_____________________
Здань у Малым Замку.
Быль
Пераклад
з польскай
Лявона
Баршчэўскага.
|
Да чытача
Пачынаючы пісаць гэтыя аповесьці*, я была далёкая ад думкі, што яны некалі трапяць у друк. Бо ў той час яшчэ патрабаваўся асаблівы талент, каб зрабіць добры раман. Аўтару трэба было мець добрую абазнанасьць сьвету, той густ у разуменьні, тую далікатную адпаведнасьць пры стварэньні вобразаў і тую шляхетнасьць у стылі, якія, у спалучэньні з дасьціпнасьцю, абмалёўвалі характары гэтак, што кожны, пазнаючы ў іх сябе, але ня маючы перашкодай абразу сваёй міласьці, між іншага, выпраўляў свае памылкі – і тады раман рабіўся рэччу, карыснай ва ўжытку.
Не было ніводнага вялікага аўтара, які б не напісаў чаго-небудзь у гэтым жанры. Дзідро, Мантэск’ё, Русо і Вальтэр – гэтаксама як і шмат іншых вялікіх пісьменьнікаў, – не саромеліся абнізіць сваё пяро да літаратуры такога кшталту. Аднак час, калі было цяжка пісаць падобныя творы, ужо мінуўся, а пані дэ Лафает, дэ Рыкабоні й вялікая колькасьць аўтарак ды аўтараў – раскоша і забава сваіх часоў – якія ў кранальных аповесьцях стваралі нам узоры добрага тону, праўдзівага каханьня і найчысьцейшых звычаяў, дзе герой рамана паказваў нам узор мужнасьці, патрыёта, вернага каханка, добрага мужа, бацькі і пачцівага абываталя, а гераіня была прыкладам ціхіх хатніх цнотаў і верных у каханьні паняў – дык вось гэтыя аповесьці, што ўслаўлялі век Людвіка Чатырнаццатага ды яшчэ значную частку васямнаццатага стагоддзя, былі чытаныя з замілаваньнем, а нават і з захапленьнем; гэтыя творы – нягледзячы на лёгкасьць іх жанру – аднак, вартыя, каб іх памяталі вечна; а цяпер… ці мушу я казаць праўду? Цяпер яны надта нас нудзяць. Калі нашых мацярок лёгка расчульвалі лёсы Кларысы, Памэлы і г. д., дык нашыя вычарпаныя пачуцьці патрабуюць ужо больш рэзкіх узрушэньняў. Жахлівыя здані, істоты, што вяртаюцца з таго сьвету, навальніцы, землятрусы, руіны старажытных замкаў, заселеных аднымі толькі духамі, хеўры рабаўнікоў, здраднікі, узброеныя штылетамі й атрутаю, забойствы, вязьніцы – урэшце, д’яблы і чараўніцы… Калі ўсё гэта зьбярэцца да кучы, тады мы атрымаем раман у кшталце, упадабаным нашай эпохаю.
Я ня вельмі амбіцыйная асоба, каб цешыць сваё самалюбства думкаю, нібыта я ўжо дасягнула гэткай ступені дасканаласьці; але, прачытаўшы некаторыя такія творы, прыйшла да высновы, што і мае аповесьці – хоць яны толькі цень твораў славутых нашых сучасных майстроў гэтага жанру – усё-такі знойдуць свой куточак у заселеных падобнымі кніжкамі нашых кнігазборах. Вось жа, я выпускаю іх на сьвет белы дзеля забавы тых, хто захоча прысьвяціць колькі часу іхняму прачытаньню. Прашу, аднак, маіх чытачоў, каб яны як найдалей адкінулі ад сябе ўсялякую крытыку і мелі на ўвазе, што гэтыя абразкі пісаліся насамперш дзеля мае ўласнае забавы. Ніколькі не прэтэндуючы на тытул пісьменьніцы, шануючы вартасьць часу, які я магла аддаць на больш карысныя для мяне заняткі, я ніколі не прыкладала намаганьняў, дастатковых для таго, каб надаць ім, прынамсі, тую прывабнасьць стылю, якой патрабуюць нават творы менш каштоўныя. Адным словам, пісала я нядбайна, бо меркавала, што пішу гэта толькі для сябе і што маіх аповесьцяў ніхто болей ніколі ня будзе чытаць. Калі я іх пазьней насьмелюся аддаць на суд публікі, дык перадусім спадзеючыся на тое, што яна захоча разглядаць гэты твор як няварты ўвагі разважлівага крытыка, бачачы ў гэтай задуме толькі добрую волю аўтаркі, якая ня мае перад сабою ніякае іншае мэты, выключна акрамя забавы.
Тлумачэньні
Калі нам цікавыя здарэньні, што ёсьць выключна плёнам нашага ўяўленьня – тым болей нашай забаве служыць павінны тыя, якія ня маюць у сабе анічога, акрамя існай праўды. Невялічкая гісторыя пад назовам “Здань у Малым Замку” належыць да гэтага шэрагу; усё, пра што ў ёй распавядаецца, насамрэч адбывалася ў маім доме. Я думала, што, апроч як дзеля забавы, яна можа мець яшчэ той ужытак, што яе прачытаньне будзе сьведчыць моладзі, схільнай да лёгкай веры ў звышнатуральныя зьявы, наколькі сур’ёзна трэба сьцерагчыся перад аблуднымі ўяўленьнямі; і што ніколі ў падобных акалічнасьцях ня трэба шкадаваць ані часу, ані высілкаў, каб дапяць, адкуль бяруцца тыя зваблівыя здані. Для ўсяго таго, што ў мяне дзеелася, былі ўжытыя толькі самыя простыя сродкі – а што ж, калі б на ўзмацненьне тых страхоцьцяў паклікаць вызваленыя мастацтвы ды дакладныя навукі; і якіх бы цудаў не было б мажліва зьдзейсьніць з дапамогаю хіміі, фізікі ды механікі? Найвялікшыя чарнакніжнікі былі нікім іншым, а толькі вучонымі – розныя Комусы ды Пінэ.
Мела я й яшчэ адзін стымул для паказу сьвету гэтага здарэньня: шмат людзей пра яго чула, але – як яно заўсёды бывае – кожны, хто расказваў гэтую гісторыю новаму чалавеку, дадаваў штосьці альбо ўспрымаў паводле свайго ўпадабаньня, а гэта не заўсёды рабілася зусім справядліва ў дачыненьні да дзейных асобаў гэтай сцэны – а можа, нават і з з крыўдаю для сяго-таго. Пераказваная, урэшце, з вуснаў у вусны, яна зрабілася гэткай непадобнаю да сябе і гэткай непрыемнай для мяне, што, знайшоўшы цяпер спрыяльныя варункі для таго, каб распавесьці ўсё так, як яно было, я без прамаруджваньня аддаю яе ў друк.
Ёсьць нешта такое ў чалавеку, што ня можа быць разгаданым і што абуджае наша жаданьне пачуць пра звышнатуральныя зьявы. Да ўсяго таго, чаго мы зразумець ня можам, нас неадольна цягне. Як толькі неба акрыецца начною павалокаю, а праз цьмянае сьвятло, што выпраменьваюць зоркі, здаецца, на зямной прасторы пачынаюць паўставаць доўгія цені, у нашых уяўленьнях узьнікаюць тысячы мрояў, якія ня маюць аніякае сутнасьці. Нам здаецца, што мы бачым, чуем, а калі мы дойдзем да існасьці зваблівай зьявы, дык шкадуем, што мы даведаліся пра тое, што нічога звышнатуральнага ў ёй няма. Пераважна жаночаму полу прыпісваецца жаданьне верыць ва ўсё тое, што толькі абуджае іх жывое ўяўленьне. Але гэта ня так. Мужчыны не пазбаўленыя таго самага; увесь чалавечы род падлеглы гэтай загане – калі гэта можна назваць заганаю. Хутчэй, трэба было б меркаваць, што нашая душа разумее істоты, якія ня могуць быць спасьцігнутыя нашымі пачуцьцямі і што яе пазнаньне ня можа быць пэўным таму, што яе матэрыяльная абалонка перашкаджае ёй запэўніць сябе ў тым, што толькі цяпер можа рабіць выснову. Тое, што гэткая выснова ў мужчынскай галаве, гэтаксама як і ў жанчынах, сваё месца знаходзіць, рэч аж занадта пэўная – нават у тых асобаў, што найбольш удаюць з сябе зухаў і хочуць выконваць ролю тых, хто ні ўва што ня верыць. Прыкладам ёсьць здарэньне, што мела месца ў мяне колькі гадоў таму. Яно аж занадта пераканаўча сьведчыць, што асобы – якога б яны ні былі полу альбо ўзросту і якія б разумныя яны ні былі – усе падпадаюць аднолькавым слабасьцям і заўсёды пачынаюць верыць, калі яны ня здольныя дапяць, што тое, што яны лічылі за звышнатуральную зьяву, ёсьць, аднак, прыроднай, натуральнай рэччу.
