Людміла Рублеўская

_____________________ Забіць нягодніка, альбо Гульня ў Альбарутэнію. Раман-інструкцыя (Заканчэньне) Заканчэньне. Пачатак раману чытайце ў №2 (33).	Па-за гульнёй-1 Вяртаць з небыцьця вас ня варта… Вядома, ня варта… Вы ў неба сплылі — і забыліся нашых балотаў, Дзе вуліцай вузкай начная праходзіла варта, Дзе крылы даюцца — ды лётаць чамусь неахвота. Сьцяну, быццам воспа, пабілі расстрэльныя кулі. Выбоіны бачна — а кроў пасплывала з дажджыма. У жоўтым пясочку паэты і каты паснулі, І шашаль да німбу залочаных зьеў херувімаў. У тэчках са справамі сьледчымі сьпіць Незалежнасьць, Між шчырых даносаў, нібыта між скураў зьмяіных. Рукою, да мура прыбітай, напішуцца вершы. І Бог Беларусь пералепіць з палепшанай гліны. Пад нашымі нагамі, на аблезлай падлозе дому ля могілак, тварам уніз ляжаў чалавек у доўгім чорным паліто, у бліскучых новых ботах з “гармонікам” і зблытанымі цёмнымі валасамі. Даліла пераможна ўзьнялася, абапіраючыся рукой аб сьцяну. — Цяпер… усё… скончана. — Гэта хто, Скаловіч? — ашаломлена прамовіў Макс. — Што ты нарабіла? — Тое, што не змаглі вы! — прагаварыла зьняможаная, але шчасьлівая Даліла. Яе зялёныя вочы зьзялі, як у амазонкі, што ўсадзіла стралу ў лыт­ку старажытнага грэка. — Я зьмяніла час. Цяпер у жніўні трыццаць трэцяга няшчасная ігруша нікога не сьцебане па твары! — Ідыётка! — Макс відавочна не лічыў патрэбным далікатнічаць.— Як ты магла! Успомні маю лічбавую камеру ды мабільнікі! Ты ж забіла яго! Мы ўсе схіліліся над прыхаднем з іншага часу. У мяне мімаволі вырвалася: — Ну і сьмярдзіць! — Ён не з салону прыгажосьці, а з турмы, — пагардліва патлумачыла Даліла. — Прывід Эдмона Дантэса да ягонага пераўтварэньня ў графа Монтэ-Крыста, — скрозь зубы прагаварыў Генусь, датыкаючыся да непрытомнага няўпэўнена, нібыта да шкла з трэшчынай. — Пераварочвайце яго. Асьцярожна. Калі шчыра, я баялася ўбачыць замест твару нешта пачварнае. Але твар быў звычайны… Хаця гэтае вызначэньне не падыходзіла да аблічча Скаловіча. У параўнаньні з тым, якім я бачыла хіміка апошні раз, падчас яго размовы з Антанінай, ён схуднеў, цёмная шчэць надавала яшчэ больш змрочнасьці рысам, глыбокая складка між броваў нібыта падоўжылася, а валасы выглядалі, быццам іх уладальніка рыхтавалі на ролю першабытнага чалавека, які жыў да вынаходніцтва расчосак і мыцьця галавы. Тым ня менш пабояў і драпінаў на твары не было бачна. — Жывы! — са зьдзіўленьнем і трывогай прамовіў Макс, намацаўшы пульс хіміка. — Але як жа гэта? Мы ж нават паперкі не маглі адтуль вынесьці! — Значыць, яму было прадвызначана пабыць тут! — упэўнена сказаў Едрусь. — І невядома, дарэчы, колькі ён тут прабудзе. І ўвогуле — чалавек у непрытомнасьці. Давайце здымем з яго гэта піжонскае паліто ў стылі готаў. Я дрыжачымі пальцамі пачала расшпільваць дробныя гузікі. — Вошай не набярыцеся! — гукнула Даліла, якая сядзела на падлозе, прыхінуўшыся да сьценкі.— Калі гэты не памёр — дык і вошы маглі выжыць. Мае рукі яшчэ больш затрэсьліся, так што гузікі пачалі высьлізваць з пальцаў. Едрусь узяўся дапамагаць… Тое, што адкрылася пад паліто, змусіла ўсіх здрыгануцца. Едрусь прысьвіснуў, Макс вылаяўся… А мяне ледзь не званітавала. — Даліла, тут медык трэба… — здушаным голасам вымавіў Генусь і адвярнуўся. Амазонка з падрыхтаваным сярдзітым выразам на твары падышла… І пабачыла тое, што і мы. Пад дыхтоўным паліто Скаловіч быў апрануты ў адныя падштанікі. І тыя парваныя і спрэс у закарэлай крыві. А як выглядала цела — гэта я і цяпер успамінаць не хачу. Не білі прафесара, напэўна, толькі печчу. А шыю апярэзваў чырвоны шнар, нібыта душылі дротам. Такі ж сьлед — на запясьцях. Бліскучыя боты аказаліся таксама бутафорыяй — усьцягнутыя на босыя ногі, чорныя ад бруду і крыві. Даліла адразу перамянілася — пачуцьцё абавязку. Хоць, напэўна ж, было ёй самой нядобра. Самі ведаем, як гэта. Але яе адрывістыя загады надалі нашым дзеяньням армейскую зладжанасьць і хуткасьць. Калі чалавек, які даўно павінен быў быць спарахнелым мерцьвяком, ляжаў на ложку, вымыты, абмазаны лекамі, перабінтаваны і апрануты ў адносна новы фланэлевы халат з жоўтымі зайчыкамі на блакітным фоне (застаўся ад Разаліі Іванаўны, а нічога лепшага не знайшлі), Даліла строга, як вынік фінансавай праверкі дзяржкантролем чарговай дробнай фірмы, абвесьціла: — Зламана два рабры. Ну, можа, і ў другіх рэбрах ёсьць трэшчыны — ня ведаю. Галоўнае, каб ныркі працавалі… Бо сьляды на сьпіне — быццам дошкай прыклаліся… Ці трубою. Там-сям невялікія нагнаеньні, гэта зажыве. Акрамя звычайных ран, ён яшчэ і пакусаны. Сабакамі цкавалі, ці што? І кіпцямі драпалі… Вялікіх унутраных пашкоджаньняў не заўважаю, хаця я ж ня доктар. Я ўкалола антыбіётык, а паколькі ў гэты арганізм антыбіётык не трапляў раней ніколі, то — спрацуе. Ну, і яшчэ… Яму па­трэбная сьпецыяльная дыета. Пакуль што прынясу з працы кропельніцу… Будзем даваць глюкозу. Я мімаволі зірнула на нашага госьця. Спалучэньне бледнага твару з кручкаватым носам і фланэлі ў зайчыкі выглядала хутчэй недарэчна, чым сьмешна. — А калі ён усё-ткі памрэ? Даліла паціснула плячыма. — Дык ён жа і так памёр. Самае галоўнае было — каб ніхто не даведаўся, што ў доме ля могілак ляжыць непрытомны чалавек без дакументаў. Суседнія дамы “прыватнага сектару”, у прынцыпе, стаялі далекавата. Даліла ні з кім з суседзяў не кантактавала — або алкашы, альбо бізнэсоўцы, што выкупілі дамкі ў згаданых алкашоў і на іх месцы збудавалі свае шыкоўныя вілы. Бізнэсоўцы амаль усе выглядалі гэткімі ўсходнімі баямі, так што ніякіх стасункаў з імі быць не магло. З дакументамі на хату ўсё даўно ўладжана — Даліла, адзі­ная спадчыньніца, спраўна плаціла за сьвятло, ваду, газ ды іншыя даброты, якія прадастаўляла хаце на могілках шчодрая дзяржава. Адно выклікала непакой: пару разоў наведваліся нейкія мужчыны ў касьцюмчыках з тэчкамі пад пахамі. Распытвалі, хто прапісаны, ці адна Даліла тут жыве, ці не зьбіраецца прадаваць дамок… І нават нешта намякалі пра падазроныя абставіны сьмерці былой гаспадыні. Раён прэстыжны, цэнтр. Хата-развалюха каштоўнасьці не ўяўляе, але ж ахвочых атрымаць гэты кавалак зямлі шмат. Каб яны яшчэ ведалі, што ў дадатак да гэтага кавалку! А з дадаткам атрымалася цікава. Не працаваў ён. Макс спрабаваў на наступны ж дзень па зьяўленьні Скаловіча Туды прайсьці — і толькі аб сьценку стукнуўся. Зачыніўся ход. Як клетка, у якую пасадзілі паддосьледных трусоў. Часам мне нават хацелася паўглядацца ў столь і пашукаць гіганцкае вока назіральніка. Як мы ні чакалі гістарычных зьменаў вакол, нічога не заўважалі. Жалезны крыж з масянжовым вяночкам над унукам Касіянава Севам стаяў, як і раней. Ні літары ў энцыклапедыях ня зрушылася. Ні адной паперкі ў архівах. І самае застрашлівае — паўсюль напісана, што Скаловіч быў расстраляны ў 1934-м. А мы ж скралі яго, калі верыць зьвесткам пра час сьмерці Зьмітрака Кадуры, у траўні 1933-га… Генусь сьцьвярджаў, што гэта таму, што насамрэч мы падарожнічаем ня ў той трыццаць трэці, які ўсе ведаем, а ў ягоны цень, астаткавы сьлед, марэньне… Макс разважаў на тэму шматварыянтнасьці гісторыі. Магчыма, у нейкай — іншай — Беларусі і зьмянілася нешта ад зьнікненьня Скаловіча. І Разалія Іванаўна Касіянава дзесьці жыве са сваім мужам Усеваладам Касіянавым і гадуе ўнукаў. А я была згодная з Едрусем. Гісторыя зрабіла маленькую пятлю на сваёй трасе. Яе кола толькі трохі збочыла на няроўнай дарозе. Скаловіч у любое імгненьне можа вярнуцца. Як вярталіся мы ў свой час. Пытаньне: што рабіць, калі ён раптам апрытомнее? Скажаце, нічога страшнага? Едрусь думаў па-іншаму. Мы вандравалі ў мінулае, якое і так добра ведалі. А вось вяртаецца з будучыні ў свой час гэткі Настрадамус, які можа прадказваць падзеі і вынаходніцтвы… Другую Сусьветную, сьмерць Сталіна, узьяднаньне Усходняй і Заходняй Беларусі, гібель Купалы ў гатэлі “Масква”, Хатынь і Чарнобыль… А то яшчэ — ён жа вучоны! — змайструе ў сваім трыццаць трэцім атамную бомбачку ды ірване ворагаў сваіх. Карацей, ачуняе Скаловіч — ніякай інфармацыі не даваць! Сьветлую будучыню не паказваць! Ніякіх сотавых, тэлевізараў, кампутараў… А што з ім у такім выпадку рабіць? Ня ведаў ніхто. Падазраю, што ўсе мы былі ўпэўненыя, што тым і скончыцца. Паляжыць непрытомны — і аднойчы зьнікне. Гэтак жа нечакана, як зьявіўся. У нас жа няма для яго “цудадзейнага Электуарыя па шэсьць пенсаў за пінту”, якім ў шаснаццатым стагоддзі ратавалі паміраю­чых. Па-добраму, яго б у бальніцу, у рэанімацыю… Адна Даліла ўпарта ня верыла, што яе высілкі дарэмныя. Можа, праз месяц нешта зьменіцца… Праз год… Скаловіч не павінен вярнуцца! Часам мне падавалася, што мая сяброўка кідае на хворага крыважэрныя позіркі. Думаеце, я перабольшвала? Не было ў мяне пэўнасьці, што мы не пераступім “мяжу ягняці”... Гэта калі ператвараешся з ахвяры ў драпежніка. Мы ж тады са сьмерцю зжыліся, як лялькі ў беларускай батлейцы. А яшчэ пры поглядзе на выснажаны твар хіміка, на яго рукі з доўгімі вытанчанымі, але моцнымі пальцамі — у вене тырчэла голка кропельніцы — мне рабілася страшна. Містычны страх — найгоршы ад усіх. І гэта не прывід у цёмным калідоры. Гэта звычайная рэч у неўласьцівых ёй абставінах, якая паводзіць сябе ня так, як трэба. Акно адчыняецца само, спрацаваная рука дэхканіна высоўваецца з калоны мячэці… Чалавек, якога расстралялі шмат гадоў таму, ляжыць перад табой на ложку ў жаночым фланэлевым халаціку. І, між іншым, выбачайце за фізіялагічную падрабязнасьць, яму трэба час ад часу мяняць памперсы (Даліла прывалакла цэлы пачак са шпіталю — адмыслова для ляжачых старых). А штучнае кармленьне… Ад аднаго ўспаміну ўва мне прачынаецца гарачая малітва аб тым, што калі надыдзе маё ўласнае скананьне, каб было яно хуткім і без такога вось “абслугоў­ваньня”. А верасень нават у горадзе быў прыгожы. Гэткі месяцатвары паніч у залатых ботах, жупане і з завушніцай. Чаму? Таму што мне цікава ўяўляць моду часоў французскага караля Генрыха Трэцяга, які трохі пакіраваў Рэччу Паспалітай, пакуль ня зьбег ад дзікуноў-сарматаў уночы, не разьвітваючыся… Дваране насілі завушніцы, парыкі, пудрыліся, фарбавалі вусны, паліравалі пазногці, апраналіся ў аксаміт і атлас, расшытыя перлінамі… І кожнае імгненьне маглі выхапіць шпагу, маглі гэтак жа лёгка, як таньчылі ці сьпявалі рандэлі, забіць ці быць забітымі, альбо па­трапіць у катавальню… А пад бліскучым адзеньнем ва ўсіх — нават у караля — хаваліся шнары ад “самабічаваньня”: каталікі лічылі абавязковым падобнае “ўціхамірваньне плоці”. Пад залатым убраньнем восені таксама ёсьць крывавыя таямніцы. Увогуле люблю восень. Адзін малады паэт на літсуполцы, куды я хадзіла, пакуль не псіханула на заўвагі, напісаў верш, які пачынаўся: “Верасень, Кастрычнік, Лістапад”… І далей абыгрываў тое, што першыя літары гэтых слоў утвараюць “ВКЛ”. Вялікае княства Літоўскае. Прыўкрасны, залаты наш міф, адабраны суседзямі. Разумееце, і нічога прыдумваць ня трэба — у саміх восеньскіх назвах ужо паэзія, гісторыя і трывога. Мы па чарзе дзяжурылі ў дамку ля могілак. У пятніцу, пасьля самай паскуднай лекцыі з філасофскай назвай “супраціўленьне матэрыялаў” надышла мая чарга. Даліла загадала па сотавым працерці мазьзю з непрыстойнай назвай “салкасерыл” раны на шыі і руках хіміка — ніяк не жадалі загойвацца, хаця прамінуў тыдзень. Я асьцярожна вадзіла кавалкам марлі па шыі Скаловіча, у які раз вывучаючы ягонае аблічча. На скронях сівізна. Глыбокая зморшчына між густых броваў, ганарлівая складка вуснаў, нос… Ну, ня так ужо кручком, але вялікаваты, з гарбінкай. Падбароддзе, якое ў дэтэктывах любяць называць “валявым”. Нешта было ў гэтых рысах… Змрочная ўнутраная моц… І раптам павекі здрыгануліся, і ў мяне ўтаропіліся цёмныя вочы. Па-за гульнёй-2 Я апынулася на валасіну ад таго, каб заверашчаць самым стэрэатыпна жаночым, і ад таго страшэна агідным маёй феміністычнай натуры чынам. А вочы глядзелі зусім не каламутна, а цалкам наадварот. Разумна, і нават пранізьліва яны глядзелі. Цяпер было відно, што яны ня чорнага, а хутчэй цёмна-зялёнага колеру. Як вада ў віры. Я выпуціла з рукі марлю і ўскочыла з ложку. Але гэта быў толькі пачатак майго кашмару. Прафесар адкашляўся… І загаварыў. Нізкім голасам, яшчэ хрыплым, слабым, але ўжо з дозай атруты. — Я, здаецца, не прасіў вас, спадарыня, аб паслугах сядзелкі. Я так разгубілася, што язык адняло… Затое ў прафесара язык усё болей разьвязваўся. — Вы што, на тыфус хварэлі? — пільны позірк на мой чорны “вожык”. — А валасы пафарбавалі ў спадзеве, што адрастуць хутчэй? — Не, гэта… модна, — вырвалася ў мяне абсалютовая бязглузьдзіца. Я ж ніколі ня мкнулася за маскультам — я ж эксклюзіў. Андэграунд. — А дрот у губе — таксама мода? У знак салідарнасьці з заняволенымі ў кандалы неграмі Анголы? Ініцыятыва пярвічнай камсамольскай ячэйкі? Здаецца, мае шчокі пачырванелі. А цёмныя вочы Скаловіча ўжо сьлізгалі па пакоі, затрымаліся на кропельніцы. — Гэта… абавязкова? — ён прыўзьняў руку з іголкай, ад якой цягнуўся празрысты катэтар з сілкавальным расчыньнем. Я моўчкі хітнула галавой. Мяне ўсё больш палохала, як хутка Скаловіч адаптуецца, ужываецца ў гэтую прастору, і як хутка яго розум здатны рабіць супастаўленьні і высновы. Да таго ж не падобна, каб ён адчуваў у нашым часе той дыскамфорт, што мы — у ягоным… А прафесар разважаў услых, не чакаючы маіх адказаў. — Гэта не турма. На вокнах няма кратаў. Не бальніца. Пахі не такія. З вас гэткая ж сястра міласэрнасьці, як з прэс-пап’е рэторта. На міліцыянтку вы таксама не падобны. Хутчэй на гімназістку, якая гуляецца ў беспрытульніцу. Павярнуў, як мог, галаву. — О, абраз у куце… Значыць, сюды не заходзяць… так бы мовіць… прадстаўнікі ўлады. На абразе павуціньне… Яго не здымалі, не перахоў­валі… Я за мяжой? Заходняя Беларусь? Што заставалася рабіць? Я няпэўна хітнула галавой, нешта мармытнула пра “пачакайце” і кінулася на кухню — тэлефанаваць Даліле і ўсім увогуле. “Я не спраўлюся з гэтай сітуацыяй!” — закрычала мышаня Джэры, запхнутае катом Томам у мікрахвалёўку. Першыя дажджынкі ўдарыліся ў нямытыя шыбы, і гэта было падобна, нібыта першакласьнік размазаў сьлёзы па сваім мурзатым твары. Праз пятнаццаць хвілінаў чаканьня я ўбачыла між могілкавых прысадаў чорную куртачку Далілы. У адзін час з вахцёркай прыцягнуўся Генусь. Макс таксама дзесьці сарваўся з працы, але яму далёка ехаць — іхні архіў нядаўна перавялі ў нейкую цьмутаракань (а нечага было ладзіць сховішча ў сьценах старой царквы). Едрусь ня ў доступе — дзесьці “лабае”, і, вядома, музыка іхняга гурта пераб’е піск любога мабільніка. — Добры дзень, Валяр’ян Іванавіч! — афіцыйна пачала Даліла. Яна яшчэ ня ведала, з кім размаўляе… А я за той час, што “кобра” дабіралася сюды, пасьпела зразумець. І дайсьці да маральнага стану школьніцы, засьпетай за спальваньнем дзёньніка. Скаловіч утаропіўся суровым позіркам у Далілу. — Вы, шаноўная, тут гаспадыня, ці ня так? Даліла па-ранейшаму захоўвала афіцыйны тон. — Так, вы ў маёй хаце. І прашу вас… — Вы — можаце мяне прасіць. Вось толькі я — не прасіў вас ні аб “ратаваньні”, ні аб зьмене адной турэмнай камеры на другую. — А што, лепей было вас там пакінуць? Чакайце… — схамянулася Даліла. — а чаму вы вырашылі, што гэта мы вас забралі з турмы? — А вы мне самі толькі што пра гэта распавялі, — задаволена прамовіў хімік. — І, мяркуючы па вашых фізіяноміях, мая прысутнасьць, асабліва ў жывым выглядзе, не ўваходзіць у вашыя планы. Я першы раз пабачыла, як Даліла разгубілася. Яна нават павярнулася і абвяла вачыма нас, нібыта чакала падказкі. — Вы зусім хворы. Вам трэба ляжаць… — Давайце я сам буду вырашаць, як сябе адчуваю. — Скаловіч пацягнуўся і прыўзьняўся на ложку. Я заўважыла, што ён сьціснуў сківіцы — відаць, ад болю. Паглядзеў на іголку ў вене. — Быў бы ўдзячны, каб вы гэта дасталі. Я паслухмяна падбегла. А Валяр’ян Іванавіч ужо круціў у пальцах катэтар. — Цікавы матэр’ял… Што за рэчыва? Даліла імгненна падскочыла і выхапіла з пальцаў Скаловіча тонкую празрыстую трубачку. У ягоным часе такія палімеры яшчэ ня вынайшлі. Скаловіч насьмешна зірнуў на Далілу. Потым адкінуў трохі коўдру і агледзеў Разалін халат. — Гэта таксама… “мода”? — Разумееце, мы не маглі знайсьці для вас іншага адзеньня… — замармытала я. — Цікавая афарбоўка… — Скаловіч зноў мацаў сваймі доўгімі пальцамі прадмет з “сакрэтнай інфармацыяй”, дакладней, фланэль з малюнкам у жоўтыя зайчыкі. — Да бавоўны нейкі дамешак... Пакуль не магу вызначыць. Я чамусьці ўспомніла сярэднявечных алхімікаў, якія маглі, паводле летапісу, неяк зачытанаму Максам у кавярні “Лондан”, “ракавіны ад вустрыцаў ператвараць у вочы краба, просты алей у салодкі міндальны, ваду з ракі ў aqva cinnamoni”. Погляд прафесара далей “сканаваў” хату… Генусь нават пасунуўся наперад, нібыта спадзяваўся захіліць рэаліі нашага часу. А цёмныя вочы госьця трохі пашырыліся ад зьдзіўленьня: на чорнай майцы Тэрмінатара красаваўся Ленін у навушніках, перад мікрафонам, і надпіс па-чэшску: “Рэвалюцыя рок-н-ролу”. Скаловіч адкінуўся на падушку, заплюшчыў вочы і прамовіў фразу, якая нас дабіла: — Які гэта год? Вось і ўся кансьпірацыя. Супраць такога інтэлекту мы былі, як удзель­нікі турніру дваровых хакейных каманд “Залатая шайба” сярод гульцоў НХЛ. У выніку давялося распавядаць больш-менш праўдзівую гісторыю… Патлумачылі і тэорыю Едруся. Чалавек з мінулага ляжаў, заплюшчыўшы вочы і сурова падціснуўшы вусны. Нарэшце мы выказаліся і змоўклі. Маўчаньне рабілася ўсё больш трывожным. — Выдатна… — Скаловіч зноў прыўзьняўся і абвёў вачыма кампанію. — Купка самаўпэўненых маладых асобаў узялася вырашаць чужыя лёсы. Ведаў я такіх… І бачыў, чым скончылася. Якая безадказнасьць! Гэта вы! — погляд, востры, як скальпель, упёрся ў Далілу. — Што гэтак пераклініла вашыя вартыя жалю мазгі, калі вы цягнулі мяне сюды? З чаго б такі подзьвіг? Голас прафесара гучаў цяпер амаль напоўніцу — каб тут была школьная парта, я б схавалася пад яе ад гэтых грымотаў. Нават Генусь толькі паперхваў ды мыкаў, нібыта рыхтуючыся і не наважваючыся запярэчыць. Адна Даліла зрэагавала як ёй было ўласьціва. Гэта значыць — ня так, як усе. Разьюшылася і выкрыкнула: — А што, вам так падабалася ў катавальні? Я забрала вас, каб не губілі людзей! Вы — даносчык! І я не дапушчу, каб вы вярнуліся! Скаловіч нечакана супакоіўся, нібыта пачуў правільны адказ на іспыце, і зьедліва пасьміхнуўся. — У такім выпадку, вам варта было ад мяне зусім пазбавіцца. Што, сьмеласьці не хапіла? Даліла зьнямела ад абурэньня. Вось цяпер было цалкам зразумела, чаму гэтага чалавека так не любілі і лёгка верылі ў ягоную падступнасьць. Гэтак цьвеліць кожнага сустрэчнага! Але я памятала Антаніну… — Паслухай, Даліла… Хіба з таго, што мы ўсе бачылі, вынікае, што Валяр’ян Іванавіч даносчык? Яго катавалі… Яго паказвалі вязьням, каб тыя ненавідзелі яго — ня катаў. Скажыце, прафесар, — зьвярнулася я да Скаловіча,— вы сапраўды даносілі на ўсіх гэтых людзей? На Кадуру, на Замоцкага, на Нічыпаровіча? На іншых з універсітэту? — Толькі ня трэба маніць, — раптам вельмі сур’ёзна прагаварыў з-за маёй сьпіны Генусь. — Калі ласка, скажыце… — умольна прамовіла я. — Гэта… вы рабілі? Скаловіч зноў ляжаў на падушцы, заплюшчыўшы вочы, і маўчаў. Потым яго вусны варухнуліся: — Не. І ганарліва паглядзеў на Далілу. — Але гэта ня мае значэньня. І дадаў невыносна загадным тонам. — Падайце мне вады. Думаю, шклянкі ў вас яшчэ самі ня лётаюць. І — дзіва — Даліла моўчкі рушыла ў бок кухні. А прафесар, гледзячы ў чорную, быццам абгарэлую, драўляную столь, прагаварыў, як працытаваў: — У вашым часе можна набыць нацельны крыжык? Спадзяюся, гэта вас не збанкруціць? І кнігі мне прынясіце! Усё роўна, якія. Толькі не бульварныя раманы і не кулінарыю. Па-за гульнёй-3 “Дрэва хутка прагніе, Камні скоцяцца на дно, Сталь-жалеза зьесьць іржа, Срэбра-золата скрадуць… Абрушыўся Лонданскі мост, Абрушыўся Лонданскі мост, Абрушыўся Лонданскі мост, Лэдзі мая, лэдзі… “ Валяр’ян Скаловіч ляжаў на ложку, накрытым коўдрай з надпісамі “Чыкага”, і пахавальным голасам зноў і зноў напяваў песеньку лонданскіх беспрытульнікаў, нібыта яе словы былі надрапаныя на столі, куды прафесар упарта пазіраў. Макс, які гібеў за сталом над рэфератам — узяўся чытаць лекцыі па гісторыі ў каледжы, у чарговы раз парываўся папрасіць нашага госьця змоўкнуць, але не наважваўся. Пазнаёміўся ўжо з характарам прафесара. Выглядаў Скаловіч трохі лепей, тым больш апрануты ён быў ужо не ў фланэлевы халацік, а ў чорную кашулю і джынсы — волат Макс, які быў аднаго росту з прафесарам, адшкадаваў, толькі джынсы давялося завузіць. Чамусьці ў гэтым прыкідзе хімік з мінулага нагадваў старога рокера. Яму б яшчэ Едрусеву гітару… Вось толькі Едрусь нават сябрам гітару не давярае. Я часам зайздросьціла гэтаму кавалку фанеры з металёвымі дратамі — як яго любяць! Як песьцяць! Але Даліла даўно сьцьвердзіла, што ў нашай тусоўцы каханьне — канец сяброўству, і трэба душыць здрадніцкія гульні гармонаў. Якраз цярплівы, але адораны тонкім музычным слыхам Едрусь першым ня вытрымаў дэпрэсіўнага сьпяваньня, хаця голас Скаловіча быў досыць прыемны. Млынар выйшаў з кухні, куды Даліла адаслала яго чысьціць бульбу: — Спадар Валяр’ян, вы б лепей распавялі нам штосьці. Скаловіч нават галавы не павярнуў. — Я не на лекцыі, малады чалавек. А наймацца расказчыкам да вас не зьбіраюся. Каб на месцы Едруся быў Генусь, усчалася б раздражнёная дыскусія. Але Едрусь толькі паціснуў плячыма. — І ўсё-ткі… Невядома, колькі вам тут удасца прабыць. Ёсьць шанец нешта перадаць нашчадкам. — Ня думаю, што ў вашым часе ў мяне маюцца нашчадкі, — са змрочным гумарам прагаварыў Скаловіч. У мяне чамусьці сьціснулася сэрца… Сапраўды, ён жа самотны. Такі страшэнна самотны. Я папрасіла: — Ну вось хаця б… Мы ведаем, што вашы бацькі былі артыстамі. А дзе яны ігралі? У якім тэатры? Прафесар адарваўся ад сузіраньня столі і зьмерыў маю сьціплую постаць поглядам, як таполю перад сьпілаваньнем. — Так-так… Суд нашчадкаў… Не спадзяваўся, што ён выявіцца такім матэрыяльным. Вось толькі не разумею, для чаго вам падрабязнасьці майго асабістага жыцьця? — Таму што вы — гэта ўжо гісторыя. Наша гісторыя. На якую мы маем права, — сярдзіта патлумачыў Едрусь. Макс адарваўся ад сваёй працы і натапырыў вушы. З прафесара яшчэ не ўдалося выцягнуць ніводнага расповеду. — Гэта значыць, што я размаўляю з вамі нібыта з магілы? — пракаментаваў Скаловіч. — Можа і так… Ну дык і чаго вам тады замоўчваць? Чаго саромецца — у магіле? Я на вашым месцы распавёў бы ўсё сваё жыцьцё да драбніцаў. Мы адзін для аднаго — цені. Але дзякуючы вам адновяцца хоць якія аскалёпкі мінулага. Вы ж сябравалі з Нічыпаровічам — ведаеце, як нішчылася наша гісторыя. Можа, нейкіх вартых людзей бяз вашай дапамогі сёньня ніхто і ня ўспомніць. Так што давайце — пасьмяротную споведзь. Логіка Едруся, відаць, падзейнічала. Хімік і сам, падобна, быў аматар чорнага гумару: — Хм… Споведзь з магілы… Ведаеце, часам і ў магіле варта памаўчаць і даць сябе засыпаць. У Парыжы… — хімік запаволіўся, нібыта вырашаў, ці варта прыадчыняць перад намі карціны мінулага, але ўздыхнуў і працягнуў гаварыць. — Так, у Парыжы, яшчэ перад вайной… мне даводзілася слухаць старую сьпявачку, па мянушцы Гулю, Ненажэрная, якую ў свой час маляваў геніяльны карлік Тулуз-Латрэк. Яна танцавала канкан у Мулен-Ружы, калі гэта лічылася яшчэ страшэнна непрыстойным, і любая гандлярка зелянінай мела права шпурнуць ёй у сьпіну гнілы памідор. Цяпер парыжане любілі яе і шанавалі, як найкаштоўную рэліквію. Уявіце сабе — сцэна з чырвоным аксамітам, натоўп слухачоў, уся багема… І вось выходзіць яна, у дэкальтэ, панчохах у сетачку… І, ведаеце, такі дзіцячы ружовы бант — вось тут, на шыі. А скура вісіць, як пусты кашалёк. І голас… Як паламанае кола. Са мной была… адна экзальтаваная асоба. У шараварах. Дык пачала крычаць: “Змоўч! Змоўч! Гэта ганьба для ўсіх жанчын!” Французы нас ледзь не прыбілі. Скаловіч памацаў свой гарбаты нос, відаць, успамінаючы падрабязнасьці размовы з французамі. — Мая маці таксама насіла панчохі ў сетачку. Артыстка… Толькі не тэатру, а балагану. У вас ёсьць балаганы? Калёсы з палатняным верхам, размаляваным грубымі кветкамі. А там… Свая маленькая дзяржава. Стары леў, які так неахвотна выходзіць са сваёй клеткі, нібыта яе прэнты зрасьліся ўжо з ягонымі рэбрамі. Пры ім дрэсіроўшчык, таксама стары і запаволены, з сівымі доўгімі вусамі — ён быў дырэктарам балагану. Таўсманная чэрававяшчальніца з маленькімі вусамі на верхняй губе. Яе звалі Трыксьці, яна была добрай і дурнаватай. Гэта яна навучыла мяне чытаць, і каментавала прачытанае мною таямнічым пранізьлівым голасам, які сыходзіў, аднак, не з яе жывата, а нібыта збоку. Я нават бегаў і шукаў, хто гэта гаворыць, а яна сьмяялася. Быў яшчэ гутаперчавы хлопчык трыццаці гадоў, які ня еў мяса, каб не патаўсьцець і не пачаць выглядаць на дарослага. Ён доўга ненавідзеў і пабойваўся мяне, як магчымага канкурэнта. Сям’я ліліпутаў — мужык і жонка з аднолькавымі круглымі тварамі, нібыта ў масках, пажаўцелых і перакрыўленых ад часу. Кітаец, які ўмеў круціць на бамбукавых палках талеркі — адразу па шэсьць. Ён ставіў палкі на плечы, на далоні, на лоб і нагадваў гіганцкага жука, што абмацвае вусікамі паветра ўнутры слоіка. Ну і — мае бацькі. Факір з асістэнткай. — Як цікава! — я не магла стрываць захапленьне. — Цырк! У вас было незвычайнае дзяцінства! Скаловіча перасмыкнула. — Незвычайнае? Мабыць… Ведаеце, які мой першы ўспамін? Чырвоны азадак малпы. І вакол яго — фальбоны бліскучай фіялетава-зялёнай спадніцы. “Сьцены” з шэрай тканіны пагойдваюцца, у адной са “сьценаў” — дзірка, і з яе цягнецца да мяне пыльны дрыготкі прамень, як сонечная зьмяя… Гэта значыць, мяне везьлі ў фургоне. Так, цыркавыя дзеці маюць шмат уражаньняў, недаступных іх роўналеткам. Яны ў казачных касьцюмах, як маленькія прынцы і прынцэсы, выскокваюць з люстраных шафаў фокусьнікаў, выносяць на сцэну белых галубоў, прадаюць у антрактах кветкі і цукеркі, круцяць сальта… Але маім бацькам не пашэнь­ціла. Я рос занадта няўклюдным і непрыгожым, і мяне маглі прыстасаваць толькі да аднаго — каб сядзець унутры механічнай мадам Таро, васковай гадалкі з жалезным чэравам, і націскаць на рычажкі, з дапамогай якіх мадам выцягвала для жадаючых даведацца свой лёс карты. Пры гэтым яна варушыла васковымі вуснамі, і я мусіў гаварыць тое, чаму мяне навучылі, у сьпецыяльную трубачку. Мой дзіцячы голас з дапамогай хітрага прыстасаваньня ператвараўся ў нізкі, таямніча прарочы. “Цябе чакае казённы дом”… “Мар’яж”… “Бойся віновай дамы”… Трэба прызнацца, унутры гадалкі было цеснавата, нават для васьмігадовага. Балаган вандраваў ад Беластоку да Мелітопаля, ад Пінску да Смаленску… Падчас буйных кірмашоў мяне саджалі ў жалезны футарал уранку, а даставалі, калі цямнела, і п’яныя месьцічы гублялі ўсялякі інтарэс да сваёй гіпатэтычнай будучыні. Адзін раз, памятаю, мяне ўвогуле забыліся вызваліць, і я праседзеў у чэраве мадам усю ноч. Плакаць і крычаць баяўся — мне настрога забаранілі падаваць прыкметы жыцьця. Як толькі нехта даведаецца сакрэт васковай прадказальніцы — канец усяму балагану. Людзі любяць, калі іх падманваюць, і ненавідзяць тых, хто робіць гэта кепска. Скаловіч замаўчаў, амаль мройна гледзячы ў столь. І ўвогуле падчас расповеду ягоны голас гучаў, нібыта ён успамінаў, як гувернёр яго “и в Летний сад гулять водил”. — А як жа хімія? Навука? — папытаўся Макс, і я заўважыла, што наш архівіст крадма ўключыў дыктафон. Вось жук. — А хімія мая там і пачыналася, — патлумачыў Скаловіч. — Бацька заўсёды прымушаў мяне дапамагаць у падрыхтоўцы рэчываў для ягоных фокусаў. Ён сьпецыялізаваўся на агні. Ад яго дакрананьня ўспыхвала рознакаляровае полымя, ён трымаў агонь на далоні, глытаў яго, праводзіў праз зыркае вогнішча маю маці — у ружовай пышнай кароткай сукенцы і чорных ажурных панчохах… Маці была такая прыгожая. Я страшэнна раўнаваў яе да ўсіх, што глядзелі на яе вачыма, у якіх нібыта скакалі адбіткі пякельнага полымя, да ўсіх, каму яна ўсьміхалася, пасылала паветраныя пацалункі… Мяне яна не цалавала ніколі. Аднойчы я парваў яе панчохі на ніткі і кінуў у клетку да малпы. Я зьмешваў парашкі, расьціраў цьвёрдыя камякі мінералаў, асьцярожна пераліваў каляровыя вадкасьці… Запамінаў назвы, распытваў… Крадма эксьперыментаваў — атрымліваліся то выбухі, то сьмярдзючы дым, то бескарысныя згусткі… Яшчэ мой бацька меў кнігу на нямецкай мове “Вялікае мастацтва артылерыі”, у якой апісвалася, акрамя іншага, як учыняць розныя фейерверкі, рабіць петарды, афарбоўваць агонь… Рабіць пірафігуры — Бахуса, які пускае з кубка вогненную вінную пену, а пасьля зьнікае ў “ачышчальным агні”, “лятучага дракона”, “крывавага Марса”… Мадам Трыксьці, абруселая немка, дапамагла і тут… Я слова за словам разьбіраў тэкст, і толькі пасьля даведаўся, што аўтар самай чароўнай кнігі майго дзяцінства — беларус сямнаццатага стагоддзя Казімір Семяновіч, генерал-лейтэнант кароннай артылерыі Рэчы Паспалітай. Ну а сапраўдная навука зьявілася дзякуючы бабулі. Мяне падкідвалі да яе на зіму, пакуль з гастролямі было цяжка. А калі я падрос, яна аддала мяне ў школу — літаральна адабрала ў маці… Прыгразіла, што заявіць у паліцыю, быццам яны ў балагане змушаюць мяне ўдзельнічаць у сеансах чорнай магіі. — Напэўна, яна вас любіла? — пацікавілася я. — Ці можна любіць адроддзе шатану? — прамовіў хімік бяз цені крыўды. — Пані Леакадзія была прыстойнай удавой паштовага служачага з Менску. Гадавала адзіную дачку, прыгажуню Юльяну… У гімназіі вывучыла. А тая зьбегла з факірам-венграм з імем Янош Рагоцы з праезджага балагану. — Чакайце, але ж у вас не венгерскае, а беларускае прозьвішча? І па-бацьку вы — Іванавіч? — удакладніў Макс, старанна захінаючы рукою дыктафон. — Іванавіч я таму, што перайначыў Яноша ў Івана. А прозьвішча матчына — таму што мае бацькі не вянчаліся, — патлумачыў Скаловіч. — Бацька ўжо быў жанаты — ці то ў Польшчы, ці то на Украіне… Увогуле, ня ведаю, ці сапраўды ён венгр, як дэклараваў. У цырку часта называюць сябе экзатычнымі імёнамі. Ня чуў ад яго ні венгерскіх песьняў, ні цікавасьці да лёсу радзімы. Памятаю толькі, ён расказваў на ламанай расейскай мове пра парослыя вінаграднікамі горы, на вяршынях якіх стаяць старыя кляштары, як арліныя гнёзды. Пра атары авечак, якія яму ў дзяцінстве трэба было пасьвіць. Ён таксама ў свой час прыбіўся да вандроўнага балагану і зьбег ад мачыхі. Вось тут, над брывом, у яго быў шнар ад удару пугай. Казаў — пабілі аднавяскоўцы пасьля таго, як згубіў ажно шэсьць авечак. Падняўся нейкі віхор, яны спалохаліся, паляцелі ў прорву… Помню яшчэ, я страшэнна хацеў прымерыць шыкоўны венгерскі касьцюм Рагоцы для выступленьняў. Сіні, з залатымі кунтушамі… Бацька быў прыгожы. Спрытны, дужы, гучнагалосы, з чорнымі вусамі, якія за­кручваліся ў колцы, з буйнай чорнай грывай валасоў… Ці любіў ён мяне? Было пару разоў, праганяў тых, што мяне крыўдзілі. Але асаблівай пяшчоты не выяўляў. Лупіў, вядома… Тыя, каго ў дзяцінстве білі, іншага вы­хаваньня не ўяўляюць. А маці… З бацькам яны таксама ўвесь час біліся. Рагоцы меў палюбоўніц, напэўна, у кожным мястэчку, дзе мы спыняліся. Аднойчы ён прывёў у балаган чарнявенькую хахлушку з вялікай чорнай радзімкай на верхняй губе і сказаў, што яна будзе ягонай новай асістэнт­кай. Не, маці з балагану не сышла. Куды? На Ляхаўку, да беззаганнай пільнавальніцы нораваў Леакадзіі Пятроўны? Сышлася са старым дырэктарам-дрэсіроўшчыкам, і ў ягоны нумар са львом дадаліся дрэсіраваныя пудзелі, з якімі спраўлялася “мадэмуазэль Юльяна Скало”. Я гадзінамі расчэсваў паганую поўсьць тых чатырохлапых брахлівых артыстаў… Так што сабак не люблю яшчэ больш, чым панчохі ў сетачку. Калыханак маці мне дакладна не сьпявала. Мне ўвогуле здаецца, што яна, нарадзіўшы ў шаснаццаць, так і не ўсьвядоміла да канца, што зрабілася маці. Часам песьціла мяне, як ляльку. Потым адкідала… Як зламаную ляльку. Калі я падрос і зрабіўся зусім непрыгожы, увогуле забараняла пры чужых называць яе мамай. Я ж быў байструк. Тэорыю Аляксандры Калантай пра вольныя сэксуальныя адносіны тады яшчэ не ўзаконілі. І я дзіця граху. — Гэта перажытак — так казаць! — абурылася я. — Дзяцей дае Бог. — Шкада, вы