Сі-та-та
Калыханка для дзесяцігадовай дзяўчынкі
Аладкі.
Так і сказала... “Прынясі мне пісталет з адным патронам”. Спакойна, і нібыта жартам, а ў мяне – дыханьне перахапіла ад таго спакою. Я замітусіўся. Падушку пачаў падбіваць. Коўдру папраўляць. А на вуліцы, за бальнічным акном, сонца яркае – восеньскае. Неба сіняе-сіняе. Дрэвы рознакаляровыя. Чырвоныя. Жоўтыя. Залатыя. І лісьце падае. Павольна так, нават урачыста. Ветру нуль. А ёй ні да чаго справы, позірк адсутны, углыб скіраваны. На цябе глядзіць, а вочы блішчаць. Сухія. Каб, можа, заплакала, то ўсё б лягчэй. Ніякога пісталета я ёй не прынёс. Я надраў яблыкаў поўную місу і насмажыў аладак, склаў у слоік. Слоік рушніком абгарнуў і на таксоўцы да яе. Каб цёплага паела. Яны – тыя аладкі, можа, і ўратавалі. Больш пра пісталет размоваў не было...
Цягнічок.
Драўляная трубачка падобная да катушкі, на якую тоўстыя ніткі намотваюць. Простая рэч і дасканалая. Цёплая, давер унушае.... Спачатку доктарка сама паслухала, а потым і мне прапанавала. Сказала, каб я не баяўся, бо ад гэтага нікому ніякай шкоды ня будзе. Апусьціўся я наўколенцы, вуха асьцярожна да трубачкі прыціснуў... Можа ты і чула, як цёплае, далоньню сагрэтае дрэва, да мамінага жывата прыціснулася. Спачатку пачуў аднастайныя цяжкія ўдары – зьдзівіўся, паслухаў, і хацеў падняцца. А потым, як здалёк, як... Пачуў ціхае хуткае тахканьне. Як цацачны цягнічок да мяне едзе. Сьпяшаецца... “Ну хопіць, хопіць”... Доктарка кранула мяне за плячо і забрала чароўную трубачку.
Гадзіньнік.
Чуеш, як ён ціхенька цікае? Амаль нячутна, як цвыркунок. Вы з ім аднагодкі. Мама твая была цяжарная, але ведалі пра тое толькі мы з ёй, ведалі, і нікому не расказвалі. Баяліся, каб не сурочылі нашае шчасьце. Летні дзень. На небе зьбіраліся хмары. Горача, а мы пайшлі гуляць. Дождж пачаўся нечакана. Сапраўдная чэрвеньская залева. Мы схаваліся пад кінатэатрам “Перамога”, што на рагу Камсамольскай ды Інтэрнацыянальнай. А калі дождж крыху прыціх, мы пабеглі і перахаваліся ў краме. Пачалі глядзець гадзіньнікі. Іх там было шмат, яны цікалі з усіх бакоў, як конікі ў траве, як цыкады. Мама гэты японскі гадзіньнік і наглядзела, выбрала. Гэта цяпер я кепска бачу маленечкія рысачкі, лічбы, значкі. А тады.... Мы набылі яго. І з таго дня ён цікае, цікае, цікае. Адлічвае хвіліны, дні, гады твайго жыцьця. Я не памяняю яго ні на які іншы.
Калыханка.
Калі цябе толькі прывезьлі дамоў, ты кепска спала. Прачыналася, расплюшчвала вочкі, і адразу пачынала плакаць. Маленькая, а голас незадаволены. Нават, як нам здавалася, злосны. Я пачынаў гушкаць твой ложак-люльку. Але табе гэтага было мала. Ты хацела на рукі. Ты любіла, каб цябе насілі-вазілі. Я акуратненька і асьцярожненька даставаў цябе з ложку і пачынаў хадзіць па пакоі з кута ў кут, па дыяганалі. На зялёным дыване нават сьцежку пратаптаў. Спыняўся перад акном і расказваў табе ўсё, што бачыў. Усё, што прыходзіла ў галаву. Слухаць ты любіла, адразу сьцішвалася. Асабліва падабалася табе пра п’яніцаў розных, якія праходзілі пад вакном, ды пра тралейбусы і аўтобусы, якія едуць спаць. Пра сьнег, ня ведаю чаму, табе зусім не падабалася. А сьнегу ў першы год твайго жыцьця нападала шмат. Ён растаў ажно ў красавіку. А калі я стамляўся хадзіць, стамляўся гаварыць, то пачынаў, адно толькі, ціхенька паўтараць замест калыханкі... Сі-та-та, сі-та-та, сі-та-та...