Я была ў вёсцы ў таварыстве дзьвюх асобаў, якія, хоць былі багатыя на розум і дасьведчанасьць, але мелі гэткія адрозныя між сабою характары, што ніяк не маглі знайсьці згоду ў ніводным пытаньні. Гэта бясконца стымулявала іх да вядзеньня самых розных размоваў. Паколькі гэтыя асобы жывуць і ім, можа, было б прыкра чытаць свае прозьвішчы і быць узгаданымі ў зьвязку з гэтым здарэньнем, я прыхаваю іхнія імёны, надаўшы ім іншыя. Ідалія – так я буду называць таварышку мае самотнасьці – гэта панна разумная, якая валодае тысячай прыемных талентаў. Эдмунд – чалавек характару меланхалічнага, абазнаны ў пекных навуках, дасканалы рысавальшчык і надта пачцівая асоба. Вось гэтыя асобы, што, жывучы паўтары гады разам са мною ў вёсцы, якраз і складалі маё атачэньне: супярэчлівасьць іх характару дадавала мне прыемнасьці, бо іх нязгодны з маім спосаб мысьленьня перашкаджаў смутнаму маўчаньню. Гнявіў нас часта Эдмунд, калі нам даводзіў, што, маўляў, пол наш няздольны да таямніцаў, што мы баімся звышнатуральных рэчаў і верым розным забабонам, а ніводнае справы як сьлед да канца не дарабляем. Я ня ведаю, як доўга ён бы нам яшчэ распавядаў такія ж прыемныя рэчы, калі б надзвычайная прырода аднаго разу не перапыніла гэткага кшталту размоваў і ня змусіла яго забыцца на ўсё, што да тае пары з ім дзеялася.
Маё жытло месьціцца ў дзікім месцы. Здаецца, што тут сабе ўлюбёнае паселішча стварыла панурая варажбітка. Пушчы, якія, здаецца, ня маюць канца і краю, узгоркі, азёры і два старажытныя замкі – адзін на высьпе пасярод возера, ужо даўно ператвораны ў сумны кляштар; другі стаіць на квяцістым лузе: дрэвы і розныя расьліны ўжо дарэшты абступілі старадаўнія будынкі тых, што валадарылі ў гэтым месцы пад прозьвішчам князёў З…х – бо гэтак называецца сяло, якое даўней было сталіцай гэтае дзяржавы. Замак гэты высіўся на ўзгорку. Ледзьве было можна знайсьці сьляды таго, што там некалі былі муры. Высокія валы паабрасталі густым гаем, і так, як быццам гэта рабіў вялікі майстар – тое, што даўней было месцам дзядзінца, сталася вольнай прасторай, і толькі, нібы для аздобы, дзе-нідзе павырасталі дрэўцы. Ёсьць толькі два падыходы да гэтага месца – і пры гэтым адзін насупраць другога. З аднаго боку бачыць можна невялікую паляну, а за ёю цёмную пушчу, з іншага – відаць толькі вялікае возера і высокую вежу, на якой вывешаныя званы, што, калі-нікалі адгукаючыся тужлівым перазвонам, павялічваюць меланхолію, уласьцівую гэтаму месцу. Там, ад таго часу, калі лёс прызначыў мне жыць у гэтай вёсцы, для мяне заўсёды было ўлюбёнае месьцейка, дзе я любіла спачываць пасьля доўгай прагулкі. Я ўсталявала там будан, які можа абараніць ад буры альбо дажджоў – калі, у тым месцы занадта доўгі час за чытаньнем ці заглыбіўшыся ў думкі бавячы, я бываю засьпетая непагодаю. І, калі я шмат разоў там знаходзілася, прамінулыя вякі снаваліся ў думках маіх, колькі ж разоў, узбуджанай гарачым уяўленьнем, мне выпадала бачыць блуканьне ценяў старажытных жыхароў таго некалі люднага, а цяпер гэткага апусьцелага месца. Аднак неўзабаве надзвычайнае здарэньне перамяніла ў рэчаіс-насьць летуценьні тых, што любілі наведваць гэтыя самотныя мясьціны. Аднаго дня паводле звычаю свайго пайшла я з кніжкаю ў тое месца, датуль усімі жыхарамі называнае Малым Замкам, а паколькі ранак быў невыказна пекны, я загадала прынесьці мой сьняданак проста туды. Па яго спажываньні чэлядзь мая адышла, і я засталася адна. Я чытала надта доўга і, бачачы па сонцы, што поўдзень ужо мінуўся, ужо была зьбіралася вярнуцца дадому, калі побач з сабою заўважыла кавалера на кані. Гэта быў Эдмунд, які, вярнуўшыся з прагулкі і не знайшоўшы мяне ў доме, здагадаўся, што я, напэўна, у Малым Замку, і прыехаў туды. Я ўстала, ён хацеў саскочыць з каня, але енк, які, здавалася, прагучаў з-пад зямлі паміж мною і канём, затрымаў яго ў сядле, а мяне прыкуў да зямлі. Калі прамінула першае зьдзіўленьне, мы пачалі дашуквацца прычынаў гэтага незразумелага енку, ды намаганьні нашы былі дарэмныя; мы аббеглі ўвесь лясок, пагатоў тое было ў сярэдзіне верасьня: лісьце ападала, прагледзець усё можна было з лёгкасьцю. Вялікая паляна, што атачала тое месца, тады была зусім пустая, і, хоць усё можна было бачыць як на далоні, мы ня ўгледзелі нават якой-небудзь птушкі ў паветры. Зацішша, якое панавала навокал, не дазваляла меркаваць, што гэты енк мог узьнікнуць паміж дрэвамі ад подзьмухаў ветру. Званы маўчалі, паўдзённая пара, час абеду, трымала жыхароў у доме. Увогуле, ніводная прычына – нягледзячы на ўсе намаганьні і меркаваньні – не магла навесьці нас на думку, чым мог быць той жахлівы і пранізьлівы енк, наконт якога мы не маглі мець сумневу, што ён сыходзіў з-пад зямлі, проста з-пад нашых ног. Дадому мы вярнуліся, моцна ўзрушаныя тым здарэньнем. Эдмунд яшчэ доўга шукаў фізічных тлумачэньняў тае зьявы, і ўрэшце, хоць і прызнаў, што знайсьці іх ня можа, але пагадзіўся з намі, што там, аднак, мелася быць штосьці такое, чаго мы не дапільнавалі, але, напэўна, тое самае яшчэ паўторыцца і што, можа, нам паўторна ўдасца лепей спазнаць тое, чаго мы датуль не маглі зразумець. Цэлы дзень і аж да позьняе начы мы правялі ў размовах пра розныя прыгоды – гэткія, як тая, незразуметыя – такія размовы вялі да расповеду размаітых гісторыяў пра здані. Эдмунд, сваім звычаем, пярэчыў магчымасьці існаваньня рэчаў, неспасьцігальных розумам, даводзячы, што ўсё дзеецца натуральна, калі толькі адпаведную рэч добра вывучыць. Ідалія падтрымала слушнасьць гэткае высновы. Я імкнулася давесьці, што могуць быць зьявы, якія не падпадаюць пад нашае разуменьне і як прыклад прывяла здарэньні, вядомыя нам з гісторыі: здань Пампея на афрыканскіх берагах, калі яму зьявіўся Геній Рыма і прадказаў яму ягоную сьмерць; той самы, які зьявіўся Бруту; тое, што Пліній апавядае пра свайго нявольніка*; шмат іншых падобных. Але дарэмнай была мая намова: Ідалія і Эдмунд першы раз пагадзіліся паміж сабою і намагаліся абвергнуць маё меркаваньне; я ж пры ім цьвёрда засталася, і гэтак мы разышліся. Назаўтра кожны з нас, здавалася, ужо забыўся і на тое, што сталася, і на тое, пра што мы так доўга гаварылі. Праз колькі дзён пасьля таго я ўбачыла Эдмунда, моцна зьбянтэжанага. Ён з цікаўнасьцю шныпарыў па ўсіх пакоях і апартаментах, лічыў, як здавалася, людзей і дапытваўся, ці не выходзіў хто-небудзь з жаночае прыслугі на двор; аднак кожную з жанчын ён знаходзіў на месцы – за вызначаным ёй заняткам. З вялікай цікавасьцю ён таксама распытваў, ці не прагульваўся ў Малым Замку хтосьці, завітаўшы сюды праездам, але ўсе адказвалі яму: не, нікога не было, нікога ніхто ня бачыў. Мы хацелі даведацца аб прычынах гэтага асаблівага распытваньня. Напачатку Эдмунд не дазваляў сабе нешта вытлумачваць перад намі, але, ня могучы надаўжэй стрымаць у сабе сваё зьдзіўленьне, а нават можа і страх, ён распавёў нам пра ўсё вось гэтак:
— Шаноўныя пані памятаюць, як колькі дзён таму енк, пачуты намі ў Малым Замку, які мы не маглі зразумець, затлуміў нам галовы. Здаецца, пані здолелі забыцца пра гэта, але іначай усё дзеелася са мною. Я абавязкова хацеў адгадаць, у чым палягае прычына, і з тае нагоды штодня хадзіў на тое месца, але нічога ані пачуў, ані ўбачыў. Сёньня ўраньні, гнаны той самай цікавасьцю, я ўвайшоў у той самы гай і проста перад сабою ўбачыў асобу, якая сядзела каля будана. Постаць у яе была такая, што я адразу быў перакананы: гэта не магла быць ніводная з вас, шаноўныя пані, бо я толькі акурат перад тым пакінуў вас абедзьвюх у сваіх пакоях. Тая постаць трымала на каленях вялікую чорную кнігу і, як здавалася, уважліва чытала; з галавы да ног яна была прыакрытая цёмным вэлюмам; зьдзіўленьне і цікаўнасьць падштурхнулі мяне хутка пайсьці да яе. Але шоргат маіх крокаў перапыніў яе чытаньне. Яна павярнулася да мяне, устала, зрабіла напраўду некалькі крокаў і зьнікла за кустоўем. Я быў зусім блізютка – ледзьве яе не схапіў, аднак, нідзе ня мог яе знайсьці, хоць жа вельмі шмат часу патраціў на пошукі. Ідалія голасна засьмяялася, я паціснула плячыма:
— Ты быў у гарачцы, — сказала я яму, — альбо ўсё-такі ўгледзеў духа, але ж ты мне заўсёды пярэчыш, што духі існуюць?
