Калі ўжо не чытаеш, а толькі перачытваеш; калі замест жаданьня слухаць і разумець адчуваеш неадольную прагу бясконца гаварыць, ігнаруючы суразмоўцу; калі нахабны выгляд голага пупа дваццацігадовай не замілоўвае і не натхняе; калі самаўпэўненасьць на любы конт няўхільна ператвараецца ў фанабэрыю, якая чугунна грукае ў любым слове і цягне на дно любую справу; калі ўжо не кіруеш, а камандуеш, не выбіраючы эпітэтаў, пырскаючы сьлінай і забываючыся на мэты; калі бяссоньне – не ад пошукаў рыфмы, а ад безнадзейнага жаданьня ўспомніць твар той, якая быццам была адзінай...
Калі ўсё вышэй названае мае месца і канцэнтруецца ў адной абалонцы, то вы – пузаты, лысы, невыносна бурклівы, агідны для ўсіх без выключэньня, дакладна ведаеце, як працуюць гарадскія аптэкі, употай падглядаеце за суседам (і як ён, сабака, здолеў усё жыцьцё вось так ціха і спакойна!), крыўдуеце на надвор’е, марыце пра хаўтуры за дзяржаўны кошт, мітусьліва імкнецеся зрабіць ворагаў сябрамі, не размаўляеце з сынам па прычыне ягонага кепскага выхаваньня і ў грамадскім транспарце месца жанчынам не саступаеце прынцыпова. Выключэньні рэдкія і тычацца толькі вагі і колькасьці валасоў на галаве.
l l l
Мая паганская рэлігія – на беззваротна кінутай колісь роднай Веткаўшчыне. Прымхі, дзіцячыя страхі, немаведама адкуль узятае, але вельмі ўстойлівае і зараз жаданьне прыціснуцца ілбом да дрэва, як колісь да клёна, пасаджанага бацькам у гонар майго нараджэньня, і слухаць, як варушыцца штосьці магутнае дзесьці там, пад апалым лісьцем... І слова “карані” з цягам часу ўжо не здаецца банальным. І куды б ні кідаўся наўцёкі, пупавіна, закапаная пад родным ганкам, упарта цягне назад. Але я перамагаю і застаюся такім, якім быў, толькі ў думках...
Жытнік мой, злы і кінуты, жованага без мяне ня есьць, закручвае ў вузлы пшанічныя сьцябліны дзесьці пад Неглюбкай, натужна чхае ад стронцыявага пылу і раве мне на золку праз сотні кіламетраў ахрыплым зануджаным пеўнем: “Ну, як ты там, здраднік, на менскіх пульхных булках?!”
Па зьмялелым і зарослым Сажы ўпарта валачэцца супраць плыні зьдзічэлы ад адзіноты Вадзянік, падперазаны туманамі... Дзе той Сож, а дзе Няміга! І калі на гарадской варыўні, цеснай і няўтульнай, зьнянацку пачынаюць зьліцца-гусьці водаправодныя краны, я ведаю – гэта адтуль, з Прысожжа, падае свой голас вымерханы ад нудоты вадзянік. Гэта ён вучыў мяне плаваць і не баяцца азёрных віроў.
І Дамавік мой пляваць хацеў на менскую прапіску. Я прасіў яго паехаць разам. Ён плакаў, лаяўся і круціў мне дулі, крычаў штосьці пра нахабнасьць гарадскіх сытых хохлікаў. Мо й так?! Які з яго, неўтаймоўнага, кватэрнік-кватарант? Хаваецца зараз, няголены, запэцканы і нецьвярозы, у веткаўскім пыльным бур’яне, пільнуе хату, дзе я нарадзіўся і вырас. Ад каго і для каго? Стрыбог яго ведае!..
Яны там, дзе засталося маё дзяцінства з юнацтвам. Я тут, дзе апрача будучыні маіх двух сыноў у мяне – анічога. Прымацкая доля! Забраць іх сюды – усё роўна што забраць у Менск веткаўскія аблокі, сожскія туманы... Яны чыесьці, яны ўжо не мае. Дый не глядзелася б гэтая кірмашовая хеўра пад менскім набрынялым гарадской абыякавасьцю небам. Даруйце, паганцы, здрадніку...
