_____________________
Сьляпыя словы пра незваротна страчаны і нанова абяцаны рай.
|
Рай — бліжняе неба ўяўленьня чалавека пра ідэальнае жыцьцё. Яно можа быць і на адлегласьці выцягнутай рукі, і на адлегласьці мары.
Дзіцёнак падчас смактаньня матчынай сіські асалодна паціскае яе неслухмянымі пальчыкамі, нібы толькі што аддадзеную звышай мураговую купіну. Ён яшчэ амаль не адчувае, хіба што шлуначак падказвае, хады часу і зусім ня ведае, што ў ягоных грудзях б’ецца заведзенае на ўвесь астатні працяг сэрцайка.
Рай найлепш дзеліцца на дваіх, а, мусіць, і толькі на дваіх. Шкада, што пра гэта няма ніякіх сьведчаньняў Адама і Евы.
Праз грэх чалавек адлучаецца ад раю, нібы тое немаўля ад матчынай сіські, і так жа ня можа ўцяміць, што гэта незваротна. Бянтэжыцца, пакуль ня звыкнецца.
Грэх мяжуе нашае жыцьцё, але не ўяўленьне. Яно непадуладнае ні падзелу, ні якому-кольвечы абцісканьню. Ці мелі Адам і Ева ўяўленьне, калі жылі ў Эдэмскім садзе? Цяжка даўмець. Але што ўяўляць, калі ўсё ўрэчаісьнена? Да грамулькі! Уяўленьне ў чалавека зьявілася потым, з ягонага заўсёднага памкненьня вярнуцца ў рай. Паўстала бруістае мроіва з галаграфічным відзяжом — як там было ці хацелася б, каб аднавілася вось так.
Калі маці да працінаючай ейную істоту дрыжакі адчувае трошкі цьвердаватае пацісканьне дзіцяткавымі дзёсенкамі цмочкі, дык і ёй міжволі згадваецца ўяўленая, але ўсё ж, здаецца, і часткова прыпомненая райская купіна, на якой засынаў Адам.
«Магчыма, за небакраем ёсьць брама раю?..» – напісала адна беларуская паэтка. А Хрыстафор Калумб верыў, што небакрай там, дзе акіян ужо нікуды не цячэ, бо час спыніўся, зраўняўся з вечнасьцю...
У памкненьні да гэтага «краю» Хрыстафор адкрыў Амерыку. Як напісаў Абель Пасэ, у гушчары зялёнага буяньня ён адшукаў найвялікшую кашлаціну і напяў на ейныя сукі гамак — у шатах «дрэва жыцьця». Скінуў з сябе вопратку, да апошняй ніткі, — у раі каго саромецца(?!), абарыгенаў палічыў за анёлаў... Своеасаблівай праекцыяй аблуды на толькі што адкрыты далёкі бераг запанавала суцешанасьць. Хоць і ненадоўга, але ж рэальна адбітым з уяўленьня вобразам...
Аблуда аднаго чалавека, здараецца, праз гравітацыю адвечнай мары перадаецца мільёнам, робіцца неўміручай. Амерыку і па сёньня многія лічаць спраўджаным на зямлі раем. Толькі без анёлаў...
Рай – на дваіх? Хто ж гэта наважыцца так абмяжоўвацца, калі ўяўленьне пра яго і надалей расьцярушваецца па ўсіх людзях парушынкамі, нібы тая шчодра сыпанутая зьверху манка. О, колькі нас прылучаных! Спробы вялікіх зямных паходаў у прадчуты рай ніколі не перапыняюцца! Адна з самых запамінальных – хада па дарозе, якую наўпрост пракладвалі ў камунізм. Яна павінна была завяршыцца ў 2000 годзе ад нараджэньня Хрыстова, але нешта не заладзілася ў жывёлагадоўлі, выплаўленьні чыгуна... Праўда, аднойчы зрушаныя людзі і на хвілінку не прыпыніліся на абяцаным рубяжы, каб хоць дарожны пыл абтрэсьці, пайшлі далей. Дарога не дае магчымасьці разважаць, хіба што – азірацца па баках. Які ўжо там гамак пад шатамі... Наперад! Крок роўны – шлях «навукова» ўбрукаваны, не спатыкнешся...
І аніякай праекцыі звышай, праз душу, у сувязі з Ім. Усё гарызантальна, усьцяж, за далягляд.
А там – кожнаму па жытловаму кутку, кожнаму – колькі захочаш, нават калі ня можаш і зьлёгку працаваць, ня кажучы ўжо – пад потам, як наканавана ў ь пісьме і нават у аксіёмах дарвінізму.
Лацьвей было б мне: сядзі, глядзі ў акно ды пішы сабе...
Абы ня быў запатрабаваны ад усіх «метад райскага рэалізму»...
Прарокам наканавана масьціць словы пра хутка ці калі-небудзь маючы адбыцца рай. Пра заняпад, згубу, канец сьвету праз няведаньне людзьмі меры ў спажываньні, дубаломства ў адносінах да прыроды – нялюба слухаць. Як пашчасьціць жыць бестурботна, раскажы, дзядзечка, казку нанач. А сон і будзе спраўджаным абяцаньнем.
Не крыўдуй, дзядзечка, што назаўтра зноў папросім пра тое ж самае. У сваёй Айчыне прарок – той, хто абяцае найбольш настойліва і шматкроць.
Толькі пакліканы Усёмагутным Месія прыняты адразу, а потым і назаўсёды, ва ўсім сьвеце.
Абяцанае Ім – за межамі рэчаіснага, і нават самага сьмелага ўяўленьня. Як у сьне ўсё адно.
Лязо імгненьняў бязьлітасна адсякае пачатак, каб быў працяг. А ў ім – у коканавай абгортцы веры сьпяліўся мятлік апошняй надзеі.
Можа, адсутнасьць якіх-кольвечы прыкметаў часу і ёсьць неўміручасьць? Нічога не раздрабняецца, не гніе, ніхто не канае, некуды бегчы, каб задыхацца і спазьніцца... Усё спраўдзілася, усе сустрэчы адбыліся. Так і за бруеньнем першаіснай эдэмскай плыні, якая давала пачатак чатыром рэкам, лічы, немагчыма было прасачыць: усё ж спрэс толькі квітнела – каб табе хоць адна апалая лісьцінка ці трэсачка (адкуль?) на паверхні вады...
У раі не пачынаецца час, ён туды сьцякае, як рэкі ў акіян. Яго няма наперадзе, таму што рай заўсёды і ёсьць будучыняй.
Усёмагутны адмераў час суцэльна, а мы, рызыканты, дзеля шчасьця гатовы і жыцьцё аддаць за адно непаўторнае імгненьне...
Але хто калі сказаў: «Каб хоць якое імгненьнейка пабыць у раі...» Наперад ведаем, што немагчыма. Ягоны (Ягоны!) надзел – вечнасьць!
Чалавечая памяць – спраўджанае ўяўленьне пра неўміручасьць, а значыць – і рай. Памяцьцю пра сваіх спачылых продкаў мы і трымаем іх душы ў тых недасяжных надзелах. Калі ёсьць суладдзе з Ягонай воляй, вядома.
Летапісцы, гісторыкі, краязнаўцы – анёлы-ахоўнікі, якія насуперак забыцьцю выйшлі ў дазор людскіх абсягаў, пазначаных родным, аб’яднальным словам.
Каханыя і ўдзень любяць захінаць вокны цяжкімі шторамі, апынацца ў атуленьні цемры. І ўсё дзеля таго, каб відарыс райскай купіны люстравалі ня сонечныя промні (неўсьвядомлена-абачлівае разуменьне немагчымага), а гарачыя міражы ўяўленьня. Свой рай насуперак Выраку! Дарма што склеены ўзьбітымі вяршкамі асалоды.
Цемра – абстракцыя, у якой прыхавана ўсё на сьвеце, у тым ліку і пачатак новага, няхай сабе і непрадбачанага тварэньня.
Пра спадчынны грэх усё забыта. І згадаць немагчыма – у цемры Кнігу Кніг не чытаюць. Але можна зьесьці яблык – па кусаначку, перадаючы з рук у рукі, і выпіць меру вінаграднай весялосьці – па глытку. І зьліцца ў адно, каб не адчуваць асуджанай часам нікчэмнасьці свайго цела.
У аблудным раі столькі зьдзіўленьня, столькі адчуваньня сваёй годнасьці і запатрабаванасьці, столькі надзеі і запасу часу (таму што ён незаўважны), нібы ў немаўляткі, якому ўпершыню падторкнулі пад шчаку згадку пра райскую купіну.
Разьвітвацца з грахаводным цяжэй, чым аддавацца веры ў ідэальнае.
Дарма, што наперадзе немінуча зазеўрыць іншая цемра, створаная не са сваёй, а з вышняй волі. І давядзецца азірнуцца на пражытае, каб убачыць хоць які знак надзеі. Каб сьмялей перайсьці мяжу ўяўленьня...