не сустрэліся са спадарыняй Леакадзіяй Скаловіч, маёй бабуляй, каб пераканаць яе ў гэтым. Да таго ж, я працягваў бываць у балагане. Мяне час ад часу зноў забіралі бацькі, і я грашыў там сярод грэшнікаў “блазнаваньнем і чарнакніжніцтвам”. Як пазашлюбнага, бабуля мела права ўвогуле адняць мяне ў маці. Але ўзвальваць на сябе такі крыж назаўсёды? Не. Калі маці адвозіла мяне назад у Менск, на Ляхаўку, мяне чакала шматдзённае пакаяньне. Маці даводзіла да весьніцаў і вярталася. Я мусіў сам ісьці да бабулі, стукацца ў дзьверы з шырокіх дубовых дошак з прымацаваным да іх выцьвілым абразком у шкляной рамачцы, сьціскаю­чы ў руцэ клунак з маім “пасагам” — зьменай бялізны, некалькімі сшыткамі і трыма рублямі, загорнутымі ў балаганную праграмку. Ніколі не забудуся, як убачыў бабулю першы раз — мне было гадоў шэсьць, і яна падалася мне большай за чэрававяшчальніцу Трыксьці. Хаця насамрэч была нават нізенькай. Рухавая, па-вясковаму прыземістая, з гладка зачасанымі пад каптур сівымі-сівымі валасамі. Вельмі сьветлыя пукатыя вочы, кірпаты нос, тонкія строгія вусны — нібыта нічога застрашлівага. Але вочы гэтыя, сьветлыя, як лёд, шырока расстаўленыя, з белымі вейкамі, сьніліся мне па начах у жахлівых снах. Бо глядзелі на мяне заўсёды, як на вінаватага. Я ж нічога ня ўмеў — ні карыстацца відэльцам і нажом, ні вітацца, ні маліц­ца. Затое вечна зьмешваў нейкія сьмярдзючыя рэчывы ды блазнаваў. У балагане навучыўся трохі жангліраваць, ды яшчэ хаваўся ў самых нязручных мясьцінах — на вершаліне дрэва, на даху… Як бы там ні было — я бабулі Леакадзіі абавязаны. Гэта яна навучыла мяне верыць у Бога. Хаця так ні разу і не прапанавала назваць яе “бабуля Лёдзя”. Выключна — “Леакадзія Пятроўна”. Толькі я не пераняў ейнай нецярпімасьці да ўсіх, хто верыць ня так, як мы, і тых, хто грашыць. Я ж сам быў — увасабленьне граху. Яна не шкадавала мяне… Але я бачыў, што яна не шкадуе і сябе. І мне ў галаву не прыходзіла крыўдаваць, ці марыць пра іншыя адносіны. Скончыў гімназію… З перапынкамі на балаганныя вандроўкі. За два класы здаваў экстэрнам. І, дзякуючы ўрокам хіміі, бібліятэцы майго настаўніка, дзівакаватага пана Сымона Аляксандравіча па мянушцы Колба, які чамусьці прыхінуўся да мяне, і “летняй практыцы” ў балагане, ужо ў шаснаццаць гадоў я зрабіўся някепскім піратэхнікам. Фейерверкі — любых колераў, петарды, ракеты, якія могуць выпісваць у паветры вензелі… Вось тады мяне і знайшлі сацыялісты. І яна… Альбарутэнія… Апошнія словы прафесар прагаварыў зусім ціха. Але мы, дзеці фаст-фуду, агаломшана перазірнуліся. Прафесар прамовіў слова, якое было нашай салодкай таямніцай. Тое, што зьядноўвала нас і рабіла чужымі ў гэтым сьвеце. Альбарутэнія. Як прыходзілі да яе напачатку мінулага стагоддзя? Дзе яна хавалася? Як сустракала сваіх будучых вояў? Сыну факіра яна зьявілася ў абліччы лірніка. Сьляпога лірніка на кірмашы ў маленькім беларускім мястэчку. Стары сьпяваў пра Цыпрыяна-рыцара, які перамог татарскага хана. Жонку рыцара забралі ў палон, там яна ператварылася ў зязюлю і прыляцела ў родны край. “На зямлі ліцьвінскай вазёраў і рэк, як зораў, На зямлі ліцьвінскай дзяўчаты, нібы валошкі.” Валяр’ян слухаў… І разумеў, што яму пашанцавала натрапіць на сапраўднага майстра — якому ад нараджэньня Бог даў тое, што славутыя сьпевакі купляюць гадамі пакутлівай працы. Тонкія старэчыя пальцы краналі адмысловыя клавішы ліры, нібыта гладзілі бязважкія месяцовыя промні, голас кранаў сэрцы… Валяр’ян і сам часам размаўляў на мужыцкай гаворцы — не задум­ваючыся, як у хаце апранаюць зручныя пантофлі. Але на людзі трэба — крамныя чаравікі! Расейская, польская, лаціна… “Едзе Вітаўт па вуліцы, За ім нясуць дзьве шабліцы. Слаўны князь Вітаўт, Гаспадар на Літве! Шаблі літы, злотам біты, У яшчар-скуру апавіты. Адна шабля для спадара, Друга шабля на татара. Стануў Вітаўт прад кашовым, Бліснуў ў сонцы шабляй новай, Стукнуў-грукнуў у падковы, Гэй шыхтуйся пан кашовы! Гэй шыхтуйся збройна, жвава, Дзе йдзе бітвы слаўна справа.» Лірнік сьпяваў, твары людзей побач былі сур’ёзныя, нібыта на іх вачах нараджалася нешта важнае… Большае ад асобнага чалавечага лёсу… «Ой, ў нядзельку параненьку Ўзыйшло сонейка хмарненька, Ўзыйшло сонейка над борам Па-над Сялецкiм таборам. А ў таборы трубы граюць, Да нарады зазываюць. Сталi рады адбывацi, Адкуль Воршу здабывацi: А цi з поля, а цi з лесу, А цi з рэчкi невялiчкi? Сталi хлопцы-пяцiгорцы Каля рэчкi на прыгорцы. Гучаць разам з самапалаў, Б’юць паўсоткаю з гарматаў. Масква стала наракацi, Места Воршу пакiдацi. А як з Воршы уцякалi, Тую рэчку праклiналi: «Бадай ты павысыхала, Наша слава тут прапала...» Гэта было так непадобна да песьняў, якія сьпяваліся ў балагане для публікі: «Что танцуешь, Катенька? Польку, польку, маменька! С кем танцуешь, Катенька? С офицером, маменька!» Не падобна гэта было і да таго, што сьпявалася не для публікі — за чаркай гарэлкі, на калёсах, хаця й тое было гожа. «Ой, пайшла я малада, лугавінай, Абматалася уся лапушынай…» Лірнік сьпяваў балады пра невядомую зямлю. Невядомы народ. У якога былі свае каралі і рыцары, чароўныя дамы і паэты. Які бараніў сябе мячамі і шаблямі і меў годнасьць і гонар. І Валяр’ян раптам усьвядоміў — гэта пра гэтую зямлю, і пра гэты народ, да якога належыць ён, байструк. Таму што, калі ты чалавек, здольны думаць, кахаць і пакутваць, табе нельга жыць, ня маючы зямлі, якую можна называць сваёй, за якую можна памерці. І найлепш гэта разумее той, хто пазбаўлены любові і ўласнага дому. Ён выпрасіў у бабулі тры капейкі і запісаўся ў першую Менскую публічную бібліятэку, якая, вядома, мела імя Аляксандра Пушкіна. Там адшукаў у навуковых часопісах артыкулы фалькларыстаў — Федароўскага і Сержпутоўскага, Налецкага і Адама Багдановіча. Прачытаў, спатыкаючыся на старажытных, незразумелых словах, урыўкі Баркалабаўскай хронікі, што друкаваліся ў адным з філалагічных альманахаў, як узор пісьменнасьці “Северо-Западного края”. “Року 1590 былі козакі запрозкіе Матюша с полком, Голый с полком у Могілёве. Аж до Мінска пріставство по волосьцях бралі, а крыўды, шкоды не чінілы, только жонок охочых, тых намовлялі і заклікалі, абы з німі на Ніз ішлі. І взялі з собою жонок і девок яко двесте поголов”. А пасьля стрыжаная курсістка, якая пасялілася ў доме, суседнім з домам яго бабулі, прынесла яму газету. Называлася “Наша Ніва”. «Не пужайся, што здрадныя хмары Неба ўслалі з канца да канца, Што свае цемната ўнесла чары, Закружыўся груган над папарам: Яшчэ прыдзе вясна!» Курсістка пацікавілася — “Ці праўда, што ты цыркач?”, а пасьля папыталася, ці ўмее ён рабіць нітрагліцэрын. Скаловіч усьміхнуўся нейкім сваім успамінам — усьмешка на нейкае імгненьне падалася зусім мілай — без зьедлівасьці альбо горычы. — А далей? Што з вамі было далей? — нецярпліва гукнуў Макс. — Цікава, як вы запісваеце тое, што я гавару? Нейкая новая тэхналогія? — бязьвінным голасам папытаўся хімік. — А адкуль вы… Чаму… — разгубіўся Макс. — У вас голас, як у сьледчага. Цікава, што гэты чалавек яшчэ пра нас зразумеў? Адзінае, што супакойвае — і ён часам памыляецца і робіць няправільныя высновы. — Прынамсі, я ведаю, што Беларусь жыве… Праз столькі гадоў. Беларуская мова гучыць з усіх вуснаў. Гэта было, магчыма, брыдка — але мы зарагаталі. Скаловіч недаўменна паглядзеў на нас. Потым страшэнна спахмурнеў. Відаць, зразумеў сітуацыю раней, чым Едрусь агучыў: — Такіх, што размаўляюць па-беларуску, а не на “нармальным языку”, тут няшмат. На вуліцах гэтага гораду вы рэдка пачуеце беларускае слова. Тут прыйшла Даліла і запатрабавала, каб мы пакінулі хворага ў спакоі — ён зусім зьнямогся. Спадар Валяр’ян сапраўды, відаць, зьнямогся. Бо ляжаў, заплюшчыўшы вочы, нібыта зноў страціў прытомнасьць. А можа, проста аплакваў сваю Альбарутэнію. А я, адыходзячы дадому, падумала, што дарэмна так і не наважылася распавесьці Скаловічу, як пабачыла сьмерць Антаніны. Можа, для яго гэта сапраўды важна, і ён не такі строгі і фанабэрысты, як мне было падалося… Па-за гульнёй-3 На наступны дзень атрымалася так, што з раніцы да абеду не было каму дзяжурыць у дамку, і госьця з мінулага давялося замкнуць на замок. Вядома, з тлумачэньнямі і прабачэньнямі, на якія было адрэагавана зьедлівым буркатаньнем. Даліла, адпрасіўшыся з працы раней, засьпела хіміка, які стаяў ля вакна, абапершыся рукой аб сьцяну, і пазіраў на могілкі. — За час савецкай улады людзі зусім развучыліся правільнаму стаўленьню да сьмерці, — прамовіў ён сьпінай да гаспадыні. — Вы не паважаеце яе. Я разумею, чаму — тое, што пачалося ў мой час, відаць, працягвалася досыць доўга. Пасьля першай сотні тысяч трупаў сьмерць робіцца механічным працэсам, усё роўна што ўкладваецца ў сьцяну чарговая цагліна. І толькі з адлегласьці бачны ўвесь застрашлівы будынак, узьведзены стараньнямі катаў. А сьмерць… Гэта ўрачыста. Гэта таемства. Пераход у іншы стан. Новае нараджэньне душы — з гніючага футаралу цела. Якія страшныя вашыя помнікі… Даліла, раскладаючы на стале прадукты, няўважна папыталася: — Чаму? — Яны нагадваюць паднятыя пліты падлогі. Быццам па іх нехта ўжо таптаўся. У прынцыпе, гэта лічылася вартым хрысьціяніна — сьвятыя людзі, перакананыя ва ўласнай грахоўнасьці, загадвалі хаваць сябе пад парогам царквы, каб усе, хто заходзіць, тапталі іх нагамі. Менавіта так запаведаў учыніць са сваім целам Дон-Жуан. Іспанскі пракуднік Дон Жуан Тэнорыа… Які пабачыў наяве чысьцец, раскаяўся і пастрыгся ў манахі. Спа­дзяюся, вы чулі пра такую асобу. Але на гэтых помніках мала крыжоў, і не выпадае казаць пра хрысьціянскае сьмірэньне. Пытаньне Далілы было надта далёкім ад тэмы сьмерці: — Якую гарбату вам запарваць? Чорную альбо зялёную? Хімік нарэшце павярнуўся да яе. — Тую, якую можна піць без агіды. Дагэтуль у вас такая не атрымлівалася. І ежа ў вас… Выбачайце, але ўся з прысмакам гумы. Вы сінтэзуеце мяса з мазуты? Ці проста вашыя персанальныя гаспадарчыя здольнасьці ў мінусе? Даліла прашыпела нешта пра жаночае раўнапраўе… Спадар Валяр’ян зьдзекліва прыўзьняў бровы. — Я начуты пра жаночае раўнапраўе. Але, выбачайце, нават на фоне працоўных подзьвігаў кабет-трактарыстак у яго ня веру. Кожную ноч у Менску, з якога вы мяне забралі, “чорныя варанкі” прыязджалі за дзясяткамі людзей. Але жанчын амаль не чапалі. А, узяўшы, адпускалі. І ведаеце, чаму? Як патлумачыў мне адзін з тых, хто забіраў, краіне патрэбная танная працоўная сіла, якой лёгка маніпуляваць. Куды лягчэй, чым мужчынскай паловай. У тым ліку — тлумячы галовы раўнапраўем і змушаючы брацца за непадсільную жаночаму арганізму работу. Ведаеце, як называлі жанчын у Вялікім княстве Літоўскім? Белагаловыя. Даліла, вядома, не сьцярпела… Скончылася тым, што ледзь гарбату ня выплюхнула ў твар прафесара. Карацей, за стол селі ў варожым маўчаньні. На тым, што ён можа цывілізавана абедаць, седзячы за сталом, настояў сам прафесар. Што ж, калі ласка… Даліла лічыла, што пераадольваць уласныя боль і слабасьць — тое, дзеля чаго мы, можа, тут і жывем, у гэнай “юдолі”. Скаловіч, выпрастаўшыся, як быццам яго па-ранейшаму прывязалі да крэсла, акуратна наразаў амлет. — Пакуль вас не было, у ваш дом стукаліся. Двое мужчынаў. Яны дужа не спадабаліся мне. Паліцэйскія, жаўнеры, міліцыянты, асабісты… Ва ўсе часы іх можна пазнаць нават у касьцюмчыках з гальштукамі. У іх размовах гучалі словы “прытон” і “маліна”. Не зьдзіўлюся, калі за кампанію з вамі зноў апынуся ў Жоўтым Доме. Яго, я думаю, ня зьнесьлі. Такія будынкі застаюцца пры любой уладзе. Даліла спахмурнела. — Ды ходзяць тут час ад часу… Нібыта з міліцыі. Намякаюць, што гаспадар суседняй вілы гэты дамок купіць хоча. Глупствы ўсякія гавораць. Маўляў, падазрона памерла былая гаспадыня, бо я ў медустанове працую, маю доступ да атрутных рэчываў… І лепей мне хату гэтую прадаць, каб не наклікаць на сябе праблемы. Але мяне на спалох ня возьмеш. Акрамя вас, іншых злачынстваў за намі няма. Вам патрэбны пашпарт… Прафесар узяўся за шклянку з гарбатай. — Цікава, а якое імя ў вашым пашпарце? Даліла… Гэта для запалохваньня мужчынаў. Вы б, спадарыня, яшчэ Гаргонай назваліся. Гатовы па­спрачацца на падручнік сучаснай вам хіміі, што гэта не сапраўднае імя. — Як хачу, так называюся, — адрэзала Даліла. — А падручнік хіміі я вам не прынясу. Пакуль няма пэўнасьці, што вы тут… назаўсёды. — Спадзяюся, не назаўсёды, — змрочна прамовіў прафесар. — Я мушу вярнуцца. — Навошта? Працягнуць знаёмства з катамі? Скаловіч кінуў на сумоўніцу цяжкі позірк. — Ёсьць справы, дзеля якіх можна пайсьці на рызыку страціць яшчэ трохі крыві. Я разумею — у вас дакладныя зьвесткі, што мой лёс варты жалю. Але гэта мой лёс. І ў ім — мае даўгі. А цяпер з-за вашай асабістай дурноты і безадказнасьці… — Яшчэ каго-небудзь хочацца выдаць? — Даліла са злосьці кінула відэлец. — Вы ж самі сябе ненавідзіце! Значыць, ёсьць за што. І нават цяпер ня хочаце сумленна пра ўсё распавесьці. Пра свае “даўгі”. — Мы не ў царкве, вы — не сьвятары, адпускаць грахі. Вы проста купка юных істотаў, што не знайшлі месца ў сваім часе. — А вы — баязьлівец! — крыкнула Даліла, якую страшэнна злавала, што гэты чалавек змушае яе страчваць раўнавагу. — Вы баіцеся ўсіх! Цяжкое дзяцінства, комплексы, не перажыты да канца падлеткавы ўзрост… Зачынюся ў сваёй шкарлупіне і буду на ўсіх атрутай пырскаць, бо мяне ніхто ня любіць. А хто любіць — няхай пакутуе, бо я ж ведаю, што ён ня можа мяне любіць. Скаловіч, дзіва, ня ўгневаўся, нават павесялеў. — Дык вы ж свой дакладны партрэт намалявалі, мадэмуазэль. Даліла трохі пачырванела. — Мне ня сорак гадоў, прынамсі. Я магу сабе дазволіць… І раз вы ня хочаце проста быць шчырым — давайце мяняцца. Я таксама шмат пра што магу вам распавесьці… Пра ваш час. — Што з Нічыпаровічам? — хутка прамовіў хімік. — Ён застрэліўся, — без эмоцыяў паведаміла Даліла. — А вось Анта­ніна… І таямніча змоўкла. Шклянка ў руцэ прафесара ўздрыгнула, нібыта гарбата ў ёй раптоўна ўскіпела, і прафесар акуратна паставіў яе на стол, накрыты белым ільняным абрусам з жоўтымі сьлядамі ад талерак і кубкаў. Голас па-ранейшаму гучаў роўна. — Я ведаю лёс сваёй лабаранткі. Даліла напружылася, як кобра перад скачком на ахвяру. — Вы ня ведаеце праўды. Таму… вы распавядаеце мне, чаму вас усе называлі здраднікам, чаму вы дазвалялі вырабляць з сабой такое, а я вам — пра Антаніну. Рэзкі твар Скаловіча, здавалася, яшчэ больш зьбялеў — хаця здавалася, што гэта немагчыма. — Добра… Даставайце свае прылады для запісу. І Даліла паклала на стол, не хаваючыся, дыктафон. — Толькі спавядайцеся, будзьце ласкавы, лежачы. Мне на вас нават нашатырнага сьпірту шкада. І Скаловіч распавёў… “Як я вам ужо казаў, калі пазнаёміўся з Сонечкай і Сяргеем, мне было шаснаццаць. Я не хацеў вяртацца ў балаган. За апошні клас здаў экстэрнам. Бабуля прапаноўвала ўладкаваць мяне на пошту. Але я марыў пра навуку. Падтрымліваў мяне ў гэтым і настаўнік па мянушцы Колба. Вечна буду ўдзячны гэтаму сьмешнаму кругленькаму пану. Ніколі не забудуся, як мы зачыняліся ў ягонай імправізаванай лабараторыі, абкладаліся апошнімі нумарамі навуковых часопісаў і спрабавалі нейкія досьледы паўтарыць… А жонка Сымона Аляксандравіча, кругленькая, як і ён, энергічная кабета стукалася ў дзьверы і крычала, каб зараз жа спынялі выраб дыму і смуроду — іначай яна хімічныя досьледы сабе не ўяўляла. Сымон Аляксандравіч ня быў надта адораным, але — энтузіязму ў яго хапала. Як ён ганарыўся тым, што я, ягоны вучань, абараніў дысертацыю, паехаў у Сарбону! Мне дасюль сорамна, што калі я змушаны быў зьехаць з Менску, не знайшоў у сабе сілы напісаць яму… Азваўся толькі праз шэсьць гадоў. Затое, пакуль не пачалася вайна, па ягоных просьбах перасылаў яму столькі кніг і прыладаў для досьледаў, нібыта для маленькага універсітэту. Ён памёр ад іспанкі ў 1914-м, я не пасьпеў з ім сустрэцца… Формулы сьніліся мне па начах, сімвалы, нібыта ў нейкім вычварным танцы, мяняліся, вібрыравалі, спалучаліся… А што ў мяне яшчэ мелася? Сябры? Сярод равесьнікаў? Вы што, зьдзекуецеся? Гэтыя маленькія пачвары, мэтай жыцьця якіх было ператварыць жыцьцё сваіх бліжніх у пекла? Яны пакінулі мяне ў спакоі толькі тады, калі я навучыўся рабіць рэчывы, якія маглі выбухнуць у кішэні альбо прымусіць плакаць. Пайшла пагалоска, што я магу атруціць нават на адлегласьці, і я нарэшце атрымаў права на самоту. Самае каштоўнае, што можа займець чалавек. Цішыня, самота… Тут, у вашым дамку, які, як я разумею, стаіць наводшыбе, усе роўна шумна — нешта грукоча, грае, верашчыць нават уночы. Баюся, вы ня ведаеце, што такое цішыня. Дзіва што нервовыя і неадэкватныя. Сонечка была вясёлай, як жаўранак. Ня ведаю, ці зацікавіў бы я яе сам па сабе — няўклюдны маўклівы падлетак у чорным касьцюмчыку, з якога даўно вырас, з вечнай кнігай пад пахай, прапахлы дымам рызыкоўных эксьперыментаў. Відаць, трэба прызнаць лагічнае — яе зацікавілі менавіта мае эксьперыменты і сувязь з Альбарутэніяй. Яе дом быў праз вуліцу, і яна магла назіраць, як я завіхаюся над колбамі ў флігелі. А пра мае адносіны да Альбарутэніі ёй маглі сказаць крыкі бабулі: “Беларус ён, ці ж бачыце! Выгадаваўся між малпаў, паскуднік! Скаловічы — не мужыкі! Скаловічы — шляхта! Я табе пакажу — беларусы… Яшчэ слова скажаш на гэтай грубай гаворцы — пакіну без абеду”. Сонечку бабуля ненавідзела і баялася. Яна была “палітычная”, нядобранадзейная. Высланая з Санкт-Пецярбургу да сваякоў за ўдзел у студэнцкіх хваляваньнях. Бацька Сонечкі быў важным чыноўнікам міністэрства ўнутраных справаў, таму абышлося высылкай у Менск. Для мяне ўвага гэтай стройнай, як каласок, дзяўчыны з вясёлымі блакітнымі вачыма, каротка стрыжанымі пшанічнымі валасамі была — усё роўна як сьляпому раптам далі пабачыць сонца. Я нават ня мог асобна ўспомніць рысы ейнага твару — нос, здаецца, крыху прыўзьняты… З рабацінкамі… Яна ўся была — зьзяньне ў маіх вачах. Каб яна сказала мне скокнуць з вежы Пішчалаўскага замку — я скочыў бы, не вагаючыся, шчасьлівы, што магу дагадзіць. Потым Сонечка пазнаёміла мяне з Сяргеем. Хлопец, як я цяпер разумею, начытаўся Шылера і Байрана. Тэрарыстаў і рэвалюцыянераў згаданыя паэты спарадзілі болей, чым усе Марксы і Бакуніны. Сяргея можна назваць “прафесійным рэвалюцыянерам”. Бабуля мая пра такіх чамусьці гаварыла “Ганарысты, як хутаранец”. Ён быў дужы і прыгожы, з хвалістымі русымі валасамі, са сьмелым позіркам шэрых вачэй… Бог ты мой, я нават марыць не насьмельваўся быць хоць трохі да яго падобным. І, вядома, куды мне было раўнаваць яго да Сонечкі — не раўнуе мураш кветку да пчалы. Потым я пазнаёміўся з астатнімі — бялявым сталёвавокім і сталёвасэрцым Крэчатам, чарнявым Навумам, які ў адрозьненьне ад іншых любіў жартаваць і добра сьпяваў… Гэта быў зусім іншы сьвет — і там маё “цёмнае” паходжаньне, мая балаганная праца і пагарда месьцічаў не былі заганай, а зусім наадварот. Мяне паважалі за тое, што меў такі сумны жыцьцёвы досьвед і не зламаўся, што знайшоў сябе ў навуцы, што зарабляю грошы сам, уласнай працай, у адрозьненьне ад “эксплуататараў”… Шанавалі маю апантанасьць хіміяй і любоў да самоты… А для мяне ўсе яны былі героямі. Сонечка і Сяргей любілі прыходзіць да мяне ў флігель, у якім я зладзіў лабараторыю і дзе, фактычна, жыў. Яны сядзелі на старой канапе, накрытай аблезлай мядзьведжай скурай, і, пакуль я абмазваў шэрай сьмярдзючай жыжай дроцікі, вырабляючы бенгальскія агні, распавядалі пра новыя акцыі сацыял-рэвалюцыянераў, маёўкі і страйкі, абмяркоў­валі Гегеля і Фейербаха, Энгельса і Маркса, Бакуніна і Шпенглера… Зачытвалі “Нашу Ніву”. Зьмест яе ведаеце? Трохі? Ну… Я калісьці мог запамінаць тэкст дзясяткамі старонак. Амаль як Жульен Сарэль, герой раману “Чырвонае і чорнае”, які меў памяць як у генія альбо ідыёта. Не прэтэндую цалкам ні на першае, ні на другое, але і зараз магу працытаваць… “Па ўсім Палесьсі ідзе даўно ўжо агітацыя перад выбарамі на дэпутатоў у Думу ад Мінскай губерні. Агітуюць мінскіе “истинно-русские” людзі (чорносоценцы)... Кажуць, што найгоршыя ворагі народные гэта тые, хто дабіваецца аўтономіі”. Што? Падобна на ваш час? Віншую… “Пад восень гэтага году ў мястэчка Раманава прыходзіў нейкі соцыяліст. Як толькі людзі пачалі варочацца з царквы, ён узьлез на нейкі слончык і пачаў гаварыць аб усіх крыўдзіцелях працуючаго народу. Мужыкі ўпадабалі, што гаварыў той чалавек, пачалі слухаць яго і нават вельмі ахвотна бралі ад яго нейкія пісулькі. Ураднік, шпаркі гэткі, хацеў зразу арыштаваць сацыяліста, але не, не ўдалося: мужыкі не далі, ды яшчэ нават, кажуць, за каўнер урадніку наклалі”… ”У Смаленску невядомы чалавек, спаткаўшы князя Урусава пры дзьвярах шляхоцкага клюбу, напроціў саду, у якім шпацэровала багата людзей, пальнуў у яго тры разы з рэвольверу. Князь аступіўся і ўпаў, тым часом той, хто страляў, уцёк”. Вось такія тыповыя навіны… Краіна была цяжарная сьмерцю. А мае новыя сябры былі забойцамі. Я гэта разумеў, і мне тое страшэнна падабалася. Яны прынесьлі мне належныя хімікаты. І я рабіў, што прасілі. Мая першая бомба выглядала ня вельмі прывабна — замест круглага футаралу Сяргей дастаў нешта падобнае да чыгуннай біклагі. Потым былі больш дасканалыя пасудзіны для сьмертаносных джынаў. Я ўсяго зрабіў іх дзевяць. Дзясятую не лічу. Тое, што я мог езьдзіць з балаганам па месцах і мястэчках — таксама падавалася вельмі карысным для арганізацыі. І я нават згадзіўся вярнуцца на лета да бацькоў і побач з чысткай клетак і ўсталяваньнем дэкарацыяў перадаваў патрэбным людзям забароненую літаратуру, зброю, выбуховыя рэчывы. Цырк — увогуле ідэальнае месца для кантрабанды. Хто прыме ўсур’ёз “глумцоў ды блазнаў”? Сярод фальшывых шпаг і пісталетаў прасьцей схаваць сапраўдныя. Хаця й трасуць цыркачоў па традыцыі ўсе паліцыі сьвету асабліва. Норавы ў таварышаў маіх бацькоў былі простыя. Свайго Станьчыка ў балагане ня мелася… Памятаеце патрэт знакамітага блазна пры двары Жыгімонта Старога? Станьчык… Трагічны нярвовы твар, усё разумеючыя вочы… Бедны Ёрык, карацей. А тут працавалі людзі, якія жылі ад грошай да грошай. Маленькіх, выпакутаваных грошай. Усе са сьмешнымі амбі­цыямі — “Мы — артысты”. Дрэсіроўшчык сьцьвярджаў, што ён лепшы дрэсіроўшчык у сьвеце, ліліпуты меркавалі сябе самымі ліліпутнымі… Насыпаць у пудру ворагу нягашанай вапны лічылася дасьціпным жартам. Адзін з клоўнаў з гэтай прычыны хадзіў аднавокім — праўда, ад таго ягоная перакрыўленая фізіяномія здавалася яшчэ сьмяшнейшай, а значыць, калецтва было на карысьць. Цяпер мне было лягчэй пераносіць зьдзекі “балаганаўцаў” — я быў таемным рыцарам свабоды. Калі я вярнуўся да бабулі, Сонечка прынесла мне радасную вестку. Мяне возьмуць “на справу”. За год да таго адбыўся замах на генерала Курлова. Думаю, і вы ведаеце пра тую ганебную гісторыю — Курлоў загадаў расстраляць мітынг на прывакзальнай плошчы, удзельнікі якога патрабавалі вызваленьня палітычных вязьняў. Сто чалавек загінула. Іван Пуліхаў узяўся зьдзейсьніць прысуд кату, перастрэў яго ля Сьвята-Петра-Паўлаўскай царквы, але бомба не разарвалася. Тэрарыст спакойна сышоў бы, каб не сямейка Старовых — матка і дзьве дачкі. Яны ўчапіліся ў злачынцу, усчалі крык… На затрыманьне кінуўся паліцмайстар Нораў, але ў яго стрэліла таварышка Пу­ліхава — Аляксандра Ізмайловіч. Дачка генерала, які служыў на Далёкім Усходзе. З эпохі ў эпоху расьпешчаныя дзеці “сталпоў” рэжыму пачы­наюць апантана, нічога не баючыся, змагацца супраць гэтага рэжыму — ім жа не прышчапілі з маленства памяркоўнасьць ды ціхамірнасьць, а веданьня пра “цёмны бок месяца” ў іх куды больш, чым у “дзяцей меднага саслоўя”. І адчуваньня абароненасьці куды болей. Івана павесілі, і цела ягонае тры дні вісела на браме Пішчалаўскага замку. Аляксандру саслалі ў Сібір. Вось мае сябры і абавязаліся адпомсьціць за іх. Курлоў на той час сышоў з пасады і зьехаў — з рэпутацыяй крывавага дыктатара. А вось Нораў і сям’я Старовых мусілі быць пакараныя. Мне ўпершыню давялося думаць не пра рэвалюцыйную барацьбу ўвогуле, не пра вартых сьмерці катаў увогуле — а пра канкрэтных асобаў, якія з маёй дапамогай будуць забітыя. Дагэтуль мне ніколі не паведамлялі, дзе зробяць пякельную справу мае машыны сьмерці. І калі я чытаў пра тэрарыстычныя “акцыі”, сэрца сьціскалася ад салодкага жаху, падобнага да гонару: гэта, магчыма, зрабіў я. Я небясьпечны. Я — таемны ўладар над жыцьцямі. Суддзя паскуднага гэтага чалавецтва. Цяпер мне належала зірнуць ахвярам у твар. Ну, паліцмайстар — гэта зразумела… Чалавек, які апранае на сябе мундзір, тым прымае на сябе функцыю адказваць за мундзір — забіць альбо быць забітым. А вось Старовы... Тры кабеты… Прычым дзьве — зусім маладыя. Дзяўчаты. Так, яны зрабілі жахлівае… Калі глядзець з аднаго боку барыкады. Успомніце Шарлоту Кардэ, якая забіла нажом Рабесп’ера. Ён сядзеў у ваньне — хвароба скуры, невыносны сьверб. На тую самую пошасьць хварэў рымскі дыктатар Сула, іншыя тыраны… Шарлота прыйшла, як быццам просьбітка. Адны яе кляймілі, як падступную забойцу… Але іншыя — лічылі гераіняй. Прыгожая дзяўчына, якая ахвяруе сабою, каб пакараць ката, выратаваць тысячы жыцьцяў, даць волю Айчыне… Так, як яна разумела. З аднаго боку — манархістка Кардэ, з другога — народаволка Соф’я Пяроўская. Чалавек, які здольны мысьліць, убачыць гэтую “люстранасьць”. Таму тых, хто здольны мысьліць, забіваюць у першую чаргу. Ну, уявіце… Тры жанчыны бачаць, як малады чалавек кідае бомбу, назірае за панікай, пагардліва ўсьміхаецца і сыходзіць. Забойца, які можа забіць яшчэ. Як расцаніць, што яны кінуліся яго затрымліваць? Ведаючы, што ён можа быць узброены, што могуць загінуць? Таксама ж сьмелы ўчы­нак? Я быў супраць таго, каб забіваць Старовых. Гэта не стасавалася да вобразу высакароднага змагара — карбанарыя, Авадня, Карла Маора, Андрэя Кожухава… У вас чытаюць яшчэ кнігу Сьцепняка-Краўчынскага пра народавольца Андрэя Кожухава? А, у маці ёсьць у шафе? Значыць, зноў пераацэнка каштоўнасьцяў пакаленьняў… Я даказваў сваё вельмі горача. І ўрэшце мяне запэўнілі, што забойства ня будзе. Старовых проста трэба напалохаць — так, каб былі папярэджаныя ўсе, хто захоча ў будучым стаць на шляху рэвалюцыянера. Бомбу належала ўзарваць пад іх вокнамі, падгадаўшы, каб усе былі дома. Я мусіў зрабіць гэтую бомбу і высачыць кабетаў. Сонечка кіне кошык са сьмяротным снарадам пад вакно — і ўсё. А Норава тым часам пакараюць іншыя. Хто — мне не сказалі. Я здагадваўся, што ў той групе будзе Крэчат. Усё здарыцца на ўгодкі сьмерці Пуліхава. Дні разьбіваліся, як дажджынкі аб вечка труны. Я працаваў, як апантаны… Сачыў за Старовымі… Сонечка была да мяне неверагодна ласкавай. У ноч напярэдадні нашай акцыі яна нават пацалавала мяне на разьвітаньне. У левую шчаку… Лёгка і хутка, як птушка… Ніколі не забуду гэты момант. Яе брунатную сукенку ў вузкую сінюю палоску, з шэрагам дробных гузікаў пад горла, чорную шапачку на стрыжаных пшанічных валасах, крыху прыўзьняты носік — і выраз вечнай дзёрзкай цікавасьці на твары. Нібыта яна пыталася ў сьвету: як жа гэта? Чаму так робіцца? Яна сышла… А я ўсё ня мог супакоіцца. Сну не было і ў адным воку. Я ўспамінаў, як пільнаваў злачыннае сямейства ля Кацярынінскай царквы. Як бачыў іх на службе. Старэйшая, таўставатая, як на мой густ, увесь час стаяла, апусьціўшы вочы і трохі пахіліўшы галаву ў карункавым капялюшыку да левага пляча — мне здавалася, што ў ейным сьмірэньні я ўгледжваю нешта ненатуральнае. Мажная маці, наадварот, галаву трымала прама, нават паклоны біла з адчуваньнем уласнай годнасьці… І пагрозна паглядала на малодшую, якая крадма перазіралася з нейкім фацэтам у вайсковай форме. Я ведаў, што малодшая любіць монпансье — рознакаляровыя круглыя карамелькі. Часта купляе іх у аднаго і таго ж афені-карабейніка. Што старэйшая наведвае мадыстку і таемна скупляе паштоўкі з партрэтамі артыстаў МХАТу, асаблівую перавагу аддаючы асобе Качалава. А да мадам Старовай, шаноўнай удавы, прыходзяць гэткія ж, як і яна, дамы — урыўкі іхніх гутарак, якія мне ўдавалася падслухаць праз адчыненае вакно, можна было друкаваць у газеце “Славянскі сабор”. Людзі сапсаваліся, маралі няма, моладзь… Якая моладзь — напісана яшчэ чатыры тысячы гадоў таму ў Фіванскай пірамідзе. Выказваньне тамтэйшага жыхара слова ў слова супадала з меркаваньнем мадам Старовай. З такой разбэшчанай моладдзю — ніякай будучыні ў няшчаснай старажытнаегіпецкай (рускай праваслаўнай) краіны. Дакладна такія кампаніі з такімі ж размовамі зьбіраліся ў маёй бабулі Леакадзіі. Толькі кола іх было трохі “ніжэйшае”, і замест срэбнага на стале красаваўся парцалянавы імбрычак. Я стаяў пад таполямі, насупраць дому Старовых на Францысканскай. Раптам паўз мяне прабеглі двое хлапчукоў з крыкамі: — Забілі! Забілі! Маё сэрца абарвалася. Я нават пераадолеў сваю сарамяжнасьць і да­гнаў хлапчукоў. — Каго забілі? Хто? Капейка змусіла жэўжыкаў распавесьці падрабязна. Пачутае — няхай перабольшанае, дзе ж дзеці ад гэтага ўтрымаюцца? — кінула мяне ў жах. Нораў цэлы, ад бомбы — маёй бомбы! — загінулі дзьве вясковыя жанчыны і стары лірнік. Нораў спыніўся ля яго, каб накрычаць… Аднаго з хлопчыкаў асабліва ўразіла, што ліра, якая адляцела далёка ўбок, яшчэ некалькі імгненьняў працягвала граць сама па сабе. Магчыма, яму гэта проста падалося. Я пабег да Сонечкі. Быццам маё прышэсьце магло нешта зьмяніць. Горад поўніўся крыкамі і чуткамі. Вось яе дом… Але я не наважваўся зайсьці. Стаяў на ганку, як слуп… І пачуў размову. Гаварыў Сяргей. — А твой хімік не перашкодзіць? Зялёны… — Ды перастань, я магу з ім рабіць усё, што хачу, — гэта быў вясёлы голас Сонечкі. — Ён такі брыдкі і дзікі, што наўрад хто з ім яшчэ размаўляе. Для рэвалюцыі карысна, калі ў чалавека няма іншых прыхільнасьцяў, акрым барацьбы, і іншых таварышаў. Урэшце, ты ж таксама быў зялёным і баяўся крыві. Калісьці трэба пачынаць. Пасьля першай крыві дарогі назад няма. — Твая праўда… — пагадзіўся Сяргей. — Толькі цяпер не прамахніся. Проста ў вакно… Чуеш? Каб усіх траіх, паскуд… У пяць яны садзяцца піць гарбату. Англічан пераймаюць. Зялёны дакладна высачыў. — Не прамахнуся. Калі што — і ты з рэвальверу не прамахніся. Крэчат вунь прамазаў… Траіх забіў — а таго, каго патрэбна, не. Яны яшчэ нешта гаварылі — як падмануць шпегаў, што сочаць за хатай, як забясьпечыць ад’езд, але я зьбег з ганку і пакіраваўся… Куды? Здаецца, у свой флігель. Сьвет расплываўся ў маіх вачах, нібыта мяне зноў забылі дастаць з жалезнага чэрава мадам Таро. Мне бачыліся знаёмыя і незнаёмыя мне людзі, якіх, магчыма, забілі мае бомбы… І сярод іх пакуль яшчэ жывыя Старовы — з акрываўленымі тварамі, ляжаць, як паламаныя лялькі… Божа мой! Я спрабаваў зачапіцца за выратавальную думку. Сонечка, Сяргей… А можа, яны, мае адзіныя сябры на гэтым сьвеце, маюць рацыю, можа, яны ведаюць нейкую вельмі важную, абсалютова пераканаўчую праўду, якую я пакуль яшчэ не ўсьвядоміў па сваёй дурноце? Але як, як мне да гэтай праўды хоць крыху дапяць, каб не было так жудасна, так моташна на душы? Нехта схапіў мяне за плечы. — Што ты зноў утварыў, нягоднік? Не мані — я ж бачу, што нешта ўтварыў! Кажы зараз жа, вылюдак, можа, Гасподзь па літасьці тваёй цябе ўратуе! Гэта была Леакадзія Пятроўна Скаловіч, мая бабуля. І я, захлынаючыся ад сухой роспачы — плакаць даўно адвучыўся — пачаў расказваць… Потым былі нейкія двое ў цывільным, з вайсковай выпраўкай… Мне загадалі дастаць з падрыхтаванай для Старовых бомбы выбуховае рэчыва і перадаць яе тэрарыстам. Я амаль ня памятаю, як прынёс кошык з кветкамі, пад якімі ляжала бомба, пад таполі на Францысканскай. Паставіў… І пайшоў, не азіраючыся. Я ня бачыў, як Сонечка ўзяла гэты кошык, як кінула бескарысную, пазбаўленую мною місіі сьмерці бомбу ў вакно… Як Сяргей ад­стрэльваўся… Іх узялі жывымі. Доўга дапытвалі. Потым — павесілі. Не дапамагло, што Сонечка — дачка важнага пецярбуржскага чыноўніка. Іх сьмерць адбылася неяк непрыкметна для грамады — надта часта тады гучалі выбухі, надта часта гайдалася пятля. Дый забойства двух сялянак і жабрака — не асабліва высакародная нагода падымаць дэмакратычны шум. Дасюль не магу зразумець, чаму мае сябры так ставіліся да чужых жыцьцяў. Можа, як бываюць асобы, пазбаўленыя музычнага слыху, нараджаюцца людзі, пазбаўленыя літасьці, боязі крыві і чужога болю? А