Маё праваслаўе (леваслаўе? бясслаўе?) – у чужым горадзе. Тут мяне больш за дзесяць гадоў таму хрысьцілі з вялікім веданьнем справы. Але паганскае, як ні напінайся, у крыві! Насуперак усяму цягнуся, як цыган па драбінах, праз гмахі да чужога неба, жыву ваўкалакам, гадзіны толькі па сонейку адлічваю, лячуся ад усяго дрэвамі ў бліжэйшым закінутым садку, хрышчуся, зьляцаны, на тэлеграфныя слупы, упарта вырошчваю на падваконьні папараць-кветку, прыдбаную на рэшту ў бруднага камароўскага таджыка. Чакаю, калі зацьвіце.
l l l
Беларусь няўхільна прырастае ня толькі ўнутраным валавым прадуктам, а яшчэ і могілкамі. Межы гарадскіх і местачковых кладоў рассоўваюцца ледзь не штодня. Нават у вёсках, беззваротна зьніклых па прычыне колішняга бязглуздага калгаснага ўзбуйненьня ці з-за жахлівага чарнобыльскага ператрусу, могілкі ўпарта працягваюць жыць. Нават і падмуркаў колішняга жытла не засталося, а клады – буяюць. Этнічная асаблівасьць. Кожны беларус, куды б ні закінуў яго лёс, пасьля сьмерці прагне знайсьці спачын толькі ттам, дзе нарадзіўся. Такія, яшчэ пры жыцьці запланаваныя хаўтуры (з абавязковым вяртаньнем да родных бярозаў і соснаў) надаюць хоць нейкі сэнс існаваньню, а пасьля яго — урэшце і назаўжды яднаюць нябожчыкаў гасьціннай бацькоўскай зямлёй. Так, пры жыцьці можна гойсаць дзе заўгодна і ў адзіночку. Сабрацца ж назаўжды разам і родам выпадае толькі пад мармуровымі плітамі і металічнымі крыжамі. Вот тут мы – народ, вот тут мы – нацыя. На бязьмежных гарадскіх ці вясковых могілках. Вельмі валавы і вельмі ўнутраны прадукт, а прафесія далакопа – гарантавана ўежная і заўжды паважная.
l l l
У сьвеце жывёлаў... Дзесьці перад Навінкамі, у лесапаркавай зоне, дзяцел-экстрымал засяроджана дзяўбе... бетонны электрычны слуп. Да самазабыцьця, да самазьнішчэньня, насуперак усім магчымым інстынктам! Вар’яцкая “марзянка” як натуральны складнік урбаністычнай мяшанкі: безаблічных дамоў, лінялага, як старыя джынсы, неба...
Бадзяжны сабака, паскублены і каросьлівы, у чаканьні адкавяленай кілбасы стараецца захаваць рэшткі cабачай прыстойнасьці. Адводзіць і плюшчыць сьлязьлівыя вочы, употай каўтае сьліну, гырчыць-павісквае кудысьці ўбок: “Я буду добрым, я з усім пагаджуся... толькі ня біце мяне...” Жывёльная прыніжаная адзінота пасярод шматлюднага прасьпекту...
Напэўна, сімвалы нашай Бацькаўшчыны – ня толькі летуценны бусел і высакародны зубр?
l l l
Скульптар Іван Міско расказвае: “Рабіў партрэты польскага і мангольскага касманаўтаў пасьля іхніх зоркавых палётаў. І вось што цікава: кожны, стаўшы ўвобмірг на ўвесь сьвет знакамітым, абураўся не на жарт тым, што ягоным увекавечваньнем займаецца ня польскі, не мангольскі, а беларускі скульптар!”
Які файны прыклад выбуховага, гожага і заканамернага нацыянальнага самаўсьведамленьня! Любы нармалёвы чалавек, адчуўшы ўласную значнасьць і публічнасьць, неўтаймавана прагне засьведчыць прыналежнасьць да с в а й г о народу, с в а ё й нацыі. Жадае перадусім асабістай славай яшчэ раз ушанаваць с в а ю зямлю, с в а ю краіну...