Моцна ўражаны Эдманд на зьедлівы сьмех Ідаліі нічога не адказаў, а адышоў з панурым тварам і цэлы дзень нічога нікому не казаў. Неўзабаве пасьля таго, прабавіўшы, паводле свайго звычаю, час у тым самым Малым Замку і вяртаючыся з яго, я забылася на сваю кніжку, а знайшоўшы Эдмунда ў маёй гасьцёўні, папрасіла, каб ён схадзіў па яе, што ён тут жа зрабіў, але вярнуўся адтуль толькі праз некалькі гадзінаў. Зьбянтэжанасьць яго была гэткая вялікая – калі ён мне аддаваў тую кніжку – што я ў яго спытала, ці ён ня хворы альбо ці не спаткаў яго зноў у тым самым месцы які-небудзь дух.
— Жартуеце, пані, — мовіў ён, — але гэта аж занадта пэўна, што ў гэтым месцы робіцца нешта звышнатуральнае; як толькі я ўзышоў на ўзгорак, дык тут жа і ўбачыў белую постаць, якая, здаецца, амаль не дакраналася да зямлі, стоячы насупраць мяне, на месцы, дзе з другога боку выходзяць з Замку. Табе вядома, пані, што ад месца ўваходу аж да таго, якім можна адтуль выйсьці, лічы, крокаў сто трыццаць. Яна стаяла, я мог дасканала бачыць усю яе постаць, якая здавалася амаль што празрыстаю і была акрытая тонкім вэлюмам: калі прайшло першае зьдзіўленьне, я хутка пабег да яе; і калі я быў на паўдарозе, постаць спакойна павярнулася і, сыходзячы вельмі павольнымі крокамі, проста амаль што на маіх вачах зьнікла. Я правёў колькі гадзінаў шукаючы яе, але – гэтак, як і першы раз – дарэмна намагаўся знайсьці прычыну: чаму зьявілася такая надзвычайная відзежа.
— Ты захварэў, бедны Эдмундзе, — адказала я са шкадобаю, — у адной нямецкай газеце я чытала, што нейкі чалавек, вельмі вучоны, доўгі час бачыў тысячы постацяў, якіх ніхто больш ня бачыў. Яму здавалася, што яны з ім вітаюцца, прамаўляюць да яго і даюць яму парады. У тым таварыстве ён бачыў таксама асобаў, што памерлі ўжо, і тых, што яшчэ жывуць; яму добра знаёмых і зусім ніколі ім ня бачаных – і гэта аднолькава што ўдзень, што ўначы, як удома, гэтак і на дварэ. Часам тлум здаваўся яму гэткім вялікім, што ўсе бачылі, як ён цісьнецца ў кут свайго жытла, каб ня быць раздушаным.
Гэта доўжылася да тае пары, аж пакуль мудры доктар і вялікі яго прыяцель, даведаўшыся пра гэта, не наведаў яго, каб паспрабаваць пераканаць, што гэта – хвароба. Вучоны чалавек дазволіў сябе намовіць і згадзіўся на тое, каб прыяцель заняўся яго лекаваньнем, пасьля чаго ён колькі дзён прымаў ахаладжальныя напоі, а потым яму моцна пускалі кроў; падчас гэтае аперацыі чалавеку здалося, што ціск у яго пакоі быў надзвычайны, а вопратка асобаў у тлуме мела колеры вельмі сьветлыя, і нават зіхоткія. Але памалу ўсе тыя постаці пачалі блякнуць, пасьля чаго яны зрабіліся падобнымі да ценяў, а пад канец і зусім зьніклі; з таго часу нічога падобнага ён ужо ня бачыў. Гэтае здарэньне, Эдмундзе, пацьвярджае маю выснову; ты, напэўна, хворы. Ці жадаеш ты, каб я паслала па доктара?
Эдмунд выслухаў, аж пакуль я скончу, з цярплівасьцю.
— Не, прамовіў ён, — я надта ўпэўнены, што тое, што я ўжо другі раз бачу, ня ёсьць фантазіяй майго ўяўленьня. Розум мой зусім здаровы, і маса крыві маёй не патрабуе зьмяншэньня.
— Значыць, ты па-ранейшаму перакананы, што табе ў гэтым месцы зьяўляецца нешта надзвычайнае?
— Я перакананы ў гэтым.
— Але ж чаму я анічога такога ня бачу?
— Таго я ня ведаю, — адказаў мне Эдмунд, але паколькі а той самай пары – гэта значыць, паміж пятай і шостай – гэтая постаць зьявілася мне зноў, прыходзь пані а той самай гадзіне ў Малы замак – можа, як і я, убачыш гэтую здань.
— Згода, — адказала я яму.
Назаўтра ў вызначаны час я загадала, каб нам туды занесьлі каву, і мы самі – гэта значыць, я, Ідалія і Эдмунд – першыя падаліся ў Замак. Але не пасьпелі мы ўзысьці на ўзгорак, як Эдмунд закрычаў: “Вось яна!”, — і паляцеў, нібы пярун. Праз момант пасьля таго ён вярнуўся, прамаўляючы зьбянтэжаным тонам:
— Зноўку на маіх вачах, як толькі я амаль што ўжо яе схапіў, яна зьнікла, як цень.
— Хто? – усклікнулі мы ў адзін голас.
— Хіба ж вы нічога ня бачылі?
— Нічога, абсалютна нічога.
— Гэта рэч дзіўнаватая, але яна ніколі гэтак выразна сябе не паказвала. Што за пекная фігура, што за кшталт! Не, гэтая істота ня можа быць зямной жанчынаю.
— Мы, Эдмундзе, — кажу я яму, — клянемся табе, што анічога такога ня бачылі, хоць і з найвялікшай пільнасьцю былі ўтаропіліся ў тое месца, дзе ты, як сьцьвярджаеш, бачыў гэткую незвычайную відзежу. Эдмандзе, я баюся за тваю галаву.
Ідалія моцна засьмяялася.
— Вось жа, — мовіла яна, — мужчыны прыпісваюць нам слабасьць веры ў надпрыродныя зьявы; а тут маем фацэта, які сярод белага дня бачыць здані.
— Ідалія! – адказаў Эдмунд пакрыўджаным тонам, — Не, розум мой ані не замуціўся; прашу гэтак зьдзекліва не сьмяяцца.
Мы зразумелі, што Эдмунд быў абражаны. Вярнуўшыся дадому, мы правялі амаль цэлую ноч за расьсьледаваньнем гэткага надзвычайнага здарэньня. Ад таго часу мы штодня хадзілі ў Малы Замак, і рэдкі быў той дзень, калі б Эдмунд ня ўгледзеў тае здані. Ён ужо ня бегаў за ёю, ужо быў з ёю звыкся, але зрабіўся сумным і моцна задуменным. Мы амаль што ніколі не размаўлялі, акрамя як пра дзіўную постаць альбо здань у Малым Замку – бо гэтак мы называлі гэтую неспасьцігальную постаць, якая, аднак, да таго часу была бачная толькі Эдмундавым вачам. Прайшло ўжо з два тыдні, калі аднаго дня, падыходзячы да таго зачараванага месца, Ідалія ўскрыкнула страшным голасам: “Вось яна!” – і адразу ж упала на зямлю. Мы падбеглі да яе: твар у яе быў бледны, як найбялейшае палатно, а з вачэй ліліся буйныя сьлёзы. З цяжкасьцю нам удалося яе падняць і давесьці да дому. Калі яна здолела зноў размаўляць, мы запыталіся, у чым была прычына яе страху.
— Прызнаюся, — мовіла яна ўсё яшчэ спалоханым голасам, — што я была вартая папрокаў, калі пацьвельвала з Эдмунда. – Здань, якую ён увесь час бачыць, зьявілася і мне. Выглядала яна якраз гэтак сама, як яе апісвае Эдмунд.
— Гэта дзіўна, — прамовіў апошні, — бо акурат сёньня я нічога ня бачыў.
— І я таксама анічога ня бачыў і ня чуў, — прамовіў да нас чужы голас, — хоць і ляжаў на тым самым месцы, дзе гэтая здань зьяўляецца, і якраз нада мною яна павінна была б узьнікнуць.