хутчэй за ўсё, былі яны проста жорсткімі дзецьмі, і ўсе гэтыя акцыі, бомбы, разадраныя на часткі целы ўспрымаліся вялікай гульнёй. Зусім, дарэчы, як і ў выпадку з вамі. Але і мне не было чым ганарыцца. Я ведаў, што заслугоўваю пагарды і нянавісьці. І больш нічога. Мяне выратавала толькі тое, што тады я знаходзіўся ў нейкім тумане, нібыта чалавек са зламанай нагой, які, як самнамбула, даходзіць дадому і толькі там падае на падлогу ад болю. Мяне заахвоцілі за дапамогу ў раскрыцьці небясьпечнай тэрарыстычнай групы — я атрымаў магчымасьць паступіць на хімічнае аддзяленьне фізіка-матэматычнага факультэту Юр’еўскага універсітэту. Мара збылася. Але цяпер яна была толькі сухой кветкай на сукенцы нябожчыцы. Я жыў дзеля працы. Нібыта спадзяваўся сваймі адкрыцьцямі апраўдацца за зробленае. І… ведаў, што болей ніколі нікога ў сваім жыцьці не прадам і не заб’ю. Потым… Шмат чаго было. Былі хвіліны слабасьці. Памятаю, аднойчы на другім курсе страшэнна закарцела далучыцца да сьвету ценяў. Да аднакурсьніка прыехала сястра, гімназістачка, і, пакуль круцілася ў гасьцёўні інтэрнату, дзе я прыладкаваўся на зручнай канапе з чарговай кнігай, пачала пасылаць мне доўгія погляды. Напэўна, доўга крыўдавала, што я затросься, як пры зьяўленьні прывіда, і ўцёк, нават забыўшыся на здабыты з цяжкасьцю ў публічнай бібліятэцы том. А проста неразумнае дзяўчо страшэнна нагадвала Сонечку. Я ня Вертэр. Я ўсяго толькі сын балаганнага факіра. На хуткую руку зьмяшаў сімпатычнае расчыньне, якое пры судакрананьні з агнём мусіла даць прыстойны, але зусім невялікага радыусу, выбух, плюс атрутны газ з малым часам распаду. Дастаткова было знайсьці цёмны пусты кут… І я, паколькі рамантыка ў мазгах яшчэ не перагарэла, забраўся ва уні­версітэцкі археалагічны музей, туды, дзе грувасьціліся каменныя саркафагі егіпецкіх фараонаў. Тут і днём нікога ніколі не было — а апоўначы, як я спадзяваўся, нават вартаўнік не дачуецца. Затое — якое атачэньне! Фараоны, саркафагі… Што труп з адарванай галавой не прыўкрасяць нават такія дэкарацыі — я неяк не задумваўся. Так сьпяшаўся… Ажно кроў у вушах шумела… І не пачуў крокаў выкладчыка — ён нядаўна атрымаў месца дацэнта на кафедры гісторыі старажытнасьці і выяўляўся ў сваёй навуцы гэткім жа энтузіястам, як я ў сваёй… Так я пазнаёміўся з Люцыянам Нічыпаровічам. Я доўга даводзіў яму, што такога, як я, ня варта ратаваць і нават гаварыць са мной прыстойнаму чалавеку гідка… У доказ распавёў (яму першаму і адзінаму), якім чынам трапіў сюды на вучобу. Пра Сонечку і Сяргея… Спадар Люцыян знайшоў словы, якімі прывязаў мяне да жыцьця. Нагадаў пра Бога, веды, Альбарутэнію... Ён назаўсёды застаўся маім лепшым сябрам. Калі я атрымаў праз яго запрашэньне паўдзельнічаць у стварэньні Беларускага універсітэту, не вагаўся ні хвілі. У мяне быў доўг перад гэтай зямлёй. І я прыехаў. Ня трэба думаць, што тыя гады — толькі сьмерць ды подласьць. Я ехаў з Парыжу ў краіну, дзе перамагла вялікая рэвалюцыя. Дзе будуецца Альбарутэнія. І не расчараваўся… Так, была беднасьць. Прадуктовыя карткі. Пайкі… Чэргі па селядцы… Але і вечарыны паэзіі, на якіх зьбіраюцца тысячы людзей, і ловяць кожнае слова з вуснаў маладога беларускага генія. Дзень авіяцыі ў 1924-м, падчас якога ўзьляцеў першы ў сьвеце самалёт з надпісамі на беларускай мове… Інстытуты, музеі, часопісы — у якіх усё па-беларуску… Спаборніцтвы па веласпорце… Выступленьні Маякоўскага… Прафсаюзны зьезд хімікаў, на якім усталяваны зносіны з калегамі з Чэхіі… Памятаю, як у кастрычніку 1925 году ў Менск пешкі прыйшоў знакаміты французскі падарожнік Эме Тарал, які нацэліўся абысьці вакол сьвету. Мяне папрасілі быць у дэлегацыі, якая сустракала яго… Мы напаілі француза, вядомага цьвярозьніка і вегетарыянца, старадарожскім першаком так, што ён палез цалавацца з гіпсавым помнікам Гіршу Лекерту ў Аляксанд­раўскім скверы. А як даставаліся білеты на першы беларускі фільм “Лясная быль” у кінатэатры “Культура”, у будынку былой харальнай сінагогі! Памятаю пуск першага трамваю… Вагон, прыўкрашаны кветкамі, з раніцы да ночы вазіў усіх бясплатна… Не, было шмат вясёлага, цудоўнага… А колькі талентаў зьявілася! Наш народ — надзвычай таленавіты. Колькі яго ні выкошвай… Я праводзіў семінары, на якіх прапаноўваў студэнтам пафантазіраваць, што ў нашай галіне хіміі будзе вынайдзена да канца стагоддзя… Вы б гэта чулі! Якія ўсчыналіся спрэчкі, якія ўзьнікалі ідэі ў гэтых учарашніх вясковых хлапчукоў ды дзяўчатак! Упэўнены, у вашым часе да ўсіх іхніх прапановаў яшчэ не дадумаліся. І нават тады, калі пачаліся арышты — для многіх людзей заставалася досыць месца для радасьці і веры ў сьветлую будучыню. Але для некаторых гэтага месца не ставала. У 1932 годзе сюды прызначылі камісарам Крэчата. Ён пазнаў мяне. Ні ў чым яго не вінавачу. Я не заслужыў лёгкай сьмерці. А ён быў гатовы мне яе падарыць. Але, відаць, Крэчат хацеў, каб я паводзіўся падчас допыту трохі іначай. Прасіўся, напрыклад. Выяўляў сваю нягодніцкую сутнасьць. Прызнаўся, як патрабавалі, у сваёй шпіёнскай дзейнасьці на карысьць Францыі, Англіі і Польшчы. Выкрыў змову іншых буржуазных шпіёнаў-прафесараў Беларускага універсітэту… Абмаляваў мяркуемыя дыверсіі… Проста ён ня ведаў, што для мяне сьмерць і фізічны боль — гэта такая дробязь у параўнаньні з іншым… З вечным пакутлівым адчуваньнем віны, якое ледзь ня зьела мяне знутры. А якая радасьць забіць чалавека, які ўпэўнены, што гэта заслужыў, і нават палёгку ў сьмерці бачыць? Мадэст Касіянаў, таксама новы “прызначэнец”, што прыўнёс у працу НКВД асаблівыя метады, прапанаваў больш дасканалае пакараньне для здрадніка. І пасьля чарговага допыту, які, па маіх прыблізных пад­ліках, доўжыўся пяць сутак, “перакупіў” мяне з крэчатавых кіпцюроў для сваёй парафіі. Мой папярэднік на ролі “глабальнага здрадніка” павесіўся. Другога задушыў адзін з вязьняў. Двое іншых зламаліся, пачалі сапраўды ўсіх здаваць. І зрабіліся непрыдатнымі для эксьперыментаў. Пра гэта мне сам жа Касіянаў і распавёў, калі мяне першы раз запхнулі ў ягоны “Форд”. Таварыш Касіянаў — чалавек недурны. Гісторыю добра ведае. Напрыклад, дэвіз інквізітараў: “Прымусь іх увайсьці”. Гэта значыць, грэшнікаў — у Горад Нябесны. Думаеце, для чаго ерэтыкоў палілі? Каб пакараць? Не. Лічылася, што пакутлівая сьмерць можа ачысьціць бедныя грэшныя душы і даць ім магчымасьць патрапіць на нябёсы. Вось і Касіянаў браўся давесьці, што, па-першае, любога, самага спакутаванага, вязьня можна прымусіць шчыра палюбіць свайго ката, падсунуўшы яму іншы аб’ект для нянавісьці. А па-другое, што любога, самага зацятага, ворага можна прымусіць пайсьці на службу “рэвалюцыі”, дакладней, карным органам. Дастаткова, каб усе паверылі, што ён ужо шчыра супрацоўнічае. Каб ён напачатку звык да пагарды. А пасьля і ганарыцца пачне. А яшчэ карысна, калі вязьню даюць магчымасьць выступіць у ролі ката. Для гэтага “глабальны здраднік” у якасьці “пасіўнага аб’екта” падыходзіць як мага лепей. Так здарылася, што падчас першага блізкага знаёмства з Касіянавым у суседнім кабінеце знаходзіўся Нічыпаровіч. Касіянаў выклікаў яго дзеля гістарычнай кансультацыі — якраз дзейнасьць інквізіцыі яго і цікавіла. Прэцэдэнты ў Вялікім княстве Літоўскім. Ён жа, навалач, навуковую працу на падставе сваіх досьледаў піша. І выпадкова акадэмік пачуў нашу з Касіянавым… трохі аднабаковую размову. І, падобна, застаўся ўражаны. Потым, калі мяне выпусьцілі, Нічыпаровіч даў слова ніколі нікому не расказваць пра тое, што даведаўся. Нянавісьць я перажыву. А вось пагардлівую шкадобу… Ды лепей здохнуць. Ну і як, вы задаволены маім расповедам? Напэўна, атрымалі вялікую насалоду? Вам жа толькі гадасьці і падабаюцца. Нервы казычуць.“ Даліла ў адказ прамаўчала. Па-за гульнёй-4 Жоўтае лісьце на чорным граніце магіл — Быццам для сьмерці ляжаць залатыя манеты. Неба крумкач атрасае з натомленых крыл Проста на штучныя кветкі каля пастаменту. Як прабачэньня прасіць у таго, хто заснуў, Ці — верагодней — прачнуўся ад нашае явы? Лёс разьбіваецца, як аб глухую сьцяну, Аб міласэрнасьць і штучныя кветкі дзяржавы. Толькі рука твая — цёплая і пад дажджом — Мне не дае саступіць са сьцяжынкі да згубы. Ходзім па могілках, быццам прыглядваем дом. Толькі лістотай яго не аплоціш, мой любы. Жоўтае лісьце падала на магілы гэтак ціха, нібыта баялася кагосьці тут пабудзіць. Але нас наўрад маглі б напалохаць нябожчыкі. Тым болей, адзін з іх ішоў разам з намі. Спадар Валяр’ян у сваім доўгім чорным паліто (якое насамрэч, як вы­явілася, належала аднаму са сьледчых) на фоне крыжоў, мокрых чорных дрэваў і золата лістоты нагадваў не кажана, а крумкача — яшчэ нядаўна іх тут было, як пчолаў ля вульля. Пякельных пчолаў Тартарава вульля. Дачка Далілы Віка весела наразала кругі па сьцежках, а дзе й і па закінутых магілах, раскідваючы ножкамі ў чырвоных боціках кучы лістоты — ганяла “шуршыкаў”. Дзеці не баяцца пабудзіць нябожчыкаў. А што малым? Яны і так жывуць у сьвеце міфаў, і вераць, што іх лялькі па-за вачыма гаспадароў рухаюцца, размаўляюць, жывуць сваім жыцьцём… Дарослы пры адной думцы пра такое не заснуў бы ад жаху. Час ад часу Віка падбягала да дзядзькі ў чорным паліто, каб задаць вельмі сур’ёзныя (гены сказваюцца!) пытаньні. І пачуць ад дзядзькі таксама вельмі сур’ёзныя, паважлівыя адказы… Даліла, якая ішла наперадзе ўсіх нас, на самоце, незадаволена азіралася. А вось Макс шпацыраваў цалкам задаволены — нядаўна Скаловіч вычытаў пару ягоных артыкулаў і дадаў гэткія каларытныя дэталі ( вядома, бязьлітасна раскрытыкаваўшы прымітыўны стыль, ненавуковы падыход і малаабазнанасьць аўтара), што публікацыя абяцала выбухнуць маленькай сенсацыяй. У мяне таксама атрымалася выгода ад зьяўленьня госьця — учора ён дапамог мне зрабіць кантрольную па праклятым супрамаце, над якой я раўла ўжо два дні… Цікава, як прафесар мяняўся, варта было ягоны розум “загрузіць” складанай задачай — ніякага скепсісу-пацьвельваньня… Можна было падумаць, што ён па-сапраўднаму жыве толькі ў такія моманты… Сур’ёзны, уважлівы… Хоць наўрад калі раней эпюры крэсьліў — але падручнік мой пагартаў, падумаў — і рашыў… Мне нават уявілася, як добра было б, каб гэта быў мой бацька, да якога заўсёды можна зьвярнуцца... Мой жа сьвядомы татка, інжынер і фалькларыст-аматар, на мае просьбы толькі раздражняецца… Гультайка! Няздара! Канфармістка! Я нават прынесла Скаловічу пачытаць — пад абяцаньне нікому не расказваць — свае першыя празаічныя спробы… Раскрытыкаваў, вядома. Але я чамусьці не заплакала — як у мяне ў звычаі ад найменшых крытычных заўвагаў. Якім чынам Скаловічу ўдалося “размазаць” мае сьціплыя творчыя набыткі, як цеста на патэльні, і пры гэтым змусіць паверыць ва ўласныя сілы? Ва ўсялякім выпадку, я сустракала кастрычніцкую раніцу задуменная і ўся такая натхнёная, перабіраючы ў стрыжанай галаве магчымыя сюжэты. Увогуле, гэтая нядзельная раніца, восень, ціша ўлагодзілі ўсіх. Нават Генусь і Едрусь перасталі сварыцца… Чаго яны сварацца? Па-першае, тэмпераменты розныя, па-другое, Далілу на ўзроўні падсьвядомасьці (а можа і сьвядомасьці) дзеляць, па-трэцяе, у Едруся самі ўжо ведаеце, якая мамачка, толькі на дзень наркаманіі такую віншаваць, а Генусь сваёй ледзь ня кожную гадзіну тэлефануе. Суцешвае, падтрымлівае маральна. Вось цяпер блукае па могілках, але кажа, што звоніць з бібліятэкі. Каб не засмучаць. Калі б мой дваццаціпяцігадовы сын, не студэнт, заўважце, не асьпірант, сказаў мне, што тэлефануе з бібліятэкі, я б занепакоілася. Ці ўсё ў парадку ў маладога чалавека з асабістым жыцьцём? Але Генусева мамачка, сьціплая, хваравітая, трохі запалоханая медсястра да такога тлумачэньня звыкла, як да сынавых шакаладак: “Ну што ты трацішся на мяне, сынок…” Можа, Генусь таму й так лёгка расстаецца з закаханымі дзяўчаткамі? “Мамчын сынок”… А я ішла пад руку з госьцем з мінулага. Не падумайце нічога. Проста падчас сваіх вандровак у тэмпе электравеніка па бетонных брукаванках горада я падрала ўшчэнт красоўкі, і давялося выпараць са скрыні пад канапай школьныя боты. На абцасах у дзесяць сантыметраў! Быў у мяне такі “бзік”: вырашыла, што я маленькага росту. Не дацягваю да подыумнага стандарту. Не мазгі былі, а зацірка бяз солі. А хадзіць на гэтых хадулях так і не навучылася. А тут вузкія сьцежкі, гнілое лісьце, сьлізка… Скаловіч падтрымаў мяне падчас падзеньня, а потым моўчкі падставіў руку. За хлопцаў нашых не патрымаешся — што за пес­ты! У ЗША яшчэ ў 1985 годзе выдадзены “Feminist Dictionaru”, фемініс­тычны тлумачальны слоўнік. У якім гаворыцца: “Галантнасьць — зброя ўціску, якая робіць жанчыну няздольнай вырашаць жыцьцёвыя праблемы без штодзённай дапамогі мужчыны”. Вось і давялося дыбаць, нібыта павятовай паненцы са сваім старасьвецкім дзядзечкам. Вой, і ўпячэ мне пасьля за гэтую ганебную слабасьць Даліла… Каб Едрусь выказаў незадаволенасьць — я была б шчасьлівая. Але яму, што я пад руку са Скаловічам, што я ў абдоймах якога-небудзь заезжага алігарха альбо стрыптыз-хлопчыка Тарзана — так, гэта мая асабістая справа. Мы амаль перасталі кансьпіраваць ад хіміка відарысы “сьветлай будучыні” — ён толькі пагадзіўся не шукаць энцыклапедый ды навуковай літаратуры. Ганарыста абвесьціў, што ня схільны да плагіяту. Тым болей будучыня не выклікала ў спадара асаблівага захапленьня, наадварот: погляд на шэрыя шыхты “хрушчовак” ды “брэжневак” спарадзіў такую саркастычную ўсьмешку, што мне проста закарцела насуперак уласным перакананьням неяк абараніць звыклы ўрбаністычны саўковы пейзаж. Залаты ліст павольна праляцеў проста перада мной, нібыта маленькі човен запрашаў у падарожжа, апусьціўся на магільную пліту з чырвонага граніту з шэрымі прожылкамі… Тут адразу былі пахаваныя трое. Не, адна фотакартка адсутнічала, і пастаўленая толькі дата нараджэньня. Ніякавата выглядае. Немаладыя муж і жонка, памерлі гадоў дзесяць назад, у адзін дзень, і побач месца для іх, відаць, пакуль жывой пяцідзесяцігадовай дачкі. Няўжо яна такая самотная, што падрыхтавала ўжо сабе магілу з бацькамі? А магіла — заціснутая між помнікамі XIX стагоддзя… Значыць, на гэтым месцы таксама было старое пахаваньне. Жудасьць якая — ляжаць над іншым нябожчыкам… Нібыта на верхім ярусе турэмных нараў. Але, відаць, “гаспадыня” магілы над гэтым не задумвалася. Унутры агароджы з пафарбаванага ў чорны колер металу было прыбрана, у вазачцы — ня з пластыкавай бутэлькі, як тут часта сустракаецца, а з белай парцэляны сьвяціліся вострымі юлёвымі промнямі астры. — Дзіўна, але яшчэ дзесьці жывуць людзі, якія маглі б мяне памятаць, — задумна прамовіў Скаловіч. — Вось толькі наўрад хто з іх мяне памятае. — Вам ад гэтага сумна? — ня ў лад аптымістычна азваўся Макс. Хімік скептычна пакрывіў вусны. — Я хацеў, каб на мяне забыліся. Даліла, якая, відаць, прыслухоўвалася да размовы, рэзка спынілася і азірнулася. — Калі вы не ілжэце, то ў вас ня ўсё добра з псіхікай. Чалавек ня можа жадаць, каб на яго забыліся нашчадкі. — “Ня можа” — слабы аргумент, — зьедліва пракаментаваў Скаловіч. Чым і наклікаў на сябе гнеўную водпаведзь. — Гэта супярэчыць самаму галоўнаму інстынкту — самазахаваньня, — Даліла нават кулакі сьціснула — відаць, усё назапашанае раздражненьне на госьця ўскіпела. — Дзеля чагосьці вы ж працавалі, разьбіраліся ў сваіх іёнах-катыёнах? Ах, я здраднік… Ах, пакарайце мяне… Ах, я варты сьмерці… Колькі людзей, вашых сучасьнікаў, цудоўных, добрых, шчырых і ня вельмі, ляжыць на гэтых жа могілках безыменнымі, застрэленымі куляй у патыліцу, і іх сапраўды ніхто ніколі ня ўспомніць. І калі іх расстрэльвалі — тут, між гэтымі ліпамі, уночы, крадма, як хворае быдла, — у іх не павінна было заставацца надзеі на памяць, помнікі, вянкі, удзячныя словы… Каты не давалі ім ні пробліска веры ў гэта. Але я ве­даю — яны верылі. А вы проста… выкапнёвы мізантроп. Я прыняла сваю руку з рукі Скаловіча і трохі адступіла ўбок, каб якая трэска гневу ў мяне не патрапіла, калі зараз пачнецца гнеўная сеча. Хімік нібыта не заўважыў маёй ганебнай рэтырацыі і прамовіў на­дзіва спакойна: — На безыменных магілах ахвяраў спаконвеку расьлі гарады і храмы. Лозунг “Успомнім усіх” — гэта, вядома, прыгожа. Але гэта немагчыма. Пра гэта сьведчыць элементарная логіка. Мільярды людзей… Мільярды клетак цела сусьветнай цывілізацыі. Няхай кожная з іх непаўторная — што значаць іх імёны? Вы ведаеце хоць адно імя з тых, хто бараніў незалежнасьць царства Урарту? А там былі героі-патрыёты. Толькі на Страшным Судзе кожны верне сваю індывідуальнасьць. А для слабога чалавечага розуму — хоць бы сябе неяк уратаваць ад гардыні. Вы езьдзілі ў Чэхію, бачылі там знакамітую капліцу-костніцу? Усё ў ёй выкладзена з костак мніхаў. Агароджа, алтар, люстра… Кожны мніх ведаў, што пасьля ягонай сьмерці цялесны футарал ня будзе захоўвацца ў маўзалеі, і зямное імя згасьне, як рэха нябеснага. Вам, спадарыня, страшна ўявіць, што вас ня будзе ў зямным жыцьці. Вы па маладосьці год сваіх проста не можаце гэтага ўявіць увогуле. І цьвёрдай веры ў тое, што сьмерць — толькі пераход, брама — у вас няма. А наконт маёй мізантропіі — заўважце, я і не рабіў спробы вам спадабацца. Мяне, уласна кажучы, вашае меркаваньне пра маю сьціплую асобу не кранае. А кранае мяне, што дзесьці ў гэтай зямлі, магчыма, утварылася пустэча, таму што там няма мяне. Маіх непаўторных клетак. З-за вашай інфантыльнай любові да радыкальных эксьперыментаў над бліжнімі… Голас прафесара падчас ягонай прамовы ўсё больш набіраў лекцыйную моц, і ўрэшце ўсе мы згрувасьціліся купкай, як хмаркі, у лучнасьці якіх высьпявала бура. Нават маленькая Віка перастала раскідваць лісьце і заціхла, як зьмерзлая птушка. Касьцёл пазіраў на нас псеўдагатычнымі вачыма вокнаў, выцягнутых нібыта ў зьдзіўленьні — аркі, як зламаныя бровы. — Пра мой варты жалю інтэлект і безадказнасьць я ўжо наслухалася! — зялёныя вочы маёй сяброўкі ад гневу ледзь не палалі агнём, як у сапраўднай кобры. — Хто вам даў права гэтак размаўляць з Далілай? — выкрыкнуў Генусь на адрас хіміка. Я інстынктыўна падалася наперад, каб стаць паміж імі… Генусь нярвовы, а Скаловіч, між іншым, яшчэ ледзь на нагах стаіць — толькі дзе ж у гэтым прызнаецца. Вось і зараз атрутным тонам працягвае выклікаць на сябе: — Вы сур’ёзна лічыце, што гэтае права можа нехта даць? Генусь і праўда быў тузануўся, нібыта каб замахнуцца… — Ціха, ціха! — вылез наперад Макс.— Хто-хто, а гісторыкі лепей за іншых ведаюць, наколькі няпэўная штука памяць. Больш за ўсё, між іншым, ілгуць дакументы. — Гэта як? — падала голас я, бо захавала школьніцкі піетэт да кожнай паперкі з пячаткай. — А так… Вось трэба табе, скажам, зваліць з заняткаў, ты ж стопудова нешта выдумаеш — цётка захварэла, дзядзька з Кіева прыехаў… Напішаш жаласную заяву ў дэканат. А потым твае біёграфы пачнуць шукаць неіснуючую хворую цётку і дзядзьку з Кіева. Загадка паэтэсы Русланы Палынскай! А ўсе гэтыя паведамленьні пра адстаўкі высокіх чынуш! Перапрацаваўся, саслаб здароўем, добраахвотна вырашыў, што на іншай пасадзе прынясе большую карысьць дзяржаве… Ага, як жа… І ні ў водным дакуменце не напішуць проста — скраў, застуканы на распусьце, абразіў яшчэ вышэйшага чынушу… — Паслухай, але ж ёсьць сьведчаньні сучасьнікаў! — запярэчыў Генусь. — Ага, а яшчэ дзёньнікі! — зыранізаваў Макс.— Чытаў Кафку? Няшчасны, усе яго тыранілі… Сям’я, кабеты, шэф на працы… А тут яшчэ антысеміты пражскія… Але некаторыя дасьледчыкі сьцьвярджаюць, што і ў дзяцінстве ягоным ніякіх жудасьцяў не сустракалася, і бацькі любілі, і начальнік страхавой кампаніі шанаваў геніяльнага падначаленага — той пару гадзінаў на дзень папрацуе, месяц хварэе… А шэф яму дапамогу вы­плочвае. Сябар, Макс Брод, як хвосьцік, ходзіць сьледам, расхвальвае, артыкулы піша, друкавацца дапамагае... А як з кабетамі абыходзіўся — таксама асобная размова. Эксьперыменты ставіў: спакуса праз перапіску. Ды й пагромаў у ягоны час яшчэ не было. — Ты хочаш сказаць, што ён шчасьліўчык, які прыкідваўся, што пакутуе? — абурылася Даліла. — Ды не, пакуты былі сапраўдныя… — пагадзіўся Макс. — Ня кожны вытрымае. Бяссоньне, страўнік ежу не прымае… Толькі прычыны ўсё-ткі больш унутраныя, чым зьнешнія. Геній бярэ на сябе пакуты ўсяго чалавецтва. Вось такі ён… выскачка. — За тое мы такіх людзей і памятаем! — урачыста падрахункавала Даліла. — У Оскара Уайльда ёсьць апавяданьне пра салаўя і ружу… Салавей, каб дапамагчы паэту заваяваць каханую, сваёй крывёй афарбаваў белую ружу ў чырвоны колер, працягваючы сьпяваць, калі шып уваходзіў у грудзі… Красуня і чырвоную ружу забракавала, кветку стапталі ў бруд… Але сьмерць салаўя ніколі не бывае дарэмнай! Песьні застаюцца! Скаловіч, які са сваёй раздражняючай усіх без выключэньня, апроч, можа, Вікі, усьмешкай гэта слухаў, не прапусьціў азвацца на пафас. — Ну так, памятаеце вы… Вось тут, непадалёк, я бачу крыж са знаёмым прозьвішчам. Вось ужо хто не шкадаваў сябе дзеля беларускай справы. Сапраўдны інтэлігент… Ягоная пецярбуржская суполка “Загляне сонца і ў наша аконца” і была для тутэйшых — як сонца. Без яе, можа, ні Купалы, ні Коласа не было б. “Вянок” Багдановіча выдаў на грошы Магдалены Радзівіл. А хто такі быў Багдановіч? Пакуль акадэмік Замоцін, запрошаны з Расіі, не адкрыў яго, як вялікага паэта… Ды яшчэ Сяр­гей Палуян, таксама “зялёны” крытык-самагубца, ацаніў, дастаў Баг­дановічавы вершы з кошыку “Нашай Нівы”… У БНР чалавек, пахаваны тут, працаваў міністрам асьветы. Напісаў першы падручнік па неарганіч­най хіміі на беларускай мове. Пры Саветах стаў рэктарам педінстытуту… У бальшавіках расчараваўся. Цяпер… дакладней, у маім часе — прафесар Варшаўскага універсітэту. Аўтарытэт! І вось — сьціплы крыжык з бел-чырвона-белай стужачкай… — А ён, можа, і крыжа не заслужыў, — з выклікам прамовіў Генусь.— Падчас апошняй вайны… вы да яе не дажылі,— кінуў Скаловічу, — гэты чалавек пайшоў служыць акупантам. Для якіх беларусы — рабы, якія падлягалі большай часткай вынішчэньню. Людзей забіваюць сотнямі тысяч, вешаюць, спальваюць жыўцом, мораць голадам у канцэнтрацыйных лагерох… Жанчын, дзяцей, немаўлятаў… А гэты ў касьцюмчыку горадам кіруе ды беларушчыну ратуе. Забілі яго партызаны… І пра­вільна зрабілі. — Чакай, ня так усё проста! — запярэчыў Едрусь. — Наш прафесар — сьведка… Як разабрацца, дзе праўда, калі ты ўнутры віру? Хто — здраднік, хто — герой, хто — сябра, хто — вораг? Вось бальшавікі… Зачышчалі тэрыторыі Украіны і Беларусі ад нацыянальнай інтэлігенцыі, каб гэтыя памежныя з Еўропай землі можна было спакойна дзяліць, каб не было народаў, а толькі насельніцтва. З беларускіх пісьменьнікаўкупка набярэцца ацалелых, і з тых прынамсі палова выжылі за кошт свайго стукацтва. “Кулакі” — у Сібіры. Гэта значыць, працавітыя, хоць троху ўмелыя людзі… А колькі іх проста “дзеля плану” забрана! Каб адрапартаваць, што вось столькі працэнтаў ворагаў “вычысьцілі”. Наняла самотная бабулька маладога суседа бульбу выкапаць — усё, “кулачка”, мае батрака. Беларусізацыя зварочваецца. Нават граматыку скалечылі, каб бліжэй да расейскай мовы. Людзі вар’яцеюць ад страху. Калі начальнікам “органаў” у Менск прызначылі Барыса Бермана, ён загадаў сьледчым “зьняць пальчаткі”, і кожную ноч толькі ў сталіцы хапалі па сто чалавек… Вам, спадар Валяр’ян, гэта яшчэ давялося б спазнаць. А пачварны закон “пра каласкі” — за сабранае на калгасным полі зерне дзесяцігоддзі катаргі… У прынцыпе, нічога новага для сусьветнай гісторыі. Гэткі строй называецца легізм. Яшчэ старажытны кітаец Шан Ян абгрунтоўваў “у рогі” Канфуцыю… Карай за малую правіну, як за вялікую — нікому ў галаву не прыйдзе ўтварыць вялікую. Народ подлы, яго трэба саслабляць, а дзяржаву ўмацоўваць. Едрусь стукнуў па фарбаванай чорным агароджы магілы, як быццам заклікаў нябожчыка таксама ў сьведкі: — І тут — немцы… Ідуць пад лозунгамі вызваленьня ад уціску каму­ністаў. Ёсьць надзея выкарыстаць іх, каб утварыць беларускую нацыянальную дзяржаву. Без палякаў, без расейцаў. Мара, дасюль недасяжная. БНР, дарэчы, таксама ж пры немцах утварылася… Іван Луцкевіч кайзераўцаў хлебам-сольлю ў Вільні сустракаў. І цяпер ня кожнаму хапіла б розуму ўсьвядоміць, што гэта ўжо ня проста немцы, нацыя Гётэ і Шылера — а фашысты. Якія не культуру нясуць, а генацыд. Беларускі паэт Майсей Сяднёў сядзіць у бальшавіцкай турме, сьмерці чакае — за вершы, за мову… Як ён павінен успрыняць гукі самалётаў, што лятуць бамбіць Менск? — Ты іх усіх апраўдваеш? Паліцаяў? — Генусь напяўся, як драпежны зьвер.— Не разабраліся… Затое па-беларуску газеткі выдавалі… А ведаеш, што было б, калі б мой дзед па бацьку ў якім сорак другім сустрэўся на вуліцы Менску з якой беларускай патрыёткай з камендатуры? Мой дзед, хлопчык з гета, з нашытай на падраны пінжак жоўтай латай… І дама ў капялюшыку, якая толькі што гарбату ці шампанскае піла з герам, які аддаў загад гета зьнішчыць. Вецер, зьніадкуль вазьміся, прашаргатаў па жоўтым лісьці, узьвіхурыў яго ў прывідных “джынчыкаў”, якія хутка прабегліся па магілах, спалохаліся і рассыпаліся. — Я глядзеў фільм пра вайну ў Карэі, — задумна прамовіў Едрусь. — Мы ж мала ведаем гісторыю іншых краінаў… А там ужо пасьля другой сусьветнай схапіліся паўднёвыя “капіталісты” і паўночныя “камуністы”. Карэйцы супраць карэйцаў. І загубілі мільёны тры. І вось ужо наш час, дакументальныя кадры. Раскопкі на месцы баёў. Парэшткі кожнага салдата з пашанай дастаюць, накрываюць карэйскім нацыянальным сьцягам… Гімн грае, слава героям… А фішка ў тым, што ніхто не адрозьнівае, не разьбіраецца — які жаўнер за які бок ваяваў. Таму што прыйшло разуменьне — усё гэта карэйцы. І кожны з іх верыў у нейкую ідэю, хацеў лепшага для свайго народу. У нас пакуль гэтага разуменьня няма. Наш народ хворы вайной. — Ёсьць рэчы, якія нельга дараваць нават у імя самай высокай ідэі! — ускрыкнуў Генусь. — Ага, свабода, роўнасьць, братэрства… — скептычна прамовіла Даліла. — А яшчэ дэмакратыя. — А што, табе падабаецца жыць пры таталітарызьме? — Генусь паглядаў спадылба, праз цёмныя доўгія пасмы валасоў — відаць, вось гэткі ягоны позірк і страшыў у свой час школьных настаўнікаў. — Усе — строем, усе ідэалагічна правільна мысьляць, а намёты пікетоўшчыкаў можна і бульдозерам… Вунь я хадзіў міма Дому прэсы, і справа ад яго белая сьцяна гаража тры гады была спрэс у надпісах “СС” ды “Слава России!”. І тры гады ніхто не замазваў. Хаця хадзілі ж побач людзі… А чаму? Баяліся чапаць. А раптам гэта правільна? Вось каб напісаў хто “Жыве Беларусь!” — на наступны ж дзень зафарбавалі б. Брамнікаў языком змусілі б зьлізаць. — Ну, скажам, і пры самых тваіх улюбёных дэмакратыях намёты пікетоўшчыкаў паліцыя прыбірае. Дзе — бульдозерам, а дзе й вадамётамі ды газамі, — адрэзаў Макс. — Дэмакратыя — гэта яшчэ ня значыць агульнае шчасьце. Каб пабудаваць нацыянальную дзяржаву, часам даводзіцца нечым ахвяраваць, каб пераламаць сітуацыю ў бок нацыянальнага. — А што такое — “нацыянальнае”? — ціха спытаў Едрусь. — Вось, спадар Скаловіч — напалову венгр. Я — напалову расеец. Генусь — на чвэрць габрэй. Усе мы гатовыя памерці за Альбарутэнію. Піцерскі паэт Гарадніцкі, габрэй па паходжаньні, неяк напісаў верш-адказ тым, хто спрачаўся наконт таго, чый ён паэт: “Родство по слову порождает слово. Родство по крови порождает кровь”. Скаловіч, які ўвесь гэты час адмоўчваўся — відаць, паглынаў і пера­працоўваў каштоўную інфармацыю пра будучыню, скрыжаваў рукі на гру­дзях і агледзеў нашу кампанію звысоку. — Та-ак, ну і каша ў вашых мазгах, сябры. Замілоўваюць мяне падлеткі, які разважаюць пра палітыку. А вось цяпер адкажыце мне, а галоўным чынам, сабе сумленна ўсяго на адно пытаньне: ці згадзіліся б вы жыць у самай дэмакратычнай краіне, з самым высокім узроўнем жыцьця, калі б яна перастала быць Альбарутэніяй? Воля, дабрабыт… Можа быць, і назва тая самая. Але няма жывой мовы — хіба ў якасьці фальклору. А так — расейская, польская, ангельская. Літаратура беларуская — што на лаціне, у якасьці помніка. Восень глядзела на нас жоўтымі вачыма, як рысь. — Гэта… дэмагогія! — абурыўся Генусь. — У дэмакратычным грамадстве захаваюць нацыянальнае… — Некарэктнае дапушчэньне. Я паставіў пытаньне вельмі проста. Баіцеся адказаць самі сабе? Зеленавокая Віка асьцярожна тузанула крысо чорнага паліто. — Дзядзька Валяр’ян, а ў гэтай краіне будуць Дысьнейленды? Ну, такія… паркі з каруселямі? — Колькі хочаш! — запэўніў Скаловіч. — Тады я згодная! — Чаму вы вучыце дзіця? — крыкнула Даліла і адцягнула Віку да сябе за рукаў. — Хочаце ведаць мой адказ — магу сказаць. Мне не патрэбная самая лепшая ўлада, калі пры гэтым не захаваецца Альбарутэніі. Калі мне ня будзе каму сказаць “Калі ласка”. — Можна падумаць, зараз вы часта гэта гаворыце. Словы відавочна ня з вашай лексікі, — не ўтрымаўся ад чарговай порцыі атруты Скаловіч і абвёў вачыма астатніх. — Ну? А што думаеце вы? — Пакуль жывы я, жывая Альбарутэнія, — спакойна ўсьміхнуўся Едрусь. — Помніце, як у апавяданьні Грына… Чалавека падманулі, паслалі ў джунглі шукаць цудоўны горад. Ён шукаў, пакутліва і дарэмна, а праз нейкі час пабудаваў яго. На пытаньне, як гэта ўдалося, адказаў: “Я нёс гэты горад у сэрцы маім”. — А вы, Руслана? Я адарвала вочы ад Едруся, нібыта давялося аддзіраць пластыр ад раны. — У нашай краіне заўсёды жылі ня толькі беларусы... Я ня супраць – няхай гучыць расейская, польская, габрэйская... На здароўе. Але калі тут ня будзе чуваць беларускай мовы– дзе яшчэ ёй гучаць? Дзе яшчэ яна можа быць гаспадыняй? Зразумела, небеларуская Беларусь, нават з самым лепшым урадам, гэта не мая краіна. А вы самі? Змаглі б жыць без Альбарутэніі? У прафесарскіх валасах, цёмных, з рэдкімі нітамі сівізны, заблытаўся вецер. — А я і ня змог. І куды нам, няшчасным, у такім выпадку падзецца? Сказана — хочаш даведацца, чыя ў краіне ўлада, паслухай, на якой мове вучаць дзяцей у школах. Адна паэтка, памятаю, у сярэдзіне дзевяностых прапаноўвала, каб беларускамоўным беларусам дазволілі стварыць сваю рэзервацыю. Накшталт індзейскіх вёсак. Каб хоць так захавалася наша культура. А турысты будуць езьдзіць, спачуваць… Подпісы пад зваротам зьбірала. Думала, улады прысаромяцца, адчуюць “сьцёб”. А яшчэ памятаю, як мае бацькі змагаліся, каб я працягвала навучаньне ў беларускамоўным класе. А дырэктарка тлумачыла, што дзеля трох чалавек (менавіта столькі бацькоў не пагадзіліся з пераводам класа на рускую мову) асобны клас стварыць ня могуць. А паколькі ў нас свабодны выбар моў, дык вось усяго за дзесяць прыпынкаў са зручнымі перасадкамі ў вельмі добрай школцы ёсьць беларускамоўны клас, і нават з эстэтычным ухілам. І хай там на гэтым непрыгожым языку і выяўляецца ваша дачка. З боку шашы, якая жыла сваім мітусьлівым жыцьцём за агароджай могілак, пачулася адчайнае выцьцё механічнага зьвера. — Ну і клаксоны ў вашай тэхнікі… — прабурчэў хімік, павярнуўся і павольна пайшоў назад, да белай брамы, чорны, няўклюдны, чужы ў гэтай залатой восені. — Стойце! Даліла кінулася за ім, схапіла за рукаў, нібыта непаслухмянае дзіця. — Я нешта мушу вам паказаць… І пацягнула некуды ўлева ад сьцяжыны… Я здагадалася — там жа магілы Севы Касіянава і Разаліі! Няўжо Даліла спадзяецца, што, калі туды падыдзе Скаловіч, то зямля расьсядзецца, і нябожчыкі ажывуць? А наша амазон-феміністка, сьцяўшы вусны, подбегам цягнула прафесара за сабой, не жадаючы заўважаць, што ён ня можа ісьці хутка. Урэшце ён і праўда пахіснуўся і цяжка ўпаў на адно калена, нібыта паранены рыцар перад чароўнай дамай. Я адарвала руку Далілы ад ягонага рукава. — Ты што, ашалела? Яму нельга! — Жаласьлівая… Ты ў нас, Руся, заўсёды самая жаласьлівая ды памяркоўная. Як мікстура ад кашлю. З усімі згаджаешся, усіх мірыш, тыповая пазіцыя здрадніка. — Даліла выплёўвала словы, як згуслую жоўць. — А я хачу, каб ён… прафесар наш… паглядзеў на гэтыя магілы. Скаловіч адхінуў маю дапамогу і ўзьняўся сам. Ён стаяў, сунуўшы рукі ў кішэні чорнага паліто, купленага нейкім сталінскім арлом, дакладней, сьцярвятнікам, і вусны яго былі ганарыстыя, нібыта ў маршалка на сойме. Просты жалезны крыж на магіле ўнука ягонага ката трохі пахіліўся, блакітная фарба на ім аблупілася, а твар юнака ў маленькім авале ледзь праглядаўся скрозь пацалункі соцень дажджоў. — Касіянаў… Трэба разумець, што ў Мадэста Пятровіча меўся