...умеем, умеем зацята-імкліва набліжацца да апошняй рысы. Як не ў сябе, смокчам тытунёвыя цыгаркі, жлукцім атрутныя, дарма што падвясёленыя градусамі напоі; бяром адзін аднаго за чубы, каб у рэшце рэшт што-небудзь дробнае падзяліць не па справядлівасьці – нават цаной жыцьця; ня ведаем меры ў наедку і таму прыдумваем усё новыя і новыя найсмачнейшыя стравы; ня маем дастатковай сьмеласьці і мужнасьці быць сабой, і таму ня можам жыць без куміраў; на роўным месцы ўчыняем звадкі з блізкімі, суджанымі, сябрамі, каханымі; так апантана імкнёмся ў натоўп, асабліва, калі ён гарлае адно і тое ж; так звыкліся з абыякавасьцю да Слова, нібыта яно – вецярковая шалупінка ад цыбуліны; так неабачліва выракаемся нацыянальнага, усё адно як кляйма д’ябла; так зацята ваюем, што іншым разам забываем за што... Зьнішчаем сябе, гробім, каб на апошнім парозе таропка разгарнуць згадку пра рай, як дзіцёнак разгортвае навагоднюю цукерку.
Мы, крывічы, напэўна, больш, чым хто, верым: сьцяжына ў рай ляжыць праз агонь. Таму і апранаем сваіх нябожчыкаў у лёгенькае. Жанчынам – адну спаднічку, мужчынам – тонкія нагавіцы. Падушкі не пухам набіваем, а сухім бярозавым лісьцем, каб нічога не смылела, раптоўна пыхнула – і...
Дабраахвотная адзінота – відавочнае адмаўленьне ад «класічнага» раю, разлічанага на дваіх. Творцы самаўпэўнена сыходзяць у яе, каб адцурацца змушальнай, аднолькавай для ўсіх зададзенасьці ў сьвядомасьці. Праўда, ведаюць, што можна вярнуцца: зладзіць неабавязковую гаману з людзьмі, патаўчыся, як камар, у натоўпе, схадзіць на які фэст ці ў тэатр – паглядзець, як людзі ўмеюць падрабляць жыцьцё, або на мітынгу паслухаць самаўпэўненых празарліўцаў, якія ўмеюць масьціць чужымі лёсамі бойную дарогу ў свой уяўны рай...
А потым можна зайсьці ў кафэ, прыторкнуцца дзе на ўскрайку, замовіць чарчыну добрага віна і пабыць з заўсёднікамі і ў той жа час адпрэчна ад іх. Прылюдна дастаць на столік недапісаны тэкст, нібы ты ў Парыжы, а ня ў Віцебску (хоць гэта адно і тое ж), ды заглыбіцца ў рукапіс. Каб раптам згадаць, што ў творчасьці ты заўсёды адзінокі, як Бог. І тут жа апамятацца, ачомацца, нібы восаў са жнівеньскіх грушаў, праганяючы фанабэрлівыя думкі: маўляў, гэта ўсяго толькі літаратурнае параўнаньне і было б больш правільна згадваць Яго ў гэтым кантэксьце з малой літары, як і павінен малюпашка са сьляпымі словамі.
Але чым больш асвойваеш самім сабой спагадліва адшчодраныя надзелы, тым глыбей разумееш: а ўсё ж і яны ў рэшце рэшт – з Божай ласкі. Бо менавіта ў гэтых надзелах адзіноты, як нідзе, пачынаеш адчуваць: яшчэ кропелька – і спазнаеш рэчаісныя прыкметы сваёй душы. Кропелька – і намацаеш яе межы, у якіх і адкрыецца сэнс жыцьця.
Жанчын не турбуюць пошукі раю. Ім дастаткова шчасьця.
Бывае, трохі і паверыш пісьменьніку, таксама грахаводніку, які сьцьвярджаў, што ніхто не выганяў нас з раю, самі сыходзім і самі вяртаемся...
Вяртаемся! Падхопленыя памяцьцю прыўкрасныя драбкі перажытага ўлагоджана сашчыльніваем разуменьнем іх гарманічнай дапасаванасьці, мазаічна складваем па абрысу збольшага апісанага высокага Ўзору. А «шкельцы», якіх на наш розум не стае, дарабляем са свайго разуменьня і пасьпешліва, без прымеркі ўстаўляем на вольнае месца ў вітражы.
Уяўленьне – немаведама як атрыманы ў дарунак Божы інструмент. Толькі б не параніцца з няўмельства!
Палітыкі зазвычай ведаюць самы кароткі шлях да зямнога раю. Толькі прайсьці яго немагчыма.
Ёсьць народы, якія больш за іншых прагнуць райскіх шчадротаў. І з гэтага надзіва прагматычныя.
Плыць! Па ўлюбёнай Касплі! І ў кожнай бруйцы адчуваць сашчэпленасьць імгненьняў у непарушнасьць вечнасьці.
Рачная плынь заўсёды набліжае да ўзьмежкаў першага і ні з чым не параўнальнага, непаўторнага прытулку. Дарма што Каспля – гэта не Фісон, не Гіхон, Хідэкель ці Еўфрат, якія выцякалі па сутнасьці з райскіх надзелаў – адгаліноўваліся ад магутнай цудатворнай эдэмскай плыні. Куды ж той плыні дзецца з пакатых абшараў – толькі бясконца дзяліцца на цуркі ды няспынна кружляць па Зямной кулі...
Фісон, Гіхон, Хідэкель, Еўфрат,... Каспля... Усё ў скразным сугуччы цурчаньня ды перазовах словаў.
Калі Фісон абцякае зямлю Хавіла, дзе золата (і золата добрае) і камень онікс, дык Каспля абцякае зямлю Крывічоў, дзе – Крывічы!
Лацьвей быць і на ўскрайку! Па кропельцы, крошцы, па драбку, парушынцы аблачыннага пачуцьця распазнаваць таямніча дадзеную і таямніча зьніклую суцэльнасьць.
...А на карме лодкі, як зазвычай, – мой сябра Пётра. А над намі – ахоўны покрыў апостала Пятра, сьвятога бацькі ўсіх рыбаловаў. У нашых руках – сьпінінгі і ўмельства. Вунь за тым паваротам, за тым перакатам, за тым камянём зараз пругка заб’ецца на лёсцы вяртлявая рыбіна і графічна выявіцца ў сонечных промнях абрысам Ягонага незабыўнага знака, нагадае Ісуса. Дык шчасьліва ўсьвядоміш: на асвоены табой запаветны ўскраек сягае праекцыя ўсяго зычліва дадзенага таксама Бацькам-Богам, разам з выратавальнай верай.
Калі я браўся за гэтае эсэ, амаль адразу зразумеў, што яно напішацца толькі сьляпымі словамі. Дык назва да тэксту прыляпілася лёгкай сьлінкай. А калі заглыбіўся ў рукапіс, яшчэ больш адчуў сваю сьляпізну. Пісаў па выхадных, бо некалі за работай, нецярпліва чакаў іх – так карцела... Дапісваю сёньня, у нядзелю пасьля сьвяткаваньня Раства. І нават учора заманьвалася сесьці за стол, але атрос рукі, бо грэх, а да таго ж за сьвяточным сьняданкам выпіў віна.
Колькі разоў, калі я клаў перад сабой недапісаны аркуш, ня згадваў заканчэньня, каб прадоўжыць. А перачытваць нанова недапісак зусім не хацелася, здавалася амаль што прынукай.
Сьляпыя словы спалучаюцца навобмацак: ня тое што тыдзень, колькі хвілін – і паспрабуй накратаць наступнае цераз прамежак свайго літаратурнага небыцьця.
Сьляпыя словы зусім слаба, ледзь-ледзь нітуюцца з рэчаіснасьцю, хіба дзеля таго, каб не згубілася пазнавальнасьць тэксту. І з уяўленьнем слаба нітуюцца – танюткімі карэньчыкамі асацыяцыяў. Якія нашыя веды і якая нашая вера... Асабліва, калі азірнешся на пражытае...
Чаму ж тады так хораша на душы? Так утульна-адзінока ў сьценах свайго канторскага прытулку, у якім адмежаваўся ад спакусаў. І нават тахканьня гадзіньніка, безгустоўна аздобленага гіпсавымі, пафарбаванымі пад бронзу анёламі, не чутно...
Гэтую адзіноту, як цурбак напалам, разьбівае толькі тэлефонны званок жанчыны, якая ўсё яшчэ кахае мяне. Распалавіньвае на дзьве адзіноты – яе і маю. Ды і то ненадоўга.
А, можа, і ня трэба думаць пра рай? Можа, дастаткова шчасьця? Тым больш, што Бог шчодра адарыў цябе мажлівасьцю пісаць па-беларуску...
З нясшытага літаратурнага дзёньніка
Некаторыя мае аднавяскоўцы, тузаючы, падганяючы каня, выгукваюць ня звыклае «Но!», а «Нэ!» Такі своеасаблівы цыганскі акцэнт у кароценькім воклічы. Сёлетняй восеньню вяртаўся я з рыбалкі вясковай ваколіцай, па церазьмежыцы людскіх агародаў. На адным з іх завіхаўся малады хлопец, дык ізноў пачуў, як, нібы пуга, узьлятае над непаваротлівым каніскам: «Нэ! Нэ!»
І які ж вокліч больш трапны? – падумаў я. У «но» – закругленасьць цярлівасьць моўнага акадэмізму. А яшчэ – кольцавая завершанасьць стомы – «О»: маўляў, ня толькі ты, мой конік, стаміўся, але і я, аратай, таксама.