Патоп.
Ты спала ў вялікім пакоі, а мы ў меншым. А каб цябе чуць – дзьверы не зачынялі. Пад раніцу, дзявятага траўня, мама прахапілася ад незразумелых гукаў. Пабудзіла мяне. Вакол плёхалася вада. Вада была на падлозе. Вада была гарачая. Яна бегла па сьценах. Цурчэла з разетак, крапала са столі. На вуліцы днела. Котка ляжала на сьпінцы канапы і назірала за нашаю мітусьнёй. Па мокрай сьцяне прабягалі іскры. Сінія, як мігалка «хуткай дапамогі». Сьвятла не было. Ты ж, салодка спала ў сваім ложку-калысцы, пад мокрай сьцяной. Мама схапіла цябе на рукі і забегала па кватэры.... А вада ўсё прыбывала і прыбывала. Тады табе пашанцавала неверагодна. Адзін твой рух.... Цябе ўратаваў сон. Тры дні пад’езд пражыў без вады. Тыдзень, ці два мы сушыліся. Цікава, што табе сьнілася той ноччу, калі нас залілі суседзі, што зьехалі аж на чатыры дні садзіць бульбу, і здарыўся той жахлівы патоп?
Котка Буська.
Цябе яшчэ не было, а котка Буська жыла з намі. Яна лічыла, што мы – яе слугі. На рукі, без сваёй ахвоты, не ішла, нораў мела непакорлівы. Жыла сама па сабе. За галоўнага ў доме котка лічыла маму. Адчыняем дзьверы, уваходзім, і яна саскоквае з камоды і да яе. Пачынае церціся аб ногі, а потым заскоквае ёй на плечы, і як той каўнер, едзе ў кухню. Калі зьявілася ты, калі жыцьцё пачало круціцца вакол цябе, то Буська пакрыўдзілася, зараўнавала.... Вы суіснавалі з ёй у кватэры, але ніколі не сябравалі. А потым, на новай кватэры, калі ты падрасла і адчула сябе гаспадыняй, Буська пачала на цябе злаваць. Хто з вас быў вінаваты і пачаў першы, ня ведаю, але, відаць, ты. Аднойчы яна моцна цябе падрапала... Калі ты да яе набліжалася і хацела з ёй пагуляць, яна пачынала сычэць, а на карку ўздымалася поўсьць. Карацей, вас трэба было разводзіць. Колькі мы табе ні тлумачылі, што да коткі лезьці ня варта, ты ня слухала і рабіла насуперак. Котка бараніла сваю незалежнасьць... Хоць і не хацелася, хоць за восем гадоў да Буські прывыклі, а давялося рабіць выбар. Буську аддалі незнаёмым людзям. Разам з яе посудам і ежай, з дошчачкай, аб якую яна вастрыла кіпці. Нам без яе было сумна. Мы адчувалі перад ёй сваю віну, а ты нават і не заўважыла яе адсутнасьць.
Рыбіна сазан.
Пашанцавала, злавіў я вялікага сазана ў Сьвіслачы. Амаль чатыры кілаграмы рыбіна. Радасны і ўзбуджаны прынёс дамоў. Сазан прадраў торбу і, як толькі я парог пераступіў, выпаў і пачаў тропацца на падлозе. Ты ж, ад захапленьня аж заскакала. Забегала вакол вялікай рыбіны. Ты прапанавала набраць вады ў ванну і пусьціць яго. Вырашылі – зрабілі. Спачатку ён ляжаў на баку і жабрамі хліпаў. А потым ачуняў і пачаў плаваць. Ты стаяла над ваннай і сачыла за кожным яго рухам. Спачатку асьцярожна, адным пальцам, як да гарачага, а потым сьмялей, узялася да яго дакранацца. Ты пачала гуляць з ім. Цесна яму было ў ваньне. Ён пачаў насіцца, выскокваць.... Пырскі ляцелі ў розныя бакі. Ты сьмяялася і спрабавала яго схапіць. Разьвесялілася – не суняць... А пасьля мы яго елі. І ты не магла даць веры, што гэта той самы вялікі сазан, з якім ты забаўлялася, якому ты спрабавала запіхваць у рот разьмяклы хлеб.
Поні.