ўнук. Запэўніваю вас, што я не душыў яго пад лесьвіцай, як Рычард Трэці сваіх пляменьнікаў. Дый, дарэчы, няшчаснаму каралю таксама гэта злачынства толькі прыпісвалі. — І ўсё-ткі гэты хлопец загінуў з-за вас! І яшчэ шмат вартых людзей… Напрыклад, пахаваная побач з ім, вось у гэтай магіле, папярэдняя гаспадыня маёй хаты. Маладая Разалія з кароткай стрыжкай з грыўкай трохі спадылба па­зірала з партрэту, які стаяў, прыхілены да часовага драўлянага крыжа побач з магілай Касіянава. Жудасная гісторыя пра галіну ігрушы прагучала гэтак тэмпераментна, што Далілу ад самой сябе ледзь на сьлёзы не прабіла. Скаловіч толькі вусны пакрывіў. — Нават ня буду абяцаць, што, ведаючы гэта і вярнуўшыся, не праеду ў машыне Касіянава пад згаданай ігрушай. Гэтак жа падгадаваны кабанчык ня можа паабяцаць вам сустрэчы пасьля Калядаў. А ў маім горле стаялі сьлёзы крыўды. — Як табе ня сорамна, Даліла! Няўжо ты не разумееш — калі Валяр’ян Іванавіч тут, і нічога не зьмянілася — значыць, усё адбылося не з-за яго! І колькі б ні сьпілоўваць тую галіну ігрушы — нічога ня зьменіцца! — А з-за каго ж гэта ўсё адбылося? Бачыце, прафесар, якое ўражаньне вы зрабілі на нашу даверлівую Русю! Пакутнік… Карбанарый Авадзень у балагане… Думаеце, калі на допытах нікога не называлі, а проста сядзелі прывязаным у крэсьле ды маўчалі — дык вы чысты? Вы ж спрыялі таму, каб людзей ператваралі ў зьвяроў! Ды сумленны чалавек на вашым месцы сапраўды засіліўся б! Ці на ката кінуўся! Зубамі грыз… У вас жа быў час зьбегчы… Вы — не Раскольнікаў, які забіў бабульку, а пасьля прыняў пакуты катаргі. Вы — здраднік. Нянавісьць да сябе нічога не апраўдвае! Скаловіч стаяў, апусьціўшы галаву. Ён раптам падаўся мне разгубленым, я нібыта пабачыла самотнага няўклюднага юнака, які робіць на продаж бенгальскія агні. — Я ўжо адзін раз зрабіўся забойцам — досыць. Засіліцца? Загубіць душу? Часам сьмерць — гэта баязьлівасьць. А ўцякаць… Я ня маю права ўцякаць. Маленькая Віка прарабіла чырвонымі боцікамі сьцежку ў лістоце ад закінутай капліцы да сярдзітай матулі. — За што ты крычыш на дзядзьку? Даліла, відаць, зьбіралася нешта брыдкае вымавіць, але стрымалася. Затое пракаментаваў прафесар, да якога вярнулася ягоная суровасьць. — Таму што твая мама заўсёды шукае вінаватых. Ва ўсім жа нехта вінаваты. Габрэі, кулакі, нацдэмы… — Ня параўноўвайце мяне з катамі! Генусь тут жа падскочыў да хіміка. — Прасіце прабачэньня! — Шкада, што вас гэтак раздражняюць цалкам лагічныя супастаўленьні. — Скаловіч дадаў атруты ў свой гучны нізкі голас, хаця й бачыў, што ў нашага хакера ажно вусны дрыжаць ад гневу. — Не дзіўлюся — логіка неўласьцівая вашаму мысьленьню. Гэта ж тычыцца і вашай дамы… Калі вы так моцна ў яе закаханыя — дык стрымлівалі б неяк яе афрыканскі тэмперамент. Магу паспрачацца на сшытак сваіх вершаў — апошнія словы прафесар прамовіў, выдатна разумеючы, што будзе далей. Я ледзь пасьпела захінуць сабой хіміка — кулак Генуся дакладна заехаў бы мне ў лоб, калі б Скаловіч маланкавым рухам не перахапіў яго. Ды так перахапіў, нягледзячы на свой яшчэ паганы стан, што Генусь ад болю сагнуўся. Пачалася непрыгожая тузаніна. — Слухай, ты, Тэрмінатар! — раўнуў Едрусь на хакера, адкідваючы яго назад. — Ты рэальнасьць са сваім улюбёным “Думам” не пераблытаў? А Генусь, зьбялелы, з растрапанымі чорнымі валасамі, усё яшчэ парываўся зьвесьці рахункі са Скаловічам. — Няхай ты хоць акадэмік, але ня маеш права нас прыніжаць! Хто ты такі? Ля цябе ж трава вяне! Мефістофель у лапцях! Брыдка глядзець, як нашыя дзеўкі за табой упадаюць. Што адна, што другая. Гэта нізка — выкарыстоўваць іх! Яны табе ў дочкі… — Заткніся! — Даліла прамовіла гэта хрыплым шэптам, і гэта было так страшна, што Генусь змоўк, адчайна закінуў галаву да восеньскага неба, нібыта зьбіраўся завыць ад тугі, рэзка павярнуўся і пайшоў прэч. — Стой! — закрычала я. — Ты ж абяцаў зрабіць прафесару пашпарт… Тэрмінатар нават не азірнуўся, толькі падняў угору левую руку з адстаўленым сярэднім пальцам. Не, ён сапраўды “зрушыўся” ад непадзеленага каханьня. Я і Даліла — і ўпадаем за старым зьвяглівым дзядзькам? Яшчэ б да могілкавай брамы прыраўнаваў. — Ну што, цяпер вы задаволеныя? — прагаварыла Даліла тым жа ненавісным шэптам на адрас прафесара. І, не чакаючы адказу, узяла пераляканую Віку за руку і рушыла ў бок дамка Разаліі. Прафесар, змрочна сыходзячы за ёю, зірнуў на мяне: — Дзякуй. А побач вырас Едрусь. — Ты малайчына, Руслана. Давай, трымайся… А то абцасы паломіш. І падставіў руку. А я… А я, глытаючы сьлёзы, пакульгала, успорваючы шпількамі вільготную зямлю, зусім у іншы бок, далей ад усяго, што лічыла дагэтуль самым важным у сваім жыцьці. Лісты па-ранейшаму ціхутка падалі на магілы, нібыта хацелі закрыць ад погляду неба нашыя сьляды... Па-за гульнёй-5 Я не была ў дамку ля могілак, напэўна, тыдні два. Адключыла “сотавы”. Накупіла дыскаў з фільмамі Грынуэя, Кім-Кі-Дука і Ванвармердама — мой улюбёны дэпрэсьняк. Асабліва люблю Грынуэя “Адлік нябожчыкаў”. Там жанчыны гэтак вытанчана топяць мужчынаў… аднаго за другім… у атачэньні кветак, апалых лісьцяў і чырвоных яблыкаў. І ўсё гэта таксама Вялікая Гульня — толькі іхняя, а ня нашая. Заняткі таксама прагуляла. Бацькам, вядома, па барабану. Маці толькі аднойчы зьедлівым тонам прамовіла, што лепей бы я, чым блытацца па хаце бяз справы, схадзіла на вечарыну барда Сьцяпана Ветравея, якога зараз не пускаюць на вялікія сцэны. Нічога ня маю супраць барда Ветравея. Але дваццаць гадоў сьпяваць адно і тое ж, з тым самым пафасам, і практычна для той самай публікі, якая за гэты час пасівела і палысела, і не выканала нічога з таго, да чаго гэтыя песьні заклікаюць? Я лепей апавяданьне напішу… Пра аднаго з паэтаў, расстраляных у гонар дня народзінаў савецкага камсамолу, 29 кастрычніка 1937 году. Пра дзяўчыну, якая кахала свайго прафесара, але пайшла замуж за камсорга. Пра сёньняшнюю студэнтачку архітэктурнага аддзяленьня, якая няздольная разабрацца ў тым, што ёй рабіць у гэтым жыцьці — прынамсі, не будаваць жа лецішчы для багацеяў. Лядовыя палацы таксама неахвота. Дый увогуле… Здавалася толькі, што архітэктура амаль тое самае, што маляваньне. Музыка, замкнёная ў камні... Ле Карбюзье, Гаудзі… Ага… А “супрамат” хто вывучыць? А ўсе гэтыя праграмы тры-дзі-макс? Балкі-швелеры-русты-канелюры? А жах майго жыцьця — адмыўка? Вы ведаеце, што такое адмыўка? Гэта калі празрыстую ваду, у якой расчынена фарба, слой за слоем вельмі акуратна наносіш на накрэсьлены на ватмане фрагмент, раз за разам адступаючы. Такім чынам дзесьці фарба — у два слаі, дзесьці — у дзесяць… І атрымліваецца дасканала плаўны пераход ад сьветлага да цёмнага. Мне ніяк не ўдавалася роўненька ссоўваць пэндзлем валік афарбаванай вады па нахіленым планшэце. Заўсёды атрымліваліся пісягі. А мае прабабулі, напэўна ж, пралі, ткалі, вышывалі… Божа мой, я ж нават вязаць не навучылася — не разумею, як гэта можна не ўдавіцца ад нуды, тысячу разоў аднолькавым рухам чапляючы на дроцік нітку… А тут… І ўсё жыцьцё гэтым займацца? Таму я валялася на канапе, глядзела Грынуэя, а па начах пісала на сваім старэнькім кампутары прозу, а ў сшытку — вершы. Не прызнаю, калі вершы пішуцца на кампутары. Па-мойму, парушаецца нешта пры гэтым. Ну, усё роўна як стол накрываць газетамі. Час сьцякаў марудна, па кроплі, як вада ў кітайскім катаваньні. Вядома, я чакала, што нехта ўсё-ткі праб’ецца праз узьведзеную мною сьцяну. Самыя зацятыя мізантропы заўсёды на гэта спадзяюцца. Чым мацней яны адасабляюцца — тым больш пякучая надзея, што нехта зараз раскайваецца ў тым, што не цаніў іх прысутнасьць. Насамрэч чым болей часу ты хаваешся ад сьвету, тым болей цябе забываюць, а ты, наадварот, “накручваеш” сябе. У маіх начных жахах бачыўся Едрусь, які працягвае мне руку, на якую я так і не апусьціла сваю, сьпіна Генуся і ягоны разьвітальны зьняважлівы жэст, вусны Далілы, з якіх зьлятаюць крыўдныя словы, і змрочны твар Скаловіча. Мне нават некалькі разоў падалося, калі я глядзела праз вакно на двор, што я бачу постаць Едруся, які таксама пазірае на мяне. Да трызьненьняў сябе давяла. Я ўяўляла, што робіць госьць з мінулага ў дамку… Мы ўжо перасталі дзівіцца некаторым ягоным звычкам. Напрыклад, кожную раніцу і ўвечары ён станавіўся перад абразам і хвілінаў пятнаццаць прамаўляў малітвы. Не зважаючы, глядзім мы, не, зьвяртаемся да яго ці не… Вось менавіта на гэты час у яго прызначанае самае важнае спатканьне — і ён нізавошта гэтае спатканьне не прапусьціць. Потым пачаў адціскацца ад падлогі. Адразу — нядоўга, па некалькі разоў, падаючы ад болю. Але чым больш ачуньваў, тым даўжэй адціскаўся. На адной руцэ, на другой… На кулаках… Зноў жа — не зважаючы на насьмешкі і роспыты. Толькі адно патлумачыў — маўляў, хімік ня мае права сапсаваць досьлед з-за таго, што ў яго трасуцца ад слабасьці рукі. Нібыта быў пэўны, што вось-вось давядзецца зноў узяцца за досьледы. А яшчэ ён бясконца выпрабоўваў розныя рэчывы. Усё роўна, што… Адшкрабаў галоўкі запалак, выціскаў крэм для галеньня… Разглядаў, зьмешваў, падпальваў. І чыркаў, чыркаў алоўкам на абрыўках газетаў, на цэтліках, на любых ашмётках паперы нейкія формулы. Аднойчы — ня ведаю, з чаго — яму ўдалося зрабіць сапраўдны фейерверк. Рознакаляровыя іскры разьляталіся фантанам, чамусьці нічога не апякаючы. Але смурод утварыўся такі, што давялося расчыніць усе вокны, нават тыя, што гадоў трыццаць не адчыняліся, і з іх павылятала вата, усыпаная раструшчанымі навагоднімі цацкамі. А яшчэ ён умеў жангліраваць чым заўгодна. Так, так, спадар мізантроп мог быць і такім. Малая Віка страшэнна радавалася і падсоўвала дзядзьку то цыбуліну, то лыжку, то кубак — каб паляталі ў паветры. Мяне ўвогуле зьдзіўляла, што ў Скаловічы, калі прыгледзецца лепей, ужываліся і малітоўнасьць, выхаваная бабуляй, і балаганныя штукарствы, дарунак бацькоў. Хрысьціянскасьць — і дзіцячая крыўдлівая зацятасьць. Змрочны аскетызм — і схільнасьць да гумару, праўда, чорнага. Педантычнасьць — і побытавы мінімалізм, амаль хіпоўскі. Я ўспамінала, як з Далілай прыйшла позна вечарам у дамок, забраць Віку, пакінутую на прафесара, і яшчэ спанадворку мы пачулі дружны сьмех… Даліла прыклала палец да вуснаў, і мы прасьлізнулі ў хату, як дзьве мышы… І… пабачылі прафесара і Віку ў становішчы дагары нагамі. Ён, аказваецца, вучыў яе па ейнай просьбе стойцы на руках. І гэта з рэбрамі, якія ледзь зрасьліся! Абодва час ад часу падалі на падлогу і рагаталі, хаця прафесар пры гэтым і моршчыўся ад болю. Нарэшце абодва акрабаты заўважылі нашу аслупянелую прысутнасьць і зараз жа да сьмешнага аднолькава зрабілі каменна-сур’ёзныя твары і імгненна ўселіся за стол, на якім ляжала адчыненая кніга, каб з перабольшанай цікавасьцю працягваць знаёмства з прыгодамі паноў Кубліцкага ды Заблоцкага. Не, Даліла мае рацыю — прафесар сапраўды яшчэ не разьвітаўся з падлеткавым узростам. За гэтыя два тыдні, што я не бачыла Скаловіча, ён не выходзіў у мяне з галавы. І ўрэшце я вырашыла наведаць дом на могілках. Божа, як я сябе ненавідзела… Але ўсё-ткі рушыла. Калісьці мы зрабілі на ўсіх ключы ад дамка. Я ціха, нага за нагу, зайшла на двор, у соты раз уяўляючы, што мяне чакае за вокнамі, пад якімі тырчэлі высокія ссохлыя мальвы, нібыта інквізітары пад дзьвярыма ерэтыка. Зазірнула ў вакно… Даліла сядзела на краі ложку, на якім ляжаў Скаловіч, і павольна гла­дзіла прафесара па твары рукой, схіліўшыся над ім, як мне падалося, з пяшчотай. У мяне ў грудзях заварушылася вострая ільдзінка. Гэтага проста ня можа быць. Ня-можа-быць... Вядома, першае, што падумалася — дарэмна я сюды іду. Але я ўсё-ткі штурхнула дзьверы з пафарбаваных аблезлай зялёнай фарбай дошак і ўвайшла ў дом, у якім пахла падгнілай бульбай, лекамі і нечым гарэлым. Даліла пры маім зьяўленьні неяк хутка паднялася і выглядала надзвычай разгубленай. Я перавяла позірк на ложак. І… Прафесар ляжаў, прывязаны, як у класічным фільме пра кіднэпінг. Відаць, тыя, хто гэта зрабіў, хапалі ўсё, што траплялася пад руку — разарваная прасьціна, вяроўка для бялізны, нават баваўняныя калготкі Вікі ярка-бэзавага колеру. Бледны скамянелы твар, пагардліва падціснутыя вусны, заплюшчаныя вочы. Я не пасьпела задаць пытаньне, як Даліла загаварыла сама. Божа ж мой, ды ў яе сапраўдная істэрыка — са сьлязьмі і панікай. — Я ня ведаю, што рабіць! Ён ня слухае! Ён хоча сысьці! Аказалася, што сёньня раніцай Скаловічу распавялі падрабязнасьці наконт нашых падарожжаў у ягоны час. Ён падышоў сам памацаць сьцяну, абклееную шпалерамі з выцьвілымі ружамі. І… на яго раптам спрацавала. Рука зьнікла ў сьценцы… І, каб Даліла ня кінулася на хіміка, як хорт на лася, ён цяпер быў бы, відаць, зноў у кабінеце таварыша Касіянава. Прафесар ірваўся ў сьцяну, і добра, што Макс не пасьпеў сысьці на працу — ён жа мажны, як шафа, кілаграмаў сто, — і неяк удалося ўтрымаць госьця… Макс таксама ня супраць пакінуць тут каштоўную крыніцу інфармацыі пра мінулае… Але ж гэта подла! — Зараз жа адвяжы яго! — выціснула я скрозь зубы. — Хто ты пасьля гэтага? Ну!.. Мая сяброўка пакорліва апусьцілася на калені ля ложка і пачала разблытваць вузлы. Я дапамагала з іншага боку… Даліла на хвілю прыпы­нілася і, намагаючыся гаварыць з ранейшай звыклай мне безапеляцыйнасьцю — але сьлёзы перашкаджалі — прамовіла: — Спадар Валяр’ян! Прашу вас, толькі ня трэба — адразу туды… Прашу… Добра, вам усё роўна, што вас там чакае. Што вас заб’юць. Разу­мееце — заб’юць! Пакутліва, нерамантычна… Але пабудзьце яшчэ дні тры… Толькі тры дні… Вы ня маеце права мне адмовіць! Скаловіч нават вачэй не адплюшчыў. Я з недаўменьнем паглядзела на сяброўку. — А што за тры дні зьменіцца? — Ня ведаю… — адвяла вочы Даліла. Скаловіч узьняўся з ложку, і, ня гледзячы на нас, падышоў да вакна. Даліла рушыла за ім, апусьціўшы галаву. — Ну прабачце мяне… Я ня верыла сваім вушам. Даліла просіць прабачэньня! — Валяр’ян… Спадар Валяр’ян… Даліла глядзела ў ягоную сьпіну, абцягнутую чорнай Максавай кашуляй, нібыта ў сьцяну, за якой схавана нешта дарагое. Мяне нават трохі скаланула: зусім як калісьці Антаніна. — Гэта… гэта проста бессардэчна! Ну зразумейце ж мяне — я хачу як лепей! Я не магу, каб вы… Скаловіч нарэшце зьлітаваўся павярнуцца. — Таварыш Касіянаў таксама хацеў, як лепей! Таварыш Гітлер, які на маёй памяці толькі прыйшоў да ўлады, таксама хацеў, як лепей! Нашто я вам — тут? У якасьці цацкі? — Няўжо я абыходжуся з вамі, як з цацкай? — абурана запярэчыла Даліла. — У пэўным сэнсе — так, — зьедліва сьцьвердзіў Скаловіч, і мая сяброўка чамусьці апусьціла вочы, і яе вусны задрыжэлі. — А са мной, як з цацкай, значыць, можна? Вось так — узяць і сысьці пры першай магчымасьці? Вы… ты… Ты проста эгаіст! А пра іншых... А пра мяне… вы падумалі? Але хімік працягваў выкрываць. — Мне самому вырашаць, як распарадзіцца сваім жыцьцём! Вы ж не ведаеце, што і каму я вінны… І ніхто ня мае права адмовіцца ад таго, што толькі ён мусіць у сваім часе зрабіць. Ганарова гэта, ці прынясе адны кпіны, запомніцца, забудзецца — мы ўсе, як пчолы, што мусяць напаўняць свае соты. Кропля слодычы, кропля атруты… Ад суворага дзядоўніку, ад сьветлай ліпы, ад няшчаснай сурэпкі… Патрэбнае ўсё. Тым болей столькі нашых пчолаў нясуць мёд іншым вульлям. А калі пустыя соты — вулей вымірае, і гаспадар шукае для вольнага жытла новы рой. Я мусіў запоўніць сваю ячэйку. Ці найлепшым мёдам — якая розьніца… Прафесар правёў рукой па твары, нібыта сьціраючы павуціньне стомы. — І што — я схаваюся тут, а там няхай замест мяне нехта гіне? Няхай Касіянаў далей на кімсьці ставіць свае эксьперыменты? Няхай з-за мяне зьнікне праца майго лепшага сябра? Толькі я ведаю, дзе яна зараз схаваная. Люцыян Нічыпаровіч паведаміў мне перад тым, як я пайшоў па выкліку ў Жоўты Дом. Прасіў адно — калі надарыцца магчымасьць, апублікаваць гэты рукапіс. Ад вас я даведаўся, што спадар Люцыян застрэліўся. І цяпер разумею сэнс ягонай просьбы. — Мы можам пашукаць ягоную працу цяпер! — горача прапанавала Даліла. Хімік зьмерыў яе зграбную фігурку ў чорнай майцы і штроксах суровым позіркам. — Там, дзе ён яе схаваў, папера семдзесят гадоў не праляжыць. А што я буду тут рабіць без навукі! Вы што, хочаце, каб я перакваліфікаваўся ў брамнікі? Скаловіч зноў пачаў шыпець ад гневу, як забыты на агні чайнік. Даліла не спрабавала пярэчыць, стаяла, угнуўшы галаву і ўпарта прыкусіўшы губу. — А вы, Руслана, — прафесар нечакана павярнуўся да мяне, — што вы думаеце, як самая адэкватная з кампаніі? Я страшэнна разгубілася, гледзячы ў ягоныя цёмныя вочы. І чамусьці прашаптала: — Застаньцеся, калі ласка… Хоць яшчэ на тры дні… Скаловіч аж галавою закруціў. — Можна падумаць, што на вас спрацоўвае адзін з комплексаў паводле тэорыі Фройда, і я мушу замяніць вам недахоп бацькоўскага пачатку — альбо сублімаваць яго як аб’ект вашай нянавісьці. Добра. Я звык да нянавісьці. Хімік дэманстратыўна абыякава падышоў да паліцаў, зьняў томік Купалы (я заўважыла, што гэта быў дзявяты том з апошняга збору твораў — там, дзе сабраныя дакументы, у тым ліку пратаколы допытаў), і ўлёгся на ложак, змахнуўшы з яго на падлогу імправізаваныя вяроўкі. Гэты дзень быў цяжкі, як праклён. Даліле неадкладна спатрэбілася на працу, і яна пакінула мяне з хімікам у якасьці вартаўніка. За ўвесь гэты час Скаловіч ня вымавіў ні слова, нягледзячы на мае нясьмелыя спробы яго разгаварыць. Ляжаў, чытаў. На адзін том у яго трацілася гадзіна. Усяго да прыходу Далілы ён пасьпеў прачытаць тры тамы. Даліла вярнулася з пакункамі, напятая, рашучая, нібы камікадзэ перад вылетам. — Зараз будзем вячэраць. Спадзяюся, спадар прафесар ня хоча замарыць сябе галоднай сьмерцю на знак пратэсту? Але павячэраць у гэты дзень нам не давялося. У дзьверы пастукалі. Даліла, нават не пытаючыся, хто там, адчыніла дзьверы. Іх было трое. Усе ў цывільным. Каржакаваты, які нагадваў стамлёнага бабра. Высокі белабровы, з тварам, як шынка. Галоўны — са звычайным трохі азызлым тварам добрага сем’яніна, з вуснамі, куточкі якіх трохі ўсьміхаліся. — Дар’я Сямёнаўна Крашынская? Домаўладальніца? Міліцыя… Да­звольце ўвайсьці. Даліла моўчкі ўпусьціла прыхадняў… І дакументаў не папыталася. Не пазнаю сяброўку… Свой прыход міліцыянты патлумачылі тым, што былі скаргі суседзяў. На тое, што хату пенсіянеркі Разаліі Іванаўны Самлевіч захапілі падазроныя асобы. Нефармальная моладзевая суполка. Сходкі, оргіі, наркотыкі… Белабровы затрымаўся позіркам на Едрусевай гітары (адной з трох) — на ёй красавалася налепка з Пагоняй. Ну і, вядома, праверка дакументаў… З дакументамі, як вы здагадваецеся, у нас было, як у маскалёў у XVII стагоддзі з тэатрам. Гэта значыць — ніяк. Нават я забылася студэнцкі білет у заплечніку, з якім звычайна хаджу на заняткі. Я дзівілася спакою Далілы. Мяне ж усю ажно калаціла… Але ўвага няпрошаных гасьцей была скіраваная на прафесара. Скаловіч зьедліва пасьміхаўся і дэманстраваў вышэйшы пілатаж сафістыкі. Вы, напэўна, ужо заўважылі яго мілую манеру адказваць пытаньнем на пытаньне. — Як вы добра размаўляеце на беларускай мове… — нібыта між іншым заўважыў азызлатвары. — А да якой партыі належыце? — А што, валоданьне беларускай мовай зьяўляецца апазнавальным знакам прыналежнасьці да палітычнай партыі? — усё гэтак жа “міла” вымавіў прафесар. — Дазвольце пацікавіцца, шаноўныя, а як бы вы вызначылі мае палітычныя погляды, калі б я пачаў размаўляць з вамі па-ангельску альбо па-французску? Дапускаю, што згодна вашай асабістай логікі мая французская мова сьведчыла б пра тое, што я прадстаўляю палітычную партыю, якая мае на мэце дасягненьне ўлады французаў ва ўсім сьвеце. Як вядома з гісторыі, такой асобай быў Напалеон Буонапарці, не зусім, дарэчы, і француз — да канца жыцьця гаварыў на мове Лафантэна са страшэнным акцэнтам. Мой сябра, слынны сьпецыяліст па псіхіятрыі, распавёў бы вам наконт знаёмстваў са шматлікімі Напалеонамі. Калі я размаўляю з вамі па-беларуску, значыць, я па меншай меры Кастусь Каліноўскі? А чаму вы ня зробіце маленькае дапушчэньне, што калі я размаўляю па-французску, я альбо француз, альбо проста люблю гэтую мову. А калі карыстаюся ў якасьці камунікатыўнай беларускай мовай, я, адпаведна, беларус і люблю мову Купалы? Шкада, што самыя простыя лагічныя сувязі вам несімпатычныя. У выніку — пабудова сілагізму сыходзячы з ілжывых дапушчэньняў. — Хопіць! Дзе твае дакументы? — зароў раздражнёны слоўнай плыньню спрактыкаванага лектара азызлатвары. А “бабёр” прабурчэў: — Такога сапраўды ў дурку варта… Трэба было нешта распавядаць пра насатага цемнавокага дзядзьку, у якога вышэйшая адукацыя была напісаная на высокім лобе рунічнымі пісьмёнамі, відочнымі нават з космасу. Па складаньні праўдападобных гісторыяў у нас сьпец — Макс. Але яго заўсёды няма менавіта тады, калі ён больш за ўсё патрэбны. Простыя словы, простыя рэчы наконт таго, што дзядзька ёсьць дзядзькам гаспадыні кватэры, не спрацоўвалі. Міліцыянты жадалі падрабязнай споведзі. Прапіска, месца працы, сямейнае становішча… І — праедземце ў аддзяленьне. Давялося ўсё рабіць самой. Я ж усё-ткі пісьменьніца, хаця й маргінальная. Я трохі павагалася наконт варыянту з амнезіяй… Не, лепей ціснуць на нацыянальнае пытаньне. У маім аповедзе паўставаў трагічны лёс бежанца з Узьбекістану, выкладчыка хіміі ў Харэзмскім палітэхнічным інстытуце (нядаўна глядзела фільм пра вайну харызматычнага Чынгісхана і фанабэрыстага харэзмскага султана). Валяр’ян Іванавіч — дзядзька шаноўнай Дар’і Сымонаўны па бацьку (Няхай шукаюць, каб пацьвердзіць, ейнага бацьку… Маці дзесяць гадоў адшукаць не магла, каб аліменты стрэсьці, дык можа гэтым удасца). Сюжэт разьвіваўся на ўсё больш пашыраных вачах Скаловіча і Далілы. Спадар Валяр’ян змушаны быў па­кінуць сваю кватэру ў Харэзьме, бо яе падпалілі узьбекскія нацыяналісты. Потым быў палон у мясцовага бая, зьдзекі, катаваньні, цяжкая праца на прыватных плантацыях бавоўны (трэба ж было неяк патумачыць наяўнасьць шнараў, якія госьці пры пэўных абставінах змогуць заўважыць). Уцёкі, таварныя вагоны, пакутлівы шлях да роднай Беларусі… — Гэты чалавек прайшоў пешкі дзьве тысячы кіламетраў! — пранікнёна абвесьціла я. А цяпер ён чакае статусу бежанца і грамадзянства… І праз дні тры ўсе дакументы будуць у парадку. Так што прыходзьце пазьней, спадарства… Скаловіч слухаў, іранічна прыўзьняўшы бровы. Дзякуй Богу, хаця б не ўздумаў пярэчыць. Эх, калі б наш хакер не псіхануў, каб хоць якую паперку для пацьверджаньня асобы хіміка здабыў… Я выразна паглядзела на Далілу і прамовіла. — І ўвогуле, Валяр’ян Іванавіч ужо ў нас загасьціўся. Думаю, Вам, Валяр’ян Іванавіч, час вярнуцца туды, адкуль прыйшлі. Даліла зразумела мае словы, зірнула на абраз “Маленьне аб Чашы”, потым на Скаловіча… Панурыла галаву... Прафесар нясьпешна падышоў да абраза, перахрысьціўся… Вось зараз ён зьнікне за сьцяной у выцьвілыя ружы… Сапраўды, нават Даліле ясна, што выцягнуць чалавека на семдзясят гадоў наперад, каб ізноў кінуць у шчыльныя абдоймы “ворганаў”, гэта ўжо не па-людску… Азызлатвары міліцыянт зьвярнуўся да Далілы: — Ну што, праедземце ў аддзяленьне на прадмет высьвятленьня асобаў? Я заўважыла, што Скаловіч усё яшчэ стаіць, уважліва назіраючы за падзеямі. І твар ягоны ўсё змрачнее. Чаму ён не сыходзіць? Затое прыйшоў яшчэ адзін госьць… Нават ня стукаючыся ў дзьверы, уваліўся па-гаспадарску… Уладальнік суседняй вілы, якога я некалькі разоў бачыла. Немалады сівы дзядзька, падобны да ўсходняга бая, мажны, як бык, у чырвонай кашулі і джынсавай куртачцы. Смуглявая скура на ягоным твары ледзь не трэскалася ад тлушчу. Міліцыянты прывіталі яго амаль па-свойску, я здагадалася, што няйначай ён і ёсьць заяўнік на нашы “ор­гіі”… Аглядаў сусед Разаліну хату таксама неяк надта па-гаспадарску… І нас з Далілай… па-гаспадарску. Мне здавалася, што ягоны позірк пакідае на мне тлустыя плямы, як ад пальцаў, якімі толькі што елі плоў. Скаловіч адышоў ад запаветнай сьцяны і ўсеўся на ложак, дэманструючы прафесарскую пагарду. А белабровы, які шнырыў па хаце, нібыта рукі часаліся ўсё тут абшукаць, заўважыў на паліцы шафы стосік дыскаў, на вокладках якіх было напісана “За свабоду”. Дыскаў заставалася пару дзесяткаў — знаёмы рокер папрасіў Едруся параздаваць пасьля канцэртаў. — Гэта чыё? — Маё! — адразу ж адгукнуўся Скаловіч, які, хутчэй за ўсё, абсалютова ня ведаў нават, што гэта за канверцікі. — Адкуль гэта ў вас? — жвава запытаўся белабровы. — Вы ж самі толькі што адтуль іх дасталі — з шафы. Цікаўнік пачаў траціць цярпеньне. — Ну а ў шафу як яны трапілі? — Калі ёсьць пацьверджаньне, што гэта належыць мне, можна дапусьціць, што я і паклаў. — А дзе ўзялі, каб пакласьці? — З шафы і ўзяў. — Яны што, самі там зьявіліся? — Гэта ненавуковае дапушчэньне. Думаю, вам дастаткова сьведчаньня, што гэтыя прадметы належаць мне. — Зьдзекуешся? Нічога, у аддзяленьні разьбярэмся… Але азызлатвары кінуў на ініцыятыўнага белабровага міліцыянта незадаволены позірк, і той неахвотна паклаў дыскі на месца. Чаго гэта на “крамолу” вырашылі не зважаць? Я перахапіла позірк прафесара і паказала вачыма на абраз. Скаловіч адмоўна пахітаў галавой. Ён таксама быў спакойны… Што ж, яму не прывыкаць — столькі разоў забіралі… — Выходзьце, грамадзяне! Па-за гульнёй-6 Кароткі калідор з відам на закратаванае вакенца. Пафарбаваныя алейнай зялёнай фарбай сьцены. Зусім як у бальніцы, куды аднойчы я патрапіла з ларынгітам. Жудасна… Я задыхаюся, хапаю паветра, а яно перастрае ў горле, як быццам ваўняныя ніткі… Маці апранае на мяне свой самавязаны сіні швэдар — напэўна, у яе ўяўленьні я задыхаюся ад холаду. А па калідоры да мяне набліжаецца медсястра — белы халат, ад якога на адлегласьці, як марозам, патыхае абыякавасьцю і нават раздражнёнасьцю (Ну чаму “іх” прывозяць сярод ночы?). Пантофлі-саба медсястры глуха стукаюць па каменнай падлозе, а ў руках жалезны падносік са шпрыцамі… Я ня бачу яе твару, я ня чую ўгавораў маці — я назіраю, як да мяне набліжаецца металёвы падносік… Вострая-вострая іголка. І мне страшна. Потым, ужо ў палаце, мы з такімі ж “ларынгітнікамі”, з перабінтаванымі горламі (сагравальныя кампрэсы) займаліся тым, што складалі папяровыя самалёцікі. З самалёцікаў атрымліваліся цэлыя эскадрыльлі. Кожны прыдумляў для сваіх мадэляў нейкі адмысловы спосаб складаньня… Шкада, ніводны з гэтых самалёцікаў не мог зьнесьці мяне ад жудаснага пагрукваньня шпрыцоў аб жалезныя падносы. І цяпер я сядзела і складала з прабітага талончыка на тралейбус маленькі самалёцік. Бездапаможна маленькі, шэры, але з упартым тупым носам… Мне нават уявілася, што калі я зараз запушчу яго ў закратаванае іржавым жалезным дротам вакно, яно, як у рэкламе таннай беларускай бялізны, ад папяровага дотыку ўзарвецца… Праўда, у рэкламе вастраносы выбухованебясьпечны самалёцік быў з беленькага аркуша паперы, і запускала яго гожая дзеўчына ў чырвонай міні-спадніцы ў вакно закаханаму юнаку. Юнак, вядома, закахаўся з-за маечкі беларускай вытворчасьці. Нават у рэкламе — безнадзейна кепскай якасьці з выгляду. Але — купляй сваё! Я сьціскаю ў пальцах самалёцік і… пачынаю яго разбураць: распростваць няшчасны талончык. Самалёцік чакае рэінкарнацыя. Што паробіш — я ад маленства падчас нервовага чаканьня мушу што-небудзь тузаць, ірваць, круціць у пальцах. А што застаецца рабіць? Сядзім у калідоры “апорнага пункту правапарадку” ужо поўгадзіны… І невядома яшчэ колькі і чаго чакаць… Можа, каб “пранікліся”? Скаловіч выглядаў вясёлым, як прафесійны трунар. Падняў каўнер чорнага паліто, сунуў рукі ў рукавы… — Мы адсюль, напэўна, ня выйдзем…— прашаптала я. — Глупства, — сурова прамовіў прафесар, які сядзеў паміж мною і Далілай, быццам сапраўды старасьвецкі дзядзька з пляменьніцамі, якіх вывез на баль, і цяпер сочыць за іх добрапрыстойнымі паво­д­­зінамі. — Руслана, не кідайце ўвесь час жаласьлівыя позіркі ў бок вакна. А пэўная ваяўнічая асоба, якую, як высьветлілася, насамрэч завуць Дар’я Сымонаўна... — прамовіў Скаловіч у мой бок, ігнаруючы прысутнасьць Далілы, — павінна пакінуць карбанарскія планы. І ўспомніць, што яна — маці, хаця й вельмі нядбайная, і нясе адказнасьць яшчэ і за ўласнае дзіця. Думаю, хату трэба прадаваць, бо іначай ад вас не адчэпяцца. Даліла падала раздражнёны голас. — А я пану прафесару параіла б завучваць версію пра Узьбекістан. Як там Руслана агучыла? Плантацыі бавоўны? А можа, лепей — амнезія? І спытала з уяўнай абыякавасьцю: — І чаму вы не сышлі? То вас да ложка трэба было прывязваць, каб затрымаць, то не выпхнуць адсюль… Скаловіч па-ранейшаму ігнараваў яе прысутнасьць. — Цікавыя асобы трапляюцца мне на жыцьцёвым шляху. Напрыклад, самаўпэўненыя, ня вельмі разумныя, затое агрэсіўныя кабеты, якія мараць застацца ў пастарунку выключна ў дзявоцкай кампаніі. — Можа быць, я ня надта разумная! — Даліла пачала злавацца.