Азірнуўшыся на гэтыя словы, мы ўбачылі суседа, які, прагнучы пераканацца на ўласныя вочы ў тым, пра што гэтак шмат ужо чуў, прыйшоў туды, апрануты ў зрэб’е, і некалькі гадзінаў, залёгшы, чакаў часу, калі мусіла зьявіцца тая здань. Мы падзівіліся ягонай адвазе. Нелегкаверны сусед пакляўся, што, хоць тым разам ён нічога ня бачыў, ён будзе да тае пары падпільноўваць упартага духа, аж пакуль яго ня высачыць. Мы ўсе прасілі яго, каб ён не пакідаў гэткай вартай пахвалы справы.
— Але, на жаль, — дадалі мы пры гэтым, — з вельмішаноўным панам станецца тое, што з Ідаліяй. – Ты яе, напэўна, убачыш, але хто ведае, ці ня будзеш ты пакараны за сваё нявер’е, — прадоўжыў Эдмунд. – Вось, паглядзі на Ідалію: яна хворая ад пярэпалаху, а напачатку і верыць не хацела.
— Але ж прызнай, Эдмундзе, — перапыніла я яго, — што мужчыны ані ў чым ня ўмеюць захаваць памяркоўнасьці. Раней ты пярэчыў усяму, а цяпер, наадварот, у твае легкавернасьці няма межаў; нядаўна – маючы гэткае моцнае нявер’е, ты называеш навуку пра духаў гарачкай розуму, а тых, хто пра яе пісаў, — шкоднымі ашуканцамі; дык вось цяпер ты ня толькі іх існаваньне прызнаеш, але ідзеш нават далей, дадаеш ім чалавечых слабасьцяў, хочаш, каб яны былі здольныя на помсту; Эдмандзе, будзь асьцярожны: неўзабаве ты паверыш і ў вупыроў.
— Ціха, ціха, — прамовіла Ідалія, — вечнае маўчаньне пра тое; я ўжо ва ўсім пераканалася, ня будзем паглыбляць гэтае таямніцы.
— І чаму ж не?
— Бо я думаю гэтаксама, як Эдмунд, што ўпартае шныпараньне магло б наклікаць на нас якое-небудзь ліха.
Тут сусед з намі разьвітаўся, і, хоць кожны з нас і адправіўся быў адпачываць, але спакойна спалі ня ўсе. Эдмунд назаўтра прызнаўся, што ўначы доўга раздумваў над тым незвычайным выпадкам. Дзень, што наступіў пасьля, быў для ўсіх днём дзівосаў. Мы, некалькі суседскіх асобаў, усе дамашнія, грамадою падаліся да Малога Замку, і ўжо ні ў кога з нас сумненьняў не засталося; дух паказаўся ўсім; адны былі колам атачылі тое месца, другія падняліся ўгару, але ўсе ўгледзелі тую постаць. Крыкі й зьбянтэжанасьць былі паўсюдныя; адны пабеглі да яе, іншыя стаялі нібы ўкапаныя; тыя, што пільнавалі навакольле, з розных бакоў забеглі ўсярэдзіну. Нішто не магло зьбіць духа з тропу. Ён спакойна сышоў і на вачах ува ўсіх зьнік пад зямлёю, што схавала яго ў сабе. З таго часу ён паказваўся штодня і ў меншай альбо большай ступені даваў сябе бачыць. Часам рост яго быў сярэдні, часам высокі, вельмі прывабны. Пасьмялеўшы і прызвычаіўшыся да гэткага высокага госьця, мы пачыналі з ім балбатаць, клікалі яго; але ніякага голасу ён не падаваў. Заўсёды на тым самым месцы, заўсёды маўклівы, заўсёды ў найдзіўнейшы спосаб умеючы зьнікаць проста на нашых вачах, ён заставаўся для нас неспасьціжнай загадкаю.
Эдмунда ахапіла глыбокая меланхолія, і я пачала непакоіцца, каб не пагоршылася яго здароўе. У сваёй раньняй маладосьці ён бяз памяці кахаў маладую і прыгожую жанчыну, якую заўчасна забрала сьмерць; распаленае ўяўленьне падказала яму, што, можа, гэта менавіта яна зьяўлялася яму. Неўзабаве плён тае не надзвычайнае здагадкі зрабіўся для яго ўлюбёнаю істотаю; ён чакаў незвычайнай гадзіны з нецярплівасьцю, ніколі яе не пакідаў і вяртаўся заўсёды яшчэ больш засмучоны. Аднаго вечара, калі кожны з нас сядзеў заглыбіўшыся ў свае думкі, мы пачулі гукі гітары. Ва ўсім доме падобнага інструменту не было. Зьдзіўленьне агаломшыла нас усіх, мы наструніліся і пачулі надта прыемны голас, што сьпяваў нам наступныя вершы:
О, ноч, прыязная кожнай стыхіі,
Ценем маё асьвяці ты зьяўленьне.
Хай жа істоты, да сьпеваў глухія,
Сьпеваў маіх не пачуюць у сьненьні.
Ты накажы ўсім стварэньням маўчаньне –
Хай адна я спаць ня буду нізваньня.
Вусьцішнай тою, жудлівай парою,
Як на зямлі паяўляюцца здані,
Я там блукаю, аж покуль зарою
Сьмертных людзей не асьвеціць сьвітаньне.
Буду па любым тужыць, не спачнуўшы,
Аж покуль нашы ня злучацца душы.
Сьмертныя людзі, хоць кажа вам хтосьці,
Нібы каханьне са сьмерцю зьнікае –
Вечныя ўсё ж сантыменты мілосьці:
Ў тым мая доля вас пераканае!
Ты, што так плачаш над магілай маёю,
Цешся: я некалі буду тваёю.
— Што за голас! – усклікнуў Эдмунд, калі ўсталявалася дзіўная для ўсіх нас гармонія.
Гэты выпадак меў месца якраз, калі Эдмунд сядзеў пад вакном, пад якім можна было пачуць голас і гучаньне гітары. Праз тое вакно ён хацеў выглянуць, але яно было прызачыненае аканіцаю; пасьля гэтага некалькімі акордамі й журботным уздыхам, што ішоў з глыбіні сэрца, усё закончылася. Мы выбеглі на двор, але, акрамя начных вартаўнікоў, там не было ніводнай жывой істоты; мы аббеглі дамы, дзядзінцы, сады, але анідзе аніякі сьлед ня выявіў нам гэтай таямніцы. Шмат хто з чужых людзей і з прыслугі чуў голас ды гукі інструменту, але ніхто нічога ня бачыў: усе думалі, што гэта забаўляецца каторая з нас.
— О, Божа! – прамовіў засмучана Эдмунд. – Што ж у гэтым доме робіцца! – і тут нібы забыўся і пачаў прамаўляць сам сабе невыразныя словы, у якіх мы здолелі распазнаць фразу: “Тэрэза! Чульлівая Тэрэза! Чакай… Неўзабаве мы спаткаемся…”
Гэткая ўзрушанасьць абудзіла ў нас моцны неспакой; яго мроі-фантазіі, нібы да яго вяртаецца дух ягонай каханкі, магло каштаваць яму жыцьця. Мы вырашылі даць яго розуму які-небудзь іншы кірунак, каб, пачаўшы нанова расьсьледаваць тыя здарэньні, ягоная прыглушаная чульлівасьць перастала наштурхоўваць яго на высновы, шкодныя для ягонага здароўя.
— Слухай, Эдмундзе, — сказала я яму, — гэтая здань, гэтыя енкі, гэты сьпеў, чуты сёньня пад вакном – усё гэта мае свае карані ў забабонах людзей, якія не разумеюць, якім чынам гэта можа адбывацца. Усе гэтыя рэчы ўчынілі мы: я й Ідалія.
Эдмунд гучна засьмяяўся:
— І як жа вы маглі падумаць, нібыта я ня бачу ў вачах вашых прычыны, з якой вы б учынілі мне гэткае ашуканства. Вы ўмееце чараваць – гэта так – але чары вашыя знаходзяцца ў вашых вачах ды рысах вашага характару. Дазвольце мне гэтым разам папрасіць вас навучыцца лепей шанаваць мяне. Як вы можаце падумаць, каб гэтая гульня магла атрымлівацца гэткі доўгі час – ды яшчэ гульня, прыдуманая кабетамі; ды вы б самі даўно выдалі б гэтае так званае дзіва, калі б самі былі яго стваральніцамі. Але ж я нават і ў гэты момант бачу смутак на тварах вашых. Шукаю прычыны, дзеля чаго вы ў гэтай хвілі падстройваеце мне гэты жарт: вы баіцёся, каб я не занадта паддаўся меланхоліі, а можа, чаго добрага, і не памёр… Мяркуйце паважней пра мужчынскі розум: мы ўмеем пераносіць усялякія прыгоды ў нашым жыцьці з мужнасьцю і цярплівасьцю. Здані ды страшныя наступствы таго існуюць толькі для жанчын, а вы ж не забывайце, што я – мужчына.