І ў дачыненьні да ўсяго згаданага веткаўскі ўспамін. (Куды ж я бяз гэтага!)
Па маім Пралетарскім завулку мэтанакіравана паўзе дахаты п’яны ў лахманы сусед дзядзька Андрэй з вельмі цудоўным шляхетным прозьвішчам Старжынскі. Першы ў Ветцы галубятнік. Узьнімаецца, падае і зноў шкрабецца. Перад тым, як у чарговы раз упасьці, пасьпявае бразгнyць клямкай нашай форткі. Мой хлапечы суседскі абавязак у тым, каб дацягнуць дзядзьку да роднага ганку. Цягну-ўпінаюся. На завулкавым пяску – барозны ад дзядзькавых хісткіх ног. А ён, са шляхетным прозьвішчам і хрэстаматыйным паляшуцкім абліччам, гарлае як памірае: ”Нас, рускіх, не зламаць! Нас, рускіх, ня зьнішчыць!”
Во яго б тады на арбіту ў космас!..
“А хто гэта там лунае на фоне поўні?! Радасны, цьвярозы і такі акрылены?!”—“Беларус дзядзька Андрэй!”
Людзі – зоркі, людзі – планеты, людзі – чорныя дзіркі...
l l l
Знакамітыя пісьменьнікі, слынныя мастакі і навукоўцы, невядомыя амаль нікому дзеячы ня вельмі ўцямнай беларускай палітыкі... Рэгулярныя сустрэчы з імі па абавязках немудрагелістай журналісцкай справы. Гаворкі пра вечнае, мудрае, агульназначнае...Разуменьне ўласнай патрэбнасьці. Адчуваньне спрычыненьня да чагосьці вельмі важнага, лёсавызначальнага. Але час ад часу – неймаверная прага вярнуцца туды, дзе зацішна і ўсё да драбніцаў зразумела... Васьмідзясятыя, райгазета, асьвятленьне вывазкі арганічных угнаеньняў пад зябліва ў саўгасе імя 60-годдзя Вялікага Кастрычніка. Я – вельмі малады і вельмі разумны. І таксама адчуваю сябе часткай чагосьці неабдымнага і карыснага... Вывазка вельмі карысных угнаеньняў дзеля вельмі патрэбнага дзяржаве ўраджаю. Пафас стваральнай працы, пякельны энтузіязм масаў. Вясёлыя, яшчэ ня сьпітыя твары гатовых на ўсё вясковых мужыкоў-трактарыстаў. Пах сьвежаўзаранай глебы і толькі што раскіданага гною. “Хлеба без дзярма не бывае! — катэгарычна зазначаў мой дзед Сьцяпан, камуніст, атэіст і вялікі бабнік. —Будзе яно, будзе і песьня!”. Як высьветлілася з гадамі, без яго, гэтага самага другаснага прадукта, не бывае нічога... Прайшлі гады, cьпіліся трактарысты, беззваротна згубілася маладосьць і ўпэўненасьць, што ўсё ведаеш і можаш. Адно засталося ва ўсьведамленьні ўсяго існага: яно, гэтае самае, – неад’емная частка жыцьця, апірышча і грунт урадлівасьці, і кожнае пакаленьне сыходзіць у нябыт толькі з адной высакароднай мэтай: угноіць глебу пад будучыя ўзыходы наступнікаў. Угнаеньні кепскія – наступнікі кволыя. Працэс дэградацыі – бясконцы... А ўся стваральная энергія губляецца на тое, каб давесьці моладзі, што мы ў іхнія гады, зарабляючы на хлеб, церушылі гной бяз стомы, набіваючы мазалі на руках і душах... А маладыя ў сваю чаргу не шкадуюць запалу на тое, каб даказаць бацькам іхняе відавочнае здрадніцтва: працерушылі ўсё – і ўласны гонар, і родную Беларусь. Спрадвечны нацыянальны канфлікт. І за зацятымі спрэчкамі ніхто не зважае на тое, што няўбраны ўраджай зноў ператвараецца ў гной, а маладосьць – у старасьць. І пахне ад нашых палеткаў вельмі нязьдзейсьненымі марамі.