— А вы… Разумны… Вы ж бясконца просіцеся на той сьвет! Дыскі, бачыш, вашы… Яшчэ крыху, і прызнаецеся, што вы нас з Русланай скралі і гвалтам трымалі ў дамку, даючы волю брутальным эратычным фантазіям. Скаловіч пасьміхнуўся, гледзячы на шэрую, у пісягах, столь. — Надзвычай цікавая ідэя! Асабліва наконт “брутальных эратычных фантазіяў”… Мой сябра Уладзімір, псіхіятр, сьцьвярджае, што ў экстрэмальных абставінах чалавек хоча самога сябе пераканаць у тым, што ён моцны, і таму намагаецца пераймаць паводзіны грубых, агрэсіўных лю­дзей, якіх баяўся сам. Брыдкасловіць, думае пра сэкс, робіць разьвязныя рухі. Называецца — знайсьці свайго тыгра. Калі за сьпінаю мышаняці тыгр, чаго баяцца? Нават калі няма — варта ўявіць. — Вы ўжо колькі разоў згадвалі свайго сябра псіхіятра, — прамовіла я, абы ня думаць болей пра тое, што нас непазьбежна чакае. — Распавялі б пра яго, ці што… Абстаноўка — дарэчы… Відаць, экстрэмальныя абставіны дзейнічалі на характар хіміка станоўча, таму што пабурчэў ён зусім нядоўга, і пачаў распавядаць: — Пасьля адной з публікацыяў у французскім навуковым часопісе я атрымаў запрашэньне працаваць асістэнтам у хіміка-фізічнай лабараторыі Жака Перэна ў Сарбоне. Ехаў я ў Парыж бяз жалю — мне не было чаго пакідаць. А Уладзімір Акерман вучыўся там на медыцынскім факультэце, ён дужа цікавіўся псіхіятрыяй. Родам з Растова, мой аднагодак. Яму распавялі, што я захоўваю пад ложкам грымучую іртуць. Тым жа вечарам Акерман пастукаў у дзьверы майго пакойчыка. Валодзя сам нагадваў, дарэчы, грымучую іртуць — не было такой паэтычнай вечарыны альбо цікавай аперацыі ў анатамічным тэатры, каб там не мільгала ягоная чарнавалосая галава. Знаёмства пачалося з таго, што няпрошаны госьць пачаў угаворваць мяне прайсьці адмысловыя тэсты — як зьмяняецца псіхіка чалавека, які жыве ў сьмяротнай небясьпецы. Дзівак! Каб ён бачыў, што ляжала пад маім ложкам у бабуліным флігелі альбо на чым я спаў падчас вандровак у балагане! Мы напачатку трохі… гучна паразмаўлялі. Але потым Уладзімір, як ні дзіўна, са мной пасябраваў. Можа, мой характар уяўляў для яго прафесійную цікавасьць — ён сапраўды псіхіятр ад Бога, са сваімі тэорыямі і скандальнымі манаграфіямі. Дый і я паступова прывык да ягоных візітаў і доўгіх спрэчак. Карацей, пра мае суіцыдальныя схільнасьці і комплексы, закладзеныя ў дзяцінстве, я хутка мог і сам распавесьці на памяць. Да таго ж, хоць я дрэнна ладзіў з расійцамі — для большасьці з іх беларускага народу не існавала, — Валодзя разумеў мае мары пра Альбарутэнію. Ён і сам належаў да народу, якому ў Расійскай імперыі забаранялася жыць у вялікіх гарадах. Ня буду ппадрабязна пераказваць пра тое, што перажылі разам. А была і вайна — нямецкія цэпеліны над Парыжам, бамбардзіроўка 1918 году, параза французскіх войскаў на Дамскай дарозе, страйкі, мабілізацыя, бітва на Марне… Я тры месяцы працаваў санітарам у вайсковым шпіталі ў Морэё, непадалёк ад лініі фронту… Але гэта асобная гісторыя. Памятаю, як французскія таксаматоры, чырвона-зялёныя, дапамагалі хутка перавезьці войскі да месца галоўнай бітвы. І пасьля перамогі над “бошамі” паўсюль прадаваліся чырвона-зялёныя цацачныя машынкі… Я прыехаў у Парыж з краіны, дзе сьмерць — справа звыклая, дзе на могілках адбудоўвалі гарады, і мільёны палеглых заставаліся такімі ж безыменнымі, як скошаная трава. Калі я вярнуўся на Беларусь, пра ахвяраў першай сусьветнай ужо ня памяталі. Гаварылі толькі пра рэвалюцыю. А вось у Францыі пасьля перамогі ў 1918 годзе было вырашана ўзьвесьці трыццаць тысячаў помнікаў загінулым. Калі я зьехаў, яны яшчэ ўзводзіліся, але я не сумняюся, што помнікаў ня будзе меней за аб’яўленую колькасьць, бо будаваліся яны па пятнаццаць у дзень. Вялікія, маленькія, у гарадах, паселішчах… Вас цікавіць іншае? Ну як жа, Парыж… Было і іншае — сезоны дзягілеўскага балету. І “Пошукі страчанага часу” Пруста… І кабарэ “Бык на даху”…Чарлстон, уанстэп, шымі… Навамодная амерыканская штука — джаз. Дзіўная музыка, але нешта ў гэтай дзікай хаатычнасьці ёсьць, нібыта ў накіданым хваляй друзе — ракавінкі, водарасьці, чорныя, амаль скамянелыя галінкі… А ўгледзішся — асаблівая прыгажосьць і гармонія. Вядома, гэты бок жыцьця я бачыў толькі ўрыўкава. Што мне да мітусьні? Мне пашчасьціла пару гадоў працаваць побач з вялікай Марыяй Складоўскай-Кюры. Праўда, у інстытут радыя я ісьці адмовіўся — вабілі іншыя тэмы… Але не пайшоў я і па шляху таленавітага, але прагнага да грошай і посьпеху Шуэлера, які свае таленты выплюхнуў у фарбу для валасоў. Ды яшчэ назваў яе гэтак па-мяшчукоўску — “Ларэаль”. Цяпер ён уладальнік аднайменнай фірмы. Што ж, магчыма, і фарба для валасоў можа зрабіць чалавека знакамітым. Давялося паезьдзіць па сьвеце. Прага, Вена, Лондан… Ці быў я шчасьлівы? Што за некарэктнае пытаньне? Якое права я меў на шчасьце? Я марыў пра адно — працаваць да зьнямогі і аднойчы памерці ў лабараторыі. Я не арыгінальны — мне падабалася, як гэтак жа сфармуляваў пра сваё пісаньне Кафка. Падобна, мая мара пачынала збывацца… Але сябар не зьбіраўся пакідаць мяне сам-насам з ёю. Гэта была ягоная вялікая памылка. Якая, між іншым, забіла наша сяброўства. І вось, уявіце… Восень 1920 году. Не такая, як тут, шэрая, дажджлівая, а — цёплая, як шклянка сырадою, з сінім-сінім небам над бульварамі, з залатым лісьцем каштанаў. Быў такі пісьменьнік, Аляксандр Зеваэс… Дык ён пра дваццатыя гады ў Парыжы сказаў так: “Пагоня за любоўнымі пры­годамі і мільёнамі, за задавальненьнямі і радасьцямі жыцьця. На кожным куце расчынілі дзьверы танцзалы, куды сьпяшалася стракатая публіка… Таньчылі апантана, каб забыцца, апамятацца ад узрушэньняў вайны…” Парыж той пары называлі Віль-Люмьер, горад сьвету. Калі падчас ваенных дзеяньняў Акерман працаваў у шпіталі, ён пасябраваў там з дзіўным маладым французам, таксама студэнтам, толькі маладзейшым на некалькі гадоў, які сьпецыялізаваўся на псіхічных хваробах. Звалі французіка Андрэ Брэтон. А дзіўны ён быў, таму што яго на фоне скрываўленых целаў перапаўнялі выбуховыя ідэі наконт стварэньня новай культуры. Старая, як вядома, заўсёды ні да падлы — новую трэба. Брэтон сьцьвярджаў, што новы від мастацтва — гэта калі страляеш з двух рэвальвераў у натоўп, адмыслова ня цэлячыся і ўвогуле ня маючы пэўнай мэты. Мастацтва — не сьвядомасьць, а падсьвядомае. У ім няма ніякіх законаў. Яго мэта — новыя эмоцыі і ўражаньні. Трэба дасягаць аўтаматычнага пісьма — каб сьвядомасьць цалкам адключалася. Калі парэзаць газетны артыкул на радкі і адвольна іх скласьці, атрымаецца паэма. Брэтон прыдумаў назву ўсяму гэтаму блёкату — сюрэалізм. Наўрад памяць пра гэтыя выбрыкі засталася ў вашым часе. Але Уладзімір з задавальненьнем удзельнічаў у сюрэалістычных вечарынах… Ня без прафесійнага інтарэсу — зьбіраў таксама матэрыял для сваіх дасьледваньняў пра шызафрэнію, паранойю ды іншыя прыемныя інтэлектуалу зьявы. І вось сюрэалісты задумалі грандыёзную імпрэзу — з нагоды адкрыцьця чарговага Салону. Не было для авангардыстаў лепшага пудзіла, чымсьці Салон. Традыцыйная штогадовая мастацкая выстава пры Акадэміі прыгожых мастацтваў. Рэцэнзіі на карціны пісалі лепшыя літаратары. Напрыклад, у свой час Дэні Дзідро. Выставіцца ў Салоне — значыла дамагчыся прызнаньня. І, вядома, там калісьці панаваў акадэмічны, а значыць, замшэлы, спарахнелы, кансерватыўны стыль. Учыніць нешта гарэзнае між карцінаў “спарахнелага мастацтва” — уга! На гэты раз дзеля сцэнару патрабаваліся петарды і фейерверкі. Дабра такога ў Парыжы было — хоць пацукоў тымі петардамі кармі, калі б яны імі харчаваліся. Але спадары сюрэалісты жадалі, каб выбух петардаў нагадваў хрумст костак, а фейерверкі — фантаны крыві. Здаецца, гэта мусіла сімвалізаваць пратэст супраць захопніцкай палітыкі імперыялістаў альбо супраць эксплуатацыі працоўных, альбо ў падтрымку Ра­сійскай рэвалюцыі… Якая розьніца. Галоўнае — напалохаць “абываталя”. Акерман распавёў сябрам пра змрочнага дзівака з хімічнага факультэту, які можа зрабіць хоць вясёлку нябёсную. Я тады быў ужо чалавек цалкам самавіты. У свае трыццаць — прафесар, сам меў лабарантаў… Мог пераехаць у вялікую кватэру — але па-ранейшаму жыў у адным пакоі непадалёк ад лабараторыі. За маім вакном рос каштан, ягоная вершаліна была абламаная, ня ведаю, кім… Калі я за­сяліўся, рана была яшчэ сьвежая. І каштан нават трохі прывяў. І я назіраў год за годам, як ён змагаецца за жыцьцё, каржакаваты, нібыта прыгорблены, няўклюдны, але кожную весну ўсё болей дзівосных белых кветак падымаў да парыжскага неба на сваіх вузлаватых руках. Каштан гэты, здаецца, таксама быў маім сябрам. І, можа, самым лепшым. Ён, вядома, ня стаў бы падгаворваць мяне ўзяць удзел у той сюрэаліс­тычнай авантуры. Прызнаюся: аднаму Уладзіміру гэта б і не ўдалося. Але ягоная каляжанка Мары… Та-ак, Мары была стыхія. Калі Уладзімір нас пазнаёміў, мне было дваццаць сем, а ёй — дваццаць два. Першы год нашага знаёмства быў страчаны мною на тое, каб прымусіць чароўную птушку-парыжаначку з бліскучым чорнымі вачыма назаўсёды забыцца нават шлях у маю лабараторыю, у мой пакой і ўвогуле, каб яна пры сустрэчы, дрыжучы ад страху, пераходзіла на той бок вуліцы. Дарэмна. Праз год я здаўся. Мары здаваліся ўсе. Яна вырасла ў арыстакратычнай прыстойнай сям’і (яе прозьвішча гучэла з прыдомкам “дэ”, у Правансе можна адшукаць разваліны замка пад тым жа назовам, а герб нагадваў пастку на матылёў, стракаты, як кветкавы луг). Мары скончыла каталіцкі пансіён… Потым састрыгла валасы, паступіла ва універсітэт, зьвязалася з авангардыстамі… А шалёны тэмперамент у яе быў ад прыроды. Хвалілася, што адна з ейных пра-пра-прабабуляў забіла мячом нявернага мужа, а потым узброіла слугаў і адбіла напад каралеўскіх жаўнераў, пасланых зьвяршыць правасуддзе над дзёрзкай кабетай. Мары як найвялікшую сьвятыню захоўвала парык гэтай пра-пра, якой, здаецца, усё-ткі адсеклі галаву на пласе. Шэры, страшны, але пудра на ім усё яшчэ пахла мелісай. Мая сяброўка насіла шаравары, цюрбаны і курыла доўгія тоненькія цыгарэты. Яе малявалі Жаан Міро і Андрэ Масон… Абодва сюрэалісты, вядома. Калі вы лічыце, што я быў яе адзіным каханьнем, ці што я ўвогуле быў яе каханьнем — памыляецеся. Сям’я, манагамія, вернасьць — гэта лічылася таксама “спарахнелым”. Мары нагадвала мне гераіню беларускай балады пра вайтоўну: «Ой загадалі на вайну, Нашаму войту самаму. Ў нашага войта сынаў нет, Адна дачушка на раду. А скуй жа бацька востры меч, Каб добра была войска сеч. Мячом вайтоўна махнула, Палова войска палягла.» Я пераклаў гэтую баладу на французскую мову, і мадэмуазэль сюрэалістка з задавальненьнем яе расьпявала. Мары ўдалося па-сапраўднаму раззлаваць мяне абвінавачваньнямі ў баязьлівасьці. І… ўрэшце, я вырас у балагане… І я зрабіў ім піратэхнічнае начыньне, ня без задавальненьня, тым болей, гэта быў выклік маёй прафесійнай годнасьці. Агонь мусіў атрымлівацца цьмяны, густога пунсовага колеру… І нічога не падпаліць. Не хапала мне яшчэ няшчасных выпадкаў па маёй віне! Шляхціц Казімір Семяновіч раіў, каб зрабіць агонь крывавым, выкарыстоўваць сурму… Ну і я ад сябе такія-сякія формулы дадаў… Мары, вядома, павяла мяне глядзець на мяркуемае бярэджаньне. Публіка, у прынцыпе, ужо была “пужаная”. Пасьля скандалу, што ўчынілі тут яшчэ ў 1885 годзе імпрэсіяністы, чаго толькі не нагледзелася. Магу паспрачацца на мікраскоп — большасьць прыйшла менавіта ў спадзеве на чарговы скандал. Як на мой густ, не былі выстаўленыя працы такімі ўжо “спарахнеласьцямі”. Меліся і карціны, цалкам адпаведныя назьве “сучаснае мастацтва”, калі з хаатычных рознакаляровых пісягоў альбо разбэрсаных геаметрычных формаў вымалёўвалася чыясь постаць альбо пейзаж. Я хадзіў пад руку з Мары ад карціны да карціны, на гэты раз асабліва шмат вывесілі сюжэтаў з самалётамі ды авіятарамі, і нават забыўся на злавесныя планы “брэтонаўцаў”. Уладзіміра адсунуў некуды ў бок натоўп, але гэта і лепей — Акерман нерваваў мяне, бо ўсё азіраўся па баках ды па-змоўніцку ўсьміхаўся. Я разглядаў нацюрморт ва ўсходнім стылі з парушэньнем усіх магчымых законаў персьпектывы ( Леанарда да Вінчы ў труне верацяном круціўся): шклянка з сінім напоем, сіня-зялёна-чырвона-жоўты персідскі дыван, кальян, якім карыстаўся нейкі Геркулес, што не кантраляваў уласнае моцы і таму бязьлітасна пагнуў узорысты метал… Раптам за нашымі сьпінамі пачуўся гучны хрумст, нібыта нешта зламалася. Эфект, добра мне знаёмы, бо я сам яго адпрацоўваў. — Пачалося! — Мары ў захапленьні тузала мяне за руку. І сапраўды, утварылася маленькае сюрэалістычнае пекла. Згасла сьвятло, у цемры пачалі выбухаць крывавыя фейерверкі, а пад нагамі перапалоханай публікі гучна хрумсьцелі-выбухалі петарды. Брэтон з кампаніяй выбеглі ў белых балахонах, якія ў сьвятле фейерверкаў здаваліся крывавымі. Нехта з яго каманды стаў ракача і, брэшучы па-сабачы, пачаў ганяць дам і нават якойсьці ўчапіўся ў лытку. Божухна, які ўсчаўся віскат… Беганіна… Вогненныя водбліскі… Відовішча з Дантэ альбо Босха. Чаму наведнікі не ўцякалі? Як я зразумеў, сябрукі Акермана ня толькі выключылі сьвятло, але й зачынілі ўваходныя дзьверы. Сказаць вам праўду? Мне гэта спадабалася. Я ніколі не любіў натоўп. Гэтую шматгаловую, шматногую пачварыну, прагную, бязмозглую, сьляпую, якая намацвае шлях тысячамі маленькіх вусікаў і заўсёды гатовая шарахнуцца ў той ці іншы бок, кагосьці зжэрці, стаптаць, усмактаць у сябе, альбо завібрыраваць ад захапленьня, як рабак, які аб’еўся асабліва тлустага дзярма, і падсадзіць чарговага і часовага куміра на сваю сьпіну… Калі я сядзеў унутры мадам Таро, я часта марыў, каб цікаўныя тубыльцы, што тоўпіліся на пляцы перад балаганам, раптам пачалі вось гэтак жа вішчэць, бегаць, спатыкацца, падаць… І цяпер я адчуваў, што мае вусны мімаволі расьцягваюцца ва ўсьмешцы, што я, прынамсі, Фауст… Бо Мефістофелем мне не дазваляла назваць сябе нават у думках бабуліна хрысьціянскае выхаваньне. Мары падскоквала ад захапленьня, цалавала мяне і крычала, што я геній… Я і сам гэта ведаў. Уладзімір матэрыялізаваўся побач з намі. — Заўважце, як паводзяць сябе астэнічныя асобы… Вунь тая мадам, напрыклад… Якая прыціскае да грудзей сумачку… Як ён кагось асобнага мог разгледзець у гэтай змрочна-цьмянай куламесе? Між тым натоўп закрычаў асабліва адчайна — сапраўды як адзін арганізм, і пачаў рассоўвацца далей ад цэнтру. На імгненьне ўключылася сьвятло… І я пабачыў пасярод залы мерцьвяка. Малады мужчына ў звычайным, як на многіх з прысутных, чорным касьцюме, чамусьці ў капелюшы, які ад падзеньня не адкаціўся ўбок, глядзеў у столь. І сёньня магу аднавіць у памяці гэты твар з ненатуральна жоўтай скурай, шырока раскрытымі сьветлымі вачыма і сьціснутымі яркімі вуснамі. Запомнілася яшчэ, што ягоны гальштук-батэрфляй зьехаў набок, нібыта да шыі пад левым вухам прысмактаўся кажан-вампір. Сьвятло зараз жа патухла. Пасьля гэтага, відаць, дзьверы адчыніліся, таму што людзей пачало менець, нібыта ў цемры рассыпалася, распаўзалася агромністае кубло зьмей. Я моўчкі стаяў і глядзеў у той бок, дзе ляжаў мёртвы. Я разумеў, што гэта я забіў яго. Зноў стаўся прычынай гібелі ні ў чым не вінаватага чалавека. І ад таго, што толькі што перажываў ганарлівае захапленьне, мне было яшчэ горш. Падчас вайны я бачыў мноства трупаў. І куды болей страшнейшых, чым гэты, рэсьпектабельны… Але яго тут ня мусіла быць! Мары тузанула мяне за руку: — Фараоны! Уцякаем! Я стаяў нерухома. Мне здавалася, што я ператварыўся ў сьвінцовы стод, і мяне можна толькі паваліць — але ня ссунуць з месца. Спадчыньніца ваяўнічай прабабулі злосна закрычала мне ў вуха: — Ты што, хочаш нас усіх здаць? Божухна, усё паўтараецца, як і вучыць нас гісторыя чалавецтва, вучыцца ў якой мы, аднак, ня хочам. Ня памятаю, як мы апынуліся на вуліцы, як усёй кампаніяй заваліліся ў нейкую кавярню на Манмартры… Я ня мог зразумець, чаму ўсе так весела рагочуць, віншуюць адзін аднаго і мяне — з чым? З тым, што мы сталі забойцамі? Я спрабаваў пытацца, што сталася з тым няшчасным — яго штурханулі, і ён няўдала ўпаў, ці ў яго было слабое сэрца? Але мае роспыты сустракаліся рогатам, Мары абдымала мяне і крычала, што ў душы ейнага змрочнага алхіміка жыве залатое дзіця, а Валодзя Акерман спачувальна ўсьміхаўся… Як я напіўся тым вечарам! Не прыпомню іншага выпадку, каб я мог у сябе ўліць столькі віна. Чым болей я піў, тым выразьней бачылася мая будучыня: я мушу здацца паліцыі. Узяць усё на сябе. Я прыдумаў, я ўчыніў… І ніхто больш. Проста я нават п’яны ня ведаў, як жыць далей з гэтым… Акерман зноў нешта казаў пра падсьвядомае жаданьне быць пакараным і суіцыдальныя схільнасьці… Другія ляпалі мяне па плячы ў адказ на мой п’яны блёкат: “Не хвалюйся, Валеры, мы заўтра самі цябе адвядзем у жандармерыю!” Урэшце Мары завяла мяне ў нейкую кватэру, помню толькі шматлікія ўсходнія статуэткі, якія са звонкім стукам падалі пры маім набліжэньні, і агромністы, як іпадром, ложак, накрыты коўдрай з пунсовага атласу. — Апошняя ноч асуджанага на сьмерць! — урачыста абвясьціла Мары. — Гэтую ноч ты не забудзеш ніколі! Яна памылялася. Пасьля трох бутэлек таннага савіньёну нават самыя афрыканскія жарсьці памятаюцца надзвычай цьмяна. Мяне пабудзіў прамень ранішняга сонца, што нахабна прабіваўся скрозь шчыліну ў цяжкіх аксамітных парцьерах. Я адмахнуўся ад яго, як ад залатой мухі, але адразу страшэнны боль, наступства савіньёну, працяў галаву. Я застагнаў… Учарашняе пачало праяўляцца, як дагератыпная пласьцінка, але ў зваротнай пасьлядоўнасьці. Мары — кавярня — салон — труп… Мне ж трэба ў жандармерыю! Я працягнуў руку на другі бок ложка. — Мары… Але рука мая наторкнулася на нешта нерухома-халоднае. Я проста на фізічным узроўні адчуў прысутнасьць сьмерці… Ускочыў… Пунсовая коўдра зьляцела на падлогу… На ложку, шырокім, як іпадром, ляжаў учорашні труп з Салону. Я выдатна пазнаў яго. Жоўтая скура, сьветлыя невыразныя вочы, яркія вусны… Толькі капелюша няма. І — верхняй часткі чэрапа няма, і добра відаць усё начыньне мозгу. Паўшар’і, падобныя да грэцкага арэху, вены, крывяносныя сасуды… Адзіная дробязь, якая ўчора мною не заўважылася — усё гэта было выраблена з воску. Спадары сюрэалісты падкінулі ў залу выставы васковы манекен з анатамічнага тэатру. Я зноў адчуў сябе трынаццацігадовым хлапчуком, якога пачапілі на крук пад стольлю балагана. Я сышоў з прытулку “апошняй перад сьмяротным пакараньнем” ночы. І гэта сапраўды была мая апошняя ноч з Мары. Больш не хацеў бачыць ні яе, ні Акермана, ні іхніх сябрукоў, аматараў аўтаматычнага пісьма. Яна прыходзіла, падоўгу стукалася ў дверы, крыўдзілася… І Акерман, якога я перастаў заўважаць, сыпаў мне ў сьпіну тэрмінамі псіхааналізу… Што ж, я — такі, якім я ёсьць… Можа, каб я быў больш шчырым і распавёў у свой час Уладзіміру пра Соню і Сяргея — ён не дазволіў бы сыграць са мною такі жарт. А так, магчыма, меў лепшыя намеры. Ад перажытага шоку я, напрыклад, пачаў бы паводле ягонай тэорыі болей цаніць радасьці жыцьця, зразумеў бы, што ўсё, што мяне палохае, ня болей, чым манекен, лялька. Ён ня ведаў і пра тое, што я сам доўгі час быў у ролі лялькі. Такім чынам, паводле этыкі псіхааналізу, ён ня быў вінаваты — прычынай няўдалага лячэньня стала няшчырасьць пацыента. Але размаўляць з ім я ўсё роўна не хацеў. А Мары… Яна, я думаю, хутка суцешылася. Алхімік-мізантроп, вядома, добрая прыкраса для зьвярынцу эмансіпэ, але гэта ўсяго толькі адзін з экземпляраў. Дзесьці ў трыццатым годзе мне паказвалі альбом з рэпрадукцыямі карцінаў, выстаўленых на апошнім Парыжскім салоне. І на адным з палотнаў, як мне здаецца, я пазнаў Мары. Ейныя вялікія вільготныя вочы — чорны агонь, прыўзьняты дзёрзкі носік, прыадчыненыя ў вечным зьдзіў­леньні вусны… Я вярнуўся на Беларусь тады, калі з Савецкага Саюзу параходамі высылалі філософаў, паэтаў, эканамістаў… Усіх “прафесароў па грамадскіх навуках”, якіх Ленін страшэнна ненавідзеў, і якім пагражаў расстрэл за недазволенае вяртаньне. Але нехта ж там заставаўся… У 1922-м годзе Францыю наведаў акадэмік Вернадскі, з нявысланых, які распавядаў, як у маскоўскім універсітэце студэнтаў абавязалі сачыць за прафесарамі, даносіць на іх і адзін на аднаго… Пра “маральны і разумовы прыгнёт”… “Интеллектуальные силы рабочих и крестьян растут и крепнут в борьбе за свержение буржуазии и ее пособников, интеллигентиков, лакеев капитала, мнящих себя мозгом нации. На деле это не мозг, а говно». Мне пераказвалі гэты зьмест ліста Леніна да Горкага… Але я вярнуўся. Беларускі універсітэт — гэта быў цуд, у які яшчэ нядаўна мала хто верыў. Я не шкадую, што вярнуўся. У хуткім часе пасьля мяне прыехаў у Савецкі Саюз і Валодзя Акерман. Ён стаў старэйшым судовым эксьпертам у Маскве, праславіўся дасьледаваньнямі шызафрэніі… Так што, відаць, даводзілася яму даваць заключэньні наконт псіхічнага стану вязьняў — можа няшчасны яшчэ нешта зьвязнае вымавіць, ці ўжо звар’яцеў ад зьдзекаў. Адзіны мой сябра, які застаўся ў Парыжы — малады каштан з паламанай вершалінай. Хімік змоўк. А Даліла раптам асабліва злосна пракаментавала: — Пазнаю спадара прафесара ў апошняй настальгічна-тужлівай фразе! “Ніхто мяне ня любіць, ніхто не разумее, толькі беднае, як я, паламанае дрэўца…” Ты… Вы… проста не жадаеце заўважаць добрых пачуцьцяў! — Даліла амаль крычала. — Колькі цудоўных людзей сустракалася на вашым шляху! Мадам Трыксьці з балагану, што вучыла вас чытаць… Настаўнік Колба… Той самы Акерман… Нічыпаровіч… А Мары ды Антаніна! Вы што, праўда не разумееце, што яны шчыра вас любілі? Скаловіч апусьціў галаву. Я заўважыла, што ягоныя пальцы сьціснулі­ся, ажно зьбялелі. — Справа ня ў людзях… Справа ўва мне. Я нікому не магу даць шчасьця. — А яны ў вас што-небудзь прасілі? — вусны Далілы дрыжэлі. — Усяго толькі дазволіць быць побач! — Калі вы стаіце на краі абрыву, які штохвілі можа абсунуцца, вы дазволіце дарагому чалавеку стаяць побач з вамі? І ўвогуле — я ніколі і не сьцьвярджаў, што я добры чалавек. — Яшчэ б! — раздражнёна гукнула Даліла, а потым нейкім дзіўным голасам спытала: — Яна была прыгожая? Гэтая… Мары? — Прыгожая, — спакойна адказаў прафесар. — І… вы па ёй сумавалі? — Дужа сумаваў. — Я вас ненавіджу! — раптам зноў псіханула мая сяброўка. — Гэта вашае права. Даліла і Скаловіч працягвалі лаяцца, а я раптам усьвядоміла, што за ўвесь гэты час… Нават ад таго моманту, як падышла да дому на могілках… Ні разу ня ўспомніла пра Едруся. Неверагодна. За апошні год гэта стала для мяне як ціканьне гадзінь­ніка. Кварцавыя гадзіньнікі цікаюць вельмі ціха — але ўсё-ткі гук ёсьць, і калі паднесьці да вуха, то пачуеш пяшчотнае тахканьне ліліпуцкага сталёвага сэрца. Вось ты ходзіш, сьпіш з гадзіньнікам пад падушкай — а яно тахкае, ні на міг не спыняючыся. Ты яго ня чуеш, не накручваеш спружынку, але ведаеш, што тахкае. Так для мяне быў успамін пра Едруся. Я ішла ў інстытут, сядзела на лекцыях, ехала дадому, і дзесьці фонам было — вось Едрусь прачнуўся, вось пакуе газеты, вось ідзе ў пераход прадаваць іх заспаным няшчасным менчукам, якія мала купляюць газеты, дзе пішуць непрыемнае, але й і тыя, дзе пішуць прыемнае — пра вясельлі “зорак”, на якія іх ніколі не запросяць, альбо збудаваныя для іх, шараговых грамадзянаў, палацы, у якіх яны і іх дзеці, мачыма, таксама ніколі не пабудуць — купляюць таксама меней… А вось ён вяртаецца ў свой падвальчык, кладоўку ў Доме культуры, дзе падпрацоўваў дыджэем плюс вартаўніком, і якому ўсё роўна аддаваў перавагу перад домам ля могілак… Вось бярэ гітару, пяшчотна кранае струны… А вось Едрусь на сцэне… І дзяўчаты глядзяць-глядзяць-глядзяць на яго… І вось раптам тахканьне гадзіньніка спыняецца, я перастаю думаць пра Едруся. Чаму? Мне ня дадзена было ў той момат адшукаць адказ. У канцы калідору бразнулі дзьверы. Я зразумела, што гэта па нашыя душы. «Рана на рану кладзецца, як лёд — на крышталь. Падае сэрца ў халодную яміну болю. Сонца маё, мой далёкі сьвятарны Грааль, Я не пабачу цябе, я зьмірыўся з «ніколі». Іншы, ня спэцканы грэшнаю страсьцю сваёй, Не Ланцэлот, каралевай чужой цалаваны, Пройдзе праз могілкі, не сьцеражоны зьмяёй, Чару ня вып’е з крывёю з уласнае раны. Кропля атраманту ў шклянку — няма чысьціні. Блазнам ня месца ў сьвятыні. Сьмяротнае джала. Мой беззаганны, на камні дарогі зірні — Кроў мая шлях для цябе на камнях пазначала.» Па-за гульнёй-7 Мы з Далілай, ня гледзячы адна на адну, сышлі з бетоннага ганку апорнага пункту аховы правапарадку ў прыцемак і невядомасьць. Вечаровае восеньскае паветра мае прысмак дыму. Апошнім часам апалую лістоту ў нашым горадзе паляць менш, чым раней, калі абрысы вуліц бачыліся праз вэлюм, утвораны душамі лісьцяў, якія прайшлі праз чысьцец вогнішчаў, але не сьпяшаліся ўзьняцца ў халодныя нябёсы. — Даліла! Руслана! Як вы? А дзе Скаловіч? “Тры волаты” ўсе сьпяшаліся сюды, не паверыўшы тэлефанаваньню Далілы, што ўсё ў парадку, нас ужо выпускаюць, і ня варта турбавацца… Генусь ішоў наводдаль, моўчкі глядзеў спадылба, праз чорныя пасмы валасоў… Макс трымаў за руку Віку, якая вырвалася і пабегла да маці. А Едрусь… Едрусь наблізіўся да мяне, але неяк нясьмела, нібыта ня быў упэўнены, што я зноў ад яго не ўцяку: — Ну як ты, малая? Гэта ж трэба — і цябе забралі… З баявым хрышчэньнем! І я адчувала сябе чамусьці вельмі вінаватай перад ім, таму што вось ужо сем гадзінаў пра яго ня думала. Ён, вядома, не падазраваў, што я пра яго думала раней, пра тахканьне гадзіньніка, але мне ўсё роўна было сорамна. Нібыта ён зараз мог сказаць: “А чаму гэты ты перастала пра мяне думаць?” А музыка раптам зьбянтэжана прамовіў: — Ну ты даеш… На званкі не адказваеш… Я нават некалькі разоў да твайго дому падыходзіў — сьвятло ў тваім вакне гарыць, сілуэт за шторай… Якім шчасьцем для мяне калісьці было б гэта пачуць… Цяпер жа іншае вярэдзіла душу. Я азірнулася на Далілу. Тая, апусьціўшы галаву, прыціскала да сябе Віку. Але я не зьбіралася сама адказваць на пытаньне, якое гучала ўсё настойлівей: — Дык дзе Скаловіч? Нарэшце Даліла падняла галаву. Яе зялёныя вочы чамусьці нагадвалі сарванае лісьце. — Спадара Валяр’яна адвезьлі ў бальніцу... Вось, вось, хай сама расказвае... Як невыносны ўпарты Скаловіч цьвеліў міліцыянтаў… Як яго паклікалі на асобную размову ў нейкі кабінет… Як праз нейкі час туды ж увайшлі два дужыя санітары ў белых халатах і доктар… Прафесар жа без дакументаў, і гаворыць на літаратурнай беларускай мове, і яшчэ… Ён геній, але з іншага часу. Ня ведае многіх элементарных для нас рэчаў, як чалавек васемнаццатага веку ня ведаў бы, як можна іначай, чым у ягоным салоне, трактаваць мужчыну з нафарбаванымі вуснамі. Яны ж усе — палітыкі, паэты, філософы, фінансісты, наведнікі салонаў і прыёмаў — фарбавалі вусны, румянілі шчокі, пудрыліся, малявалі сурмою бровы і “мушкі” — чорныя плямкі на твары. Бог яго ведае, што хімік там ляпнуў… Чаго ня змог пазнаць… Мы ж, ідыёты, хавалі ад яго і гістарычныя падзеі і рэаліі сучаснасьці. У выніку нам паведамілі, што дзядзька наш відавочна з праваламі ў памяці, і яго адправяць у бальніцу. Божа мой, асістэнт Марыі Складоўскай-Кюры, прафесар Сарбонскага універсітэту, дэкан хімічнага факультэту беларускага універсітэту — у менскай “дурцы”! Ды яшчэ пасьля ўсяго перажытага ў Жоўтым Доме! З усімі сваймі шнарамі, ды яшчэ з мілай прывычкай ледзь не штоноч у сьне праз роўныя прамежкі часу паўтараць занудным гучным голасам фразу: “Я не валодаю такой інфармацыяй”. Відаць, вынік “канвеерных” шмат­дзённых допытаў — праўда, з прафесара каментарыяў ня выцягнулі. Ня любіць, ці ж бачыце, тэму. А Едрусь з-за гэткага “гукавога суправаджэньня” нават начаваць у Разалінай хаце адмовіўся. Мы сядзелі ў доме ля могілак, нібыта толькі што вярнуліся з пахаваньня. Усе прыгнечана маўчалі. Даліла такая напятая, нібыта чакае, што вось-вось на яе кінецца воўк. А яна тады яго загрызе. Лёгка. — Урэшце, па логіцы падзеяў, — разважна загаварыў Макс, — мы можам увогуле выкрасьліць з памяці хіміка. Не было яго — ну і зноў няма. Ну, скажам, падабралі на могілках дзядзьку непрытомнага. Хто такі, адкуль — ня ведаем. Хто ён нам? — Ах ты, нягоднік! — Генусь ускочыў з зэдліка, сьціснуўшы кулакі. Макс прымірэнча падняў да яго далоні. — Ціха, ціха… Я проста гіпатэтычна… — Морду біць за такую гіпатэтычнасьць! — Ты, дарэчы, і Скаловічу зьбіраўся морду біць, — насьмешна парыраваў Макс. — А каб зрабіў яму па сваіх хакерскіх каналах хоць якое пасьведчаньне, як абяцаў — усё-ткі надзея… — І яшчэ яму, калі спатрэбіцца, морду наб’ю! — гнеўна адказаў Генусь. — Але набіць морду і кінуць падыхаць у дурдоме — розныя рэчы! — Ніякай надзеі не было. Ён сам захацеў застацца, хоць мог сысьці, — падала голас Даліла. Нейкі металёва-нежыцьцёвы голас, які мне надта не спадабаўся. — Гэта ягоны выбар. Паколькі ня ўсе ведалі, што адбылося ў доме раніцай — мне давялося распавядаць. — Гнюсная гісторыя, — спакойна прамовіў Едрусь. — Спадар Валяр’ян — чалавек, варты ўсіх нас разам узятых. Што вы цяпер, зьбіраецеся апельсіны яму ў Навінкі насіць і тым сумленьне суцяшаць? Супер! Вы як хочаце, а я зраблю ўсё, каб… — І што ты зробіш? — іранічна спытаў Макс. — Налёт на псіхушку? — Ну вось што, спадарства, — Даліла нарэшце ачомалася і паднялася. — Заўтра я сама пагавару з міліцыянтамі. Макс, Генусь, пашукайце яшчэ зьвестак пра гісторыю месца, на якім збудаваны гэты дом. Ну ня можа быць, каб болей нічога… Любыя, самыя сумнеўныя гіпотэзы… Чуткі… Паданьні… Усё, што заўгодна. А ты, Руслана… — Ты ўсё яшчэ лічыш сябе лідэрам тусоўкі? — злосна спытаў Генусь. — Камандуеш? Пасьля ўсяго, што ты натварыла — гэта ж усё з-за цябе, ты прыдумала гэтыя нялюдскія падарожжы, прыцягнула прафесара ў наш час… Ды яшчэ пасьля таго, як я бачыў, як ты са Скаловічам… — Заткніся! — Даліла крыкнула, нібыта ўдарыла маланкай. — Не твая справа, з кім я і дзе. І ўвогуле — хто ня хоча ратаваць хіміка — валіце… Генусь павярнуўся да мяне. — Руслана, скажы ты… Едрусь і Макс чамусьці таксама павярнуліся ў мой бок з сур’ёзным чаканьнем. Няўжо кагосьці зацікавала маё меркаваньне? А Едрусь раптам прамовіў: — Я веру Руслане. Няхай яна скажа, што рабіць. Я сустрэлася поглядам з ягонымі шэрымі вачыма і зразумела, што ніхто тут не жартуе. Ім сапраўды важна, што я скажу. Зірнула на Далілу… Мая сяброўка ўсьміхалася неяк крыва… Яе ўсьмешка нечым нагадвала фірмовую ўсьмешку Скаловіча. Я ўспомніла, як пераможна яна ўсьміхалася, калі зваліла непрытомнага хіміка пад нашы ногі пасьля свайго апошняга падарожжа… Паўза зацягвалася. Мы тут свае мікраскапічныя амбіцыі вырашаем, а Валяр’ян Скаловіч працягвае ісьці па сваім пекле… — Варта паразмаўляць і з міліцыянтамі, — сказала я. — Але найперш трэба яшчэ пагаварыць і з гаспадаром суседняга маёнтку. Ясная справа — без яго не абышлося. Увогуле, думаю, налёт на нас — ягоная справа. Праплаціў. Дом забраць хоча… Напэўна, і прафесара ў дурдом запхнуў у якасьці закладніка. І наконт гісторыі… Неадменна нешта на гэтым месцы мусіла здарыцца ў 1933-м годзе. І, можа быць, наш прафесар нейкім чынам да гэтага датычны. Паспрабую знайсьці яго і распытаць. І варта яшчэ раз дом і ўсё вакол дома агледзець. Кожны прадмет. І нам спатрэбяцца грошы. Шмат грошай. Думайце кожны, дзе ўзяць. І я падышла да абразоў, як гэта рабіў прафесар, і, не зьвяртаючы ўвагі на тых, хто побач, і як яны на гэта рэагуюць, перахрысьцілася і памалілася аб тым, каму зараз дапамога была патрэбная болей за ўсіх. Мы з Едрусем сядзелі ў бальнічным калідоры. Я не разумею, чаму бальніцы і паліклінікі ў нас абавязкова мусяць быць падобнымі да турмаў, нібыта іх будуюць па адных праектах. Можа, ад таго, што сьцены і там, і там пранізаныя людскім болем, пакутлівым чаканьнем, нянавісьцю? Думаеце, мала нянавісьці ў той жа раённай паліклініцы? А вы хоць раз сядзелі ў чарзе на прыём да ўчастковага ўрача? Калі перад табой — чалавек дваццаць, палова — з талончыкамі, палова — па жывой чарзе, а яшчэ прыкульгваюць ветэраны, якія ідуць без чаргі, і абавязкова якая-небудзь бабулька з кульбачкай, якую прыводзяць пад рукі з кабінета галоўурача, таму што яна нічога ня памятае, але ёй таксама кепска, таксама баліць… А яшчэ тры-чатыры бабулькі, якія ходзяць сюды, бо больш няма куды ісьці, бо толькі тут можна пасядзець між людзямі, паскар­дзіцца, паўспамінаць, і цябе выслухаюць. А тут, дзе мы сядзелі, было псіхіятрычнае аддзяленьне… Воля ваша, але я веру, што псіхічныя хваробы заразныя. Помню, як у кавярні “Вясна”, дзе цяпер нейкая іспанская рэстарацыя, працавала пасудамыйшчыцай паэтка, выпускніца маскоўскага інстытуту… Яна любіла хадзіць па прасьпекце ў вязанай шапачцы, са сшыткам, і на хаду запісвала вершы. Аднойчы я доўга ішла за ёю, назірала… Ну як жа, абавязак літаратара — вывучаць фактуру! А потым, вярнуўшыся дадому, ніяк не магла прывесьці ў парадак думкі, якія разьбягаліся спалохана, як дзеці ад Фрэдзі Кругера, і мне здавалася, зараз з маіх вуснаў сарвецца таксама няўцямны блёкат, вершаваныя радкі, скажоныя да непазнавальнасьці, як пусты скамечаны пачак ад чыпсаў. Сказаць, што мне было няўтульна між гэтых брудна-зялёных сьценаў — значыць сказаць пра матылька, што яму цёпла ў вогнішчы. Мне было жудасна, страшна, тужліва… А Едрусь толькі жмурыў свае шэрыя вочы, нібыта сьвятло лямпачкі ў жалезнай клетцы яго сьляпіла. Хаця насамрэч было яно цьмянае, як лекцыя па сацыяльна-палітычнай філософіі, прачытаная цёткай марксістскага ўзросту па кансьпекце дваццацігадовай даўнасьці. Каржакаваты руды санітар, які прыняў Едрусевы даляры, зьявіўся з-за жалезных дзьвярэй, нібыта захавальнік атамнай бомбы. Пасьля доўгіх перамоваў санітар пагадзіўся ўсё-ткі правесьці на “падпольнае” спатканьне мяне адну. Едрусь у сваім чорным “прыкідзе” — скураной куртцы, высокіх чаравіках-камелотах ды з доўгім бялявым хвастом выглядаў занадта падазрона. А мне быў выдадзены белы халат і шапачка, а таксама ліквідаваная завушніца ў губе. Рокер агледзеў мяне і падняў вялікі палец: маўляў, класна выглядаеш, малая. Чыста медсястра. — Няўжо камусьці ў ахвоту размаўляць з гэтым тыпам? — мармытнуў санітар, калі праводзіў мяне ў пакой для спатканьняў. Я зразумела, што прафесар са сваім “анёльскім” характарам пасьпеў дастаць нават супрацоўнікаў псіхушкі. У гэтым пакоі зусім не было вокнаў. На зялёных сьценах (зноў усюдыісны практычны колер!) замест карцін віселі, прымацаваныя скотчам, карысныя плакаты пра тое, як захоўвацца ад СНІДу, пра шкоду наркаманіі і карысьць фізкультуры. Бравы лыжнік у сіняй шапачцы набакір заклікаў далучацца да здаровага ладу жыцьця, з-пад ягоных лыжаў фантанам вылятаў сьнег, а над правым плячом, як быццам матэрыялізаваны дух продка, грувасьціліся слупкі парад па правільным харчаваньні. Злакавыя, садавіна, адварная ялавічына, кефір… Лямпа гарэла люмінесцэнтная, пад стольлю, ненатуральна яркая. Мяне пасадзілі за шырокі пісьмовы стол, які звычайна купляюць для бедных дзяржаўных кантор. Дзьверы насупраць адчыніліся, і ўвайшоў Валяр’ян Скаловіч у сіняй піжаме, які сеў на крэсла па той бок стала. Санітар прыладкаваўся наводдаль, каб бачыць нас… Мне было ўсё роўна, я глядзела на прафесара. Ня ведаю, што спадзявалася ўбачыць — быццам суткі ў псіхушцы могуць зьмяніць чалавека да непазнавальнасьці. Прынамсі, даводзілася назіраць Скаловіча куды ў горшым стане. Ды і сіняя выцьвілая піжама выглядала ўсё-ткі больш па-мужчынску, чым Разалін халат у жоўтыя зайчыкі. Скаловіч па-ранейшаму пазіраў ганарыста, хаця хударлявы гарбаносы твар стомлены, і яшчэ мне чамусьці падалося, што прафесар чакаў замест мяне ўбачыць кагосьці іншага. Нейкая жарынка расчараваньня загарэлася і згасла ў ягоных цёмных вачах. Але тон ягоны ні на каліўца не зьмяніўся. — Нарэшце вы выглядаеце, як прыстойная дзяўчына. Што ў перакладзе на звычайную мову, напэўна, можна было ўспрыняць як “Прывітаньне, Руслана, рады цябе бачыць”. — Добры вечар, спадар Валяр’ян. — На жаль, мне пасьля конскай порцыі брому цяжка зразумець, вечар альбо раніца. Але, прынамсі, гэта ўсё яшчэ стары добры бром. Не было калі траціць час на спачуваньні і роспыты “Як вас кормяць?” ды “Ці ня крыўдзяць?”