Пасьля тае размовы мы вырашылі, што мы дарма спрабуем прынесьці якую-небудзь палёгку ягонаму розуму; мы пакінулі гэта часу, які павінен быў пакласьці канец гэтай прыгодзе. Вось жа, мы анічога Эдмунду тады не адказалі, а здань зьяўлялася заўсёды як звычайна, аднак зноўку не штодня, а раз-пораз; але ў тыя дні, калі яе ня бачылі, заўсёды нешта чулі.
Аднае пагоднае начы, калі мы сядзелі пад вокнамі дома, атачыла нас усіх разам атмасфера гэткая прыемная, што пахі, якія мы адчулі, пераўзыходзілі ўсё тое, што могуць нарадзіць любоўныя фантазіі жыхароў Азіі, а нават і самой Аравіі. Нашае захапленьне дайшло да найвышэйшае ступені, калі мы зноў пачулі акорды гітары і той самы голас, які, аднак, даносіўся з высяў і як бы з аблокаў, вольна пеючы гэтыя прачулыя словы:
Я ад вас, духі спрадвечныя, ў госьці
Недзе была ненадоўга забранай.
Моц пачуцьця тут спазнаўшы, мілосьці,
Шчаснай была я, была тут каханай.
Дачцэ паветра, якой вось, адкрылася Неба,
На тых абшарах смутных шчасьця шукаць трэба.
— Не, гэта вытрымаць немагчыма! – выгукнуў Эдмунд.
Мы ўсе маўчалі: не было сэнсу шукаць месца, адкуль гучаў голас, бо ён чуўся выразна ў паветры над нашымі галовамі; спакусная для розуму, напоўненая пахошчамі атмасфера, ноч ціхая і асьветленая тысячамі зорак, запаленых Богам на небасхіле, чульлівы голас, што пранікаў у глыбіні душы; містычныя словы нябачнага – альбо хутчэй паветранага – сьпевака; пасьля таго ўрачыстае маўчаньне – усё наша прабірала нашы душы самымі чульлівымі матывамі. Кожнаму з нас хацелася ўкленчыць, ушаноўваючы тую Усемагутную Сілу, што магла гэткай вялікай слодыччу напаўняць сэрцы сьмяротных. О, неспасьцігальная раскоша, што жывіць чуласьць тых, хто напоены гэтым дарам! Не! Душы халодныя і самаісныя, вы яе ніколі ня здолееце спасьцігнуць. Для вас усё тое, што ёсьць прыгожае, праніклівае і чульлівае ў прыродзе, усё тое страчанае. Вы не жывяце, побыт ваш падобны да расьлінаў, ён вядзе вас доўгай і крутой сьцяжынаю жыцьця без узрушэньняў, без разнастайнасьці. Зьледзянелыя вашы пачуцьці ніколі не перапыняюць аднастайнасьці дзён вашых. А калі прызначаны ўсім канец перарве пасму дзён вашых; ніводзін сьведка вашага скону не прароніць сьлязы над вашай Божай пасьцельлю, ніводнае чульлівае сэрца не захоча пакласьці кветкі на ваша надмагільле, не нагрэе сьлязою гарачага пачуцьця халодны камень над парэшткамі вашымі! Ніхто вас не кахаў! бо вы нікога не кахалі! Вы жылі! але нічога не адчувалі. Вы прайшлі, і ніхто вашай прысутнасьці ўжо ня памятае. О, чульлівасьць! Сьвятая цнота пачцівых сэрцаў. Чым была б прырода без цябе? Усё стварэньне было б недасканалым; высылаючы цябе, Баство завяршыла прынясеньне дару Свайго. З Табою і дзякуючы Табе мы шчасныя.
Кожны з нас, уражаны тымі разважаньнямі, адправіўся да сябе адпачываць. Калі душа моцна ўражаная, тады словаў бракуе. Неўзабаве сон замружыў вочы нашы. Тысячы сноў, лёгкія прывіды дзённых здарэньняў і салодкіх мрояў падманвалі нас сваёй прыемнай аблуднасьцю. А калі сонца разагнала начны морак, здарэньне, што мела месца наяве, перамяшалася з начнымі мроямі, якія ствараюцца прыспаным розумам, і мы ўсё палічылі ўжо за сон.
Гэткая колькасьць звышнатуральных здарэньняў зьвярнула на сябе ўвагу ўсяе правінцыі. Шмат асобаў адмыслова прыехала да мяне, каб убачыць тыя цуды. Нідзе ні пра што іншае не размаўлялі, акрамя як пра здань у З… Аднаго разу Эдмунд, здаецца, ачомаўся з доўгага свайго здранцьвеньня.
— О Нябёсы! – усклікнуў ён аднойчы, — чаго б я толькі ня даў за тое, каб сюды здолеў прыехаць які мудры тэолаг, а на добры лад, фізік! Не пасьпеў ён гэта вымавіць, як – нібы тыя словы мелі чарадзейную сілу – мы пачулі грукатаньне колаў: пад’язджае рыдван, і з яго выходзіць К.П. – чалавек, які валодае якраз жаданымі Эдмундам якасьцямі. Апошні, нават ня даўшы таму чалавеку часу, каб павітацца з гаспадыняй; ужо наўзахапы апавядае яму пра здарэньне, што ўжо цягам пяці альбоі шасьці тыдняў выклікае подзіў усіх ваколіцаў таго месца. Прыезджы, мудры й разважлівы, слухае яго з усьмешкаю, пасьля чаго пытаецца ў нас, ці гэты малады чалавек мае здаровы розум. Наш адказ прымушае вучонага чалавека задумацца, і ён просіць падаць яму рыдван, бо ў гэты час адчувае сябе занадта змораным, каб ісьці туды пехатою. Мы ідзём насустрач яго жаданьню. І вось ён прыбывае на вызначанае месца, але нічога там ня бачыць; ён шукае фізічных прычынаў: ці не маглі б якія-небудзь аптычныя эфекты альбо выпарэньні мець сваім вынікам гэтую памылку; але ён нічога ня можа знайсьці: ён робіць усялякія спробы, высьвятляе дакладнае месца знаходжаньня, дасьледуе гай, вывучае грунт, шукае ў самой зямлі: ці няма там чагосьці такога, што магло б у гэткі спосаб нешта выпраменьваць з зямлі. Анічога ён там не знаходзіць і вяртаецца зьдзіўлены; у глыбіні душы сваёй ён сумняваецца, але праз гжэчнасьць не выяўляе прыхаванага свайго меркаваньня; ён дапытваецца ў людзей, хоча, каб Ідалія яшчэ раз падрабязна расказала пра тое, пра што Эдмунд распавёў яму ўжо тысячу разоў – і, замест таго, каб нешта зразумець, яшчэ больш цьмяна сабе пачынае ўсё ўяўляць. Урэшце, ён нам абвяшчае, што правядзе з намі колькі дзён, каб дасьледаваць гэткі асаблівы й незразумелы выпадак. Назаўтра, а той самай пары, калі зьяўляецца гэты дух, ён знаходзіць нам таварышаў, колькі іх толькі ёсьць у доме. Па дарозе шаноўны муж абцяжарвае нас сваімі прадуманымі заўвагамі:
— Рэлігія, — кажа ён, — наказвае нам верыць, што душы, адлучаныя ад цела, патрабуюць малітваў нашых. Касьцёл гаворыць нам маліць Бога, каб Ён зьменшыў іхнія кары і раней іх да сябе паклікаў. Трэба маліцца, а дух ня мае падставы нагадваць нам пра наш абавязак; пачцівы чалавек выконвае яго, а таму, які не вызнае рэлігіі, гэткія прыгадкі былі б марныя. Сьвятое Пісьмо даводзіць нам пэўныя прыклады, але цяпер Бог гэтых цудаў не патрабуе. Ён даў нам сапраўдную рэлігію; адкупіў нас Сваёю крывёю. Гэтыя цуды паклалі канец іншым; ня трэба, каб Бог зрабіў паварот прыродзе: мы й без таго можам жыць у цноце.
Падобныя размовы не былі да смаку ані Эдмунду, ані тым усім, хто гэткі працяглы час штодня глядзелі, як ім зьяўляўся дух. Яны пярэчылі вучонаму, а мы з Ідаліяй ішлі поруч з ім у глыбокім задуменьні. На нашых тварах выразна чытаўся смутак; гэта заўважыў Эдмунд і растлумачыў яго сабе па-свойму. Урэшце мы апынуліся ў Малым Замку, К.П. і Эдмунд ішлі паперадзе: дух зьявіўся, як звычайна, і ў звыклы спосаб зьнік з вачэй за дзесяць крокаў ад К.П., які шпарка пабег усьлед за ім.
Уражаны К.П. нічога не казаў: здавалася, ён шукаў прычыны зьяўленьня таго, што ён убачыў. Ён адышоўся ад месца дзеяньня, сеў пад буданом і зноўку пачаў распытваць пра пэўныя падрабязнасьці. Прытомныя людзі разьбегліся; на тым месцы панавала глыбокае маўчаньне, можна было чуць толькі голас вучонага чалавека і Эдмундавы адказы. У задуменьні я сышла з узгорку – з таго самага, адкуль выходзіў і дзе гэтак дзіўна зьнікаў дух. Як толькі я апынулася ўнізе, мой крык даляцеў да ўсіх – ня толькі да К.П., Эдмунда, Ідаліі, але і да тых, што хадзілі вакол Малога Замка і размаўлялі пра тое, што яны гэтулькі разоў бачылі на свае вочы. Калі ўсе атачылі мяне, я паказала ім канец дошкі, зарослы, як здавалася, дзірваном.