l l l
Галоўная зброя ў барацьбе з хамствам, невуцтвам і цемрашальствам – гумар, іронія, сарказм. Як, зрэшты, і першы выратавальны сродак ад уласнага самаразбуральнага песімізму. Вы можаце ўявіць зьедлівага Пушкіна, які сьпіўся, павесіўся ці застрэліўся? Ад духоўных ваганьняў, пакутлівых пошукаў сэнсу, нечаканай і несправядлівай абразы? Такіх, лёгкіх на ўздым і шалапутных ад нараджэньня, можна толькі забіць. І забіваюць. Расьпяльваюць на крыжы, спальваюць на вогнішчы. За неўтаймоўны жыцьцесьцьвярджальны рогат з нагоды любога глупства, за зьнішчальныя показкі і зьдзеклівыя эпіграмы. Але і пасьля сьмерці яны не супакойваюцца пад засеньню могілкавай цішы. Праз траву, крыжы і галіны сьмех упарта выпраменьваецца ў паветра, праліваецца дажджом і грыміць навальніцамі – жыве вечна. У показках і эпіграмах. На страх тым, хто сканаў пры жыцьці, хто не захацеў зьведаць каханьня і сяброўства, хто не парадаваўся сёньня, што сонейка ўзышло і птушкі без загадаў і дэкрэтаў сьпяваюць так весела...
Вы чулі апошнюю показку?!
l l l
Жабракі ля опернага тэатра просяць міласьціну па-беларуску... Хтосьці зараз абавязкова адмахнецца: ды колькі можна пра мову? На ўроках, у незалежных газетах і ў невядомых амаль нікому беларускіх кнігах?.. Колькі можна? Бясконца, як малітву! І ня можна, а жыцьцёва неабходна! Мова – сьцяг, пад якім народ адчувае сябе нацыяй. Мова – маці, якая заўжды даруе дзецям, нават самым агіднымі, і звыродлівым. Мова – агульная на ўсіх душа. Стагоддзі таму ў іншых краінах пакутліва спрабавалі згуртавацца вакол чагосьці іншага: пустога закліку, уладарнага трону, кавалка кілбасы. Не атрымалася – натоўп заставаўся натоўпам. Беларусы ў гэтай справе нават не пачаткоўцы – немаўляты. А невялічка жменька тых, хто зразумеў і ўжо не саступіць, — як дзіўнае выключэньне з агульнага правіла. Яны, стаміўшыся даводзіць, проста чакаюць. Узьняўшы сьцяг над хутарамі і мястэчкамі, чакаюць нас. Але ў хутарах і мястэчках покуль сонна і зацішна. Мы, іх насельнікі (таксама ня надта шматлікія), апантаныя страхам канчатковай самаідэнтыфікацыі, успрымаем мову як куляшоўскі сьцяг брыгады. І носім яе, быццам на вялікай і айчыннай вайне, быццам у партызанах на акупаванай тэрыторыі, хоць і пад сэрцам, але ўпотай, дзесьці пад вопраткай, каб ня дай Божа хтосьці ўбачыў ды асудзіў за вясковасьць, мужыцкасьць, неадукаванасьць, здрадніцтва і абыякавасьць да таго, што робіцца цяпер наўкола вельмі ўдарнымі тэмпамі. Адсюль – трасянка, адсюль – дзьвюхмоўе. На працы – па-беларуску, дома – па-руску. На працы – па-руску, дома – на трасянцы. Душа маргінала боўтаецца дзесьці паміж і паступова абрастае цьвільлю і не зважае на тое, пра што шапоча заліты крывёю продкаў штандар. І за ўсім гэтым працэсам з вялікай іроніяй назіраюць тыя, хто ніколі нават і не паспрабуе ўсьвядоміць, што іншай Бацькаўшчыны ў нас апрача Беларусі не было й ня будзе, што трасянка – кампраміс, а дзьвюхмоўе – здрада, і што вайна закончылася, і партызаны вярнуліся дахаты, і сьцяг з акружэньня выносіць ужо ня трэба... Час – жыць! З адной душой і з роднай маці, якая заўжды пачытае нанач свайму яшчэ ня вельмі разумнаму сынку Пушкіна, але не забудзецца і на Караткевіча, а можа, з Караткевіча і пачне... Няголены і азызлы грузін, які прадае ля музею Вялікай Айчыннай салдацкія аблавушкі, карыкатурныя будзёнаўкі і новенькія баявыя ордэны, патрабуе: “Гавары па-рускі, я цябе не панімаю!” і даводзіць самаздаволена і нахабна, што ў беларусаў няма будучыні. Страшэнна абураюся і пасылаю яго далёка-далёка: да Саакашвілі, да засьнежаных вяршыняў і горных казлоў. А потым разумею, што раблю гэта (вельмі натуральна і арганічна) па-руску. Чарговая здрада чарговага здрадніка.
