнага руху. Зрабіў вялікі ўнёсак у вывучэнне фаўны Паўднёвай Афрыкі. Лічыцца класікам паэзіі на афрыкаанс.
Тоцыюс (1877-1953) – паўднёваафрыканскі паэт. Сапраўднае імя – Якаб Даніэль дзю Той. Вучыўся ў тэалагічным каледжы, падчас другой Англа-бурскай вайны быў ваенным святаром у войску афрыканераў. Атрымаў ступень доктара тэалогіі ў Амстэрдаме, падарожнічаў па Нідэрландах і Палесціне і пад уражаннем ад гэтай вандроўкі выдаў зборнік вершаў “Сутонне” (1948). Аўтар зборніка вершаў “Гора трэкераў”, за які атрымаў у 1915 годзе першую Прэмію Hertzog для пісьменнікаў, што пішуць на афрыкаанс. Перакладаў на афрыкаанс Біблію.
Генры Алан Фаган (1889-1963) – паўднёваафрыканскі паэт, парламентарый, судовы чыноўнік Паўднёва-Афрыканскага саюзу ў 1957-1959 гадах. Аўтар шэрагу зборнікаў паэзіі і п’есаў, з адзін з якіх у 1935 годзе атрымаў Прэмію Hertzog.
Мухамед Эбну – нарадзіўся ў 1968 годзе ў Заходняй Сахары. Вывучаў іспанскую мову і літаратуру на Кубе. Яго вершы былі ўключаныя ў дзве анталогіі паэзіі Сахары па іспанску: “Aсoranza” і “Bubisher”. Выдаў два зборнікі паэзіі — “Голас агню” (Voz de fuego) і “Качэўнік у выгнанні” (Nуmada en el exilio).