— Штосьці там павінна быць, — сказаў я, — пад гэтай дошкай, у падобных варунках нішто ня можа быць пакінута па-за ўвагаю.
Эдмунд узяў свой кій, падсунуў яго пад дошку, якую я яму паказала.
— Божа! – усклікнуў гэты чалавек, які нядаўна яшчэ ні ўва што ня верыў, а цяпер дрыжаў ад тысячы дзівосаў, якіх ён сабе патлумачыць ня мог.
— Божа! Усемагутны! І што ж… мы… тут.. знойдзем.
Потым ён падымае вялікае пакрыцьцё: гэта была пастка. Яма адкрываецца, а ў ёй – постаць, зусім белая… Рукі ў яе працягнутыя, рысы твару скажоныя канвульсійнымі рухамі. Дрыготкімі вуснамі Эдмунд гучна закрычаў:
— О, неба! Што я бачу?
Тут ён адкідае века. На хвілю яго апаноўваюць зьдзіўленьне, сполах, а ў наступнай хвілі ён бярэ сябе ў рукі. Ён бачыць празрысты вэлюм – напэўна, сатканы чалавечай рукою, — зьдзірае яго з тае постаці і адкрывае… Што? Прыгожую галоўку, але галоўку, якая належыць сьмяротнай жанчыне – адным словам, ён пазнае Марцысю, зграбную гардэробную, прыслугу Ідаліі. Пачуўся ўсеагульны сьмех. К.П. сьмяяўся разам з намі. Эдмунд, ачуняўшы, разумее, і сьмяецца разам з усімі.
— Прабачце, пане, — кажу я шаноўнаму К.П., — прабачце нам, што зрабілі вас сьведкам гэткай дзяціннай забаўлянкі. Мне гэта шмат каштавала – не адкрыцца вам яшчэ ўчора. Нястомная Эдмундава чыннасьць не пакінула нам аніводнай вольнай хвілі. Ведаю ўшанаваньне, у якім я вам завінавацілася: гэты сантымент лучыцца з маёй удзячнасьцю. Але цягам таго, як гэта ўсё адбывалася, мы меркавалі, што, паколькі Эдмунд ня даў нам часу адкрыць вам праўду, здарэньне гэтае вас пазабавіць і скароціць вам доўгія хвіліны вясковага жыцьця.
— Ня гневайся, Эдмундзе, — прамовіла Ідалія, — але ж мы ня раз табе казалі, што адпомсьцім.
— А за што ж гэта? – спытаў К.П.
— Кава гатовая, — сказала я, — хадзем, напачатку вып’ем яе, а пасьля распавядзем табе, шаноўны прыяцелю, прычыну гэтае помсты, якая, аднак, перадусім мела на мэце забаву.
Калі мы ўсе расьселіся за сталом, а чэлядзь выйшла з памяшканьня, К.П. і Эдмунд зноў папрасілі мяне, каб я расказала ім, у як мы здолелі гэткі доўгі час утрымліваць людзей у перакананьні, што дух напраўду зьяўляецца амаль штодня і заўсёды ў адным і тым самым месцы.
— Самы простым чынам, — адказала я ім, — выкапаная ў зямлі яма, па-майстэрску зроблены схоў, прытым гэтак удала прыхаваны пад дзірваном, што распазнаць яго, адрозьніць ад навакольнай зямлі было немажліва. Вось і ўвесь механізм, ужыты для гэтага. Дзьве дзяўчыны неаднолькавага росту па чарзе выконвалі ролю духа. Убраныя ў празрыстыя ўборы, здалёк яны выглядалі незвычайна, а неаднолькавы іх рост ствараў эфект неаднастайнасьці, да якога дадавалася сіла ўяўленьня. Яны прыходзілі й сыходзілі дарогай, якой раней не карысталіся. Усё астатняе зрабіў сакрэт, дзеля якога я выкарыстала двух мужчынаў і пяць кабет. Пяць кабет! Чуеш, Эдмундзе, гэта павінна быць спробаю давесьці, што наш пол умее гэтаксама захоўваць таямніцы, як і ваш. Вось, значыць, усё, што да спосабу, у які гэта ўсё рабілася, а цяпер я распавяду аб прычыне нашае помсты. Эдмунд даводзіў, што ў нас адсутнічае здольнасьць да маўчаньня, што мы схільныя да веры ў звышнатуральныя рэчы й што мы ня маем ані дастатковае сталасьці розуму, ані досыць адвагі, каб шукаць крыніцаў зьяваў, на першы погляд недасяжных. У гэтым здарэньні мы пераканалі ня толькі Эдмунда, але і ўвесь мужчынскі род, у тым, што мы ўмеем маўчаць, і што мужчыны, наадварот, гэтак, як і мы, схільныя верыць у зьяўленьне духаў, і што, калі абуджаецца іхняе ўяўленьне, яны не даходзяць да сутнасьці рэчы, а з лёгкасьцю даюць спакушаць сябе прывідам.
Надышоў час, каб людзі абодвух полаў прызналі рацыю адно аднаму; кабеты ці мужчыны – усе мы разам маем аднолькавыя рысы й адны й тыя самыя недахопы. Мы розьнімся толькі полам і, ня маючы, што сабе закідаць, будучы ва ўсім падобнымі адно да аднаго, шануйма адны ў адных тое, што ёсьць вартым пахвалы, а памылкі нашы адно аднаму выбачайма. Мне застаецца яшчэ растлумачыць, што за дух там сьпяваў пад вакном і на вольным паветры. Тут не было нічога іншага, акрамя сьпявачкі, якая, ходзячы разам са сваім мужам, гэтак зарабляла сабе на хлеб. Яе я затрымала ў сябе першы раз, таемна навучыла той песьні і, пасьля выкананьня апошняй, выслала яе туды вячэрняй парою. Калі яна праязджала наступным разам, дык тую самую песьню яна выканала ўжо не пад вакном і не на адкрытым паветры – як тое здавалася ўсім, хто слухаў, — а стоячы каля коміну на паддашшы, што ёсьць яшчэ лепшым доказам таго, што патрэбныя надта простыя спосабы, каб зьбіць розум з тропу – калі ў гэтым дапамагае сіла ўяўленьня. Гэтая гісторыя, што разыгралася на вачах у гэтулькіх сьведкаў, можа, была б выпушчаная намі на сьвет і памножыла б нашмат колькасьць падобных здарэньняў – якія, відавочна, як і тут, ня мелі пад сабою ніякай глебы; але праз гэтае здарэньне мы таксама не хацелі даваць лішніх падставаў для перабольшваньняў; бо сьведчаньне гэткіх, як мы, асобаў магло б прымусіць затрымцець не адзін здаровы розум, а перадусім чуласьць Твая, Пане, і ўшанаваньне, якога мы Табе завінаваціліся, прысьпешылі нас у тым, каб пакласьці канец гэтай забаве. Даруй, Эдмундзе, і прызнай, што гэты жарт ня раз абудзіў у табе прыемныя летуценьні, а чулыя душы іх з лёгкасьцю зразумеюць. Папярэдніца Баршчэўскага і Караткевіча
На адным з пісьменьніцкіх пленумаў (лістапад 1979 году) незабыўны Уладзімір Караткевіч, мудра (як заўсёды) зазначыў пра паплечнікаў-літаратараў: «…Мы ўсе… як тыя каменьчыкі ў мазаіцы. Выкінь адзін, і мазаіка распадзецца. У літаратуры адбываецца нешта падобнае. Яна складаецца з талентаў рознай велічыні. Адны пісьменьнікі — больш таленавітыя, другія — менш. Але і бяз іх нельга мець поўнае ўражаньне пра літаратурны працэс, пра стан яго, пра персьпектывы разьвіцьця…»
Пра творцу, без якога ня будзе поўным нашае ўяўленьне пра айчынную літаратуру ХІХ, ужо пазамінулага, стагоддзя, і хацелася б коратка расказаць беларускаму чытачу ХХІ стагоддзя.
Сталася так, што нават для адмыслоўцаў, сьпецыялістаў-літаратуразнаўцаў, імя Барбары-Ганны Радзівілянкі Мастоўскай-Пшазьдзецкай — бадай невядомае. У тым я пераканаўся падчас сустрэчаў з мэтрам гісторыі беларускай літаратуры XVІІІ-XІХ стагоддзяў Адамам Мальдзісам. Распачаўшы пошук хоць нейкіх зачэпак-прыступак — з чаго пачаць біяграфічны пераказ аўтаркі «Здані ў Малым Замку», на якую трапна зьвярнуў увагу наш знакаміты перакладчык Лявон Баршчэўскі (перакладчык з цудоўным густам і майстэрствам, перастварэньні якога хочацца чытаць у першую чаргу), скіраваўся я да шаноўнага прафесара ў надзеі з ягонай лёгкай рукі «намаляваць» абяцаны Л.Баршчэўскаму ўступ у лічаныя дні.