Тое было пры ўваходзе ў парк. Ты доўга і ўважліва глядзела на вялікага белага каня, на мітусьню дзяцей і дарослых, а маленькага поні не заўважала. Слухала, як звонка цокаюць падковы па асфальце. Нават сама колькі разоў тупнула. Поні звалі Люська. Нізкая, злосная, чорная, жоўтазубая. Я падняў цябе і пасадзіў на бліскучае, коўзкае сядло. Ты ўчэпіста трымалася за грыву і глядзела на вострыя конскія вушы. Я ішоў побач гатовы падхапіць цябе, калі што якое. Гэта быў першы раз, калі ты ехала на сапраўдным, жывым кані. На маленькім, злосным, падобным да вялікага сабакі. Але ж поні – таксама коні. А маме мы не сказалі, што каталіся, а то б яна на нас насварылася.
Ліхтарык.
Табе было тры гады. Ты моцна захварэла. Прастыла. Тэмпература пад сорак. Млоснасьць. Ты была ну зусім ніякая – сумная. Ляжала з заплюшчанымі вачамі і ні што цябе не радавала. Мы з мамай самі ледзь трымаліся, каб не расплакацца ад бездапаможнасьці. Я паехаў па лекі і ў ЦУМе набыў ліхтарык. Убачыў і зразумеў – гэта тое, што трэба. Звычайны кітайскі ліхтарык. Ярка-зялёны з шэрай пімпачкай-кнопкай. Ня ляльку, не сабачку, ці вавёрку, а ліхтарык набыў і прывёз. Ён і стаў надоўга тваёй самай улюблёнай рэччу. Ты разглядала яго, сьвяціла ў твар сабе і тым, хто да цябе падыходзіў: маме, мне, доктарцы. Залаты шар сьвятла лётаў па столі і сьценах, па мэблі і кветках.... Ты ж, не выпускала яго з рук, той ярка зялёны ліхтарык, нікому не давала. Прыкладала да шкельца вузенькую далонь і яна чырванела. І відовішча тое цябе заварожвала. Гэта ня праўда, што дзеці ведаюць нейкую таямніцу жыцьця, а падзяліцца ёй з дарослымі не жадаюць. Проста гэта вельмі прыгожа – ярка-малінавае сьвятло, якое ледзь заўважна пульсуе.. Ноч, а ты глядзіш на чырвань. Глядзіш і спрабуеш зразумець. Засяроджана так глядзіш, і ня плачаш.
14. 11. 05.
Ліпеньскай ноччу
Пра бачаныя “кіны” Сашка гаворыць нястомна, гадзінамі... Размахвае рукамі, ускрыквае, прыцішвае голас да ледзь чутнага шэпту, грызе травінку, перакусвае яе, і кажа, то з прыдыханьнем, то пагрозьліва.... Калі ж не хапае словаў, ці ня можа знайсьці патрэбныя, то ён сам робіцца Тарзанам, індзейскім канём, падбітым самалётам... Паўзе, скача, ляціць па вуліцы з растапыранымі, раскінутымі рукамі, тужліва гудзе і падае на траву, гарыць...
Ні старэйшыя, ні аднагодкі, ні маладзейшыя за чалавека Сашку ня лічаць. Ставяцца да яго крыху пагардліва, паглядаюць з брыдкай усьмешачкай, пад’юджваюць і зьдзекуюцца. Сашка, як і яго бацька, ня паліць, у карты не гуляе, мацюкамі праз слова ня сыпле, на дзяўчат хоць і паглядае, але за імі ня бегае...
А што з яго ўзяць – матка дужа веруючая, неразгаворлівая, і зімой і летам ходзіць у чорнай хустцы, насунутай на вочы, і доўгай, ці не да зямлі, спадніцы.
Сашку прымуць у піянеры, і гальштук чырвоны завяжуць, ды бацька, па матчыным загадзе, той гальштук на калодзе пасячэ на дробныя кавалачкі. Сашку з піянераў, вядома ж, выганяць. Яго нават у футбол гуляць не бяруць, які з яго гулец? Хоць і высокі, і дужы, і ногі доўгія, а ні вадзіцца, ні біць, як сьлед ня здатны, калі ў яго мячык бянтэжыцца, і ня ведае, што з ім рабіць, куды бегчы, каму пас даваць. А ў футболе думаць трэба хутка.
Сашка руды, беласкуры, ногі не па ўзросьце вялікія – бацькавыя боты яму малыя. Пад носам прабіваюцца сьветлыя, рэдзенькія вусікі, і ён іх саромеецца.
Мне Сашка падабаецца. У яго талент. Паглядзіць якое кіно, а потым слова ў слова пераказаць можа. З падрабязнасьцямі рознымі, з інтанацыямі, нават музыку і тую прасьпявае, а дзе і насьвішча ціхенька.