«Но!» разлічана на абцісканьне вушэй каніскі, накідваецца на іх, як супоневая зашморгалка.
Іншая справа – «Нэ!». У ім – прадчуваньне далёкага рэха – э-э-э... Разьлік на абсяг, далягляд, далёкую дарогу. Ай, на-нэ, на-нэ... Аратай воклічна сумуе па неабачліва перапыненай доўгасяжнай вандроўцы.
А я трохі дзіўлюся з сябе: перамена ў адной літарцы змушае хадзіць вакол прыдуманай тэмы, як ката вакол недасяжнага збанка са сьмятанай. І гэтае кружляньне ўсьцешвае...
На жалобным стале з прычыны сьмерці былой жонкі прамаўляе састарэлы, сьсівелы чалавек. Як водзіцца – добрыя словы на дарогу нябожчыцы і падзячныя – сыну, які запрасіў на хаўтуры. А хлопца ж небарака кінуў на волю лёсу яшчэ немаўляткам, сышоў з сям’і да маладзейшай. Дык і прамаўляе – нібы вініцца. І сярод іншага: «...І сын харошы чалавек.»
Разанула па душы гэтае выслоўе. Сын жа адзіны, неадпрэчны, учэплены ў сэрца каранямі незаменнай повязі. А тут адчужаная адзнака, збоку. Прытым з прытоеным у глыбіні душы разьлікам: «харошы», паднясе і мне, калі знемагу, кварту вадзіцы...
Пашкадаваў я састарэлага бедака.
Спаць на плоскасьці – на падлозе, насьціле, у чыстым раўнюткім полі... Адыходзячы ў валадарства Марфея, не загрувашчваць зрокавую памяць якімі-небудзь побытавымі дробязямі – там, нітавым карункам на падушцы (акурат пад шчакой), выразанай на драўляным біле ложка рэльефнай аздобай ці яшчэ чым. Аддаваць несьвядомасьці душу амаль цалкам вылушчанай з прыемнай хатняй атуленасьці, у рызыкоўным адцураньні, як перад апошнім шляхам. Ды рэдка хто так аскетычна спрактыкоўваецца. Слабое цела, а праз яго і душа, прагне гэтага мяккага атуленьня, шчасьліва спазнанага з першых гадочкаў, з матуліных ручак.
Хіба што ваяры адыходзяць у апошні сон на «плоскасьці» – канаюць у полі, працятыя скразной адзінотай... І няма ім суцехі, апроч кроўнай параднёнасьці з Радзімай.
Але і на вайне бывае інакш... Прызвалі аднаго віцебскага мальца ў войска ў 1944-м, пасьля частковага вызваленьня краю – акурат гадкі падасьпелі. Першы бой прыняў ён непадалёк ад родных мясьцін, можа, кіламетраў за сорак, і, неабстраляны, быў надта цяжка паранены. А палявы шпіталь наступоўцы загадзя абладзілі ў суседняй з роднай вёсцы. Дык маці, як прывезьлі небараку, пабегла да яго наўпрост, сьцежкамі, прыціскаючы да грудзей, нібы немаўля, мяккую, поўна насыпаную пухам падушку. Ведала ж: у шпіталі такіх нямашака, а ў тым пуху – і пяшчота, і спагада, і цеплыня, і стоены зычлівы сон з роднай рукі...
Паміж сьмерцю і сынам заўсёды ўточыцца матчына рука. Калі толькі падасьпее. І сьцісьне тую «плоскасьць» у шматок.
Мой сябра-скульптар у малалецтве жыў у аблозе нішчымніцы пад наглядам бабці. І ўжо тады адчуў сваё пакліканьне.
– Бабуля, купі мне пласьціліну, – прасіў ён раз-пораз.
– Унучак, а тады ж малачка ня будзе за што купіць...
– А мы вадзічкі пап’ём!
І на сьмерць – вадзічка, апошнюю смагу прагнаць, і на яшчэ няўцямнае даўгавечнае жыцьцё ў творчасьці.
Спачатку ня можаш зразумець маму ў яе велічнасьці, потым -– каханую жанчыну, у яе велічнасьці, потым зноў маму.
Маці і пры сьмерці думае пра сына ці дачку. Да апошняга імгненьня застаецца ў пажыцьцёвым пакліканьні.
Заўсёды даволі духоўнай прасторы, каб адчуваць свабоду слова. Бо яна, гэтая прастора, ня столькі звонку, колькі ўсярэдзіне цябе.
Хвароба лепш за ўсё дробіць чалавечы час на імгненьні.
Жаданьне пісаць бывае поклічным, як абавязак, калі ты хочаш перайначыць словам жыцьцё людзей, цэлай грамады. А бывае – непазьбежным і пры тым даволі слабым – калі ты наважыўся выштукаваць, абладзіць у прасьцягах уяўленьня свой сьвет ды засяліць яго ролевымі аскепкамі пачутых і ўбачаных людзей. Сьвет гэты, для цябе незаменны і неабавязковы адначасова, бо патанае ў Божым, як асабіста няўдала створаная Атлантыда.
Зноў і зноў ламаю асадкавыя пёры. Бывае, і бяз дай-прычыны ляціць з рук самапіска – ды ў падлогу, і абавязкова пёркам. Маўляў, аніякіх штыкоў ці чаго прыраўнянага да іх твайму роду ня дадзена, усё вострае па-сялянску скіравана ў зямлю.
Сузіральнік каханьня мала што пра сябе ведае. Усё больш пра жанчын... А калі пра сябе, дык у жанчыне.
Народ ня верыць сваім прарокам таму, што нехта прыдумаў уключаць іхняе слова ў школьныя праграмы.
Далікатная абраза: сказаць празаіку, які калісьці пісаў ці зрэдчасу піша вершы, што табе вельмі падабаецца ягоная паэзія.
Мужчынскія рукі на адзін градус халаднейшыя за жаночыя. Такі запас спакою, каб не выпярэджвацца ў жарсьці.
Праўда звузілася да перамогі ў палітычных гулях.
Кіно. Невысокі гаўбец навісае над столікамі кафэ, якія выстаўлены на вуліцы. За адным з іх п’е каву прыгожы мужчына. На гаўбец выходзіць яшчэ зусім маладзенькая красуня з тазікам бялізны ў руках – наважылася разьвешаць на сьвежым ветрыку. Позіркі іх сустракаюцца і, мусіць, ужо ня першы раз. І тут дзяўчына, хітра пазіраючы на спазнанага ўхажора, найперш вывешвае на вяровачцы вузенькія бялюткія трусікі. Своеасаблівы знак пераможнай здачы цноты. У жанчын усё, што ні вазьмі, пераможнае.
Ідзём з Петраком па прывакзальнай плошчы, трохі падвясёленыя півам, ахвочыя да неабавязковай гутаркі. І гэтым борзьдзенька скарысталася купка цыганак – абкружылі, пачалі прапаноўваць паваражыць... І, вядома, усялякім чынам вымантэчваць грошы. Мы жартаўліва і ў той жа час з пэўнай абачлівасьцю трошкі падтрымалі размову.
– Ты, па ўсім відаць, начальнік, – сказала пра мяне маладзенькая цыганка, пазіраючы на партфель, з якім у горадзе я амаль заўсёды. – А твой сябра хутчэй за ўсё аграном, – падоўжыла яна свой рэй.
Мы перазірнуліся з Петраком і хуценька пачалі разьвітвацца з чарнавокімі празарліўкамі.
– І як дазналіся, што аграном?! Як? – ня мог супакоіцца ўстрывожаны сябра.
І сапраўды, як? Можа, больш асьцюкаста растапырыўся ў ім піўны ячменны колас?
Бацька не даецца сьвядомасьці адразу завершаным вобразам. Мусіш дапаўняць, выладжваць у сугуччы са сваёй душой. Вобраз бацькі – трошкі. Бога-айца – амаль цалкам.
Ёсьць цэлая кагорта пісьменьнікаў, якія апавядаюць пра сваіх герояў на тле бядотнай нястачы, непазбыўнай нішчымніцы, скразной нядолі, ад якой нельга адкараскацца і праз стагоддзе. У такіх варунках і адбываюцца высокія духоўныя высілкі іх герояў ці, наадварот, падзеньне ў прадоньне чалавечай нікчэмнасьці. І вось што адметна: з вядомых мне такіх пісьменьнікаў большасьць –- габрэйскага паходжаньня. Нядаўна прачытаў і далучыў да іх Бернарда Маламуда. А згадаем Іцхака Лейбуша Пераца: раніцай, перад тым, як ісьці ў школу, брат і сястрычка плачуць -– адна цыбуліна на дваіх для падсілкаваньня падчас урокаў... Каму на гэты раз дастанецца?..
А наш Змітрок Бядуля з яго «Пяцьцю лыжкамі заціркі»... Як балюча-шчымліва.
Мусіць, габрэі вастрэй адчуваюць першаісную мяжу жыцьця – на ўскрайку галечы, дзе ружовыя мроі аблятаюць, як першацьвет на марозе...
Багатае ўяўленьне ў такой прозе падобна на вычварэнства, зусім натуральныя для яе – вастрыня перажываньня і суперажываньня. Вышэй і багацей уяўленьня тут – асабісты горкі жыцьцёвы досьвед.