— Не, такое імя ня чуў, — прытомлена адказаў найлепшы айчынны знаўца барочнай літаратуры.
Тое, што Адам Мальдзіс ня ведаў й ня чуў пра такую пісьменьніцу — нядзіва. Бо яшчэ адзін з першых біёграфаў Мастоўскай-Радзівіл дасьледнік Гэбэтнэр канстатаваў абсалютную адсутнасьць належных факталагічных зьвестак: «Niemal zupeіny brak materjaіуw biograficznych» («Амаль поўная нястача біяграфічных матэрыялаў»). Нават першае імя Радзівілянкі [Anna] да сёньня застаецца з варыянтам прачытання як «Антаніна» (са знакам пытальніка).
Аднак спакваля, паступова загадкавае для мяне імя пісьменьніцы са старажытнага Заслаўя напаўнялася прадметнымі рэаліямі, матэрыялізаванымі схільнасьцямі, творчымі амбіцыямі, сваяцкімі сямейнымі повязямі, карацей — зямнымі абрысамі, без чаго нельга ўявіць жывой постаці на фоне эпохі. Бо часам аўтар, ягоныя погляды, густы, выказаныя ў прыватнай перапісцы, характарызуюць эпоху, кірунак эстэтычнага развіцьця цэлых мастацкіх стылявых напрамкаў больш за сам твор, пушчаны ў публічны ўжытак тысячным накладам. У адваротным выпадку, без канкрэтыкі, атрымліваецца схематычнае безаблічча; як казалі нашыя продкі — пераліваньне з пустога ў парожняе (а думаньнікі-філосафы называлі «голай абстракцыяй»). А «з парожняга не насыпаць». Хіба што пылу напусьціць. У дадатак, як ні парадаксальна, «парожні мяшок плечы муляе». Таму ўжо лепш з поўным сябраваць, зьбіраючы каліва да каліва. «Зерне да зерня, будзе поўная мерня». Поўная для цябе і страстацерпнай гісторыі твайго народу…
Прасьвідраваць тоўшчу стагоддзяў, надаць Радзівілянцы-Мастоўскай зямныя абрысы і жаданьні, пачуць жывыя галасы сучасьнікаў і сваякоў дапамаглі, поруч з капітальнымі польскамоўнымі біяграфічнымі слоўнікамі і энцыклапедыямі ХІХ-ХХ стагоддзяў, таксама двухтамовыя «Materiaіy do dziejуw literatury i oњwiaty na Litwie i Rusi, Wil. 1935» («Матэрыялы да гісторыі літаратуры і асьветы на Літве і Русі»), выдадзеныя ў Вільні ў 1935 годзе, аўтэнтычныя таміны якіх, дасланыя даўняй прыяцелькай, славісткай з далёкага Цюрыху спадарыняй Монікай Банькоўскай-Цуліг, важка напоўнілі паліцы майго ракаўскага кнігазбору. Дзякуючы ім польскі (і ня толькі; цяпер ужо і беларускі) чытач мае магчымасьць прачытаць амаль тры дзясяткі лістоў Мастоўскай да віленскага кнігара Юзафа Завадзкага (у кнігарні якога пазьней, да слова, пабачыла сьвет першая кніга В.Дуніна-Марцінкевіча «Sielanka» («Ідылія»; 1846).
Гэта — на будучае, а цяпер пра аўтарку «Зданяў у Малым Замку».
Ганна (Anna? Antonina?) Барбара Алімпія Радзівілянка нарадзілася каля 1762 году. Ані дакладная дата, ані месца яе нараджэньня невядомыя. Паколькі нарадзілася Барбара ў сям’і падкаморыя літоўскага, генерал-лейтэнанта літоўскіх войскаў Станіслава Радзівіла, можна меркаваць, што «родным кутком» для яе стала старадаўняя Нясьвіжчына з барочным Нясьвіжскім езуіцкім калегіюмам ды касьцёлам Божага цела, збудаваным слынным архітэктарам Янам Марыя Бернардоні (планы прывозіліся з Рыма). Штогод на Міхайлаўскі кірмаш у Нясьвіж зьязджаліся купцы-гандляры з Захаду й Усходу. На два тыдні радзівілаўская рэзідэнцыя ператваралася ў гандлёвы цэнтр Еўропы (сучасьнікі ацэньвалі Нясьвіжскі кірмаш паводле значэньня «ледзьве ня тое ж, што Ніжагародскі для велікарускіх губерняў»). Маці Барбары, Караліна з Пацеяў, паходзіла з сям’і троцкага ваяводы. Карацей, сямейныя «каралеўскія» традыцыі змалку дыктавалі нітавацца з найслыньнейшымі і самымі заможнымі родамі краю. Таму нядзіва, што ў сямнаццацігадовым веку маладую Радзівілянку аддалі замуж (1778 г.) за ані ненашмат старэйшага менскага старосту Аўгуста Дамініка Пшазьдзецкага (1760—1782), род якога ад нядаўняга часу спадчынна авалодаў летапісным Заслаўем пад Менскам. Там і пачалі жыць маладыя.
Шчасьцем сямейным Барбара не параскашавала: праз чатыры гады Дамінік памёр, маючы ўсяго 22 гады. Другім мужам Радзівілянкі-Пшазьдзецкай стаў кашталян Тадэвуш Мастоўскі (1766—1842), у будучым палітычны дзеяч Чатырохгадовага сейму і Касцюшкаўскай інсурэкцыі, міністр унутраных справаў Княства Варшаўскага. Паказальна, што, калі Тадэвуш застаўся 15-гадовым сіратою, пасьля 1781 году ягоным выхаваньнем заняўся падканцлер Вялікага Княства Літоўскага Іяхім Храптовіч. Тадэвуш скончыў Варшаўскі паезуіцкі калегіюм, потым атрымліваў адукацыю у Германіі, Францыі, Швейцарыі, напоўніцу шырока чэрпаючы веды — ад сельскай гаспадаркі да юрыспрудэнцыі ды палітыкі.
Гэта ён і звабіў сваю першую жонку-пагодку Барбару Радзівілянку-Пшазьдзецкую, якая пабралася з ім другім шлюбам каля 1787 г., да літаратурнай дзейнасьці. Бо сам ад 1790 году, разам з паэтам Юрсынам Нямцэвічам, распачаў выдаваць «Gazetк Narodow№ i Obc№» («Газета айчынная і замежная»), на старонках якой Мастоўскі друкаваўся цікава і шмат. Пасьля перамогі таргавіцкай канфедэрацыі і закрыцьця газеты ў 1792 г. падаўся Тадэвуш вядомымі раней сьцяжынамі ў эміграцыю: Дрэздэн… Швейцарыя… Францыя… Толькі ўжо разам з жонкаю Барбараю. Ці ня там у замежным вандраваньні наступіла і першае ахалоджаньне іх адносінаў, бо на нейкі час кампаньёнкаю Мастоўскага зрабілася Разалія Хадкевічанка (у шлюбе Любамірская), якая пазьней трапіла ў Парыжы на гільяціну (30.06.1794). Самога ж Тадэвуша жырандысты двойчы арыштоўвалі, падазраючы ў сувязях з рэвалюцыйнымі якабінцамі. Вяртаючыся з эміграцыйнай беспрытульнасьці ў Варшаўскае княства, Тадэвуш Мастоўскі зноўку трапіў у зьняволеньне: расейскія ўлады абвінавацілі яго ў падтрымцы французскіх рэвалюцыянераў. Намаганьнямі сваякоў і найперш дзякуючы жонцы (Барбара славілася незвычайнай пекнатою) неабачлівы муж атрымаў вольнасьць; пры гэтым яшчэ змушаны быў падаць асабістую дэкларацыю на вернападданьніцтва расейскаму царызму. Гарантаваны ліст на ўласныя паводзіны і думкі. Апошняе не перашкодзіла Тадэвушу прыняць удзел у інсурэкцыі 1794 году на баку свайго цёзкі Касьцюшкі. За што, захоплены А.Суворавым пасьля ўзяцьця Варшавы, ён быў этапіраваны ў Пецярбург і кінуты ў казематы. Барбары зноўку давялося ўжываць, поруч з подкупам, сілу сваіх чараў і сувязяў, выбаўляючы змагарнага мужа. Тадэвушу, апроч баявых дзеяньняў, закідвалі аўтарства рэвалюцыйных артыкулаў у заходніх перыядычных выданьнях, дзе ён быццам бы выступаў пад псеўданімам Joseph Dupont. Цяпер дакладна вядома, што Тадэвуш Мастоўскі, завітаўшы ў лістападзе 1797 году з Бруселю ў Парыж сумесна з радыкалам Пятром Маляшэўскім, падаў Напалеону Банапарту «Pro memoria», нагадваючы французскаму манарху, слава і веліч якога імкліва прырастала, пра падбіты і падзерты некалькі падзеламі народ Рэчы Паспалітай.