l l l
Я стаў недаравальна старым – на сустрэчных даўгалыгіх дзяўчат пазіраю як на патэнцыяльных нявестак і чакаю, чакаю ўнукаў. Мо яны будуць чытаць?..
Я стаў мудрым як чарапаха – калі мне даводзяць, што закон незьмяньшэньня энтрапіі супярэчыць гомеастазісу сьветабудовы, а таму зьяўляецца не ўсеагульным, а толькі частковым, я глыбакадумна ківаю галавой і, стараючыся не калупацца ў носе, пагаджаюся з усім без выключэньня...
Я стаў панічна баязьлівым – а раптам не пасьпею...
Толькі адно застаецца манументальна непарушным. Толькі адно грэе і акрыляе, калі кепска зусім. І любы рокер нараджэньня 1960-га мяне зразумее як роднага. Толькі адно: як і трыццаць гадоў таму я са штодзённай асалодаю слухаю што-небудзь з “Deep Purple”, “Slade” ці “T.Rex”.
Недахопы класічнага выхаваньня? Згодны цалкам! З музыкай Шнітке ня ў вельмі сяброўскіх адносінах. А ад самадзейнасьці мясцовых “цягніштурхаяў” імгненна заводзяцца вошы. Даруйце, таварышы, тут я не патрыёт! Праўда, тое-сёе для нац-року зрабілі колісь “Мроя” і Лявон Вольскі. Але ў сьвеце першымі былі не яны. Зрэшты, пра гэта больш дасьведчана распавядзе спадар Мяльгуй...
А я слухаю зараз “Mrs Vandebilt”! Гоп, хэй гоп!.. І мне добра! І хочацца жыць! І ня дзе-небудзь, а ў Беларусі!
l l l
Бацька, ня маючы асаблівага голасу, амаль да апошняга дня рэгулярна наведваў сьпеўкі гарадскога настаўніцкага хору. Хадзіў як на сьвята. Добраахвотна і з радасьцю. У новым гарнітуры, пад гальштукам і з урачыстасьцю на твары. Навошта?! Мо, выкладаючы ўсё жыцьцё ў нашай беларускай школцы біялогію, прагнуў нейкай сапраўды прыроднай гармоніі ў суладдзі з грамадой, не хацеў аддзяляць свайго ўласнага “я” ад агульнага “мы”, бо ніколі не цярпеў скнарнага хутаранства. Шукаў адхланьня ў тым, каб рабіць штосьці супольна і атрымліваць ад гэтага простую сялянскую асалоду. Садзіў дрэвы, прышчэпліваў штосьці да яблыняў, сябраваў з сабакамі і птушкамі, спрабаваў маляваць алеем і ўвесь вольны час бавіў альбо на Сажы з вудай, альбо ў грыбных веткаўскіх лясах...