У студэнцкія гады ў мяне быў сябра, які ледзьве зводзіў канцы з канцамі – бацькі мала чым маглі дапамагчы. Я часта пазычаў яму грошы, балазе, маці мая з паляводства пайшла ў цялятніцы, каб больш атрымліваць. Яўген вельмі проста дзяліў людзей на добрых і дрэнных: зажылісты, сквапны – дрэнны, шчодры, заўсёды гатовы дапамагчы – добры. Беднасьць дае прастату разуменьня людскога сьвету.
Яўген больш, чым я, любіў творчасьць Васіля Шукшына.
Шмат у якіх фільмах зьнятыя эпізодзікі з ліфтам.
Вертыкальныя, яшчэ і з выкарыстаньнем лесьвіцы. Напрыклад, узьнімаецца на ліфце злачынец, а паліцыянт з усіх ног, з усіх уздыхаў і выдыхаў, пераскокваючы цераз адну-дзьве прыступкі, зацята яго даганяе. Такім чынам лацьвей паказаць палкую рашучасьць у барацьбе са злачыннасьцю. «Вертыкальны варыянт» можна скарыстаць і дзеля паказу жарсьцевай напругі закаханага. Вось ён, не раўнуючы як той паліцыянт, даганяе ліфт з пакрыўджанай прысушніцай сэрца, з гарэзьлівай насьмешніцай ну і г. д.
Каб яшчэ больш устрывожыць гледача, можна паганяць кабіну з паверху на паверх, даць уволю набегацца добраму чалавеку, ці дрэннаму, напрыклад, забойцу, які наважыўся ў ліфце зьнявечыць сваю ахвяру.
Але мне больш даспадобы тэатральны варыянт, калі ўсё адбываецца ў гарызантальнай плоскасьці. Як на сцэне. А дзьверцы ж ліфта, асабліва вялікага, паволі сыходзяцца з бакоў, нібы тэатральная заслона, і зашчамляюць у нашай памяці якую-небудзь мізансцэнку.
...Кіно. У перапоўненым людзьмі ліфце ў шпіталі едзе па сваіх сумных справах сьмяротна хворы чалавек. Ён – невылечны жыцьцялюб, які ўмее радавацца кожнаму імгненьню. Астатнія – выпадковыя людзі: кабеты, мужчыны, занураныя ў свае клопаты, усе – надзвычай посна-сумныя, на тварах – закамянеласьць будзёншчыны, застыгласьць чаканьня невядомага. Наш герой, які стаіць на першым плане, адчувае гэта плечукамі, з прыкрасьці перасмыквае імі, нібыта паміж лапатак сьвярбліва прабягаюць мурашкі. Гэта доўжыцца колькі гнятлівых імгненьняў. На адным з паверхаў ліфт спыняецца. Выходзіць толькі асуджаны лёсам жыцьцялюб, і, пакуль дзьверы стоеныя ў сваіх гнёздах, прамаўляе:
– Ведаеце, у мяне ёсьць адна ідэя. Давайце сустрэнемся ў гэтым жа складзе, на гэтым жа месцы роўна праз год!
Такое разбурэньне лятучымі іскрынкамі гумару статыкі абыякавасьці...
Але ўсё дарэмна. Людзі нязрушна застаюцца ў сваёй непадуладнай аніякаму раскатурхваньню звыкласьці. Дзьверы зачыняюцца, а больш дакладна, тэатральная заслона захінае скамянелыя твары. Пакуль гэта адбываецца, міжволі думаеш пра раздробленасьць сьвету. Скрушна. А наш герой, які застаецца на скразьняку сусьветнай самоты, і тут разьдзімае ў сабе жарынку жыцьцялюбства:
– Ат, не прайшло, – прамаўляе з усьмешкай ды ідзе па сваіх справах.
Геніяльная сцэнка. Цалкам тэатральная. Радзімка тэатра на кінематаграфічным экране нязводная.
Як лёгка выдыхнуў пра сваё месца ў белым сьвеце Аляксандр Твардоўскі, які, дарэчы, лічыў сябе беларусам:
...был здесь и отметился галочкой.
Можа, трошкі і гульліва сказана, з ахавальнай самаіроніяй. Напэўна ж, ведаў чалавек, ня мог ня ведаць, што тая «галочка» не надрапаная цераз сілу цьвічком, а выведзеная зусім прыкметна, нібы фламастарам. Але ж якое абачлівае ўсьведамленьне абмежаванасьці нашых слоўных высілкаў!
Калі Аляксандр Салжаніцын апублікаваў у «Новом мире» сваю знакамітую аповесьць пра Івана Дзянісавіча, усхваляваны, узбадзёраны рэдактар Твардоўскі прапанаваў замачыць гэтую адметную падзею. Той жа рашуча адмовіўся: маўляў, некалі, час дарагі, работа чакае... Яму, Салжаніцыну, так карцела нават цаной свайго лёсу (замешаным у тым ліку і на вялікай крыўдзе) спраўдзіць прадчуваньне свайго прадвызначэньня. Я не кажу пра пакліканьне, бо ў сацыяльнай куламесе (гаворка ж не пра нацыянальную Богададзенасьць) ня можа быць прароцкай пакліканасьці, толькі – прадвызначанасьць. А ў ёй слова не азімае, на будучыню, а толькі – яравое, для прычаканай вясны. Ды яшчэ і трактар ня той, на якім лацьвей араць, а са сьпіцавымі «чырвонымі» душазгубнымі коламі... Выкрашыць, выламаць бы, выбіць – чаго б гэта ні каштавала(!) – хоць колькі тых сьпіцаў...
Вось па сутнасьці больш-менш (і толькі!) акрэсьленыя два полюсы літаратурнага быцьця.
У да ўсяго звыклага беларуса ўсё прасьцей.
Кульнём па чарцы, сябры?!
Жанчына-рэдактар – гэта незабыўна. Закручваеш вербальную куламесу, узьвіхурваеш кветкавы пылок словаў, каб з якога-небудзь новага апладненьня зьявіўся вобраз ці хаця б цень самачыннага сьвету. Дарма, што ня Божага, але ж таксама незаменнага...
А яна і кажа:
– Крывавата напісана... І накручана, трэба прасьцей, адсякаць усё лішняе...
А што лішняе? Тое, што ня ўкладваецца ў матрыцы такой абжытай рэчаіснасьці?
Жанчына-рэдактар, напрыклад, ні ў якім разе не прапусьціць праз сваю сьветапоглядную брамку твой опус пра рай. Яна проста ня верыць, што райскія купіны можна ўявіць, вымысьліць, таму што ўпэўненая: ніадкуль Адама з Евай не выганялі, рай як быў на зямлі, так і застаўся, трэба толькі ў чарговы раз пераставіць мэблю. І наогул, прыгожым пісьменствам займаюцца мужчыны, якія ня ўмеюць нармалёва жыць, гэта ў іх такі своеасаблівы комплекс – звужаць душу да плоскасьці паперы.
Жанчына-рэдактар – найгоршая каханка для пісьменьніка, штодзень будзе раўнаваць да Літаратуры.
І так, нібыта незнарок, спытае:
– Што ты, яшчэ адну кніжку сабраўся пісаць? Можа хопіць?..
Маўляў, якой трасцы, калі я пад бокам!
Але вось што дзіўна: кніга, якую адрэдагуе жанчына-рэдактар, робіцца куды больш пераканаўчай.
Жанчына-крытык падобная на маю жонку. Яніна любіць разгадваць крыжаванкі пасьля мяне – падабаецца ёй упісаць у вольныя клетачкі колькі словаў і гэтым пацьвердзіць: я трошкі разумнейшая за цябе, вось, зірні...
Жанчына-крытык прачытвае твор пісьменьніка і сваім артыкулам-водгукам даказвае аўтару, што ведае нашмат больш пра літаратурных герояў ды і пра яго самаго – таксама.
Яна, руплівіца, заўсёды шмат чытае кніжак, вельмі шмат, дык, ведама ж, куды больш разумнейшая за тых, хто іх піша.
Галоўнае, каб не ўпадабаўся каторы з пісакаў. Тады – бяда, «аб’ектыўнасьць» прападзе.
Жанчына-празаік... Пасьля гэтага словазлучэньня далей стасаваць слоўцы мне надта цяжка. Хіба дабавіць вось што. Як сказала, здаецца, Вікторыя Токарава, мужчына піша, трымаючы ў сэрцы і ў сьвядомасьці Бога, жанчына – любімага мужчыну...
Нам ня дадзена стаць упоравень з Усёмагутным, зразумець Пачатак Пачаткаў, падчас якога толькі і даецца няпэўным Слова.
Жанчына, якая аналізуе каханьне (а міжволі даводзіцца), усё адно што распускае вочкі свайго швэдара, да апошняга, і на сіверку рацыяналізму застаецца ў абдоймах дрыжакі. А якая ўжо тут жарсьць каханкі. Становіцца празаікам.