. Таму я адразу, паўшэптам, каб ня чуў санітар, распавяла пра нашыя планы, у тым ліку спадзевы адкрыць сакрэт Разалінага дамка. — Успомніце, калі ласка, у трыццаць трэцім годзе вы былі на гэтых могілках, паблізу ад дому Разаліі Іванаўны? Ці, можа, чулі што-небудзь пра гэтае месца? Прафесар задумаўся. Зморшчына між броваў паглыбілася, і вочы, цёмна-зялёныя, як вада ў віры, зірнулі на мяне цалкам сур’ёзна. Вось табе на… Калі ў гэтых вачах няма насьмешкі, мне, аказваецца, чамусьці трывожна ў іх глядзець… Як з вакна высокага паверху. І прыцягвае, і баішся ўпасьці. Потым позірк прафесара ўпёрся ў сасновую паверхню стала, у якой, аднак, не было нічога цікавага — бо гэта не натуральнае дрэва, а пліта з пілавіньня і клею, з плёнкай, што імітуе драўніну. Без сучкоў, без незвычайных разводаў, у якіх пры жаданьні можна ўбачыць нейкія вобразы. Нават нічога не надрапалі на гэтай мёртвай паверхні. Толькі яна нібыта памутнела ды пакрылася плямамі ад усхваляванага дыханьня ды мноства цяжкіх адчайных позіркаў. Скаловіч ціха загаварыў. — Мяне забралі амаль адразу пасьля таго, як памерла Антаніна. Яе муж са сваім сябруком Андрэем прыходзілі мяне дапытваць. Праўда, у адрозьненьне ад згаданага Андрэя, які займаў пасаду інструктара па допытах — на яе бралі асабліва спрактыкаваных і фізічна дужых, таварыш камсорг быў аматарам. Але затое зацятым. А я… Я і бяз крыкаў камсорга быў упэўнены, што стаўся прычынай сьмерці ягонай жонкі. І… лічыў, што ён, напэўна, мае права рабіць са мною тое, што… рабіў. Я тады сам сябе гатовы быў закатаваць. Карацей, гэта не былі самыя лёгкія дні ў маім жыцьці. Трэба згадаць, што ў мяне мелася прывілея — ніколі ня білі па твары і галаве. І кісьці рук не чапалі. Чаму? Здагадайцеся… Калі ў турме тысячы людзей са спухлымі, зьбітымі абліччамі, з крывавымі язвамі на галовах — там, дзе вырывалі валасы, з раструшчанымі пальцамі, як мусіць успрымацца нечапаны твар? Таму даведзеныя да паўжывёльнага стану мае знаёмыя і кідаліся на мяне. Адзін, калі сілаў ударыць у яго не было, пачаў мяне кусаць і драпаць… Бядак… Так што прывілея адносная. Тым болей калі ў нос гадзі­намі льюць ваду і нашатыр, гэта не лягчэй, чым калі выдзіраюць валасы. Апошняе новаўвядзеньне, з нашатыром, якраз змагары з кантррэвалюцыяй маглі выпрабаваць на чарговай порцыі вязьняў. Пачынаўся працэс “Беларускай народнай грамады”. Гэта меркаваўся працяг справы пра “кантррэвалюцыйны “Саюз вызваленьня беларускага народу”, які адыграўся трыма гадамі раней. Запэўніваю вас — такая ж містыфікацыя. Было ўжо дастаткова людзей, якія пачыналі разумець усе “вабноты” гэтай улады. Але сярод арыштаваных, напэўна, ня мелася ніводнага, прынамсі, я такіх ня ведаў, хто быў бы гатовы са зброяй у руках зьвяргаць Саветы, забіваць камісараў… Арышту падлягалі навукоўцы, пісьменьнікі, сьвятары, настаўнікі. У 1930-м па справе гэтага “Саюзу” хапанулі чалавек за сто. Сярод іх — найлепшыя пісьменьнікі. Дубоўка, Пушча, Антон Адамовіч, Жылка, Гарэцкі, Бабарэка, Гурло, Шашалевіч… Усіх не пералічу. Янку Купалу цягалі. Пасьля гэтага ён разрэзаў сабе сьцізорыкам жывот. Многіх выслалі, некаторых і адпусьцілі — пад нагляд, на перавыхаваньне. Тады я яшчэ не спаткаўся з Крэчатам і з таварышам Касіянавым. З маёй кафедры забралі чатыры чалавекі. Вядома, мы спрабавалі нешта зрабіць… Мы ж усе верылі, што адбываюцца памылкі. Пісалі лісты, зьбіралі подпісы… З апошнім было цяжка. Вось калі я зрабіўся “штатным здраднікам”, да мяне часам самі падыходзілі, каб па­прасіць аб заступніцтве. А яшчэ сьмешна было сустракацца з некаторымі з тых, хто ўдзельнічаў у эксьперыментах Касіянава. Бачу на калідоры універсітэту чалавека, якога пераканалі, што я яго здаў, і які біў мяне за гэта ў кабінеце НКВД, а пасьля рыдаў ад шчасьця і замілаваньня ў абдоймах сьледчага… І ён глядзіць на мяне, як гусь на бліскавіцу, вітаецца і без усякіх эмоцыяў ідзе далей. І мы — нібыта багатыя кліенты бардэлю для вычварэнцаў, што ў паўсядзённым жыцьці нават знакам не намякнуць адзін аднаму, дзе разам бавілі час. Вядома, той-сёй, ачуняўшы, зразумеў, у якой інсцэ­ніроўцы ўдзельнічаў… Але што яны маглі перайначыць, калі страх пася­ліўся ў сэрцы? Каб вы бачылі, як гэта страшна — чалавек, які быў разумным, дасьціпным, з нашым улюбёным інтэлігенцкім скепсісам, глядзіць на цябе пустымі вачыма, нібыта на дно іх наліта волава, і ўсяго яго расьпірае ад жаданьня служыць савецкай уладзе, даводзіць, які ён адданы ёй, як шчыра яе любіць… Як ён удзячны, што яна, Вялікая Маці, пад наглядам Вялікага правадыра, не адкінула, а перавыхавала, ачысьціла, дазволіла слугаваць… Ён лёгка аддасьць жыцьцё ці заб’е. Ён выказваецца толькі ўрыўкамі з газетных артыкулаў. І нават не хавае, што і гэтую нашу сустрэчу апіша ў “адчоце”. Ён нават і мне, здрадніку, удзячны — бо я ж цяпер у ягоных вачах ня здраднік, а патрыёт, такі ж, якім зрабіўся ён. Вы пытаеце, ці быў я на гэтых могілках у трыццаць трэцім? Я ня ўпэўнены. Але вы прасілі — любыя здагадкі… Магу распавесьці адзін выпадак. Падчас маёй апошняй адсідкі неяк уночы мяне вывелі з камеры, пераапранулі ў чыстае… Я апынуўся ў добра знаёмым мне “Фордзе” разам з Мадэстам Касіянавым. Верх аўто быў падняты, горад асьвятляўся ня так, як цяпер, дый кеміў я на той момант марудна, таму нават уяўленьня, куды мяне вязуць і навошта, ня меў. Зрэшты, якая розьніца? Калі мяне змусілі выйсьці нібыта ў нейкім гаі, і я ў зыркім сьвятле фараў пабачыў сьвежавыкапаную яміну — у мяне ўнутры салаўі засьпявалі. Божухна, няўжо нарэшце Ты даеш згоду мне сысьці адсюль? Я агледзеўся: дзе мне давя­дзецца спачыць? Непадалёк збліснулі крыжы… Могілкі. Выдатна! Нават не ў якой лясной глушы, не ў балаціне… Але магіла, глыбінёй дзесьці з метр, капалася ня мне. З другой машыны, з закрытым кузавам, у Менску называлі яе “варанок”, выцягнулі нешта доўгае і цяжкое… Мне ня трэба было здагадвацца, што — нагледзеўся… Двое ў пальчатках, з марлевымі павязкамі на тварах кінулі нябожчыка ў яміну. Адзін з катаў пасьвяціў уніз ліхтарыкам. Касіянаў жэстам загадаў мне палюбавацца. Я нахіліўся над апошнім прытулкам няшчаснага, які ляжаў тварам уверх, да чорнага неба… Я ведаў гэтага чалавека. Незадоўга да майго зьняволеньня да мяне прыйшла бабуля Леакадзія. Так, яна яшчэ жыла… Хаця й зусім старэнькая — пад дзевяноста. Не глядзіце на мяне так. Я адразу па вяртаньні з Францыі яе наведаў… Але яна мяне й на ганак не пусьціла. Слуга шатану, які прыехаў слугаваць слугам шатану. Сьляды бацькоў маіх згубіліся на пачатку вайны — здаецца, у Бесарабіі, куды балаган зьехаў бліжэй да цяпла і далей ад рэвалюцыйных выбухаў. Леакадзія Пятроўна засталася адзіным маім родным чалавекам. Але прадукты з акадэмічнага пайка, якія ёй пасылаў, адразу ж вяртала. З настойлівай просьбай забыцца на ейнае існаваньне. Карацей, калі яна прыйшла да мяне, я ня бачыў яе сем гадоў. Яна вельмі пастарэла. Замест ганарлівай паставы сагнулася амаль удвая, абапіралася на кавеньку. Галава абвязаная па-сялянску чорнай выцьвілай хусткай, нейкая плюшавая зялёная кацавейка… Рот праваліўся, але сьветлыя вочы пазіраюць па-ранейшаму ўладна. Так што мне падалося, што я, як і ў дзяцінстве, гляджу на яе зьнізу ўверх. Бабуля сказала, што яе прывяла да мяне божая справа. Нават у самага апошняга грэшніка, такога, як я, заўсёды ёсьць шанец выратаваць сваю душу. Як у разбойніка, укрыжаванага побач з Хрыстом. Я сябрую з галоўным слугой шатана ў гэтым праклятым горадзе. Таму змагу зрабіць тое, аб чым просяць. Зараз у турэмнай бальніцы памірае япіскап Мікалай. Кажуць, у яго тыф. Вядома, ніякага апошняга прычасьця і споведзі ад катаў ён не дачакаецца… І каб падтрымаць сьвятога пакутніка ў ягоных апошніх пакутах, яму трэба перадаць рэліквію… Бабуля павольна-павольна, як здымаюць са ствала тонкі слой бяросты, дастала з-пад крыса сваёй кацавейкі нешта памерам з кнігу, акуратна загорнутае ў шэрую паперу. Я ўзяў прадмет з ейных дрыжачых рук, разгарнуў… Гэта быў абраз, намаляваны на тоўстай, у тры пальцы, дубовай дошцы, цёмны ад дыму тысяч сьвечак, старажытны, дзівоснага мясцовага пісьма. Я не сьпецыяліст — але думаю, што гэта шаснаццатае стагоддзе. Асаблівы каларыт, барочная мяккасьць і выразнасьць аблічча, тканіны з расьліннымі арнаментамі, як на шляхецкіх вопратках. Маці Божая Адзігітрыя. Тая, што паказвае шлях. З цёмнай паверхні абраза струменіла незвычайнае сьвятло. Вочы Маці Божай глядзелі з такой скрушлівай любоўю… Я папярэдзіў бабулю, што “там” не дазваляюць вязьням трымаць пры сабе нічога. Абраз усё роўна ў айца Мікалая забяруць ягоныя турэмшчыкі. Леакадзія Пятроўна ўгневалася, пачала стукаць кавенькай у падлогу… Гаварыла, што абраз — з нядаўна разбуранай Крыжаўзьвіжанскай царквы, адзінае, што ўдалося ўратаваць. І самой ёй, рабе Божай Леакадзіі, засталося жыцьця на адну сьвечку… І гэта грэх — сумнявацца, што ўсё ў волі Божай. Я пасьпяшаўся запэўніць, што сьвятыню перадам… Але нічога з маіх прыпасаў бабуля ўсё-ткі не ўзяла — і не дазволіла нават дапамагчы спусьціцца па сходах маёй шыкоўнай акадэмічнай кватэры. Я глядзеў на яе сагнутую сьпіну, няўпэўненыя крокі, і мне здавалася, што сьвятло, што ішло ад абраза, цягнецца за бабуляй усьлед, каб падтрымаць яе замест мяне, роднага ўнука. Мне ўдалося выканаць просьбу Леакадзіі Пятроўны. Я нават сам дайшоў да айца Мікалая — меў добрыя сувязі сярод дактароў. Япіскап ляжаў у гарачцы, непрытомны, але калі я схаваў пад ягоную падушку абраз — зрабіў рух, нібыта хацеў яго там намацаць… І я ўклаў Адзігітрыю ў ягоныя схуднелыя пальцы, якія адразу сьціснуліся, нібыта на руцэ найбліжэйшага сябра. Праз пару тыдняў мяне выклікалі ў Жоўты Дом. І вось цяпер я бачыў знаёмы выснажаны твар айца Мікалая ў яміне. І… Не, мне не падалося — павекі здрыгануліся ад сьвятла ліхтарыка, япіскап быў яшчэ жывы. У гэтым не было неверагоднага — ад тыфу людзі паміралі, здаралася, месяцамі. Я ледзь стрымаў крык… Бо зразумеў — людзі вакол выдатна ведаюць, што ў яміне — ня труп. Я пачаў ціха прамаўляць малітву. Гэта не спадабалася прысутным, мяне трохі “ўразумілі” — але я ўсё-ткі дачытаў, што хацеў. Потым мяне паднялі на ногі і зноў змусілі схіліцца над адкрытай магілай. Інструктар па допытах Андрэй падаў таварышу Касіянаву нейкі прадмет… І я, толкам не разгледзеўшы, здагадаўся: абраз Маці Божай Адзігітрыі. Касіянаў павярнуў да мяне цёмны лік Той, Што паказвае Шлях. — Пазнаеш, Скаловіч? Гэта — зброя эксплуататараў, якой яны адурманьвалі народ, зброя, якую ты прынёс гэтаму папу. І кінуў абраз у яміну, у ногі япіскапу. — Вось ляжыць той, хто працоўны народ адурманьваў. І зараз з тваёй дапамогай, Скаловіч, мы гэты опіум зьнішчым. Мне зрабілася страшна. Што яны прыдумалі на гэты раз? А ў руках Касіянава ў сьвятле фараў збліснула шкло… Колба… Трэба ж, не разьбілася… І каламутнае рэчыва на тры пальцы… — І гэта таксама пазнаеш? Тут, унутры, яшчэ засталася частка атруты, якую ты падрыхтаваў, каб забіць сваю лабарантку. Бачыш, мы ведаем, што Антаніна Аксючыц загінула з-за цябе. А цяпер тваё злачыннае вынаходніцтва паслужыць справе працоўных… Касіянаў працягваў мне пасудзіну. — Вылі гэта на абраз! Вядома, ніхто і не спадзяваўся, што я згаджуся. Але гэта былі правілы гульні. Пасьля пэўных рытуальных дзеяньняў інструктара па допытах мяне паставілі на калені над магілай. Таварыш Андрэй схапіў мяне за валасы: — Глядзі, падла! Успамінай Антаніну! Касіянаў нахіліў колбу над ямінай. А япіскап раптам застагнаў. І я сказаў: — Добра. Я сам… Яны вельмі зьдзівіліся. Гэта было маё першае і адзінае “добра” падчас нашых зносінаў. Думаю, таварыш Касіянаў адкаркаваў у думках шампанскае ў гонар свайго метаду. А я прамовіў: — Я зьнішчу абраз… Але ў тым выпадку, калі вы ня будзеце хаваць гэтага чалавека жыўцом. Таварыш Касіянаў узрадваўся нездарма. Бо калі вязень пачынае гандлявацца са сваім катам — гэта першы крок да зламаньня. “Добра, я здам гэтага — а вы не чапайце тых…” Потым ён здасьць усіх. — Малайчына, Скаловіч! Ты пачынаеш разумець савецкую ўладу! — падбадзёрыў Касіянаў. — Давай напачатку — вылі кіслату… А потым — даю слова — япіскап атрымае шанец на лёгкую сьмерць. Я ўзяў колбу, нахіліў над абразам, які ляжаў у нагах айца Мікалая. Празрыстая густая вадкасьць кранула твар Маці Божай… І паверхня абраза — я выразна гэта бачыў у мёртвым сьвятле ліхтарыкаў — усьпенілася, зашыпела, пад белай каламутнай жыжай зьнікла цёмнае аблічча з вялікімі вачыма, у якіх сьвяціліся ўсёразуменьне, любасьць і скруха… Я паставіў на зямлю пустую колбу. — Вы далі слова. Касіянаў усьміхаўся, нібыта балаганны непераможны барэц у паласатым трыко падчас выхаду на арэну. — Гэта быў самы лепшы ўчынак у тваім памылковым жыцьці, хімік. І я сваё слова стрымаю. Мы ня будзем хаваць гэтага слугу імперыялізму жыўцом. Злачынец атрымае хуткую сьмерць. Толькі ты сам яе яму і падары. І працягнуў мне рэвальвер. Што б вы зрабілі на маім месцы? Мелася тры магчымасьці. Першая — пазбавіць айца Мікалая нечалавечых пакутаў. Стогн даводзіў, што ён быў яшчэ жывы і нават можа апрытомнець. Але гэта азначала б, што я — забойца. Яшчэ адзін сьмяротны грэх на душу. Другая магчымасьць — забіць Касіянава… Або хоць кагосьці яшчэ з вылюдкаў. Праўда, гэта ня выратуе ні мяне, ні айца Мікалая. І, магчыма, справакуе яшчэ большую азьвярэласьць… Хаця ці магчыма большая? І трэцяе, самае простае і прывабнае — пусьціць сабе кулю ў галаву. І зноў — загубіць сваю душу. Дык што б зрабілі вы? Я ўзяў рэвальвер, разумеючы, што ўсе тры магчымасьці ведае і мой кат… І зараз я гуляю па ягоных правілах. Гэта-ягоная-гульня... Паклаў палец на курок… Потым зьняў. І шпурнуў зброю ўбок, як га­дзюку. Касіянаў засьмяяўся. Гідка так, пагардліва. Падняў кінуты мною рэвальвер… Пацэліўся мне ў лоб… Націснуў курок… Пачуўся глухі шчаўчок. У рэвальверы не было кулі. Мне на галаву пасыпаўся дробны халодны дождж. Зашумела лісьце. — Ну ты і баязьлівец, Скаловіч. Я стрымаў слова — даў нягодніку магчымасьць лёгкай сьмерці. Ты не дазволіў яму той магчымасьцю скарыстацца. Каб ты стрэліў, давёў сваю рашучасьць — я б пасьля ахвяраваў на яго баявую кулю. А так — усё. Здраднік ты, і застанешся здраднікам. Магілу з жывым чалавекам і абразам пачалі засыпаць. Недзе непадалёк, відаць, на чыімсьці падворку забрахаў сабака. Я не прынёс ім задавальненьня сваёй істэрыкай. Стаяў на каленях, маўчаў і глядзеў. І ведаў, што Маці Божая Адзігітрыя глядзіць на мяне праз белую пену і пясок. Чаму? Таму, што ў колбе была не зусім кіслата. У выніку пэўных працэсаў з цягам часу рэчыва, якое зьела бедную Антаніну, рабілася бясшкодным. Яно магло пеніцца пры судакрананьні са шчолаччу, але не разьядала паверхню. І яшчэ мне падалося, што вочы айца Мікалая на нейкае імгненьне зрабіліся асэнсаванымі, і ён сустрэўся са мною паглядам. Але тут жа ягоны твар цалкам схаваўся пад кінутым рыдлёўкай вільготным пяском. Калі мяне вялі назад, толькі ня ў “Форд”, а ў “варанок” — цяпер я мог запэцкаць дарагую камісарскую машыну зямлёй і крывёй, — я пасьпеў разгледзець непадалёк белую браму… А потым жалезныя дзьверы за мной зачыніліся. І я мог колькі заўгодна разважаць пра свае тры нявыкарыстаныя магчымасьці. Так што, Руслана, гэта ў прынцыпе маглі быць і могілкі, пра якія вы пытаецеся. Па-за гульнёй-8 Восемдзясят адсоткаў вулканаў на Зямлі — падводныя. Восемдзясят сем адсоткаў людзей на Зямлі — тыя, што ня здольныя да самастойнага мысьленьня. Восемдзясят дзевяць адсоткаў — пазбаўленыя паэтычнага слыху. Восемдзясят працэнтаў беларусаў назвалі сваёй роднай мовай беларускую. Трынаццаць-адзінаццаць — гатовыя змагацца за яе існаваньне. Трынаццаць-адзінаццаць… Столькі ж, колькі здольных да самастойнага мысьленьня, колькі маюць паэтычны слых і гатовыя выбухнуць на паверхні зямлі. У цемры гарадскіх могілак гарэлі шматлікія сьвечкі — на магілах і ў руках наведнікаў. Да Дзядоў заставалася яшчэ некалькі дзён, але людзі прыйшлі на ўгодкі “чорнай ночы” беларускай літаратуры. У ноч 29 кастрычніка з нагоды сьвяткаваньня Дня савецкага камсамолу былі расстраляныя амаль трыццаць беларускіх пісьменьнікаў. Дзьве тысячы пісьменьнікаў рэпрэсавана па ўсім Савецкім Саюзе. З іх восемдзясят адсоткаў — з нацыянальных рэспублік. На Беларусі бралі нават паэтаў-пачаткоўцаў… Нават тых, хто пасьпеў надрукаваць толькі адзін верш… Каля пяцісот чалавек. Цэлае літаратурнае пакаленьне. Ноч — з нагоды дня. На вакне хаты, дзе мы ўпершыню пабачылі кручканосага прафесара хіміі з паскудным характарам, таксама мігцела сьвечка. — Мы з табой ідзем на гэты агеньчык, нібыта і мы — госьці з іншага сьвету, — прамармытаў Едрусь. Таксама мне, жартаўнік… І так страшна. Вецер вые. Апошняя лістота цісьнецца да чорнага гальля. Цёмна… Сьвечкі мігцяць… Як тут жыла Разалія Іванаўна разам са сваімі і чужымі мерцьвякамі? Добра, што калісьці Эдысон прыдумаў электрычную лямпачку. Сьляпуча-жоўты вусень сьпіралі, укрыжаваны на вострых дзідах-дроціках, здольны пазбавіць містыкі нават інтэр’ер дому ля могілак. Першае, што я заўважыла, калі ўвайшла ў пакой са шпалерамі ў выцьвілыя ружы, было тое, чаго не было. А дакладней, абраза “Маленьне аб Чашы”. Кут нязвыкла пуставаў. А над сталом схіліліся Макс і Генусь. Перад імі ляжаў абраз, вынуты з рамкі, і Макс пінцэтам адрываў ад дошкі наклееную папяровую карцінку. Што за кашчуннасьць? Я наблізілася з прадчуваньнем таямніцы. Пад паперай, на дошцы бачыўся цёмны малюнак алейнай фарбай. Куточак рызы, расшытай расьліннымі ўзорамі… Яшчэ да таго, як паказалася цудоўнае аблічча з дзіўнымі вачыма — любасьць і скруха — я зразумела… Маці Божая Адзігітрыя. Абраз, які быў пакладзены ў магілу з япіскапам Мікалаем. Яго старанна замаскавалі — сьпілавалі частку дошкі, каб быў танейшы, абклеілі карцінкай… Пакуль мы з Едрусем наведвалі Скаловіча, Макс і Генусь узяліся абшукваць хату па ўсіх метадах дэдукцыі і індукцыі, Холмса, Пуаро і Ніра Вульфа… Сьцены прастукалі, шпалеры месцамі паадрывалі… Да абраза дабраліся, дасталі яго з рамкі. Потым пасварыліся — Макс упарта хацеў ададраць ад зваротнага боку паперу. Генусь крычаў пра кашчуннасьць… Пачалі цягаць у бакі… Папера на згінах і разьехалася. І там паказаўся нейкі цёмны слой. Адхінулі… І вось… Пасьля таго, як я распавяла ўсё, што пачула ад Скаловіча, мы зрабілі прыблізна такую рэканструкцыю падзеяў. Япіскапа закатавалі тут, ясна. Хаця ў даведніках значылася — памёр ад тыфу ў турме. Скаловіч бачыў нейкі дамок, відаць, якраз гэты. Абраз — з Крыжаўзьвіжанскай царквы, дзе прыслужваў дзед Разаліі Іванаўны. Зразумела, што той дзед сачыў за лёсам айца Мікалая, і, магчыма, менавіта ён выратаваў абраз са зруйнаванай царквы і перадаў яго праз бабулю Леакадзію ў турэмную бальніцу. Тое, што адбывалася на ўскрайку могілак, асьвятлялася фарамі машынаў. Гэта маглі бачыць з дамка. Ці ведалі дакладна насельнікі дому, каго хаваюць прыхадні? Але ясна, што яны пайшлі раскапаць магілу. Навошта — зразумела: паглядзець на забітага, каб пазнаць яго, або хаця б запомніць аблічча, потым — пахаваць па-хрысьціянску. Ці быў айцец Мікалай да таго часу жывы? Мы зноў жа ня ведаем. Хутчэй за ўсё — наўрад. Увогуле маглі з-за асьцярогі раскапаць магілу ў іншую ноч… Галоўнае — вось ён, абраз са спаленай царквы. І вось жахлівы выпадак, зьвязаны з гэтым месцам: пахаваны жыўцом япіскап. Ці магло гэта паўплываць на ўтварэньне нейкай часавай анамаліі? Паколькі лепшай версіі ў нас не было, вырашылі — магло. Вядома, абраз ня ўвесь час тут вісеў. Пры Разалінай маці-камуністцы — дык дакладна не. І ход у мінулае тады, відаць, не адкрыўся. Калі Разалія Іванаўна знайшла ікону, калі павесіла на сьцяну? Дзёньнік заведзены восем гадоў таму. Калі вы думаеце, што там падрабязныя апісаньні прыгодаў, накшталт як я вам распавядаю — дык не. Кароткія запісы “Выйшла ў 1933. Пнеўманія. Нічога не пасьпела”. Што азначала, што нехта памёр у прысутнасьці госьці з будучыні ад запаленьня лёгкіх, а ігруша так і не была знойдзеная. Усяго Разалія Іванаўна пасьпела выйсьці ў той сьвет адзінаццаць разоў. Ну, добра… А пры чым тут Скаловіч? А хто, акрамя яго, мог распавесьці пра лёс япіскапа? Пра гісторыю гэтага абраза? Ён жа казаў, што апошняе, што япіскап бачыў у жыцьці — гэта ягоны, Скаловічаў, твар. Вось вам і гульня… Нават Гульня з вялікай літары. Там, дзе пачынаецца рэальны боль, яна заканчваецца. А што мы раней ведалі пра жыцьцё? Тое, што яно — дзярмо. Што мы — лепей за іншых, бо незразуметыя і пры гэтым прасунутыя, і наша Альбарутэнія — таемны ордэн, які дае права на эксклюзіўнасьць. І вось што цікава, наўрад Валяр’ян Скаловіч скажа, што жыцьцё — дзярмо. Нават седзячы ў псіхушцы. Нават прайшоўшы праз усё, што прайшоў… Хаця Даліла і вінаваціла яго ў мізантропіі, ён ніколі ня скардзіўся на жыцьцё. На несправядлівасьць лёсу, фатум і падобную дэпрэсіўную муту. І, пры ўсім сваім зьнешне фанабэрыстым характары — які насамрэч проста бар’ер між ім і сьветам, добраахвотная псіхалагічная вязьніца — хіба ён лічыў сябе лепшым за іншых? Ды ён жа ўвесь час над сабою падсьмейваецца. А хто з нас можа над сабою шчыра пасьмяяцца? Даліла, ці што? У нас жа ўсё так сур’ёзна… Вось і зараз хлопцы пачалі вельмі сур’ёзна спрачацца наконт рэлігійных канфесіяў. Хто ў каго храмы адбіраў. Бог ты мой. Мы — беларусы. Было — праваслаўных братчыкаў камянямі на вуліцах білі. Было — уніятаў бізунамі ў праваслаў’е заганялі. Як да гэтага праваслаўных — ва ўніяцтва. А цяпер у касьцёл ідуць, бо там службы прыгажэйшыя, больш культурна, па-еўрапейску… А беларускія храмы абарончага тыпу ўсё яшчэ стаяць зруйнаваныя. Францыска Асізскага на іх, дыскусійні­каў, няма, з аднаго боку, а з другога — Серафіма Сароўскага. Сьвяты Францыск чарвяка называў “брат мой чарвяк” і пераносіў з дарогі на траўку, а сьвяты Серафім, неверагодны аскет, калі ў пост яго частавалі бедныя сяляне па няведаньні самым лепшым, беражоным, але скаромным, не ўшчуваў, але частаваўся — бо страшней пакрыўдзіць, чым самому саграшыць. Беларусу адзін аднаго пакрыўдзіць — як перад чужым прагнуцца. На раз. “Ну что у нас за нелепый язык? “Як”, “як”… Смешно! Вот у русских — “как”, как”! Кр-расота!” Ня ведаю, да чаго б яны даспрачаліся — праваслаўны Едрусь, каталік Макс і схільны да ўніяцтва, як да блізкай эйкуменізму канфесіі, хакер Генусь. Добра яшчэ саентолагаў сярод нас няма. Альбо прыхільнікаў секты Аум Сенрыкё. Але вярнулася Даліла. Глядзець на яе было ніякавата. Дождж на вуліцы халодны, ды ня самы моцны, так, вераб’я напалохаць, але Даліла не мела моды хадзіць пад парасонам ( А навошта адгароджвацца ад прыроды? Хіба мы слабей за нашых продкаў?) і таму пасьпела добра вымакнуць. Чорная “луска” (куртачка-шалік-штроксы) ня выратавала. Валасы зьвісаюць жаласнымі пасмамі, зялёныя вочы апушчаныя… — Сволачы. І табе прывітаньне, Далілачка. Але, здаецца, сяброўка наша насамрэч мела на ўвазе ня нас. Ну і на тым дзякуй. А мела Даліла сёньня аж два спатканьні. Адно — з бабрападобным міліцыянтам. Другое — з сытым насельнікам суседняй вілы. Усходні таварыш Далілу прыняў вельмі добра. Каву падрыхтаваў, вінаград-персікі на стол паставіў… Усе клопаты па афармленьні куплі-продажу Разалінай развалюхі на сябе бярэ… Вось толькі з цаною — праблемка. Дзесяць тысячаў — і ня болей. “Дзевушка, карасавіца, я ж мог нічога табе ня даць. Старая ханум вельмі нядобра памерла. Пачнуць дазнавацца, як — і дом у цябе забяруць, і сама сядзеш. А зона пры тваёй прыгажосьці — ай, кепска. І дачка ў цябе маленькая, сіратой застанецца…” Але, калі што, Амар можа цану набавіць удвая. Калі Даліла ўлагодзіць яго з дапамогай сваёй прыгажосьці. “Добрая зьдзелка. Але як, дзевушка, зрэшты, хочаш. Амар — не гвалтаўнік. Амар бярэ толькі тое, што яму аддаюць самі. І плаціць гатовы”. — Я не пайду да яго! — Даліла сьціснула кулакі, нібыта мы прымушалі яе зараз жа ісьці да гэтага Амара. А міліцыянт доўга разважаў на тэму сваёй прыхільнасьці закону, пра тое, як мы, моладзь няшчасная, са сваім псіхованым дзядзькам, уляпаліся, потым намякнуў, што вызваленьне з псіхушкі падазронага тыпа — справа калектыўная. Шмат начальства трэба будзе ўлешчыць. Асоба дзядзькі ня высьветленая, у венах — сьляды ўколаў… Можа, ён наркаман? А што вярзе! Як размаўляе з персаналам! Агалцелы нацыяналіст. Такіх толькі ў псіхушках і трымаць, і лячыць па поўнай праграме. За тое, каб гэткі бэнээфавец на свабодзе апынуўся, ня дзесяць тысячаў, а ўсе дваццаць, ня меней, патрэбна. Зразумела, ня дроваў. І не беларускіх рублёў. А то праседзіць ваш дзядька на транквілізатарах і шокавай тэрапіі да другога прышэсьця… Сваяцтва ж вы пацьвердзіць ня можаце? Карацей, міліцыянт, падобна, з тых, хто за капейку жабу да Барысава дубцом пагоніць. Макс пасунуўся да гаспадыні дома. — Куртку скідай… А Руслана няхай гарбату зробіць. Даліла, аднак, зьмерыла клапатліўца ганарлівым поглядам, адсунулася. — Сама зраблю сабе гарбаты… Не рассыплюся. І чаму ты пасылаеш да пліты менавіта дзяўчыну? Макс сумеўся. Ну так — парушыў няпісаны этыкет тусоўкі. “Галантнасьць — зброя мачызму”. Даліла, не здымаючы мокрай курткі, пашыбавала на кухню, хутка там нешта забразгала, нібыта полтэргейст гарэзаваў… Мокры вецер аблізваў шыбы шурпатым чорным языком. Сьвечак на могілках усё менела… Нібыта адна за другой адляталі назад, у вышэйшы і лепшы сьвет, душы. Ноч расстраляных паэтаў згушчала сваю цемру вакол дамка ля могілак. Каб выкупіць прафесара, нам не хапала дзесяці тысячаў баксаў. Божа мой, столькі пакутаў, крыві, каханьня — і ўсё ўпіраецца ў баксы. “Пратарчака жыцьця”, як сказаў бы Самсон Самасуй. — Быў такі паэт, Рыгор Папараць, у сапраўднасьці — Сапун, — задумна прамовіў Макс. — Калі толькі пачыналіся рэпрэсіі, зьехаў у Піцер. Нават зладзіў там філію “Маладняка”. І ажаніўся выгодна — з дачкой былога латышскага стралка. Кватэра шыкоўная, з антыкварнай мэбляй… Дый жонка — першая прыгажуня, актрыса, балерына. Праўда, і раўнаваць даводзілася паэту…— Макс чамусьці кінуў змрочны позірк у бок Далілы. — Але й Папараця гэнага забралі. Прывезьлі сюды, у Менск… І тады жонка з цешчай прадалі з хаты латышскага стралка ўсё, што можна. Мэблю, карціны, футры… Бацька Папараця, селянін, але адукаваны, заможны — таксама аддаў, што меў. І выкупілі небараку з турмы. Праўда, той даў расьпіску, што болей ніколі пісаць ня будзе. І не пісаў. Вершамі душыўся. Плакаў у падушкі. Крычаў: “За што? За што?” А за тое… Што ня трэба беларусам нараджацца. І да таго ж — паэтам пры тата­літарным рэжыме. — Давядзецца і нам — шляхам Папарацевай радні,— прамармытаў Генусь. — Ды вось жа — абраз прадамо! — узрадваўся Макс і працягнуў руку да Адзігітрыі. — Не чапай! — сінхронна гукнулі Едрусь і Даліла. — А што? — бязьвіным позіркам абвёў усіх Макс. — Мы ж не сабе грошы забярэм, а хіміка выкупім. — Ня трэба гэта чапаць, пакуль Скаловіч ня вернецца. А потым… Потым гэта трэба вярнуць у храм, — цьвёрда прамовіла я. — А за айца Мікалая заўтра закажам саракавуст… Вось ня ведаю, ці ўдасца адшукаць ягоную магілу… — Наўрад, — паківаў галавой Макс. — Калі дакладна месца не вядомае… Хіба Скаловіч бы пазнаў, і тое сумніўна. Та-ак, дасца нам гэты хімік у знакі… Грашовыя. — У пячонкі ён нам дасца! — раптам “прарвала” абсохлую Далілу. Яе зялёныя вочы зноў пачалі бліскаць маланкамі. — Ён жа і сапраўды псіх! Вы што, не зразумелі? Маньяк! Цяжкое дзяцінства, комплексы… Яго цягне браць на сябе чужую віну. Ня ведаю, як гэты сіндром называецца ў псіхіятрыі. Але яго дакладна трэба лячыць! Калі б Чарнобыль пры гэтым тыпусе ўзарваўся — ён бы сказаў, што гэта ён узарваў! Прыдурак стары! Хто яго прасіў з міліцыянтамі ды дактарамі счэплівацца! Вось хай зараз і лечыцца! Даліла намагалася, каб з вачэй ня выліліся здрадніцкія сьлёзы. Як яна злавалася на тое, што плача! І якая яна была прыгожая нават у такія моманты! — Ну што, пайшлі па дамах? — падняўся Генусь. — Маці ня вельмі добра сябе адчувае. І грошы трэба шукаць. Застанецца тут хто сёньня начаваць? Ахвотных не знайшлося. Хата Разаліі Іванаўны стаяла чорная, апусьцелая, нібыта выкапнёвы чэрап. Я мімаволі перавяла пагляд туды, дзе побач сьвяцілася еўравокнамі вясёленькая трохпавярховая віла за высокім белым плотам з сістэмай відэаназіраньня. Там ніколі ня будуць успамінаць расстраляных беларускіх паэтаў. А на могілках тым часам згасалі апошнія сьвечкі. І ўва мне ў такт крокам біліся няроўныя радкі: «Сьвечкі Дзядоў на магілах трымцяць безыменных, Вершы спалёныя ў восеньскім лісьці шапочуць. Выбіты кулямі вашы імёны на сьценах У сутарэньнях, дзе сёньня пяюць і рагочуць. Кат дажывае, як пан, біяграфію ката. Ведае — вуліца ў гонар яго назавецца. Косьці паэтаў маўкліва ляжаць пад асфальтам, Вецер да сьвечкі ляціць, быццам куля — да сэрца.» Фінальная гульня-1 “Шляхціц на загродзе роўны ваяводзе”. Так казалі продкі. У XVI стагоддзі пасол Рымскага імператара Тэктантэр, які ехаў да Вялікага князя Маскоўскага, праязджаў праз Менск. Дык тутэйшы стараста затрымаў яго і пачаў зьдзеквацца, кажучы, няўжо Рымскі імператар ня можа мець сябрам якога-небудзь больш значнага гасудара, чым маскавіта. Ведаў бы ён, што надыдзе час, калі маскавіты зробяцца тут гаспадарамі. А потым праз масквітаў паедуць да нас іншыя… Я стаяла перад высокім белым плотам “загроды” усходняга бая Амара. З-за плоту брахаў сабака і бразгаў ланцугом. І бачыць ня трэба — ясна: здаравучы натрэніраваны зьвер. Вочка відэакамеры глядзела з выгнутага над плотам белага прэнту на мяне, нібыта іншапланецянін, або, як кажа мой вясковы дзед, “інаплан”. І мне здавалася, што гэты “інаплан” дужа дзівіцца, акругляе недаўменна чорна-сіняе вока: што за непаглядная істота ломіцца ў панскі дом? Але я дакладна ведала, чаму я тут. І чаму апошнім часам пачала меней думаць пра Едруся. Памятаеце выдатны фільм “Ляон” з дзюбаносым Жакам Рэно і маленькай Наталі Портман у ролях? Там сірата-тынейджэр Наталі кажа свайму апекуну, кілеру з душою дзіцяці: “Здаецца, я цябе кахаю”. Той пытаецца, як яна адчувае, што кагосьці кахае? І дзяўчынка кладзе руку на жывот: вось тут, пад лыжачкай, нешта пачынае абрывацца, калі глядзіш на таго, каго кахаеш. Ну вось і ў мяне так ад кожнага кадрыку памяці, на якім красуецца на падушцы гарбаносы твар з фанабэрыстымі вуснамі і глыбокай зморшчынай між броваў. Я цэлы год была ўпэўненая, што кахаю Едруся. А цяпер ня ўпэўненая ні ў чым. Комплекс Электры, туга па недахопу любові бацькі? Комплекс школьніцы — падсьвядомае жаданьне сэксу з самым строгім настаўнікам? Ці проста я прымаю элементарную шкадобу за нешта іншае? “Она его за муки полюбила…” Фу, як прымітыўна. Урэшце, Скаловіч — самая значная асоба з усіх, каго я сустракала ў сваім жыцьці. Не, я не пра пасаду там, званьні… Калі хочаце, можна казаць пра харызму, навамоднае слоўца паходжаньнем з антычнасьці. Вянец, які трымала багіня Афіна над абраньнікам, і той меў уладу над розумамі. А магчыма, над сэрцамі… Якая розьніца. Проста я ведаю, што не змагу жыць, пакуль прафесар па нашай віне — у псіхушцы, і што з ім вырабляюць — невядома. Уяўляю, як там настойліва спрабуюць знайсьці зьвесткі пра буркатлівага хворага і атрымаць хоць якія ўцямныя тлумачэньні наконт паходжаньня не такіх ужо даўніх шнараў. Засталося спадзявацца, што Скаловіч не па­грэбуе працытаваць маю байку наконт рабства на плантацыях бавоўны. Між тым мы зьбіралі грошы на “выкуп”. Генусь прынёс тры тысячы — аказалася, прадаў свае наварочаныя кампутары. Тысячу Едрусь выручыў за гітары. Пакінуў сабе самую танную. Макс ахвяраваў трыста баксаў. Я з неверагоднымі намаганьнямі набрала столькі ж, збыла тое-сёе праз Інтэрнэт... Альбомы там па мастацтве, плэер, сканер… Даліла, бедная, як царкоўная мыш, да майго зьдзіўленьня таксама паклала тысячу. Прамармытала нешта пра крэдыт у банку, і пра навалач банкірскую, якая болей, сыходзячы з зарплаты, не дае. Каб у нас быў час… Даліла велягурыла нешта пра тое, што няхай псіхованы прафесар падлечыцца, яму не