Бацькі няма. Хору – таксама. У кожнага зараз – свая песьня. І кожны цягне яе ў адзіноце, па-свойму і абсалютна не па жаданьні. Так вые з жалобай на поўню воўк, перад тым, як стаць па нейкіх нечалавечых законах ваўкалакам. Але, відаць, так трэба, такія правілы, інакш у гэтай бясконцай гульні проста ня выйграеш. Не нап’ешся крыві. А ўсім так хочацца. Крыху суцішае толькі тое, што мае сыны штогод саджаюць побач з нашым малінаўскім домам бярозы. І, гледзячы на маладыя хісткія дрэўцы, я заўжды ўспамінаю бацькавы сьпевы.
l l l
Знаёмыя японцы (ня надта ўжо і маладзёны) паўгадзіны апантана сьпяваюць пад дудку і гітару. Штосьці лірычнае і надта нацыянальнае. Натамляюць японскай жыцьцерадаснасьцю страшэнна. З кепскага настрою надзімаюся да мяжы шавінізмам і ўрубаю на ўсю магнітафонную моц спачатку Акуліна – “Гэй, беларус!”, а потым Мельнікава – “Маналог Апанаса Філіповіча” на верш Сыса. Дамагаюся таго, чаго хацеў: замежнікі імгненна дранцьвеюць — слухаюць песьні з заплюшчанымі вачыма. Напэўна, так сапраўдныя самураі рыхтуюцца да незапланаванага спазнаньня існага. Ледзь пагойдваючыся ў такт гітарнага рытму, асьцярожна намацваюць душой і вельмі павольна каштуюць на смак Слова невядомай для іх зямлі. Слова трывожнае і балючае, узьнёслае, як малітва, і рашучае, як няўлоўны ўдар мечам. Слова, якое кранае (бачна па засяроджаных і зьдзіўленых тварах!) амаль фізічна, а таму становіцца (і для мяне, і для іх) учынкам, справай. “Вось воблака, сяду і ў сьвет палячу...” Перакладчыца Наомі не разумее па-беларуску і просіць перакласьці вершы на рускую. Гэта дапаможа ёй, маючы тэксты арыгіналу, узяцца за грунтоўнае вывучэньне нашай мовы. Запісваю падрадковы пераклад, пакую для Японіі магнітафонную касету, зборнік “Дзень паэзіі-98” і радуюся бяз меры: трошкі абеларусіў гэтых незразумелых закардоньнікаў. Банзай! Але і зараз не магу адкараскацца ад думкі: колькі ж павінна прайсьці часу, каб і мы, беларусы, успомніўшы найменьні дзядоў, не забыўшыся на Курапаты і Гомлі, Нароўлі свае і Хатыні, захацелі неадкладна пачытаць Акутагаву і Муракамі на мове арыгіналу. У кожнай нацыі свой шлях – адчайны шлях ваяра, які натаміўся быць бязмоўным рабом, альбо ўнураны шлях раба, які нават ня ведае, якім непераможным і слаўным ваяром ён быў... Праз час Наомі паведамляе па тэлефоне, што іхнія дзеці ўжо вывучылі напамяць верш Купалы “Бацькаўшчына”.
Япо-о-нскі гарадавы!
l l l
Шанцуе ж камусьці! Вось Конга, напрыклад, уславіў як мае быць гэткі спрытнюга Мабуту Сесе Сека Куку Нгбенду Ва За Банга. А?! Вайсковец, дзяржаўны дзеяч... Мне б такое імя! Мне б толькі палову такога прозьвішча! Гэта ж ня проста чалавекам сябе адчуеш. Народам!!! Горы з такім прозьвішчам можна зьвярнуць, пустэльні ў аазісы ператварыць. А хто там ідзе? А гэта мы, Мабуту Сесе Сека Куку Нгбенду Ва За Банга... І нас, такіх шматзначных і ёмістых, — процьма. І мы ведаем, чаго жадаем. І рушым туды, куды прагнем. Ад гэтай упэўненай скіраванай хады дрыжаць пальмы, палохаюцца сланы (у Конга ёсьць сланы?) і мярцьвеюць у чаканьні кантрыбуцыяў ворагі дзяржаўнасьці. І ўсе нас паважаюць. І Мабуту, і Нгбенду, ня кажучы ўжо пра Сесе і Секу... Хаця б на хвілю ўсіх гэтых людскіх выгодаў. Аднак не – па-ранейшаму Рагін. І за межы шостае палаты – ні на паўкроку... Забіваюся ў звыклы куточак і, нясьмела пазіраючы на зафарбаванае ваконнае шкельца, імкнуся думаць пра харошае.