А жанчына-паэт (паэтэса, паэтка – полавае прыніжэньне, якое прыдумалі літаратурныя артадоксы) вяжа са словаў рэдкі швэдар сваёй жарсьці закаханасьці – на голае цела. Усё прасьвечваецца. Неатуленае жыцьцё пад позіркамі абачлівых і спавітых перасьцярогай. Словы ёй спадарожнічаюць, але не ратуюць.
Ведаю кампутар, але пальцы ня гнуцца, ня бегаюць па клавіятуры – далося сялянскае паходжаньне: з маленства ж учэпіста браўся за касавільна, ручкі плуга, чаранок рыдлёўкі, тапарышча і г. д., замест таго, каб ганяць тыя пальчыкі па музычных клавішах. Дык і маю.
Але і ўцеха ёсьць. Карунак тэксту, які вясёлкавым атрамантам пакрысе выцякае з асадкі, шчыльна і амаль бесьперапынна нітуецца з душой, дае ёй жыцьцё на чысьцюткім аркушы. Інтэгральная спалучанасьць замест дыскрэтнасьці клавіятурнага дзёўбаньня.
Мае тэксты, як сінічка, «дзяўбе» Жанета. «Сьляпым» метадам, механічна, не ўнікаючы ў сэнс – што ёй да маіх узрушэньняў (як, дарэчы, і многім іншым).
Але сёлета адзін аповед, вядома, пра каханьне, учэпіста залучыў сьвядомасьць Жанеты ў свае абсягі.
– А вы яго заб’яце? – спытала дзяўчына пра майго, прыкутага да цяжкога ложка літаратурнага героя.
– Вядома..., – з абыякавасьцю адказаў я, нібы помсьцячы за ранейшую Жаніну абыякавасьць.
– Тады я ня буду далей набіраць! – крыўдліва надзьмула вусенкі заўзятая прыхільніца хэпі-эндаў.
Касавільны, палюкі, тапарышчы...
У пісьменьнікаў-фантастаў няма будучыні.
Маё лецішча месьціцца ў вёсцы Сасноўка, а наступная па чыгунцы станцыя – Ноўка. Выходжу позьнім вечарам на платформу, а тры першыя літары не высьвечвае неон, толькі – «ноўка». Усё звычайнае і незвычайнае ў мяне – у словах: і радаснае зьдзіўленьне, і самота, і прадчуваньне таямніцы, і сама таямніца, і нават пераадоленьне прасторы.
Ці пачуў дзе (кіно), ці прачытаў: нос колеру чырвонага віна... І ўразіла мяне літаратурная спрактыкаванасьць аўтара выслоўя. Гэта ўсё адно што прыцягнуць увагу да сьцёртай капейкі, абнавіць яе вобраз. Усе ж звыкліся са стэрэатыпам: чырвоны нос – значыць піток, не адарваць ад бутэлькі. А тут нібыта пра тое ж, але так цнатліва-проста, нязмушана, без якога-небудзь прадбачаньня (нібыта) даўгасяжнасьці асацыяцый – «колеру чырвонага віна»... Трапнае параўнаньне. Дык яшчэ падумаеш, насуперак звыкласьці: пітушчы гэта чалавек ці не? Міжволі падумаеш. Старая асацыяцыя, у тым ліку і пры тваім удзеле, разбурана, як картачная хатка.
Паэт Давід Самойлаў сказаў, што наша рамяство ў праціраньні шкельцаў словаў. Асьмелюся дадаць: і ў пераліцаваньні старых палітонаў асацыяцыяў.
Гэты сьвет не пра нас. Гэта мы пра яго.
У канцы кастрычніка паплылі з сябрам са сьпінінгамі па Бярэзіне. А ўжо зазімак, з ночы ладны марозік – лёска ў вудзільновых кольцах замярзае... Але ж рыбацкая жарсьць шырэйшая за каляндар прыроды. Праходзім павароты, віры, адхукваем лёску, закідваем блешні – каб табе... І раптам на добрай глыбіні зачапілася мая прынада, падумаў, – за траву. Выкручваю лёску спакойна, без якога б там ні было душэўнага ўскалыху. Толькі каля лодкі заўважыў, што напятую струну трохі водзіць у бакі. Вось тут мяне кальнула – рыбіна! А праз колькі хвілінак кальнула яшчэ вастрэй: каля паверхні заблішчэў бакамі ладны судак (як потым высьветлілася, вагой без малога два кілаграмы). Затуліў у падсачак ды ўцягнуў у лодку царскую рыбіну. І зароў немачкі, каб падплываў Пятрок дзяліць, дарма што непароўну, радасьць. Да гэтага ж нам судакі не даваліся. Пару разоў садзіліся на трайнікі, але адчайна ўпарціліся і сыходзілі. Непаўторна наравістая рыбіна!
Дома раскаштавалі мы ўдачу пад добры напой, па-сьвяточнаму.
А праз дзень-другі патэлефанаваў сябра з Менску і паведаміў, што ў Сафіі выйшаў у сьвет таўшчэзны – на 700 старонак – том «Анталогіі беларускай прозы» і сярод твораў нашых выбітных пісьменьнікаў – маё апавяданьнейка «Амар». Вядома, я быў усьцешаны і нават не спытаў, на якой старонкавай глыбіні пасялілі майго тубыльца акіянскіх глыбіняў.
Дзьве радасьці зьліліся ў адну.
І нават зьявілася спадзяваньне, што які-небудзь чытач-балгарын падчэпіць майго «Амара» няхай сабе не з вялікай радасьцю, але бяз прыкрасьці, якая бывае, калі ўздымаеш са дна зборніка дзіравую літаратурную галёшыну.
Пятро Васючэнка... Не Пятрусь, не Пятрок, а Пятро. Колавы («о») працяг абяцае бясконцасьць літаратурнай дарогі.
У сваіх зацемках Пятро, бывае, скарыстоўвае даволі сумнеўную думку. Гэта ўсё адно што ў падмурак дома замест каменьня засыпаць пер’е. Але ж далей цагліны яго словаў кладуцца добра падагнанымі адна да адной шліфавальнай логікай. І нават выразаныя з антычнага мармуру цэлыя глыбавыя кубы. Атрымліваецца зграбная будыніна, ды яшчэ з выцепленым у адным з пакояў камінам – хочацца зайсьці, падыхаць паветрам, настоеным на прысаку часу. А на тое пер’е і забыўся век свой. У гэтым творчым спосабе «зашыта» ўсьвядомленая, ці не, абачлівасьць. Маўляў, урэчаісьнена ўсяго толькі літаратурная ява, прылучанае для гэтага слова – не з Пачатку Пачаткаў, а са сваго ўжытку. Лёгкае, як мара...
Прыехаў Пятро па справах у Віцебск. На другі дзень прызначыў сустрэчу маёй каляжанцы.
– Сьвятлана, – кажу, – вось табе ягоныя «Паны», папрасі, каб падпісаў. І каб менавіта – «Сірожу», як мяне клікалі ў маленстве.
Пятро пачаў з роспытаў: гэта яго дзецям? Дарослыя? Унукам?..
Відаць, не ўсьведамляе сваю кнігу як «чыстую літаратуру», якая не разьмяркоўваецца па ўзросьце. Дык на «Сірожу» так і не адважыўся. «Шаноўнаму спадару Сяргею Рублеўскаму са спадзяваньнем...» Ну і гэдак далей.
Вось такі ён, футарал і без таго зашпіленай на ўсе гузікі прадстаўнічай інтэлігентнасьці.
Падчас віцебскай паездкі Пятро ўсё ж завітаў у рэдакцыю нашай газеты. І мы парукаліся. Я не ўстрымаўся і падпісаў яму сваю кніжачку. Авохці, што пачалося!
Пятро блізка прыхінуў кніжку да сваіх акуляраў, пачаў ашчадна гартаць, чытаць ейную «метрыку». Здавалася, на ўсё забыўся.
Стаяў я воддаль і думаў: ніхто яшчэ так далікатна не трымаў у руках маё жыцьцё. І стала мілажальна на сэрцы... І заганарыўся, што я блізкі зямляк гэтаму праўдзіваму кнігалюбу, самаму праўдзіваму, якіх я бачыў у жыцьці.
Наступным разам падару яму, прыдумшчыку, цмока з радзіннага Лепельскага возера.
Стары рабін, які чыніў абразаньне Хрыстафору Калумбу, сказаў (паводле рамана Абеля Пасэ):
– Так, мы адзіны народ, завершаны ўручную!..
Вось і нам, беларусам, варта было б завяршыць сябе «ўручную» (крый Божа, не падумайце, што я маю на ўвазе якую-кольвечы фізіялогію, «удасканальваньне» цела). Усё пра мову, няўрэчную інакшым, зашчэмленую паміж дзьвюма плынямі... Але ж на глыбокім віры апынуўся наш Божы дарунак – трэба толькі ўсьвядоміць гэта.
А мама мая ня можа: не любіць «гаганьня», аднекуль зацеміла, што беларуская мова «дапатопная»... А тут яшчэ я пры выпадку, бывае, завяду сваё скрушлівае: маўляў, цяжка, ой, цяжка прабіваецца праз дзірвано абыякавасьці і грэблівасьці да роднага слова...
– А чаго ты тады ня пішаш па-руску? – пытаецца з сялянскай шчырасьцю.
– Не магу. Дрэва ж расьце натуральна, з усёй зямлі, а не ў цабэрачку, як фікус.