пашкодзіць, усё пад кантролем, кормяць добра, транквілізатараў ня колюць. Але я лічыла кожную гадзіну. І калі Даліла, на густ бая, каштавала дзесяць тысячаў баксаў, дык я, можа, пацягну хоць на ўдвая меншую суму. Урэшце, бай падчас вышуку ў нас ня толькі па Даліле позіркам праходжваўся, але й і мне ўлучыў увагі. Я зноў націснула на кнопку. Ніякага гуку — дзынькала, відаць, дзесьці ў доме. Але за плотам пачуліся нечыя крокі, потым створка ад’ехала ў бок… Малады смуглявы хлопец у чырвонай куртцы-“алясцы” аглядаў мяне з лёгкай пагардай. — Мне да пана Амара. Па важнай справе. Я… з суседняга дому, які пан Амар купляе. Хлопец падумаў, дастаў сотавы… Перагаварыў на незнаёмай, але, ясная справа, усходняй мове, кіўнуў мне галавой. — Ідзі. Ну я і пайшла. Я даўно вырасла з мульцікаў пра Аладзіна. Але, відаць, усё роўна спа­дзявалася недзе ў глыбінях свайго не самага інтэлектуальнага, па вызначэньні прафесара з мінулага, мысьленьня ўбачыць нешта падобнае да багдадскага палацу. Але інтэр’еры былі вытрыманы ў стылю часопіса “Мезанін”. Нават стракатых дываноў ня мелася. І сам бай апрануты ў зялёны джут. Чорныя каротка стрыжаныя яго валасы былі напалам з сівізной, а рукі, з маё сьцягно таўшчынёй, неяк па малпаўску расстаўленыя ўбакі. Жывоцік, праўда, вельмі па-ўсходняму зьвісаў над спражкай дарагой скураной дзягі, але гэта не рабіла постаць азызлай. Наадварот, Амар, нягледзячы на паважаны ўзрост, быў пругкі і моцны, як падрыхтаваны да сапраўднай карыды бык (несапраўдная карыда — калі быка прымораць, каб ня надта хутка бегаў, рогі падпілуюць… А што, эль турыста ўсё схаваюць, а нам далей жыць, спадары тарэра). Калі я, седзячы ва ўтульным скураным фатэлі, больш-менш зьвязна выклала сваю прапанову, мне падалося, што позірк Амара зрабіўся падобны на позірк відэакамеры над варотамі ягонага дому. Зьдзіўлена-недаўменны. Потым вочы зноў заблішчэлі нармальна, па-мужчынску… Мена­віта за такі позірк праўдзівая заходняя феміністка адразу падае ў суд. — Ну як нечага можа быць шкада для такой прыгожай дзяўчыны? Добра, няхай будзе пятнаццаць тысячаў за вашую хату. Слова даю. Верыш? Я кіўнула. Я сапраўды чамусьці яму верыла. Ён моцны. Упэўнены. Такія не ілгуць… па дробязях. Мне хацелася аднаго — каб усё хутчэй скончылася. Я па ягонай прапанове перасела на шырокую скураную канапу, засланую… не, не леапардавай скурай, а пухнатым белым штучным футрам, стараючыся трымацца як спрактыкаваная гетэра, скінула чорную кашулю, якую насіла замест пінжака. Амар скасавурыўся на маю белую маечку-топ, нават караткапалую руку працягнуў, каб пагладзіць па плячы… Але схамянуўся, патупаў да шафы, дастаў бутэльку, крышталёвыя бакалы… Наліў віна — амаль да краёў… Падсеў бліжэй. Нешта гаварыў-вуркатаў… Настойлівей… Бліжэй… Божа, ён жа старэй за майго бацьку… Я адчувала, што мая ўсьмешка ўсё больш нагадвае грымасу. Дужая гарачая мужчынская рука лягла мне на грудзі… я—усё роўна—павінна— праз гэта—прайсьці. усе — рана ці позна — праз гэта — праходзілі—і нічога—жывыя. інструкцыя: расслабся і атрымлівай задавальненьне. Раптам рэзкі пах адэкалону аддаліўся, гарачыя рукі сасьлізнулі з мяне. Я расплюшчыла вочы (сама не заўважыла, калі заплюшчыла іх). Гаспадар сядзеў, адхіліўшыся, і зноў вывучаў мяне недаўменным позіркам. — Слухай, ты дзяўчынка? Я нават не адразу зразумела, пра што ён пытаецца. Потым шчокі мае запалалі, быццам мяне па іх нехта адхвастаў. — Якая розьніца? Амар адвёў вочы, узяў са стала чарку і замаўчаў. Я з адчаем разумела, што грошай, падобна, не атрымаю. Няўдалая з мяне спакусьніца. Такая ж, як і архітэктар. Трэба нешта рабіць… Зусім распрануцца, ці што? Але я сядзела на скураной канапе, як прыклееная, і адчувала сябе горш за белы пухнаты дыванок са штучнай скуры, які кінулі пад дзьверы… Ды яшчэ ня з боку кватэры, а звонку, з боку вуліцы, там, дзе мокры абутак, і на белыя варсінкі сыпецца пясок і падаюць недапалкі. — Што, той мужчына, якога забралі… гэта насамрэч твой дзядзька? Я кіўнула. Амар глядзеў вельмі сумна. — Любіш яго вельмі? Грошы трэба, каб яго выкупіць? — Так… Бай яшчэ памаўчаў. Паставіў на стол келіх. — Калі забілі брата майго дзеда, я быў яшчэ маленькі. І са сваякоў нікога побач, акрамя маці і мяне. Мы вярнуліся ў наш аул, які доўга стаяў пусты, як вока сьляпога. Усіх адтуль выселілі, бо абвесьцілі здраднікамі і прыслугачамі Гітлера. Нават немаўлятаў, якія не маглі вымавіць ні імя “Гітлер”, ні імя “Сталін”, ні слова “мама”. І я нарадзіўся ў горадзе Акмолінску і ніколі не бачыў гор. Але, як стала можна, дзядзька маёй маці ўзяў яе і мяне, і мы паехалі на радзіму продкаў. Знайшлі свой дом, напалову засыпаны брудам, пасяліліся… Апошнія з роду. Мне падавалася, што гаспадар сядзібы мяне нават ня бачыць, а размаўляе з кімсьці больш важным. Таму што голас ягоны ажно трымціць ад гневу. — А ў некаторых дамах ужо жылі іншыя. Прыхадні. Якія не хацелі, каб тутэйшыя вярталіся. Яны пілі гарэлку, іх жанчыны брыдка лаяліся… І аднойчы, калі мой дзед зрабіў такой жанчыне заўвагу, прыбеглі яе сваякі і дзеда моцна пабілі. Палкамі, як ішака. А ён быў ужо стары… І ён памёр. І тады мая маці ўзяла стрэльбу… У нас у доме ў кожнага прыхаваная зброя — а зброя, сапраўдная, дагледжаная, ня страціць сьмертаноснай моцы нават цягам вякоў... Як і помста. Маці адпомсьціла ім усім. І мы з ёю сышлі. Праз сорак гадоў я выкупіў у тым ауле ўсе дамы. Амар звузіў вочы, ягоныя сківіцы сьціскаліся… — А навошта тады вам нашыя дамы? — папыталася я. Гаспадар раптам зарагатаў, адкінуўшы на сьпінку канапы сьсівелую галаву. — Дурнічка! Кожны народ бярэ столькі зямлі, колькі здольны ўзяць. І пралівае за сваю зямлі столькі крыві, колькі ёсьць у ягоных жылах. Вы аддаяце нам свае дамы — мы возьмем. Чаму ж вы гэтак узьнялі цэны на сваё жытло, што вам самім яго не купіць? Я ведаю — нават прафесары вашыя ня могуць набыць і самай маленькай кватэры, а хто яшчэ паважаней павінен быць, чым настаўнік? Пакуль сярод вас жывуць такія, што гандлююць сваёй зямлёй — яе будуць скупляць. Мне часам шкада вас. Але чаму я павінен думаць пра іншы народ? Я думаю пра свой. Таму я забяру тут столькі, колькі змагу. Але я паважаю тых, хто можа ахвяравацца за свой род. Пачакай… Амар выйшаў на хвілю з пакою, потым вярнуўся і кінуў на канапу два тоўстыя пачкі грошай. — На, гэта за вашу хату. Дваццаць тысячаў. Я разгубілася. — Чакайце… Гэта ж хата Далілы… Дар’і Крашэўскай. Яна павінна падпісаць дакументы… Дамову… — Дурнічка! — стары бай спачувальна глядзеў на мяне. — Усё ўжо даўно падпісана. Ня верыш? Вось дакументы… Ён пакорпаўся ў нейкай шуфлядзе і кінуў на стол паперы. Я афіцыйных папераў баюся, дробны шрыфт скакаў у маіх вачах, нібыта нехта мак сеяў… Але лічбу “10000” і подпіс Далілы я разгледзела. І чысло… Ня сёньняшняе, не ўчарашняе… А якраз таго дня, як нас забрала міліцыя. — Я назаўтра ўжо і бульдозер замовіў. Мне падалося, што мяне нешта прыціскае да паркетнай падлогі вялізнай чорнай лапай. — І што… вы не прапаноўвалі Даліле... пераспаць з вамі? — Чаму ж не? Прапаноўваў. — Амар шчыра ўсьміхаўся. — А што ў гэтым кепскага? Яна жанчына свабодная. На дачку грошы трэба. Нельга дзяцей у беднасьці гадаваць. А цану на вашага дзядзьку міліцыянты самі паднялі. Надта ён ім не спадабаўся. Трымаецца, як вялікі злы начальнік. Такі дорага павінен каштаваць. Напачатку дамаўляліся — за дзесяць. Каб нікога ня крыўдзіць. Мне — хата, ім — мае грошы, тваёй сяброўцы — свабода і тое, што яна яшчэ прасіла. Патрымаць, каго і дакуль скажа, у бальніцы. І чаго толькі яна на твайго дзядьку так узьелася? Відаць, пакрыўдзіў яе моцна. Мае вусны трэсьліся. Амар паляпаў мяне па плячы. — Ну, ідзі, выручай сваяка. Будзеш аддаваць грошы гэтым сьцярвят­нікам з міліцыі — найлепей мець табе справу з капітанам Тумачом, — скажы: ад Амара. І скажы яшчэ, што Амар прасіў перадаць, што рахунак ведае. Гэта калі падмануць цябе захочуць. Бо дзесяць, што зьверху цаны, гэта тое, што я абяцаў ім аддаць за спрыяньне. Так што хай бяруць, як дамаўляліся, ці я ім дах паварушу. Калі я ўжо выходзіла з сядзібы, хаваючы пад крысом курткі пачкі з грашыма, да мяне здалёк кінулася фігура ў чорным. Едрусь… Ён схапіў мяне за плечы. — Я цябе цэлы дзень шукаю! Стукаўся да гэтага чарнажопага — не пусьцілі. Але як ты магла… Ты… што? Ты да яго хадзіла замест Далілы! Я яго заб’ю! Я стамлёна прамовіла: — Ня варта. Ён нічога мне не зрабіў. Чуеш? Ды не трасі ты мяне, як ігрушу. Нарабілі ўжо справаў з-за тых ігруш. Едрусь адпусьціў мяне. Ды ён сапраўды за мяне хвалюецца… Вось так. Пакуль дыхала з ім у такт, яму было фіялетава. — Супакойся. Ніякага сэксу. Пагаварылі, расшкадаваўся… Вось грошы за хату. Усе паперы падпісаныя. Не пытайся, як… І бягом да капітана Тумача. Заўтра хату Разаліну зносяць. Мы беглі да прыпынку, як паслы рымскага імператара з Менску XVI стагоддзя. Я прыціскала да сябе грошы, быццам дыпламатычнае пасланьне, і не зважала, што дождж наліўся ў мае красоўкі і хлюпае там, нібыта просіцца на волю. Во, трэба было здабыць лакавыя боты на шпільках… Спадніцу-міні… А то спакусьніца знайшлася. Фінальная гульня-2 Мы ўтрох, я, Едрусь і былы пацыент Навінак знаходзіліся ў храме. Прафесар захацеў найперш пасьля выпіскі сюды… Чамусьці, калі я заходжу ў царкву, нават у чужым горадзе, я заўсёды адчуваю, што прыйшла дадому. Той-сёй са знаёмых наракае на іншае: і цяжка яму там, і душна, і сьмешна… А мне добра. Спакойна так. Хаця якая з мяне ўцаркоўленая: да споведзі раз на год выбіраюся, на Вялікдзень альбо на Каляды… Паўз царквы часьцей за ўсё проста прабягаю, папрасіўшы ў думках прабачэньня — ну вось, бачыш, Божухна, неадкладныя справы... Стамілася… Крытычныя дні… Гэтак жа прабачаешся ў думках перад старэнькай бабуляй, якая чакае ў госьці ў сваёй самотнай кватэры, чакае, а табе ўсё няма калі. Яна ж родная, яна зразумее, прабачыць… І адбягаешся, як неслухмянае дзіця ад маці, усё далей, далей… І нарэшце адбяжышся на такую адлегласьць, што калі цябе нехта пакрыўдзіць — маці не абароніць, бо далёка. Спадар Валяр’ян таксама адчуваў сябе ў царкве, як дома. Ён раз за разам клаў паклоны перад абразам Маці Божай Адзігітрыі, няхай і не падобным на той, што застаўся ў доме ля могілак, але які выпраменьваў тое ж сьвятло. І яшчэ я разумела, што гляджу на Скаловіча апошні дзень у сваім жыцьці. І хацела, каб у маёй памяці назаўсёды засталося гэтае аблічча, асьветленае агнём сьвечак… Калі мы зьявіліся ў дом ля могілак, Даліла, Макс і Генусь былі там. Сядзелі за сталом над кучай грошай, як гангстэры, што абрабавалі банк, і нешта планавалі… Пры зьяўленьні і нашай троіцы — найперш высокага Скаловіча ў чорным паліто, з фірмовым сарказмам на вуснах — Даліла ўскочыла і нават пасунулася назад. Класічныя паводзіны пры зьяўленьні прывіда. Магла яшчэ закрычаць: “Згінь! Прападзі!” Але замест гэтага, забачыўшы маю пагардлівую ўсьмешку, закінула ганарыста галаву і заявіла: — Так, я гэта зрабіла! Ну і што? Макс і Генусь перазірнуліся. А я не зьбіралася шкадаваць нічые пачуцьці. Я сёньня, між іншым, ледзь ня страціла цнатлівасьць у абдоймах шасьцідзесяцігадовага тлустага дзядзькі. І таму казала жорстка: — Ты калі з Амарам дамовілася? У той дзень, як спадара Валяр’яна да ложка прыкруціла? Даліла толькі ледзь звузіла зялёныя вочы. — А што мне заставалася рабіць? А ты... ты навошта ўлезла? Хто ён — табе? Яшчэ хоць бы дзень…— сяброўка пачынала нервавацца не па-дзіцячы.— Ты разумееш, што вызваліла яго, каб забіць? Ты мазгамі хоць зрэдку варушыш, паэтычная наша? Ён жа зараз сыдзе! На сьмерць чалавека адпраўляеш! Даліла пачала душыцца злымі сьлязьмі, якія не выклікаюць спачуваньня. Да прысутных патроху пачало даходзіць, што адбываецца. — Чакай… Дык я компы свае дарэмна загнаў? — Генусь аж з месца ўзьняўся. А Даліла глядзела толькі на Скаловіча. — Валяр’ян… Зразумей… Я не магла дапусьціць, каб ты сышоў. — (Чаго гэта яна да яго на “ты”? Незалежнасьць сваю падкрэсьлівае?) — А мне паабяцалі, што цябе патрымаюць у добрых умовах. І выпусьцяць… Калі дом зьнясуць. Потым — пашпарт зробяць, прапіску… Я сапраўды ня ведала, што яны ўдвая накінуць супраць таго, што мы з Амарам дамовіліся. Але я б усё роўна дастала грошы! І… ты ж памятаеш, я дала табе права выбару, ты застаўся сам! — Ну ты і сволач, Дар’я Сымонаўна… — Генуся аж трэсла. — А я ж быў упэўнены, што ты нават маніць ня ўмееш. Едрусь, заўсёды такі спакойны, таксама ледзь стрымліваўся. — А ты пра Руслану падумала? Яна ж з-за цябе ледзь не… Я ў час штурханула рокера. Не жадаю, каб нехта ведаў пра маю няўдалую кар’еру дзяўчынкі па выкліку. Даліла, не зважаючы ні на кога, падышла да Скаловіча, які захоўваў змрочнае маўчаньне, паклала вузкую даланю яму на грудзі… Зноў зусім як Антаніна з 1933-га. — Валяр’ян… Прашу цябе… Не сыходзь. Што там? Толькі сьмерць ды пакуты. Ну што ты зьменіш? Каму што давядзеш? Пра тваё геройства ніхто — чуеш? — ніхто не даведаецца… Скаловіч моўчкі адвёў яе руку. Яго хударлявы твар быў нібы каменны. Паветра ў хаце згусла, нібыта перад навальніцай. — Ну, што ж… Трэба прысесьці на дарожку! — з уздыхам падаў голас Макс. І палез мацаць па сваіх шматлікіх кішэнях… Ага, дыктафон шукае. Мы моўчкі ўселіся за стол. Нават Даліла нібыта зьмірылася. Скаловіч паглядзеў на мяне. Вельмі сур’ёзна. У мяне, зразумела, як і дэкляравала маленькая Наталі Портман, нешта абарвалася ў жываце. — Вы, Руслана, ня тым займаецеся ў жыцьці, — ціха прагаварыў прафесар.— Вы — не тэхнар. Архітэктар з вас ніякі… На філфак падавайцеся. Ага, разьвітальны “тэстамент”. Макс тым часам перакруціў плёнку ў дыктафоне і сунуў прафесару пад нос. — А вось скажыце, Валяр’ян Іванавіч, што вы ведаеце пра… Генусь штурхануў нашага волата. — Выключы… Сумленьне трэба мець. І так загуляліся. Мы маўчалі. Дождж сумна барабаніў у шыбы, нібыта праводзіў пахавальную працэсію. Кажуць, што калі ідзе дождж падчас пахаваньня — гэта добры знак, значыць, нябожчык быў някепскім чалавекам, і прырода сумуе па ім. Урэшце Скаловіч узьняўся. Падышоў да канапы, нясьпешна расшпіліў паліто, скінуў яго… Гэтак жа нетаропка сьцягнуў з сябе Максаву кашулю, акуратна склаў, потым зноў апрануў паліто — проста на голае, спаласаванае шнарамі цела… Цяпер, здаецца, джынсы здымае… Што гэта значыць? Я разгублена абвяла вачыма тусоўку. Усе прыгнечана маўчалі, хаваючы вочы… Раптам разуменьне працяла і мяне. Гэта ж прафесар рыхтуецца сысьці — у тым выглядзе, як зьявіўся... Калі не лічыць загоеных ранаў і змытага бруду. Наслухаўся Едрусевых тэорыяў пра неўмяшальніцтва ў гісторыю. І я нарэшце ўсьвядоміла напоўніцу, пра што крычала Даліла, і куды наш госьць адпраўляецца… Што яго чакае… Можа, я зрабіла страшэнную памылку, калі выцягнула яго з дурдому? Між тым прафесар абуў на босыя ногі боты з гармонікам… Выпрастаўся… — Усё… бывайце. І пайшоў да сьцяны, дзе вісеў абраз, які дасталі з магілы. Я таксама ўзьнялася, як за паветраным шарыкам узьнімаецца ўверх нітка, якая, можа, зусім і не зьбіралася нікуды ляцець. — Спадар Валяр’ян… Я ж так яму і не сказала… Скаловіч наблізіўся да мяне, пацалаваў у шчаку, зазірнуў у вочы… Не, усё-ткі ён умеў чытаць думкі. Раптам прыхінуў да сябе і зашаптаў на вуха: — Ну-ну… Гэта пройдзе… Гэта ўяўленьне. Вы проста рамантычная, цудоўная дзяўчынка… І рыцар у вас ёсьць, які вас кахае. І вы яго кахаеце… І ўсё ў вас будзе добра. А я — экспанат з мінулага. Стары сярдзіты прафесар, які, па-сутнасьці, даўно ператварыўся ў тло. Дзяўчаткі ў вашым узросьце могуць закахацца ў фотакартку, у мумію… Але ж лепей — жывы, прыгожы і шчыры хлопец. Ну, не сумуйце… Пацалаваў у лоб, адышоўся… І што, гэта — назаўсёды? І як далей жыць? Даліла кінулася да яго праз увесь пакой, як шалёная, з такім адчайным крыкам, які можна чуць толькі падчас сапраўдных — не інсцэнаваных — народных галашэньняў. Абхапіла, ледзь не паваліўшы на зямлю. Мне падалося адразу, што яна зьбіраецца зноў гвалтам затрымаць госьця. І Скаловіч раптам таксама абняў яе… Рыўком, амаль груба, прыціснуў… Іх вусны сустрэліся… Яны цалаваліся прагна, з жарсьцю, так, як могуць цалавацца перад вечным расстаньнем толькі людзі, якія даўно адзін аднаго кахаюць і адзін аднаму даўно не чужыя. Забыўшыся на нас. Забыўшыся на ўсё. Пальцы Далілы лашчылі цёмныя з сівізной неахайныя валасы… Кручканосы змрочны твар... Кожную рысачку… І яго рукі таксама нібыта стараліся запомніць яе… Я зразумела, што плачу, толькі тады, калі сьлезы пацяклі па шыі. Зараз, як Аліса ў Краіне Цудаў, наплачу сабе мора, у якім змагу патануць. Дурнічка. Наіўная дурнічка. Гэта не тваё сьвята і не тваё гора. Гэта — для дарослых… Не для такіх малых няўдаліц, як ты… Зрабі сабе пірсінг на сэрцы, малая. Можа, ня так стане балець. А Даліла адарвалася ад прафесарскіх вуснаў і прамовіла: — Тыдзень таму я яшчэ не была ўпэўненая… Але цяпер ведаю дакладна. Памятай — у цябе будзе нашчадак у нашым часе. З гэтым табе зро­біцца лягчэй паміраць, каханы. Скаловіч стрымаў уздых — ён жа чэмпіён па хаваньні эмоцыяў! — і пацалаваў яе далоні. — Дзякуй… З гэтым веданьнем мне лёгка памрэцца. І… прабач… Калі зможаш… Бо я не магу зрабіць іначай. Адхінуў Далілу… Абвёў нас позіркам цёмных, як вада ў віры, вачэй, усьміхнуўся — на гэты раз без прымешку сарказму, а весела, нават гарэзна, падняў руку… — Паспрабую забіць нягодніка. Будуйце тут Альбарутэнію! І зрабіў крок… Мне падалося на хвілю, што бачу — ці і праўда ўбачыла? — кабінет са сьценамі, пафарбаванымі ў цьмяны зялёны колер, нерухомыя постаці ў мундзірах… І яшчэ падалося, што на запясьці рукі Скаловіча, узьнятай у разьвітальным жэсьце, праступіў крывавы шнар, які зажыў амаль два месяцы таму. Потым відовішча пачало расплывацца, як адбітак на паверхні вады, у якую кінулі камень. Апошняе, што заўважылася — высокая чорная постаць хіснулася і пачала падаць. Ну так. Калі да цябе ў адно імгненьне вяртаюцца наноў усе твае раны, пераломы і пабоі ў такой колькасьці, якім бы трывушчым ні быў — болевы шок забясьпечаны. Кола замкнулася. Перад вачыма зноў была толькі сьцяна, абклееная шпалерамі з выцьвілымі ружамі. І нават апошні прусак у гэтай хаце мог бы пацьвердзіць, што болей ніхто праз гэтую сьцяну ня пройдзе. Нешта нябачнае, трывожнае пакінула пакой. — Ты што, праўду яму сказала? Пра нашчадка? — здушаным голасам прамовіў Макс да Далілы. Тая не абцяжарылася адказам, павярнулася да нас. — Усё. Пакуйце рэчы. І рушыла з пакою. Танклявая, гнуткая, прыгожая… Моцная. Яна ня будзе плакаць пры нас. Факт. Апошняя гаспадыня гэтай хаты маўчала дзесьці на кухні, дождж дваццаць першага стагоддзя барабаніў у брудныя шыбы, на старых могілках дагаралі сьвечкі Дзядоў… А Едрусь раптам пацягнуўся па сваю апошнюю, непрададзеную, гітару, пяшчотна пагладзіў яе, нібы вітаўся або прасіў прабачэньня, што яна засталася без сябровак, крануў струны… Гіене баяцца, сабаку вішчаць, Сьвіньні рыцца ў гноі сваім. А льву патрэбны калючы гушчар, Родны край і свабода ў ім. Я пазнала песьню на словы Караткевіча, якую чула падчас апошняга фэсту. Едрусь што, звар’яцеў, сьпяваць у такі момант? П’ю за тое, каб нам сярод родных лясоў Не вішчаць, не дрыжэць, не крывіць. Бо ўсе мы тут — не з гіен і ня з псоў, Бо мы — сапраўднай крыві. Генусь адняў рукі ад твару, — на шчоках засталіся мокрыя сьляды. Макс сумна схаваў дыктафон у кішэню і ўтаропіўся ў столь, якую так часта вывучаў позіркам наш нядаўні госьць… І таму давайце за ворагаў піць, І за імі сатканую сець. Бо ім ня дадзена нас палюбіць, І ня дадзена нас зразумець. Што ж… Зьняволеныя ў “амерыканцы” паэты таксама сьпявалі — пакуль ім не паадбівалі лёгкія… А ў хаце, што згубілася пасярод змрочнага гарадскога лістападу, высноўваліся кашчунныя для рамантыкаў словы пра нашых ворагаў. Божа! Дам ім даўжэй пражыць, Хай спаўна адтрубяць свой час. Хай да самай апошняй нашай мяжы Будуць яны ў нас. Божа! Ты скінуў іх нам, як дары, І мы славім мудрасьць тваю. Бо яны нас будзяць яшчэ на зары І рана заснуць не даюць. І ўстаем, і арэм мы нашы палі, Пакуль не апусьціцца змрок. І мы ўстаем, і зброю сталім, Слова сталім, і радок. Я душылася плачам, як у далёкім дзяцінстве, калі бацькі згубілі мяне ў купальскім лесе. Даруй ім, яны пакараныя й так, Даруй — хоць на гэты раз. Бо розуму ў іх — як сьлёз у ката, І ня могуць пазычыць у нас. І даруй нам, што сеем мы ў душах іх жах, Як скачком бяром частакол. Што даводзіцца ім дрыжаць у дамах, Пакуль гойсае леў вакол. Зьбялелая Даліла выйшла з кухні — неверагодна, але ў гэтае імгненьне яе гожыя рысы чымсьці нагадалі мне рысы Скаловіча, — падышла да сьцяны, перахрысьцілася на абраз Маці Божай Адзігітрыі (такога я дагэтуль за сяброўкай не заўважала!) і асьцярожна зьняла яго. Эпілог 1 Урывак з успамінаў загадчыка кафедры неарганічнай хіміі Сарбонскага універсітэта (1923-1941 гг.) прафесара П’ера дэ Тэр’е пра паездку групы еўрапейскіх вучоных у Савецкі Саюз (жнівень 1933 г.). “…На зваротным шляху з Масквы наш цягнік прыпыніўся ў маленькім гарадку з назвай Менск. Да цывілізацыі, гэта значыць, да польскай мяжы, заставалася ўжо нядоўга. Вечарэла, але яшчэ было відно. Я паленаваўся выйсьці на перон, стаяў у сваім купэ, курыў, апусьціўшы шкло вакна, і думаў пра тое, пра што звычайна думаецца на правінцыйных паўстанках: “А нехта ж і тут жыве… І, напэўна, тут ёсьць вартыя, цікавыя людзі, для якіх гэтая глухамань — цэнтр сусьвету, любае і дарагое месца…” Вось хоць бы таму таварышу ў гаўрошаўскім кепі, што стаіць насупраць майго вакна, рукі ў кішэні, нібыта без усялякай справы, і ледзь не насьвіствае Марсельезу… Я сьпецыяльна ўпусьціў на зямлю недапаленую цыгарэту — таварыш у кепі вокамгненна тузануўся, кінуў на недапалак прагны позірк… І зноў утаропіўся ў вечаровае неба. Цікава было б пагля­дзець, як пасьля адыходу цягніка ён кінецца падбіраць “заходнюю крамолу” са сьвятой камуністычнай глебы. Ён і цяпер бы кінуўся, але я працягваў глядзець у вакно. Люблю цьвеліць фараонаў яшчэ з часоў студэнцтва. Халера, а я спадзяваўся пабачыць Горад Утопію ў маштабах імперыі, роўнасьць, братэрства, усьмешлівыя твары і ніякіх паліцэйскіх… Тым болей на кожным кроку. Мела рацыю мая Сесіль, калі гаварыла, што рэвалюцыі — гэта сьвяточныя фейерверкі, якія ператвараюцца ў жудасныя пажары, а потым людзі сьцьвярджаюць, што вуголлі — гэта і ёсьць новы сьвет. Раптам нешта выбухнула з таго боку, дзе паравоз, нават з майго вакна было відаць — пасыпаліся іскры… Назіральнік у кепі кінуўся туды разам з усімі іншымі… Пакуль я раздумваў, ці ня варта і мне зірнуць, што адбылося, пад вакном купэ ў першым прыцемку — кропля атраманту на шклянку дажджавой вады — зьявіўся быццам зьніадкуль хударлявы высокі тып у кароткім брунатным паліто, з наматаным на шыю вязаным шалікам і ўтаропіўся ў мяне цёмнымі вачыма… О-ля-ля! Гэтае бледнае аблічча з кручкаватым носам не пазнаць немагчыма… Пан Валеры Скаловіч! Калісьці, больш за дзесяць год таму, мы працавалі на адной кафедры. Не сказаць, каб сябравалі — сяброў у яго, з ягоным замкнёным характарам і схільнасьцю да чорнага гумару, было няшмат, наколькі я памятаю. Але я паважаў месье Валеры — сапраўдны фанатык справы, прычым з нестандартным мысьленьнем. Што ён тут робіць? Валеры зрабіў мне знак, каб я адышоў ад вакна, потым неяк вельмі хутка — я не пасьпеў асэнсаваць — падскочыў, падцягнуўся — і вось ужо ён у маім купэ. Я радасна прывітаў яго… Але словы прыліплі да маіх вуснаў. Месье Скаловіч выглядаў так пагана, што я мімаволі спытаў, што з ім такое. Госьць усьміхнуўся асаблівай, толькі яму ўласьцівай усьмешкай — скепсіс плюс горыч — і патлумачыў, што ён нядаўна са шпіталю. Што здарылася? Пераабдымаўся з уладамі. Скаловіч глядзеў пранізьлівым цвёрдым позіркам, як чалавек, у якога ёсьць вельмі важная — жыцьця і сьмерці — справа. Выцягнуў з-пад паліто важкую, быццам прылавак мясьніка, кнігу ў чырвонай вокладцы з залатымі літарамі “СССР. Шлях разьвіцьця.” Падобнымі нас ужо адорвалі ў Маскве. — Вось, П’ер… Вазьмі… Прашу цябе — вывезі гэта адсюль. Я здагадаўся, што пад сувенірнай вокладкай хаваецца нешта іншае. Валеры пацьвердзіў. — Вядома, выгляд — бутафорыя… Тут рукапіс. Апошняя праца акадэміка Нічыпаровіча. Нічыпаровіч нядаўна застрэліўся — можа, у вас чулі? Я адмоўна пакруціў галавою. Прозьвішча Нічыпаровіча ўвогуле я некалькі разоў сустракаў — але гісторыя не мая парафія, і стасункаў з гэтым вучоным у мяне не здаралася. — П’ер, гэта вельмі важна для маёй краіны… Не для той, назва якой напісана на гэтай кніжцы, а для той, якую мы ўсе спадзяваліся пабудаваць. Праўда пра наша мінулае. Я скажу, каму перадаць, хто зацікавіцца… Я дадаў анатацыю і кароткі пераказ на французскай — на жаль, пера­класьці цалкам, грунтоўна не хапіла часу. Скаловіч назваў прозьвішчы некалькіх славістаў. — Ну, усё… Дзякуй, П’ер… Нечаканы госьць павярнуўся да вакна. Я глядзеў на ягоныя неахайныя валасы, цёмныя з сівымі ніткамі, хударлявую стомленую постаць… — Стой, Валеры! Ты ў небясьпецы, так? Давай я паспрабую цябе выцягнуць адсюль. Гэта цяжка… Але пакуль магчыма. У мяне добрыя сувязі з нашай кампартыяй, даб’емся, каб цябе выпусьцілі на сімпозіум у Парыж — будзе ў сьнежні, можа, чуў? Ці ў Прагу, на канферэнцыю… Вашы ж ездзяць… І ты застанешся. Валеры павярнуўся да мяне і сумна адказаў: — Ведаеш, я ў гэтым годзе ўжо зрабіў адно падарожжа… Можна сказаць, ва ўласнае жыцьцё. І сустрэў адну жанчыну… І зразумеў, што нельга вечна ўцякаць — ад сябе самога таксама. Чалавека нельга зрабіць нягоднікам супроць ягонай волі. Нянавісьць да сябе нічога не апраўдвае. Разумееш, П’ер? Я ня вельмі разумеў, пра што гаворыць мой былы калега, але падтакнуў ягоным ліхаманкавым словам, бо адчуваў, што ён наважыўся на нешта страшнае, і адгаворваць бескарысна. Мы абняліся… У мяне ў душы нешта балюча перавярнулася, калі я апошні раз угледзеўся ў выснажанае аблічча з цёмнымі ўпартымі вачыма. Потым ён высьлізнуў праз вакно — на наш узрост досыць спрытна — і зьнік у цемры, якая ўсё яшчэ поўнілася крыкамі і ўспышкамі. Я схаваў чырвоную кнігу ў свой сакваяж між падобных сувеніраў і выйшаў з купэ. Праваднік патлумачыў, што зараз мы адпраўляемся — проста нейкія хуліганы зладзілі ў кустах ля насыпу фейерверкі. Можа, гэткім няўклюдным чынам мясцовыя энтузіясты вырашылі прывітаць цягнік з заходнімі навукоўцамі? Ужо калі за вакном перасталі мільгаць агні дамоў, і цягнік цалкам увайшоў у амаль матэрыяльную цемру, я ўспомніў, што Скаловіч лічыўся выбітным піратэхнікам… І зладзіць непрыкметна фейерверкі для яго — што для героя індзейскіх раманаў Скураной Панчохі застрэліць за дваццаць крокаў качку. Прызнацца, вольна ўздыхнуў я толькі тады, калі забачыў зыркія вагні Варшавы. Працу Нічыпаровіча я перадаў, як і абяцаў. Праўда, калі яе выдалі ў перакладзе на французскую мову, так і не знайшоў часу пачытаць да канца — каюся. Перасяленьні плямёнаў мяне ніколі не цікавілі так, як перасоўваньні пратонаў. Водгукі ад знаўцаў былі розныя — усе казалі, што праца бліскучая, але з высновамі частка катэгарычна не згаджалася. Ня ведаю, я не сьпецыяліст, можа, Нічыпаровіч і праўда, як некаторыя сьцьвяр­джалі, апісваў неіснуючую дзяржаву — Альбарутэнію… Але калі ён і Скаловіч загінулі за яе, значыць, яна сапраўды ёсьць — альбо будзе. Так, і Скаловіч загінуў. Я адмыслова пытаўся — яго арыштавалі дзесьці праз тыдзень пасьля нашай сустрэчы. І больш яго ніхто нідзе ня бачыў. Амін. Эпілог 2 З заявы сяржанта дзяржбясьпекі В. Быхіна на імя наркама УС БССР А. Наседкіна ад 20.11.1938 г.: “Яшчэ раз заяўляю, што я быў сьведкам шматлікіх парушэньняў законнасьці з боку начальніка аддзяленьня па справах нацыянал-фашыстаў таварыша Касіянава М.П. падчас вядзеньня сьледства. І зараз я сам арыштаваны па беспадстаўных абвінавачваньнях толькі з-за таго, што зьяўляюся гэтым небясьпечным сьведкам. …Помню і такі адзін ганебны эпізод. У лістападзе 1932 году я мусіў прыйсьці ў кабінет таварыша Касіянава з патрэбнымі яму дакументамі. Калі я зайшоў, то ўбачыў, што ў крэсьле перад сталом Касіянава сядзіць чалавек інтэлігентнага выгляду. Паколькі ён быў добра апрануты (касьцюм з гальштукам) і вельмі спакойны, я вырашыў, што гэта не зьняволены. Але Касіянаў узяў у мяне патрэбныя дакументы і распарадзіўся, каб я стаў за сьпіною гэтага чалавека. Мадэст Пятровіч так рабіў, каб той, каго дапытваюць, страчваў упэўненасьць у сабе, бо калі за тваёй сьпіной нехта стаіць, гэта вельмі нярвуе… Акрамя мяне, Касіянава і незнаёмца, у кабінеце знаходзіўся сяржант НКУС Завадзееў. Ён стаяў ля сьцяны, і, як я заўважыў, трымаў у руцэ гумавую палку — такія мы ўжывалі падчас допытаў. Касіянаў размаўляў з чалавекам у касьцюме, як з добрым знаёмым, называючы яго або прафесарам, або па прозьвішчы — “Скаловіч”. Мадэст Пятровіч паблажліва дакараў прафесара, што той вырашыў зьбегчы з Менску, хаця яму даецца магчымасьць выкупіць сваю віну супрацоўніцтвам з савецкімі органамі. Аказалася, Скаловіч змусіў таварыша маскоўскага доктара Уладзіміра Акермана ўладкаваць сябе, падазроную асобу, на працу ў вельмі важную ўрадавую клініку. Цяпер жа ў таварыша доктара праз гэта зьявіліся непрыемнасьці. У адказ арыштаваны вельмі ганарыста спытаў, ці не займаўся Мадэст Пятровіч калі-небудзь сьпірытызмам, бо толькі сьпірыты могуць дапусьціць, што ўладкавацца на працу можна на адлегласьці. Бо ён, Скаловіч, не пасьпеў сустрэцца з Акерманам, і нават да Масквы не даехаў. На што таварыш Касіянаў заўважыў, што патрапіць у сталіцу нашай радзімы яшчэ трэба заслужыць. А Скаловіч несьвядомы шкодны элемент. Крыжык носіць, рускую мову на лекцыях не ўжывае, з нацдэмамі сябруе, студэнтаў сваіх псуе… Таварыш Касіянаў папытаўся ў прафесара, колькі студэнтаў на яго факультэце. Я ня бачыў выразу твару Скаловіча, але голас яго гучаў зусім спакойна, амаль пагардліва. Прафесар адказаў: “Я не лічыў сваіх студэнтаў. Мяне мала цікавяць падлеткі.” Мне не спадабалася, як гэты чалавек гаворыць пра вучняў. Напэўна, ён вельмі фанабэрысты і дрэнны выкладчык. Але таварыш Касіянаў толькі паківаў пальцам: “ Хітрыш, Скаловіч. І студэнтаў сваіх ведаеш, і студэнтачак. Пра твае эксьперыментальныя футурыстычныя заняткі нам даўно дакладалі. А калі лічбы забыўся — нагадаем”. Касіянаў дастаў з тэчкі, якую я яму прынёс, аркуш з шэрагам імёнаў, запісаных у слупок, і сказаў, што вось, тут запісана шэсьцьдзясят чатыры прозьвішчы студэнтаў хімічнага факультэта. На якіх прафесар Скаловіч аказаў дрэнны ўплыў. Таму трэба маладых людзей ратаваць. І спытаў у арыштаванага, якая яго любімая лічба. Скаловіч прамаўчаў, і Мадэст Пятровіч адказаў за яго: “Няхай гэта будзе пяць. Як промняў у чырвонай зоркі. Вось зараз і палічым па гэтым сьпісе — кожны пяты студэнт сёньня будзе арыштаваны. З-за таго, што яго выкладчык аказаўся баязьліўцам і шкоднікам і не захацеў супрацоўнічаць з Савецкай уладай. З-за тваіх уцёкаў, прафесар”. Касіянаў пачаў лічыць. На лік “пяць” патрапіла нейкая Вальжына Ве­рацёнка, на лік “дзесяць” — Навум Гольдберг. Тады прафесар абыякавым голасам прамовіў, што Верацёнка — дачка супрацоўніка камісарыяту, і наўрад таму спадабаецца, што яе арыштавалі. Мне зноў падалося гідкім, што прафесар гэтак абыякава ставіцца да лёсаў сваіх студэнтаў. Але я заўважыў, што, нягледзячы на спакойны голас, ён так сьціснуў свае далоні, што зьбялелі пальцы, і зразумеў, што насамрэч Скаловіч вельмі перажывае. Таварыш Касіянаў, відаць, таксама гэта разумеў, таму што закрычаў: “Што, не падабаецца? Дык памятай — за кожную тваю спробу ўцёкаў, за кожны раз, калі ты праігнаруеш наша запрашэньне, будуць арыштаваныя твае студэнты! Сёньня — кожны пяты. Наступны раз — кожны трэці! І кожнаму з іх мы скажам, што яго парэкамендаваў забраць ты.” Зьняволены закрычаў: “Сволач!” і гэтак маланкава кінуўся цераз стол на таварыша Касіянава, што я трохі спазьніўся. Але сяржант Завадзееў, які адмыслова сачыў за зьняволеным, некалькі разоў ударыў яго гумавай палкай. Мы ўдвох усадзілі арыштаванага назад на крэсла і прывязалі яго за рукі, ногі і шыю вяроўкамі. А таварыш Касіянаў гаварыў: “Пакуль не перастанеш выкідваць такія каленцы — будзем прывязваць. Запомні: ты — здраднік. Гэтак называецца твая пасада ў аддзеле па барацьбе з нацыянал-фашызмам. Хочаш таго ці не, будзеш маўчаць альбо крычаць — ня мае значэньня. Ты для ўсіх здраднік. Кожнаму, хто прыйдзе ў гэты кабінет, я скажу, што гэта ты яго здаў. І адзіны шлях для цябе — пачаць шчырае супрацоўніцтва з намі. Ператварыся са здрадніка ў патрыёта, дай паказаньні... Раскажы, хто, акрым цябе, завербаваны польскай дэфензівай… І атрымаеш волю. У гэтае крэсла сядзе іншы.” Да майго зьдзіўленьня, Скаловіч прамовіў зноў вельмі спакойным і нават ганарыстым тонам, што у Мадэста Пятровіча дзіўнае ўяўленьне пра патрыятызм, бо, здаецца, ва ўсе часы такое называлася подласьцю. Пасьля гэтага да арыштаванага былі прымененыя фізічныя меры ўзьдзеяньня, толькі па загадзе таварыша Касіянава не павінна было заставацца сьлядоў на твары арыштаванага. Я, як падначалены, змушаны таксама быў прымаць у гэтай ганебнай справе ўдзел. Але, запэўніваю Вас, таварыш наркам, унутрана я не ўдзельнічаў. Таму прашу Вас выратаваць мяне ад помсты нядобрасумленных таварышаў, якія могуць ужыць да мяне таксама недазволеныя метады допытаў”. Удакладненьне на абачыне дакумента: “Сяржант В.