Канчаткова Мастоўскі вярнуўся ў Польшчу ў 1802 годзе, прывёзшы з сабою некалькі сем’яў французскіх сялянаў, з дапамогаю якіх прагнуў наладзіць узорную сялянскую гаспадарку ў сваіх немалых валоданьнях-латыфундыях.
Чужыя сем’і Тадэвуш згарушчваў, падтрымліваў, а сваю не зьбярог: разьвёўся з Барбараю, якая, бы тая «двойчы ўдава», падалася на радзіму першага мужа, у далёкае ад Варшавы правінцыйнае Заслаўе. Сустракаліся ўжо хіба рэдка. Поруч з гаспадараньнем на зямлі Тадэвуш Мастоўскі снаваў шырокія планы адраджэньня падупалай польскай пісьменнасьці, заснаваўшы ў Варшаве ўласную друкарню, дзеля якой не пашкадаваў сродкаў; адтуль жа, з Парыжу, прыцягнуў з сабою абоз размаітага найсучасьнейшага друкарскага рыштунку, што дазволіла яму ў найсьцісьлейшыя тэрміны, цягам некалькіх гадоў (1803-1805), выдрукаваць амаль 30-тамовы «Збор польскіх пісьменьнікаў» («Wybуr Pisarzуw Polskich»), сярод якіх вабілі імёны Яна Каханоўскага, Станіслава Арахоўскага, Францішка Багамольца, Адама Нарушэвіча, Урсына Нямцэвіча, Юзафа Шыманоўскага, Сымона Шымановіча, Тамаша-Каятана Вянгерскага, Шымона Зімаровіча ды інш. Апроч арыгінальнай, ён прапагандаваў і найлепшыя ўзоры замежнай класікі ў польскіх перакладах, пачынаючы з імёнаў старажытных Тацыта ды прамоўцы Цыцэрона. Усё гэта разыходзілася па вельмі нізкіх коштах тысячнымі накладамі — ашаламляльнымі ў гісторыі польскай культуры пачатку ХІХ стагоддзя. Польскі пасьлядоўнік нашага Францішка Скарыны ставіў тыя ж самыя мэты, што і вялікі палачанін, з часоў якога памкненьні тытанаў духу за каторае стагоддзе не мяняліся: высілкі клаліся «для навучаньня айчыннай, роднай мовы і палепшаньня сапсутага чужаземшчынай густу». Аднак у краіне, канчаткова пазбаўленай палітычнай незалежнасьці, люд паспаліты даведзены да жабрацтва, жыў нэндзнавата. Выдадзеныя шэрыя томікі гадамі ляжалі неразабранымі, што вылівалася ў фінансавыя страты іх выдаўца. Амбіцыі ж выдавецкія Мастоўскага ня гасьлі, пра што сьведчыць зьдзейсьнены ім 20-тамовы «Збор маральных раманаў і рамансаў» («Wybуr Powieњci Moralnych i Romansуw»; 1804-1805) а таксама «Збор славутых падарожжаў» («Wybуr Podrуџy Znakomitszych»; 1805-1806; Т. 1-12).
Вось такая энергічная дзейнасьць мужа ці не падштурхнула і Барбару адзначыцца на літаратарскай ніве. Імпануе, што яна адразу адмежавалася ад гучнага імя пісьменьніцы: «Пачынаючы пісаць аповесьці, я была далёкая ад думкі, што яны калі-небудзь трапяць у друк. Бо… патрабавалася шмат таленту, каб зрабіць добры раман. Аўтару належыць мець добрую абазнанасьць сьвету, той густ у разуменьні, тую далікатную адпаведнасьць пры стварэньні вобразаў і тую шляхетнасьць у стылі, якія, у спалучэньні з дасьціпнасьцю, абмалёўвалі характары гэтак, што кожны, пазнаючы ў іх сябе, але ня маючы перашкодай абразу сваёй годнасьці, між іншага, выпраўляў свае памылкі – і тады раман рабіўся рэччу, карыснай ва ўжытку».
Што ж, гучыць годна. Бо калі ў Вільні пачаў выходзіць найпершы буйны кніжны збор Барбары Радзівілянкі-Мастоўскай (пад агульным загалоўкам «Мае забавы» («Moje rozrywki», 1806), куды ўвайшлі (зразумела, на польскай мове) аповесьці «Не заўсёды так робіцца, як гаворыцца», «Замак Канецпольскіх» «Матыльда і Даніла» ды іншыя, будучай пісьменьніцы Аўроры Дзюпэн, якая ў літаратурнай Францыі, а потым і ва ўсім сьвеце праславіцца пад псеўданімам Жорж Санд, споўнілася ўсяго 2 гадочкі. «Я ня дужа амбіцыйная асоба, каб цешыць сваё самалюбства думкаю, нібыта ўжо дасягнула гэткай ступені дасканаласьці; але, прачытаўшы некаторыя творы, прыйшла да высновы, што і мае аповесьці – хоць яны толькі цень твораў хвалёных нашых сучасных майстроў гэтага жанру – усё-такі знойдуць свой куток у напоўненых такімі кніжкамі нашых кнігазборах. Вось жа, я выпускаю іх на сьвет белы дзеля забавы тых, хто захоча прысьвяціць колькі часу іхняму прачытаньню».
«Забаўляцца» ў літаратуры — гэта не ў пясочніцы немаўляткам корпацца і не палявыя кветкі зьбіраць вясновай парою. Невядома, куды і на колькі пакліча цябе пакліканьне, «ані не прэтэндуючы на тытул пісьменьніцы, шануючы вартасьць часу, які я магла збаёдаць на больш карысныя для мяне заняткі, я ніколі не прыкладала намаганьняў, дастатковых для таго, каб надаць ім, прынамсі, тую зграбнасьць стылю, якой патрабуюць нават творы менш каштоўныя. Адным словам, пісала я нядбайна, бо меркавала, што пішу гэта толькі для сябе, і што гэтых аповесьцяў ніхто болей ніколі ня будзе чытаць».
Бясспрэчна, што ўсе гэтыя «ўспаміны пра наведваньне роднага краю» у свой час шырока распаўсюджаныя ў нашым краі, прачыталіся Янам Баршчэўскім і адлюстраваліся ў ягоных аповядах «Пра чарнакніжніка і пра цмока, што вылупіўся з яйка, зьнесенага пеўнем», «Вужыная карона», «Плачка», «Сын буры», «Валасы, якія крычаць на галаве» ды іншых, што склалі знакамітага «Шляхціца Завальню».
Толькі цяпер, у ХХІ стагоддзі, адкрываючы імя Барбары Радзівілянкі-Мастоўскай, беларускі чытач пабачыць, што «містычныя» творы Яна Баршчэўскага, Вацлава Ластоўскага (з ягонымі хітрамудрымі «Лабірынтамі»), незабыўнага Уладзімера Караткевіча для будучай беларускай літаратуры былі наканаваныя, запраграмаваныя. І першай, яшчэ да Адама Міцкевіча з ягонымі несьмяротнымі «Дзядамі», на нашых землях, на самым зломе — зыходзе XVІІІ—пачатку ХІХ стагоддзя паспрабавала выказаць, паядноўваючы, як умела, заходне-ангельскія палацавыя містычныя здарэньні («Дзідро, Мантэск’ё, Русо і Вальтэр» пералічыла іх сама Радзівілянка-Мастоўская) з уласна-жыцьцёвай будзённай рэчаіснасьцю, аўтарка з Заслаўя.
…Тадэвуш Мастоўскі пасьля паразы Лістападаўскага паўстаньня 1830 году (у якім, зрэшты, чыннага ўдзелу не прымаў, маючы ў магнацкім сваім выхаваньні пагарду да «вуліцы», «зброду» і «чэрні», а ягоная дыпламатычная місія ў Берлін, зладжаная даўнім сябрам, арыстакратам Адамам Чартарыскім, стала фактычна прыкрыцьцём уцёкаў), каторы ўжо раз застаўся на захадзе. Спачатку ў Берліне, потым у Францыі. Памёр у Billancourt пад Парыжам за два тыдні да Калядаў 1842 году і быў пахаваны дачкою каля сваёй другой жонкі Марыянны (Марылі) Патоцкай (1780—1837), з якой меў пяцёра дзяцей: сына Тадэвуша і чатырох дачок. Адна з іх выбіла ў гонар бацькі медаль, з шматслоўным прысьвячэньнем: «Дзяржаўны Дзеяч, Сейбіт, Грамадзянін, Прамоўца, Паэт, Літаратар, усё сваё жыцьцё прысьвяціў Краю»…
Барбара мела толькі аднаго сына, ад першага шлюбу, Міхала Пшазьдзецкага, якім адмовілася апекавацца яшчэ ў далёкім 1784 годзе. Таму ці прыехаў Міхал на схіле 1833 году ў радзімае Заслаўе на пахаваньне і, увогуле, ці перажыў ён родную маці — невядома. Як невядомая і магіла самой Барбары (прынамсі, у краязнаўчай літаратуры пра «Заслаўскае навакольле» яна не згадваецца).
Але засталіся ейныя творы, якія «Дзеяслоў» і прапанаваў упершыню айчыннаму чытачу. Язэп Янушкевіч.
Ракаў, красавік-травень 2006
|