Мама задумваецца.
– Усё ж ад Бога... – пераходжу я ў неаспрэчную для яе прастору вобразаў.
– Я ведаю, у Вавілоне мовамі падзяліў людзей Госпад, – знаходзіць неаспрэчную спасылку мама. – Так яно...
Вось і выходзіць: у мове нічога ў нас няма «ўручную», а толькі – з Вышняй волі.
Не магу зразумець маміну моўную стылістыку – адкуль што бярэцца, ды яшчэ так нязмушана.
«На двары стала мяккая сьнегавіна...»
Шчыра кажучы, цяпер захацелася адрэдагаваць, напісаць ня «стала», а, можа, «лягла», «выслалася»... Куды мне! Менавіта ж «стала», узвысілася ў сваёй сьцішанасьці над паверхняй, запанавала.
З маёй дачкой, сваёй унучкай Веранікай, калі яна прыязджае ў вёску і колькі часу жыве там, мама «камшаецца». От жа, думаю, як трапна: камшаюцца нібы два Божыя аркушы паперы, каб выгінамі ды рабрынамі рознымі шчыльней прыляпіцца тэкстамі (чытай - сваімі душэўнымі старонкамі).
А якія ў мамы сьветлыя забабоны!
Калі трэба ў печы ці грубцы заліць запозьненую галавешку, перад тым, як папрасіць квартачку вады, абавязкова папярэдзіць: «Толькі чысьценькую нясі, на агонь трэба ліць толькі такую...»
Паставіў саганок з гарачай бульбай...
– Ня стаў на стол!
– Чаму?
– Краты панадворак рыць будуць.
Калі я бяру вадзіцу гатаваць гарбату, маці нясе сьвежае вядзерца, каб ня чэрпаў «ападоньне».
А ўвечары, толькі прыехаў на госьці, перасьцілае ложак:
– Сьпі на гэтай радабоці, здаравей, – разраўноўвае зрэбны сувой.
– Мама, – кажу, – каб ты ведала, як мне лёгка дыхаецца дома...
– Ведама ж, тут кожны куток з табой гаворыць...
А нефарбаваная, адшараваная ды прамытая цёплай вадзіцай столь прыхільна пуцяводзіць кожным сучком-згадкай, як ясныя нябёсы.
Гэтую зацемку я закараціў трохі ня так, як хацеў спачатку. Нашую неафарбаваную столь мама штораз шаравала, мыла, асабліва да вялікіх царкоўных сьвятаў, сама. А цяпер ужо ня можа – гады няўмольна бяруць сваё, саслабела. Прыехаў на адпачынак – павучыньне пад бэлькамі, шызы пыл на дошках... Нацеплілі вады ў вялізных саганах у печы, і я ўзяўся за анучы. І такой прыемнай падалася мне гэта работа. Да таго ж мама са свайго кутка так натхняльна адгукалася:
– Ты ж, як будзеш над іконкамі ў куце мыць, вадзіцу зьмяні, каб чысьцейшая была...
І пасьвятлела абалонка маёй душы, як тая столь. Ды яшчэ і паэтычны вобраз нарадзіўся: вось яно, маё высокае, самачынна праясьненае неба... Але нешта ўтрымала падчас пісаньня ад такой шчырасьці. Праўда, калі прыехалі на адведкі мае дочкі, не ўтрываў, распавёў ім пра свае пачуцьці ды вобразы. А мама ўчула.
– Ай, можа, ня трэба так казаць... – прамовіла ў задуменьні. – Хіба можна столь з нябёсамі раўняць?!
Яшчэ больш палюбіў я Радзіму, калі стаў плаваць па рэчках, балазе, на Віцебшчыне іх шмат. На рачной плыні найлепш адчуваеш сваю прылучанасьць да сусьвету, маеш шырэйшы кантэкст ня толькі візуальнага, але і душэўнага сузіраньня ці, калі хочаце, абмацваньня.
Для мяне шчасьце за паваротам, а не за бугром, як для колішняй маёй каханкі.
Згадваю ўражаньні дзядзькі Якуба ад наведваньня ў свой час Францыі. Наракаў класік: грыбоў няма ў Булонскім лесе (гэта ж не знаёмы да кожнай сьцежачкі бор пад Стаўбцамі), а ў Сене хоць бы адзін лешч...
– Ну, а як французская кухня? –не гублялі надзеі суразмоўцы.
– Якая там кухня... На пяць кілаграмаў пахудзеў...
А мама, калі гасьцюю ў яе, гатуе і гатуе мне клёцкі. З душамі вядома, а не маленькія, на малацэ, як робяць на той жа Меншчыне (у нас хіба што зрэдчасу).
Усё ня мог даўмець, адкуль у нашых людзей такая захопленасьць гэтымі клёцкамі. Складніц, відаць, шмат, у тым ліку і журботна-абрадавая – бяз клёцак жа не абыходзяцца ні на адных хаўтурах. Але самая простая, будзённая – трываласьць наедку.
Мама распавядала: калі яны, яшчэ маладыя жанчыны, ранічкай выходзілі на калгасную працу, дык выхваляліся адна перад адной, хто колькі клёцак зьеў...
– Я – аж восем... – казала суседка Тося.
Была ў гэтым выхваленьні і маладая бадзёрасьць, і просьценькая хітрасьць: маўляў, не сумлявайцеся, падсілкавалася як сьлед, ня буду адлыньваць у купе, пашчырую нароўні.
Мамін татусь Міхалка з Вушаччыны у свой час папярэджваў:
– Калі я, Ірына, прыеду да цябе ў госьці, каб булёну на стале не было! Май на ўвазе...
Усё проста: падавай стравы шчыльныя, сьвяточныя, каб пакрысе у добрай бяседзе напаўняўся шлунак, а ня тое, што адразу і спаўна наліць яго звыклай сялянскай стравай – абы прагнаць адчуваньне голаду.
Пісьменьнікі, якія зусім ня п’юць, почасту пішуць прыкметна горш, чым піткі. Надта напружваюцца, уважаючы літаратурную работу за даручаную звышай місію. А таго ня ведаюць, што ў вясёлых жылах і словы пульсуюць.
Ляглі мне на душу ў свой час, яшчэ ў юнацтве, вось гэтыя радкі рускага паэта Мікалая Ушакова:
Чем продолжительней молчанье,
тем удивительнее речь...
Вось і Валянцін Распуцін у адным інтэрв’ю сказаў: бадай, самая вялікая работа для пісьменьніка – маўчаць.
Маўчаньне – запаведная прастора часу.
У прыродных запаведніках ёсьць зоны абсалютнага спакою, куды па якіх бы там ні было прычынах нельга заходзіць чалавеку. Ніколі. Гэта немаведама якім чынам адчуваюць зьвяры. Ласіхі, напрыклад, калі прысьпее пара, зашываюцца ў гэтыя затулкі, каб нарадзіць свайго цяля.
У затулку маўчаньня нараджаецца слова. А на людзі яго трэба выносіць на руках, як немаўлятка.
У пару малалецтва быў у маёй вёсцы каваль з дзіўным імем Баніфат. Украінец, які прыбіўся да нашага берага.
Мы, падшыванцы, балазе было дазволена, стаялі шчыльненька ў кутку маленькай кузьні і лавілі кожны рух захінутага ў скураны хвартух Баніфата. Снапы іскраў, шыпеньне зачырванелага жалеза ў вадзе, вясёлы грукат кувалды і малаткоў, змушанае сапеньне паддуўнога меха – усё абяцала чарадзейства, і адначасна самім ім і было.
Што я, малы, мог ведаць пра маўклівага Баніфата?
А вось жа на дзесяцігоддзі ў памяці засталася найвялікшая для мяне ягоная непаўторнасьць – імя Баніфат.
Баніфат! – нібы цяжкая кувалда б’е па спружыністаму лісту жалеза, і ён адгукаецца працяглым поклічам, усім сваім цяжарам дрыжыць на таўшчыні часу, на пераломе на разадзьмутага «ф-ф-ф»...
Не прапашчы чалавек, калі ад яго застаецца імя, няхай сабе і ня ўслаўленае, няхай сабе вось так, на аблюбаваным ускрайку Логаса.
Мой аднавясковец Міхаіл Арцёмавіч быў перадавым чалавекам: раней за ўсіх асвоіў першы ў калгасе камбайн, чытаў шмат газетаў, «разьбіраўся ў палітыцы», заўзята парыўся ў лазьні, адчайна выпіваў і любіў гаварыць «фігуральна».
Вось і сваёй састарэлай суседцы Анісьсі, падахвочаны самагонкай, заляпіў аднойчы:
– Хочаш, я скажу табе праўду?
– Ну скажы, Мішачка, скажы...
– Падлюка ты, Анісься, у обшчым маштабе...
– Няхай сабе, няхай сабе і падлюка, Мішачка, – як мага спакайней адказала хітрамудрая бабуля – абы адчапіўся.