Быхін расстраляны 13.01.1939 г. А.Наседкін арыштаваны 16.12.1938 г., асуджаны да вышэйшай меры пакараньня 25.01.1940 г.” Эпілог 3 Фрагмент артыкулу кандыдата гістарычных навук Максіма Пратасевіча па матэрыялах сьледчых справаў 1933-1934 гг.: “Напрыканцы 1933 году па справе “кантррэвалюцыйнай паўстанцкай і шпіёнска-дыверсійнай арганізацыі” “Беларускі нацыянальны цэнтр” органы АДПУ БССР арыштавалі 161 адказнага работніка дзяржаўных, партыйных, навуковых ды іншых установаў. Некаторыя арганізацыі былі змушаныя спыніць сваю дзейнасьць з-за недахопу кадраў. Цікава, што насамрэч па сьведчаньнях сучасьнікаў, па супастаўленьнях кадравых рэестраў навуковых устаноў схоплена людзей было нашмат больш, чым заяўлялася афіцыйна. Некаторыя сьледчыя справы дасюль застаюцца закрытымі. Нядаўна ўдалося адну з такіх знайсьці. Ня дзіўна, што яе асабліва пільна хавалі. Справа была беспрэцэдэнтная. Замах на начальніка асобага аддзяленьня НКУС Мадэста Касіянава. Прычым зьдзейсьнены проста ў будынку самога наркамату, які называлі “Жоўтым Домам”. На допыт выклікалі прафесара хіміі БДУ Валяр’яна Скаловіча. Улады падазравалі яго ў тым, што ён перадаў на Захад працу свайго сябра, акадэміка Нічыпаровіча, які незадоўга да гэтых падзей пусьціў сабе кулю ў скронь. Скаловіча многія лічылі супрацоўнікам НКУС. Прынамсі, Мадэст Касіянаў неаднойчы вазіў В.Скаловіча па цэнтральных вуліцах горада на сваёй службовай машыне (чорны “Форд”), прычым складвалася ўражаньне пэўнай дэманстрацыйнасьці гэтых аўтамабільных прагулак. В. Скаловіча тры разы арыштоўвалі — і адпускалі, у той час, як іншыя прыгаворваліся да высылкі і канцлагероў, а некаторыя — і да вышэйшай меры. І ў гэты дзень, 29 жніўня 1933 года, Валяр’яна Скаловіча прывёз у Жоўты Дом сам Касіянаў. Што адбылося потым, вядома толькі пункцірна. Выбух у кабінеце Мадэста Касіянава, дзе знаходзіліся ён сам, Валяр’ян Скаловіч і двое супрацоўнікаў, быў дастаткова моцным. Ад імгненнай сьмерці ўсіх выратаваў выпадак. Пачаў выпрацоўвацца атрутны газ. Адзін з прысутных, сьледчы-інструктар Андрэй Махоня, памёр на месцы, астатнія страцілі прытомнасьць. Мадэст Касіянаў зарабіў хранічнае захворваньне дыхальных шляхоў (астма), ад якога да канца жыцьця лячыўся. Прыблізна ў гэты ж час перад ганкам дома ўзарваўся “Форд”, на якім Скаловіча сюды прывезьлі. Сьледства па справе доўжылася два месяцы. Скаловіч, якому таксама ўдалося выжыць, узяў усю віну на сябе, ніводнага саўдзельніка выявіць не ўдалося. Па логіцы, з выбуху ў кабінеце можна было выснаваць куды больш гучную і шматлюдную справу, чым з выдуманага “Беларускага нацыянальнага цэнтру”. Але сьледства, хутчэй за ўсё, сьпяшалася сьцерці ўсялякую згадку пра гэты выпадак, бо абставіны рабілі органы НКУС, таго ж Касіянава, адказнымі за такі “пракол”. Пазначана, што хімік быў прыгавораны да вышэйшай меры пакараньня, і прысуд выкананы. Але калі і дзе — невядома. Дасюль ва ўсіх энцыклапедыях і даведніках значылася, што В.Скаловіч расстраляны разам з тымі, хто праходзіў па справе “Беларускага нацыянальнага цэнтру”, у 1934-м годзе. Пасьля знаёмства з ягонай сьледчай справай можна зрабіць верагодную выснову, што Скаловіч быў забіты ў 1933-м годзе, у хуткім часе пасьля замаху на Касіянава. У справе знаходзіцца тлумачальная запіска самога М.Касіянава, які сьцьвярджае, што В. Скаловіч быў псіхічна нераўнаважаным чалавекам, але вельмі каштоўнай асобай для псіхалагічнай апрацоўкі іншых арыштаваных. Бо ў яго павышаны болевы парог, а таксама інтравертнасьць і надзвычай моцны комплекс віны. Гэта значыць, што замест супраціву альбо істэрыкі чалавек будзе маўчаць і цярпець, нават калі чуе пра сябе жах­лівую няпраўду. Такім чынам атрымліваецца няхай не добраахвотнае, пасіўнае, але супрацоўніцтва са сьледствам. І гэта давала трывалую надзею на тое, што ўрэшце супрацоўніцтва зробіцца добраахвотным і сьвядомым. Што было б вельмі каштоўным, улічваючы навуковы аўтарытэт, назіральнасьць і моцную волю паддосьледнага. На жаль, пад канец апошняга сьледства адбыліся паталагічныя зьмены ў характары В.Скаловіча, што прывяло да некантралюемай агрэсіі і сумнавядомых наступстваў. Гэтыя наступствы, аднак, уваходзяць у працэнт абавязковай прафесійнай рызыкі. Так, ён, Касіянаў, лічыць сябе ўскосна вінаватым у тым, што адбылося. Аднак рэзкія абвінавачваньні асобных таварышаў, якія хочуць яго зрабіць за гэта цалкам адказным, беспадстаўныя. Дзякуючы настойлівасьці сьледства, В. Скаловіч выявіў сваё сапраўднае варожае аблічча, і ДПУ можа паставіць сабе ў заслугу выкрыцьцё і ліквідацыю небясьпечнага палітычнага тэрарыста. А тое, што некаторыя недальнабачныя таварышы прапаноўваюць перадаць зьняволенага ў асобае тэхнічнае бюро пры наркамаце ўнутраных спраў СССР, як асобу са сьпецыяльнымі тэхнічнымі ведамі, дык асаблівая небясьпечнасьць злачынцы і яго зацятасьць гэты варыянт выключае. Напрыканцы аўтар тлумачальнай запіскі прапануе засакрэціць інцыдэнт і “абясшкодзіць” усіх, так альбо іначай абазнаных у тым, што адбылося. Бо тэрарыстычная акцыя В.Скаловіча ставіць пад сумнеў магутнасьць усёй арганізацыі, а, мачыма, і Савецкай улады. На тлумачальнай размашыстым почыркам рэзалюцыя: “Прапанову задаволіць. Да стварэньня павышанай сакрэтнасьці прыступіць неадкладна. Таварышу Касіянаву — спыніць эксьперыменты і надалей працаваць па агульнай апрабаванай схеме”. Эпілог 4 З кнігі ўспамінаў мастацтвазнаўцы П.А. Анісімава.: “У 1932 годзе з аддзелу старажытнага рускага мастацтва Эрмітажу мяне накіравалі часова ў распараджэньне наркамату ўнутраных справаў БССР. Я вельмі ганарыўся, што для адказнай работы паслалі мяне, а не кагосьці з “белых каўнерыкаў” — гэтак пагардліва мы, савецкія маладыя сьпецыялісты, называлі калег, што засталіся музею ў спадчыну яшчэ з царскіх часоў. Старэчы ў пенсьне лёгка адрозьнівалі наўгародскую школу іканапісу ад маскоўскай, ляўкасную грунтоўку ад алейнай, але не разумелі, што мастацтва — ня стод, якому варта маліцца, а ўсяго толькі маёмасьць працоўнага класу. Мне належала дапамагаць у адборы экспанатаў беларускіх музеяў для перадачы ў Ленінград, Усесаюзнаму аб’яднаньню “Антыкварыят”. Раней на Беларусі я ня быў, толькі вывучаў па рэпрадукцыях росьпісы Полацкай Спаса-Еўфрасіньнеўскай царквы — абліччы з вялізнымі сумнымі вачыма і строгімі вуснамі, ды яшчэ гартаў выданьні Францыска Скарыны… Цяпер давялося паезьдзіць па местах і мястэчках былой імперскай ускраіны. Не, гэта была не Расія, як я дагэтуль лічыў. Іншыя твары — можа, з болей еўрапейскімі рысамі, іншая гаворка, нават будова хатаў… Але савецкі побыт, на шчасьце, паўставаў і тут. Праўда, і ўсялякія перагібы даводзілася бачыць. І як секлі на растопку старажытныя драўляныя скульптуры, выкананыя мясцовымі прыгоннымі геніямі. І зьбітую з фрагментаў “царскіх варот” з малюнкамі шаснаццатага стагоддзя сабачую будку на двары старшыні камбеду. І партрэты італьянскай школы эпохі барока, у якіх былі павыразаныя твары, каб зрабіць дэкарацыі для выступленьняў “сіняблузачнікаў”… Палацы, разабраныя да падмуркаў — не, каб зладзіць там, у гатовым памяшканьні, клуб альбо амбулаторыю… Амаль замазаныя бяліламі фрэскі ў царкве, прыстасаванай пад зернясховішча — а фрэскі адметныя, для мяне ўвогуле адкрыцьцём стаўся мясцовы жывапіс. Твары сьвятых дакладна змаляваныя з тубыльцаў, сучасных аўтару. Так і здавалася, што гэтыя румяныя, жыцьцярадасныя абліччы вызіраюць з-за карчомнага стала з куфлямі піва альбо медавухі… А было і іншае. Шмат несьвядомых элементаў і проста шкоднікаў. Здаралася, у музеях хавалі ад камісіі самае каштоўнае, няправільна ўносілі ў вопісы… Сустракаў я там і падобных да нашых “белых каўнерыкаў” старых сьпяцоў, і асоб, з якіх проста выплюхваўся местачковы нацыяналізм — плявузгалі скрозь зубы, што нельга адрываць культурныя каштоўнасьці ад народу, які іх стварыў… Паважаныя, мы ўсе станем адным народам — вось толькі пазбавімся баласту, кулакоў ды такіх перажыткаў мінулага, як вы. Але часам прыходзіла ў галаву, калі перабіраў груды адабранага для ацэнкі скарбу — добра, што не давялося ўдзельнічаць у… так бы мовіць, першым этапе экспрапрыяцыі. Вось крыж з эмаляванымі ўстаўкамі-машчавікамі… Срэбная карона для Торы са стразамі… Залатая рыза ад абраза Багародзіцы… Ня выключана, што за кожны з гэтых прадметаў рэлігійнага культу чапляліся з апошніх сілаў рукі цемрашалаў і цемрашалак… І адурманеныя рэлігійным опіюмам няшчасныя гатовы былі аддаць жыцьцё — альбо забіць, абы гэтыя прадметы не патрапілі ў савецкую ўласнасьць. І… можа быць — вось здрадніцкі сумніў! — ня вельмі ірваліся нашы “белыя каўнерыкі” ў гэтую камандзіроўку… Ня ведаю, ці ўдалося б мне гэтак добра спраўляцца, каб не таварыш Крэчат з Наркамату ўнутраных справаў, да якога я быў прыкамандзіраваны, і які таксама нядаўна прыбыў на Беларусь. Ён ня меў сумніваў і жалю, і рэвальвер, маланкава прыстаўлены да несьвядомага ілба, служыў неабвержным аргументам. Але часта ставала толькі ягонага суровага пагляду. Я шчыра захапляўся гэтым старым бальшавіком, героем рэвалюцыі і грамадзянскай вайны. Нават выгляд ягоны нагадваў гордую птушку, якой ён назваўся, хаця рысы Крэчата ад прыроды былі досыць мяккія, тыпова славянскія, і нос нават троху кірпаты... Мой начальнік хварэў на сухоты, і час ад часу з ім здараліся страшныя прыступы. Але сваёй працы ён не пакідаў, і ніхто б і не наважваўся нагадаць яму пра адпачынак. Я ледзь мог угнацца за ім, калі ён, невысокі, падцягнуты, у чорнай скуранцы, пахі­ліўшыся наперад, як фаршцевень баявога карабля, шпацыраваў хуткім крокам па брукаваных вулках Менску. Здавалася, што вакол яго разыходзяцца нябачныя хвалі. Але нашыя сяброўскія адносіны аднойчы — назаўсёды і недарэчна — скончыліся. Таварыш Крэчат папрасіў мяне зайсьці за ім уранку, і мы пакіраваліся ў будынак НКУС, праверыць дастаўленыя прадметы, адабраныя намі нядаўна ў Віцебскім дзяржаўным музеі для адпраўкі ў Ленінград. Сярод іх персідская гравюра ў фарбах, срэбная ханука са збаночкамі для алею, а самае галоўнае, дзьве гравюры Дзюрэра, якія я ацаніў у шэсьць тысячаў рублёў. Ішлі пешкі — таварыш Крэчат быў надзвычай сьціплы, і, нягле­дзячы на сваю хваробу, амаль не карыстаўся службовым аўтамабілем. Мы шпацыравалі ў раёне Беларускага універсітэту. Я пераказваў ле­нінградскія інтэлігенцкія спрэчкі наконт артыкулу Фадзеева “Далоў Шылера” і лефаакмеізму. Таварыш Крэчат скардзіўся на беларускіх паэтаў, якія пераймаюць кабацкага Ясеніна і амаль усе схіляюцца да буржуазнага нацыяналізму… Раптам мой спадарожнік рэзка спыніўся, утаропіўшыся позіркам у высокага мужчыну, які ішоў нам насустрач. Мінак, гадоў сарака, быў у недарагім, але акуратным касьцюме і белай кашулі з гальштукам, з партфелем у руцэ. Ягоны твар падаўся мне вельмі адметным — па-манаску аскетычны і адначасова ганарысты… Сярэднявечныя балгарскія фрэскі, ці што? Велікаваты гарбаты нос, высокі лоб з глыбокай вертыкальнай зморшчынай, засяроджаныя цёмныя вочы, строгая складка вуснаў, густыя валасы, трохі сівыя на скронях... Незнаёмец пра нешта так задумаўся, што нічога вакол сябе не заўважаў. Дакладна навуковец. А таварыш Крэчат глядзеў з застрашлівым шаленствам… І нават рукою ліхаманкава пачаў намацваць рэвальвер. Чалавек з партфелем нарэшце заўважыў нас… І спыніўся. Але на ягоным твары чамусьці не паказалася ні зьдзіўленьня, ні спалоху. Хаця таварыш Крэчат ужо наставіў на яго рэвальвер: — Стой, гад! Пазнаеш мяне? Чалавек маўчаў. Толькі на нейкае імгненьне прымружыў вочы і глыбока ўздыхнуў — нібыта рыхтаваўся даць нырца ў халодную ваду. Ды не, не ў ваду — у сьмерць. Бо Крэчат — мне даводзілася назіраць у яго такі настрой, але ў меншай ступені — аж тросься ад нянавісьці: — За ўсё заплоціш, сволач! Здраднік! Здохні, як сабака! Я ня ведаў, у чым правінаваціўся сустрэчны, можа, мяркуючы па ягонай выпрастанай паставе, ён былы белагвардзейскі афіцэр, але майго начальніка належала спыніць… Бо я адчуваў: вось-вось прагучыць стрэл. А гэта не па партыйнаму. Ворагаў трэба судзіць. Праводзіць сьледства — каб выявіць сувязі… Я схапіўся за руку Крэчата, якая трымала рэвальвер, адначасова баючыся, каб спатканы намі злыдзень ня выкінуў якую подласьць. І тут з маім начальнікам надарыўся чарговы прыступ хваробы. Ён страшна закашляўся, сагнуўся, на вуснах ягоных паказалася кроў, рука з рэвальверам апусьцілася… Я падхапіў яго пад пахі, з адчаем азіраючыся па баках — трэба клікаць на дапамогу, зараз той гад зьбяжыць… Але вуліца была, як на злосьць, пустэльнай… Толькі дзесьці далёка празьвінеў званок трамваю. Краем вока я бачыў чорную постаць побач. Вось удала, відаць, нягоднік так спалохаўся, што ў галаву не прыходзіць уцякаць. Крэчат тузануўся ў новым прыступе крывавага кашлю… Нехта дакрануўся да майго пляча. Незнаёмец моўчкі працягваў мне насоўку. Я схапіў яе, прыклаў да вуснаў хворага… Калі таварышу Крэчату зрабілася трохі лепей, і ён выпрастаўся і зноў змог прыўзьняць рэвальвер, я са здзіўленьнем упэўніўся, што чалавек з партфелем стаіць нерухома на тым самым месцы, дзе і стаяў, хоць, далібог, дзесяць разоў мог зьбегчы, і глядзіць на нас з нейкім незразумелым выразам... Не, усё-ткі непадобна, што ён увогуле здатны перапалохацца. Хутчэй, тут нейкая памылка… Крэчат, аднак, працягваў глядзець на мужчыну з той жа нянавісьцю. Абышоў яго, моцна торкнуў руляй рэвальвера ў сьпіну: — Наперад, сволач! На брукаванцы засталася ляжаць скрываўленая насоўка. Мы адвялі мужчыну ў наркамат унутраных спраў. Ён так і не зрабіў спробы ўцячы, ня вымавіў ні слова. Ішоў разьмераным крокам, нават не азіраючыся па баках, пакорліва выконваючы каманды Крэчата, куды кіравацца. Я не пайшоў з імі ў будынак Наркамату. Радасьці ад таго, што паўдзель­-н­ічаў у затрыманьні сапраўднага шпіёна — а пра гэта так часта марылася! — чамусьці не было. Я ня мог пазбавіцца ад уражаньня, што ў цёмных вачах незнаёмца сьвяцілася нейкая дзіўная палёгка — як у хворага, які так змучыўся чаканьнем, што нават паведамленьне пра сьмяротную хваробу лепей за няпэўнасьць… Ён жа нават усьміхнуўся мне на разьвітаньне куточкамі вуснаў — калі мне не падалося. І ўвогуле… Лепей бы мы ніколі не спатыкаліся. Бо пасьля гэтай сустрэчы я мала бачыў свайго начальніка. І размаўляць з ім цяпер было цяжка. Амаль немагчыма. Адчувалася, што думкі яго круцяцца далёка ад экспанатаў раённых музеяў. І думкі, далібог, пакутлівыя. З вуснаў Крэчата ўвесьчасна зьляталі праклёны і нявартыя камуніста пагрозы, відаць, у бок арыштанта. Гэтак жа, як на мае роспыты гучала толькі лаянка на той жа адрас. “Сволач”, “здраднік”, “мярзотнік”… А я ўсё ня мог забыцца на моўчкі працягнутую насоўку… Што ж, вораг сапраўды можа прымаць розныя абліччы, і мяккацеласьць тут недарэчы. Праз тыдзень мая камандзіроўка скончылася, і я разам з чарговай порцыяй каштоўнасьцяў вярнуўся ў Ленінград, каб даць справаздачу Урадавай ацэначнай камісіі. На апошні выбітны экспанат, якія я знайшоў у фондах Гомельскага дзяржаўнага музею — наборны габелен фламандскай працы, амаль тры на чатыры метры плошчай і папярэдняй ацэнкай у дзесяць тысяч рублёў, таварыш Крэчат нават не прыйшоў зірнуць. Эпілог 5 Апавяданьне студэнткі першага курса аддзяленьня беларускай мовы і літаратуры філфаку БДУ Русланы Палынскай, надрукаванае ў часопісе Dz. Магiльшчык Самотны кляновы лiсток, маленькi, як птушаня, упаў на плячо высокаму чалавеку са сьсiвелымi цёмнымі валасамi, нiбыта залаты пагон невядомай армii. На iмгненьне затрымаўся... Потым сасьлiзнуў, яшчэ пакруцiўся ў паветры, нiбыта спадзяваўся, што рука часовага гаспадара яго падтрымае, ня дасьць упасцi... Але ўрэшце апусьцiўся на чорную халодную зямлю, каб ператварыцца праз адведзены прамежак часу ў яе ж, з залатога, карункавага стацца бясформным чорным сьлiзкiм камяком... А чалавек проста не заўважыў залатога госьця. Папраўдзе, гэта i ня дзiўна – дзiўна было, як гэты чалавек можа стаяць на нагах. Нават твар ягоны так спух ад пабояў, што цяжка ўяўлялася, як гэтае аблiчча выглядае насамрэч. Адзiнае вока, якое магло пазіраць на гэты сьвет – другое заплыло да шчыліны – здавалася цёмным, як вада ў вiры. Але чалавек стаяў, шырока расставiўшы босыя ногi, каб не хістацца, ганарыста закiнуўшы чорна-сiвую галаву. Як яму пашанцавала... Ён зноў бачыць сонца – няхай яно ўжо заходзiць, ледзь праглядае між дрэваў. Ён зноў дыхае лясным паветрам... Той, хто не сядзеў у камеры менскага Жоўтага Дому, ня ведае, у што можа ператварыцца паветра. Ад саракавёдзернай парашы, якую нiхто не выносiць. Ад соцень целаў, што ляжаць адно на адным, сплываючы потам, крывёй, страхам... А гэтае паветра – працятае промнямi сонца – хочацца разьлiць па венецыянскiх крышталёвых чарках i разьдзялiць насалоду з каханым чалавекам. Але лепей за ўсё ведаць, што каханы чалавек адсюль далёка. Лiсьце з дрэваў амаль апала. Але яго рэдкiя карункi выглядалi тым болей тонка. Хутка яны прыкрасяць жоўты насып непадалёк. Ён толькi што сам яго зрабiў. Вунь i рыдлёўка – пад маладой елачкай. У жоўтым пяску ляжаць шэсьць былых вучняў. Ён чуў iх апошнiя словы, iх адчай, iх нянавiсьць. За сваё жыцьцё чалавек так працяўся чужой нянавiсьцю, што яна павiнна была абцякаць яго, як вада ручаiны абцякае кавалак дрэва, якi ад шматгадовага знаходжаньня ў вiры зрабiўся чорны i цяжкi, быццам камень. Але ўсё роўна аскепкi чужога болю ранiлi душу. Цэлы тыдзень цемнавалосага чалавека штоночы кiдалi ў машыну да людзей – жывых альбо ўжо нежывых. Напачатку ўсе яны, жывыя, прывезеныя ў якi-небудзь лясок, далей ад паселiшчаў, разам капалi яму. Потым ён стаяў мiж тымi, каго забiвалi. І кожны раз спадзяваўся, што куля дастанецца і яму. Але кулi абмiналi яго. Толькi пырскi крывi ляцелi на вопратку. На трэці раз, калі зразумеў, у якія гульні з ім зьбіраюцца гуляць, ён паспрабаваў захінуць кагосьці сабою, злавіць чужую сьмерць… Катам спадабалася забава, яны рагаталі, гледзячы на ягоныя кіданьні, і як нехта з няшчасных, ашалеўшы ад страху, спрабаваў сам схавацца за яго, але дарэмна — і гэта было настолькі ганебна, што ён перастаў ірвацца пад кулю. Потым яго прымусілі абяцаньнем хуткай сьмерці (зробіш — прыстрэлім і цябе) зацягнуць яшчэ цёплыя целы ў агульную магiлу. Потым засыпаць... Так, каб зраўняць з зямлёй. Закрываць гольлем, сухой травой. І зноў — аглушылі прыкладам, завезьлі назад… Да яшчэ жывых. Слухаць стогны, шалёны шэпат надзеі, крыкі адчаю… Наступны раз ён проста кінуўся ў магілу, на нябожчыкаў… З марай — зараз засыплюць… Выцягнулі. Зноў шпурнулі ў апусьцелую машыну i павезлi назад. Сёньня ён адмовіўся капаць магілу, а потым пайшоў з кулакамі на аднаго з тых, што стралялі… Але ён быў слабы, і яго проста зьбілі. На разьвiтаньне «давялi да ладу фiзiяномiю» — дагэтуль яго забаранялася бiць па твары, i побач з iншымi вязьнямi «магiльшчык» заўсёды выглядаў «белай варонай». А потым ён усё-ткі засыпаў магілу. Таму што яны, ужо ведаючы, што змусіць яго іншым спосабам ня могуць, пачалі па адным спраўляць на трупы малую патрэбу, пляваць уніз… Ён ня мог гэтага дапусьціць… Таму закопваў, падаючы, спатыкаючыся, часам дапамагаючы сабе рукамі… А каты сьмяяліся. Напэўна, гэта сапраўды на погляд, пазбаўлены звычайных чалавечых ацэнак, выглядала сьмешна — прафесар у адной бруднай парванай кашулі стаіць на каленях на краю магілы і рукамі ссоўвае кучы жоўтага пяску на целы сваіх былых студэнтаў. Персанаж чорнагумарыстычнага студэнцкага анекдоту. Яму не падаравалi гонару ляжаць у адной магiле з iншымi ахвярамі. І ўвогуле, як каты са сьмехам патлумачылi, нiхто ня стане важдацца, каб закопваць такое лайно, як ён. Вунь там пачынаецца балотца, ёсьць сiм­патычная сьмярдзючая дрыгва, i гэтага апошняга ложа будзе досыць. Ён iшоў у тым напрамку, якi паказалi, рассоўваючы тонкія, нібыта кволыя, але насамрэч пругкія, не пераламаць, галінкі хмызьняку. Гэта пладовае дрэва, напрыклад, яблыня, ламаецца лёгка, пакорліва. За спiнай хрумсьцела гольле пад ботамi змагароў з кантррэвалюцыяй і лепшай часткай народу. Сьмешныя! Яны думаюць, што магiла мае значэньне. Бо самi спадзяюцца на ўрачыстыя гранiтныя, а, магчыма, бронзавыя помнiкi. На добрую памяць нашчадкаў. Чалавек шаптаў малiтву, спатыкаючыся аб карчы. Мы прыйшлi ў гэты сьвет не для таго, каб праклінаць цемру, а для таго, каб запалiць у iм сьвятло. Нарэшце ногі яго пачалі гразнуць, халодная зялёна-брунатная жыжа падымалася ўсё вышэй… Цікава, ці ёсьць яшчэ дзе столькі балатоў, як на Беларусі? Даводзілася падарожнічаць… Але па балотах не хадзіў. Ні ў Францыі, ні ў Англіі, ні ў Расіі… У Расіі балоты дакладна ёсьць, але наўрад — такія… А што, калі і сапраўды тут, пад ягонымі босымі нагамі, месьціцца філіял бурштынавага палацу вужынага караля? Можа, менаві­та там, на дне гэтых балотаў, і знаходзіцца сапраўдная Альбарутэнія? Недасяжная для ворагаў, бяздонная… Твань завагалася на ўзроўні каленяў. Забойцы, якія спыніліся там, дзе яшчэ суха, загадалі чалавеку ісьці далей… Вада паднялася па пояс. Яшчэ далей… Гразкае дно схапіла за ногі. Усё. Ганебны страх — што вось зараз на яго пашкадуюць кулі, а проста загоняць глыбей, і ён будзе доўга захлынацца халоднай бруднай жыжай, змусіў былога магільшчыка спыніцца і павярнуцца тварам да чорнага вока вінтоўкі. Не, страх усё-ткі — самы жывучы паразіт. Рабак, які пасяляецца ў душы і зьядае яе. Няўжо ты яшчэ ня страціў здольнасьці баяцца? Апошні погляд на неба, якое ў гонар паховінам дня зрабілася чырвона-жоўтым з зеленаватымі пісягамі, нібыта палатняны звод балагану. Урачыстасьць псавала маленькая аблачынка, падобная на барвовы шнар, якая цямнела трохі наўскос шыкоўным нябёсным колеравым разводам. Але ўсё гэта колеравае багацьце вельмі хутка зьесьць чорная жалоба ночы. Хаця — на гэтай чарнаце ярчэй засьвецяцца зоры! Буйныя восеньскія зоры! У кожным самым цёмным часе ёсьць свае зоры. Напрыклад, веданьне, што недзе жыве твой сын (вядома, гэта сын!), і жанчына, якая падарыла табе яго і веданьне аб ім, будзе цябе памятаць тады, калі ні ад цябе, ні ад катаў тваіх не застанецца нічога. Ну, хіба па кімсьці з іх паставяць помнік. Але гісторыя даказвае, што каты патрэбныя толькі на пэўны перыяд. Пасьля забіваюць і катаў. Трэба ж кагосьці зрабіць вінаватым ва ўсім. А той, хто карае ката, вядома, добры уладар. Выратавальнік. І няма каму крыкнуць ці хаця б прахрыпець, што гэты выратавальнік і аддаваў катам загады. — Ну, што, разьвітаўся з жыцьцём, нягоднік? — Я вас перажыву. Яму адшкадавалі адну кулю. Паверхня балотца на нейкія імгненьні ўскалыхнулася, пайшла кругамі, потым супакоілася, чорная рана вады зацягнулася іржава-зялёнай тваньню… І ніхто не заўважыў, як потым на яе ўпаў яшчэ адзін, амаль бязважкі, залаты кляновы лісток. Эпілог 5 Сьвіслач так лена гнала сваю цяжкую зялёную ваду па бетонным ложы, нібыта састарэла да няздольнасьці сьпяшацца, нібыта ёй не былі болей патрэбныя ні таемныя віры, у якіх круцяцца апалыя лісты і аблокі, ні начышчаныя да злога бляску камяні, на якіх хуткая вада грае свае бур­лівыя сімфоніі, ні белыя чаіцы, што гэтак хутка ныраюць у хвалях, як думкі аб кароткім шчасьці. — Вунь там, над паверхняй вады, чорная адтуліна… Уваход у калектар. Гэта і ёсьць Няміга. Едрусь паказваў пальцам кудысьці справа ад маста, які празвалі Пацалункавым (дзесяць хвілінаў таму я “эмпірычным метадам” зразумела, чаму). — Ну што, убачыла? Рэчка была — увесь гэты раён затапляла. І яе пахавалі жыўцом. А яна там, пад зямлёю, пазбаўленая сьвету… Жыве сваім жыцьцём, як дзіця, забытае ў катакомбах. Магчыма, у ёй па-ранейшаму водзяцца цмокі. Як у шаснаццатым стагоддзі. Чорныя, тлустыя яшчаркі… Верыш? Я моўчкі кіўнула галавой. Чаму б не быць і цмокам? На цёмную паверхню вады, якраз насупраць уваходу ў каменнае ложа Нямігі, апусьціўся бязважкі залаты кляновы лісток — нібыта на бяздонную магілу. Я глядзела на яго, і душа сьціскалася ад незразумелага суму… А Едрусь раптам схапіўся за сэрца. Ну вось, ізноў... — Халера… Так, нас здорава зьмянілі падзеі мінулага году. Тады, калі ля старых могілак на месцы сёньняшняй дыхтоўнай вілы цямнела хата дзівакаватай старой Разаліі Іванаўны, і мы ішлі ў тую хату на спатканьне са сьмерцю. Ніколі не праходжу міма сьвежазбудаванай вілы на адлегласьці па­знаваньня з вокнаў. Едрусь мяне разумее і выбірае іншы шлях. — Можа, пайшлі дадому? — прапанавала я. Мы з ім здымалі кватэру непадалёк, у двухпавярховым дамку. Але пашанцавала — амаль задарма. Едрусеў сябар па рок-тусоўцы зьехаў вучыцца ў Чэхію, і сваю кватэру прапанаваў нам. Годзе, маўляў, па кутах туляцца, маладыя. Едрусь бацькам маім спадабаўся. Дыскі ягоныя круцяць. А я ягонай маме-паэтцы — ня вельмі. Дарэчы, я паступіла на філфак, і ў мяне цяпер зноў пшанічныя валасы. Праўда, яшчэ караткаватыя. Едрусь жартуе, што я зрабілася падобнай да Ганны Цюндзявіцкай, якая напісала кнігу па хатняй гаспадарцы “Гаспадыня Літоўская”. Белагаловая, якая рыхтуе лікворы і шынкі. А чаму не падрыхтаваць? Цікавы занятак, аказваецца, рыхтаваць есьці. Едрусь нарэшце выпрастаўся. Адпусьціла. Далася ў знакі Вялікая Гульня. А я ўсё глядзела на ваду пад гранітным парапетам. Так, яна мне нагадвае нечыя вочы… Але тыя былі — як вада ў віры. А гэтая вада — мёртвая. Едрусь ціха папытаўся, стоячы за маёй сьпіной. — Усё сумуеш па ім? Я адмоўна пахітала галавою. Успамін пра цемнавокага прафесара проста зжыўся са мною, як успамін пра ўлюбёную кнігу, прачытаную ў падлеткавым узросьце. Яна зьмяніла назаўсёды тваё жыцьцё… Але ты ж ня ставіш за мэту ўвайсьці ў яе часткай тэксту? Вядома, месяцы тры пасьля зьнікненьня госьця я хадзіла ўся нетутэйшая, лёгкая ад сьлёз. Вы ведаеце гэтае адчуваньне — калі добра вы­плакацца, то здаешся сабе пустой і лёгкай, аж хістае, і нейкая прыемнасьць на душы… Прафесар сказаў бы: дурасьць выйшла са сьлязьмі. Ён увогуле амаль заўсёды прадказваў правільна. — А як там Даліла? — нібыта няўважна папыталася я. Няўважна — таму, што дасюль не магу дараваць сяброўцы… Ну ня тое, што раўную… А проста таго, якой дурнічкай выявілася з-за яе. Едрусь усьміхнуўся. — Даліла “жжот”… Учора вызваніла мяне й Генуся… Да магіл Усевалада Касіянава і Разаліі Іванаўны ледзь не дабраліся могілкавыя дзялкі — могілкі ж прадаюцца па частках пад новыя пахаваньні. Даліла прыйшла, а крыжы паваленыя, і на іх ламачча нехта накідаў. Наступны крок — вычакаць, потым абвесьціць, што за магіламі ніхто не глядзіць… Расчысьціць участачак… Даліла ім і паказала — “вольны участачак”. Пры­скакала ў выканкам з малым Валеркам у сумцы-кенгуру на жываце і… Я магла ўявіць, што там адбылося. Адчытваць людзей наша сяброўка цяпер умее дасканала. Пераняла інтанацыі і лексіку ў аднаго спадара. Сядзіць у дэкрэце, падрабляе тым, што навучылася рабіць масаж. Мы, вядома, дапамагаем ёй і яе малым, як можам. Часам яна згаджаецца нешта прыняць. Цяпер занятая яшчэ, каб дабіцца помніка па айцу Мікалаю. Ніхто ня супраць — але доказы дзе, што ён менавіта тут пахаваны? Пазнаю цябе, Альбарутэнія. Мы з Едрусем ішлі па вуліцы, трымаючыся за рукі. Сёньня Дзяды. Мы пра гэта не гаварылі, але я была ўпэўнена, што і Едрусь успамінае, як мы сустракалі Ноч расстраляных паэтаў год назад. Добра, што ўсё закончылася. Але нельга, каб усё закончылася для тых, што ляжаць у безыменных магілах у Курапатах, у парку Чалюскінцаў, на Кальварыі… Яны вартыя памяці. Мы ўсе зараз на гэта працуем — я, Едрусь, Макс, Даліла. Сёньня якраз зьбіраемся ў Далілы. Вечар памяці, сьвечкі, сьлёзы… Ня дай Бог сяброўка яшчэ дыктафон выцягне… Хаця і да варажбіткі не хадзі — выцягне. І я зноў адчую, як рвецца маё сэрца ад гуку нізкага, глыбокага голасу з непаўторнай сумесьсю горычы ды іроніі. Вось фотаздымка ў нас не засталося ніводнага. Не атрымліваліся чамусь здымкі. Нейкі шэры туман замест аблічча. Мы асабліва не абмяркоўваем тое, праз што давялося прайсьці. Ясна, што зьмяніць мінулае немагчыма. Нават галінку ігрушы не адпілуеш. Будучыню — можна. Цёмныя вочы Далілавага сынулі — таму доказ. Макс, праўда, трохі аддаліўся ад нашай кампаніі. Ня дзіўна. Я ведаю — разоў дзесяць прапаноўваў Даліле законны шлюб. А колькасьць атрыманых “гарбузоў” рана ці позна робіцца крытычнай. Як Даліла і прадказвала, любошчы развальваюць сяброўства. Хаця тусоўка і зьбіраецца, але той амаль сектанцкай блізкасьці, роднасьці ў сьмерці няма. Я — з Едрусем, Даліла — з дзецьмі. Генусь — трымайце мяне, ржунемагу — ажаніўся. З той самай дзеўкай, што шыла яму чорную кашулю. І нічога — жывуць з мамай, ня сварацца, здаецца. Пад залатымі шатамі дрэў горад мёртвых. Могілкі. І мы з Едрусем пайшлі туды. Я глядзела, успамінала… Сэрца сьціснула скруха. Божа мой, як я зараз зайздросьціла Даліле! Хаця — з чаго б то… У мяне — Едрусь, які вось-вось зробіцца слынным музыкам, цікавая вучоба, публікацыі… А ў яе — ніякай надзеі пабачыць каханага, жабрацкія заробкі, але цемнавокі сын і права на памяць. На ўсё, што было між імі — сярдзітым кручканосым прафесарам і свавольнай некіруемай дзеўчынёхай. Увесь нябачны для чужых вачэй шлях ад нянавісьці да жарсьці, ад першага пацалунку — да… На мае вочы зноў навярнуліся сьлёзы крыўды. Якая яна шчасьлівая! А што на ўсё жыцьцё гэта для яе — стопудова. Яна ж нават усе папяровыя ашмёткі, на якіх Валяр’ян Скаловіч крэсьліў свае формулы, пазьбірала і захоўвае, як найвялікшыя сьвятыні. Праўда, я ведала, чаго Даліла баіцца… Дужа, страшэнна баіцца. Што Там, у мінулым стагоддзі, ачуняўшы ў турэмнай лякарні, суровы прафесар хіміі ня ўспомніў пра сваё неверагоднае падарожжа ў будучыню. Ці палічыў блёкатам… У ягоным жа часе гэта было адно імгненьне… Кропка, у якой пачалася і завяршылася пятля часу. На гэты раз я ня стала абыходзіць новую вілу, збудаваную на месцы хаты Разаліі Іванаўны, за трыста метраў. Было, быльлём парасло, лісьцем асеньнім засыпалася… Дарэмная я так была пэўная. Пры нашым набліжэньні металёвыя вароты з глухім шоргатам разьехаліся, выйшаў смуглявы хлопец, з недаверам паглядзеў на мае сьветлыя валасы: — Гэй… Гэта ты да Амара калісь прыходзіла? Толькі гэтага не хапала… Зноў мне нагадваюць маю няўдалую кар’еру спакусьніцы. Я сабралася была “не пазнаць” хлапца, але той сказаў: — Чакай… Амар загадаў — калі хто з вас зьявіцца, каб я аддаў… Ён некуды зьбег, і праз нейкі час вярнуўся з пакункам. — На… І не жартуйце так болей. Дзядзька сказаў, яшчэ раз нешта падкінеце — знойдзе і рукі вузлом завяжа. Вароты зачыніліся. Я недаўменна глядзела на вялікі, цяжкі і бясформны пакунак з шэрай шурпатай паперы, падмоклай і запэцканай зямлёй па краях — у такую плябейскую паперу калісь загортвалі куплёнае нават у самых лепшых крамах. На паперы сінім фламастарам, акуратнымі друкаванымі літарамі, накрэсьлены стары адрас Разалінага дому і імя Далілы. Ды не, гэта не фламастар… А тое, што называецца “хімічны аловак”. Ім цэны на курыцах выпісвалі. Сінім атрутным колерам — па вільготным ружова-блакітным, у жоўтых пухірыках мясе… Фу… Едрусь асьцярожна разгарнуў паперу. Паказалася газета з незнаёмым шрыфтам. А ў ёй… Абламаная галінка ігрушы. З яшчэ зялёным лісьцем, з гронкай крамяных пладоў… У лістападзе?!! Я ліхаманкава перагарнула паперу. “Вусаты” партрэт, кампартыя, імперыялізм… І дата: 23 жніўня 1933 году. Газета выпала з маіх рук. Гульня працягваецца. Альбарутэнія жыве. 2007