Даўно гэта было. І вось сёньня, як ні дзіўна, я задумаўся над гэтым недарэчна-неабавязковым і даволі сьмешным дыялогам. Бо і ў ім, як мне здаецца, пад сподам няўцямнага можна знайсьці... логіку. Маўляў, у мяне, Анісься, да цябе, як да суседкі, няма і якога каліва папроку ці дакору, усё ў нас ладком ды радком, але калі ўзяць «обшчы маштаб», ты ўсё ж, як ні круці, – падлюка. Бо «обшчы маштаб» паглынае нават абсалют сумленьня з усімі яго заснаванымі стагоддзямі патрабавальнымі запаветамі.
З гадамі, хоцькі ня хоцькі, а раз за разам дакараеш сябе: тады ўчыніў трывожна-сарамлівае, тады – неабачліва прыкрае, тады – дурнотнае, тады, тады, тады...
Падлюка ў «обшчым маштабе»...
Дзіўна даецца мне гэтая частка літаратурных дзёньнікаў. Быў вельмі цяжкі год, чаго каштавала адно зацягнутае з розных прычынаў выданьне кніжкі... А не магу ж пісаць, пакуль не зацісну ў вокладкі адмераную частку жыцьця. Натура... Дзякаваць Богу, ужо трохі ачомаўся, прыехаў на адпачынак да маці ў родную хату, пакрысе заглыбляюся ў стос чыстых аркушаў, нібы заходжу ў халаднаватую ваду падчас купаньня. Асмельваюся... І адметна: ня шчыльненька засеў за стол, не абапёрся трывала на свой «варштат», а прымасьціўся бачком, закінуўшы нага за нагу. Так і пішу штодзень. І, гартаючы свае нататнікі, пакрысе адцэджваю больш вартае ды лаўлю сябе на просьценькай думцы: дзёньнікавае куды слабей сашчыльнена з уяўленьнем, чым арыгінальны твор, патрабуе абуджэньня, хоць якога перажываньня, абнаўленьня ў душы. Ці замаруджваньня ў стваральным часе, баўленьня яго ў яшчэ няспраўджаным тэкставым замесе. А гэта прыкметна зморвае. Дык і прыхінаешся да стала бачком, нібы раённую газету пачытаць, а не, скажам, вершы Віктара Шніпа.
Што хочаш рабі са мной, чытач, а нязводна буду пісаць пра нашыя лепельскія клёцкі – няхай толькі патрапяцца мне якія-небудзь новыя зьвесткі пра гэтую культавую страву ці ўражаньні апануюць.
...На Дзяды бяз клёцак – аніяк. Узяўся дапамагаць маме рабіць душы – здрабняю сякеркай мясца, падсыпаю насеньне кропу ды іншыя прыправы і, вядома, гутару са сваёй родненькай, якая тым часам ладзіць дзярэньне. Калі падрыхтаваў начыньне, вырашыў і душы сам зьляпіць.
– Ці вялікімі іх рабіць, вось такімі? – пытаюся ў мамы.
– А гэта як багаты, хоць з кулак, – адказвае. – Даўней і маленькімі абыходзіліся, дзярэньнем тады таўсьцей абгортвалі. І наядаліся. Колькі ўжо ў цябе? Толькі пачаў. Васемнаццаць рабі, у гэтую каструлю акурат столькі лезе. Хаця, не. Дваццаць. Упіхнём. Можа, госьць які надыйдзе...
Вяртаюся з работы. Каля дома сустракае ўжо падвясёлены вечаровым півам сусед:
– Васільевіч, у мяне да цябе два пытаньні.
– Ну, давай...
– Ты ж па ўсёй вобласьці езьдзіш... Скажы, дзе грыбоў пашукаць? І на якім возеры рыба клюе?
Нікога не люблю гукаць у лесе. Асабліва – жонку.
Пісьменьнік хоцькі-няхоцькі пакрысе становіцца могілкавым кладбішчам сваіх задумаў.
Празаікі – гэта працьвярдзелыя ад раньняга жыцьця паэты.
Сьвет ірэальны, кніжна-прыдуманы па сваіх абсягах, відаць, ня меншы за Божы. Шкада, што і там, і тут заглыбіўся так ненамнога. А час падціскае.
Зусім не прываблівае мяне дасьледваньне ў мастацтве вытанчанасьці нялюдскасьці, вычварэнскіх выкрутасаў зламысьніцтва... Нецікава.
З гадамі больш за ўсё прыемна зьдзіўляе і натхняе непаўторнасьць чалавечай дабрыні, узыходжаньне да яе вышыняў – як самы адметны і плённы творчы шлях. І сам яго ўвесь час намацваеш і, калі патрапляеш, радуешся, як дзіця, якое бяжыць босымі ступакамі па цёплай сьцежцы.
Не рабі вялікі запас, каб не сказалі: ну, гэтага табе хопіць да самай сьмерці!..
З гадамі губляеш аблуду жыцьця – і яно робіцца куды менш цікавым.
Рэцэнзія ад мамы, падчас тэлеперадачы: «Не настаяшчая яна арцістка... Па выхадцы відаць – як вялая...»
Жанчыны ямчэй спакушаны спавівальнасьцю асалоды і нават уважаюць яе за браму ў Эдэмскі сад. Цьверазеюць, калі не праточваюцца. Для мужчынаў гэтая асалода – усяго толькі дзівосная, п’янючая прыкмета тутэйшага жыцьця.
Усё чалавечае жыцьцё, асабліва юнацтва – успаміны пра згублены рай.
Прарочае слова – азіміна, усе астатнія – пасьпешлівая ярына...
Мікалай Рубцоў напісаў:
Я забыл, как лошадь запрягают,
И решил ее позапрягать...
Но они неопытных лягают
И до смерти могут залягать.
А я яшчэ ў школьным малалецтве, калі летам трошкі падзарабляў у калгасе, раптам праясьнена адчуў: каб ня блытацца, трэба на ўсё жыцьцё запомніць, як запрагаць каніску. Галоўнае ж у гэтым – правільна закласьці дугу... І запомніў: падводзіш буланчыка мордай да клеці, а там усьцяж сьцяны на драўляных штырах хамуты, сядзёлкі, дугі, кожная на сваім месцы. Заводзіш коніка ў аглоблі (на двары ў радочак – калёсы, брыкі, гарбаркі) і закладаеш дугу справа. А ўсё астатняе, як па нотах. Важна добра засупоніць хамут ды ўзвысіць церазьсядзельнікам аглоблі.
Вядома, можна ўсё запомніць і па куды прасьцейшай схеме. Напрыклад, зусім ня згадваць ранішнія мужчынскія галасы, тузаньне коней на тым брыгадным двары... Але ўсё мне гэта міла, як і само дзяцінства і далучэньне да дарослай справы. Бацькоўскай. Усё ж такі пажыцьцёвая памяць павінна быць карэністай.
Столькі гадоў прайшло, а не праходзіць адчуваньне таго, што простая сялянская навука патрэбна мне і сёньня. Нават калі болей ніколі яе не скарыстаю. Яна фундаментальная, незаменная, як прадвызначанасьць лёсу. Нездарма ж мне наканавана быць не паэтам, як раней заманулася, а празаікам.
Не забуду, як на пісьменьніцкім зьезьдзе, калі выбіралі літаратурнае начальства і закіпалі нікчэмныя жарсьці, дзьверы расхінуліся, і ў залу гамонка ўвайшоў Анатоль Сыс. Рукі як мага ўшыркі, у адной – заціснута ў кулак пузелістая бутэлька з недапіткам. І грамазычны голас: прапаную сябе ў літаратурныя верхаводы! Наўкруг абурыліся, зашыкалі: вон!..
Калі Анатоля ня стала на гэтым сьвеце, мне згадаліся даўнейшыя павучаньні аднаго сьвятара: «Як давядзецца ноччу ісьці па лесе, каб адагнаць страх, расхініце ўшыркі рукі, крыжовай перакладзінай іх трымайце... Адчуеце напаўняльную сілу».
Сыс, мусіць, адчуваў яе несьвядома, хоць і не выпускаў з рукі бутэльку. З такім адчаем, адганяючы дакучлівы страх, ён фанабэрліва абвяшчаў сябе самым высокім дрэвам у людскім лесе. Але выгукнуў у свой час і абачлівае: «Пан лес!»
У нашай вёсцы кажуць:
– От Васіль (Пятрок, Цімка і г. д.) столькі работы за сваё жыцьцё перавярнуў. Столькі работы...
Нібыта і нязграбнае, але вельмі трапнае слова – «перавярнуў». Столькі зямелькі адвалам плужка перавярнуў, столькі пластоў, капешак сена, валкоў збажыны, ды і самаго зерня на таку, бярвеньняў, дошак і г. д.
Пераварочваю сьпісаны аркуш...
Адам быў і будзе першым ва ўсіх жанчын на сьвеце. Усё яны помняць!..
Заўважыў, што ўжо не пішу, а пражываю на аркушы некаторыя свае тэксты. Відаць, такім чынам ашчаджаю адмераны лёсам час.
Неба плача аблачыннымі парушынкамі. Яны трапляюць табе ў вока і выходзяць сьлязьмі...
Люблю кухарыць. На кухні ні на каго не крыўдую, супакойваюся, забываюся на стрэс, не адчуваю сябе адзінокім, бо ведаю, што неўзабаве да мяне далучацца ці сямейнікі, ці сябры... І пачуваю сябе шчасьлівым беларусам, бо заўсёды поўна насеньня кропу, кмену, каляндры і, вядома, клубняў невыводнай бульбы... Насыпаю ўсяго поўна, перамешваю і пры тым згадваю параду Далай-ламы: у каханьні і кулінарыі дзейнічайце на злом галавы!
Чаму ў каханьні я больш абачлівы?..
Кожны раз з расой на кветках праступае лоск адміраньня.
Колькі разоў я меў жанчын, якія прыраўноўвалі мяне да пані Літаратуры. Як да звабнай суперніцы. А каб пачытаць што-небудзь услых, зьдзівіць сваёй душэўнай вытанчанасьцю –- і думаць забудзься, калі ня хочаш, як каламуць са дна, узьняць раздражнёнасьць, а з ёй і расчараваньне звабніцы.
А ў славутым Булгакаўскім рамане Маргарыта, калі бегла, прачытала колькі старонак каханка-літаратара, захоплена – вочы гараць, вусны дрыжаць – прамовіла: ты Майстра!
І дадала: толькі працуй хутчэй!
Вось такія атрымаліся ў яе завочныя сяброўскія заручыны з пані Літаратурай.
Адным словам, фантастычны раман. І Майстра, і Маргарыта маюць адзін правобраз – Міхаіла Булгакава.
Я больш памятаю з будучыні, чым з мінулага. Дык з гэтай прычыны ня дадзена напісаць гістарычны раман ці хаця б аповесьць. Але чаму так зацята не люблю фантастыку?..
Адзін паэт, а яшчэ, як ні дзіўна, і літаратурны менеджэр, сказаў у мой бок: каб пашырыць вядомасьць, трэба напісаць раман. І сам ведаю, але за напружанай штатнай працай ня маю дастаткова вольнага часу і на апавяданьні-карацелькі, а тут жа трэба ўзвышаць будыніну з цяжкаўздымных камянюкаў, ці з камлюкаватых, набрынялых жывіцай бярвеньняў. І чаму людзям карціць падоўгу жыць у тэксьце і тэкстам? Чаму недастаткова лёгкага, нязмушанага гасьцяваньня за кубачкам гарбаты? Пісаць коратка, мусіць, усё адно што абдзяляць чалавека на маючае адбыцца, падкарочваць ягоны век...
Трэба, трэба пісаць раман! Але ж часу... Ня кажучы ўжо пра талент.
А вось жа якія сьціслыя Евангельлі...
А якія бываюць глыбокія афарызмы...
Напісаць бы на старой паперы жыцьцятворны манускрыпт для свайго народу...
Так я думаю. Абы ня думаць пра раман.
Госпадзе, як я дагэтуль ня ведаў французаў! Як нам замінаюць розныя шырока растыражыраваныя клішэ... Вытанчаныя палюбоўнікі, ласыя гурманы... А яны ж, бадай, самыя зацятыя ў сьвеце рыбаловы! У паддзёвачках, гумавіках, зьлінялых на сонцы кяпурках сунуцца і сунуцца штодзень уздоўж рэк, рассаджваюцца па берагах азёр, выходзяць на хісткіх катэрах у мора... І ніколі ня маюць расчараваньня! Спаймае каторы зусім маленькую рыбінку і ўсё адно цмокае языком ад задавальненьня:
– Такая маленькая, зусім маленькая, але такая прыгожая! Надзвычай!
І далікатна, з рук выпускае аточанае плаўнікамі стварэньне на струменістую волю.
А можа, і знарок так кажа, дзеля суцешлівасьці: маўляў, нездарма бавіў час – прыгажосьць спаймаў, а гэта ня горш, чым наедак.
А то і без адной рыбінкі дамойкі сыходзяць. Шчасьце ад гэтага не залежыць.
Прыемна, што трошкі на такога француза падобны і я.
З усіх хваробаў толькі адну выбраў бы сам – марскую. Каб душу палекаваць...
У дзяцей менш грахоў, чым у бацькоў. А мы іх вучым, вучым...
Пражывалі жыцьцё, перажывем і сьмерць.
Адна жанчына, якую я кахаў, дастаткова мелася і з іншымі мужчынамі. А я ж праз яе адлюстраваўся, адбыўся, вызначыў месца сваёй душы ў людской супольнасьці. Усё было так непаўторна. У тым ліку і таму, што яна аднойчы сказала: толькі з табой я адчула сябе жанчынай.
І чаму ж мне так хацелася, каб пры нашай даверлівасьці і шчырасьці каханая расказала, а як было з тымі, чаму ж яны так ня спраўдзіліся?
Ну што за дзівак чалавек! Нават самага шчымліва-інтымнага, непаўторна-асабістага яму недастаткова для метафізічнага спраўджваньня на гэтым сьвеце. Абавязкова патрэбна людское пацвярджэньне. Няхай сабе і зусім прыкрае, зусім неабавязковае.
Чым лепш пачынаеш пісаць, тым больш стрыманымі становяцца сябры-літаратары.
Жанчыны любяць гумарлівых, вострадумных мужчынаў. А нас такія жанчыны (гумарлівыя і вострадумныя) даводзяць да разгубленасьці.
У сталіцах, дзе шмат уладна-дзяржаўных будынкаў, мне няўтульна. Пачуваеш сябе абдзеленым на адзіноту.
Як удумліва знойдзенае літаратурнае прозьвішча – Зілаў! Зусім выразна акрэсьлена асацыяцыя з абрэвіятурай аўтамабільнага заводу, але яна не ўзьнікае. Наадварот, як толькі крыху заглыбішся ў твор, міжволі пачынаеш адчуваць поўную адпрэчанасьць ад просьценькіх, па ўсяму відаць, наўмысна пазначаных асацыятыўных повязяў. Падманлівыя яны! І зьвяртаеш увагу: прозьвішча аўтара гучыць нібы ва ўнісон – Вампілаў...
Чым больш ахоплены якой-небудзь аблудай, тым паўнейшым на радасьць здаецца жыцьцё. Спазнаную існасьць сьвету хочацца перачакаць, як дрэвы бяз лісьцяў...
Мама давяраецца сябру «па сакрэту», каб не пераказваў мне – крый Божа, пакрыўджуся:
– У Сяргея новая кніжка больш глыбокая, чым папярэднія. Але ж у яго ў кожным апавяданьні п’юць. Цяпер жа з гэтым боруцца... Ды і людзі могуць падумаць: па ўсім відаць, і сам ты піток, малец.
У матулі і ў прасторы літаратурна ўяўленага сыноўскі нагляд за мной. І, вядома ж, перасьцярога: усе «боруцца» з зялёным цмокам, а ён, атрымліваецца, насуперак дзяржаўным захадам. І слоўца не павінна быць «проці ўласьці»!
Патэлефанаваў маме, нечакана, дык першае, што яна сказала:
– Зараз, сынок, толькі хлеб у роце даем.
І мяне адразу падвесяліла гэтая ненаўмысная дакладнасьць: ня ўвесь хлеб, што на стале, а толькі той, што ў роце, маўляў, зараз пагамонім...
А потым сэрца сьцялася мілажальна: у мамы ўсё яшчэ добра ў памяці гады, калі хлеб быў галоўным наедкам. Вось і напішы тут «ненаўмысна»...
Толькі крывадушнікі адразу, лёгка адказваюць на жаночае пытаньне: «Ты мяне кахаеш?» Яно ж заўсёды недарэчнае. Калі кахаеш, – няма патрэбы пра гэта казаць – пацалуеш, прылашчыш... Калі не, сумеешся: і чаму яна змушае да няшчырасьці?
А ёй усё хочацца і хочацца атрымаць правільны адказ словамі.
У жанчыны свой сьвет нараджаецца ў жываце. Ёй даволі падабенства з Усюдыісным праз вузкае. А мужчына мкнецца самачынна ўвасобіць высокі Узор цалкам. Больш за ўсё прыгнечваюць няўдала атрыманыя копіі фрагментаў. Пра цэлае і думаць не выпадае.
Зарок: ніколі не гавары з каханай жанчынай пра палітыку і не чытай ёй сваіх твораў. Нават урывачкаў.
Сон у юнацтве – вымушанае, але лёгкае запавольваньне ў несьвядомасьці, каб не пераблытаць дні; у старасьці – ціхая, хоць і амаль урачыстая, шчасьліва спланаваная сустрэча яшчэ аднаго дня.
Хто доўга і ўпарта лечыцца, той доўга й жыве.
У абкладны дождж сьцішана, нерухома, нібы агаломшаныя, стаяць пад цуркамі імклівых кропляў антылопы, алені, буйвалы, каровы... Мусіць, слухаюць, як расьце трава... Ніхто ня можа пражыць на сьвеце бяз музыкі.
Уільям Шэксьпір і Мігель Сервантэс памёрлі аб адзін дзень – 23 красавіка 1616 году. Усё адно як наўмысна ўчыненая для чалавецтва прыкрасьць.
Як неабачліва напісаў Ігар Бабкоў: «Мы ўсе пачатыя ўначы...» Ой ня ўсе церпяць да ночы, ой ня ўсе!
Калі буду паміраць, дай Божа, дзеля палёгкі ўспомніць пажадна-сьпешныя любошчы ў сумёце, сьнежнай ноччу ў бязьлюдным парку... І тое, што было зусім ня холадна. Зусім.
|