Ён забываецца і на працу, і на бацькоўскія загады, на падручнікі і ўрокі... Большага фаната мне сустракаць не даводзілася. Некаторыя фільмы Сашка глядзеў разоў па дзесяць. Ён пераказаў мне “Чалавека-амфібію”, “Місьцера Піткіна ў тыле ворагу”, “Бадзягу”... Змог перадаць так, што калі я іх паглядзеў, яны не падаліся такімі захапляльнымі, як у выкананьні вясковага хлопца. Дзіўна, кніжак Сашка не чытае, вучыцца абы як, а гаворыць, як па пісаным. Ён жыве ад фільма да фільма, бы той наркаман ад дозы да дозы.
Нехта з вясковых дзядзькоў зьезьдзіў на ровары ў суседнюю вёску па хлеб. Вярнуўся, і на стайні паведаміў, што бачыў на слупе, каля крамы аб’яву — сёньня ў клуб прывязуць кіно і будуць круціць.
Сашка пачуў і расхваляваўся. Фільм, які меліся паказаць – ён ня бачыў, а таму вырашыў пайсьці. Ніхто з вяскоўцаў, ні хлопцы, ні дзяўчаты ў кіно ісьці не зьбіраюцца, бо праз дзень, гэты ж фільм прывязуць у нашую вёску, і тады можна будзе паглядзець. Сашка ж дзень і ноч чакаць не зьбіраецца.
Ён і мяне спакусіць выправіцца з ім. Дзед дае пятнаццаць капеек, баба прымушае выпіць у дарогу вялікую кружку малака з хлебам. І як толькі на выган, памахваючы хвастамі, урачыста, з патрабавальным мыканьнем, выходзяць пярэстыя каровы – мы выпраўляемся ў кіно.
Палявая дарога. Вечаровае, ад далягляду да далягляду, вялізнае неба. Цёплы пыл, на якім застаюцца сьляды. І мы – большы і меншы, і нашыя доўгія цені, краі якіх расплываюцца, размазваюцца і прападаюць. Гадзіньніка ні ў Сашкі, ні ў мяне няма. Баімся спазьніцца, а таму сьпяшаемся, дзе хуткім крокам, а дзе і подбегам.
Пра што гаварым па дарозе – ня памятаю.
Сонца толькі-толькі села, калі мы дайшлі да суседняй вёскі.
Клуб – вялікая хата з высокім ганкам, бяз печы, на адзін пакой з цёмным калідорчыкам. Кінапраектар стаіць на стале, побач завіхаецца маладзён-кінамеханік, ці па-вясковаму “кіншчык”.
Побач з экранам, на доўгіх лавах, месцаў няма і мы ўладкоўваемся каля сьцяны. Сядаем на звычайныя зэдлікі. Як толькі згасае сьвятло, хлопцы кідаюцца ціскаць і мацаць дзяўчат, а тыя пачынаюць адбівацца і вішчэць, быццам іх рэжуць.
Дзіравая прасьціна экрану, тытунёвы дым, штурханіна, дзявочы віск. Як толькі застракацеў праектар, валтузьня сунялася – пачынаецца кіно.
Сашка глядзіць на экран, як зачараваны. І я гляджу, але праз чвэрць гадзіны перастаю разумець хто і што з герояў робіць, каго шукаюць, а галоўнае навошта. Фільм той – індыйскі з песьнямі і танцамі. Праз паўгадзіны я канчаткова заблытваюся, а Сашка забываецца на маё існаваньне. Экран зацягнуў яго. Хлопец моршчыцца, уздыхае, сіпіць, шмыгае, карацей, жыве тым, што бачыць і чуе. Ён там, а я застаюся тут, пачынаю маркоціцца. Хуткія цені матылёў пралятаюць па экране, круцяцца вялізныя бабіны, патрэсквае стужка...
Стомлены доўгім летнім днём, дарогай – я бессаромна засынаю. Прытуліўся да сашкавага пляча ў вайсковым кіцелі, заплюшчыў вочы і праваліўся. Ведаю, што па дарозе дамоў, а ісьці амаль гадзіну, Сашка ўсё перакажа і атрымаецца яшчэ цікавей.
Калі кіно скончылася, калі запалілі сьвятло і загрукацелі лавы і зэдлікі, Сашка чмыхае і пачынае церці рукавом вочы. На шчоках пабліскваюць вільготныя палосы, а вочы чырвоныя, як у таго труса. Ён крывіцца і сьмешна моршчыць нос.
На двары прахалодна і цёмна-цёмна. Зябкае паветра лезе за каўнер, халодзіць успатнелую сьпіну. У небе, высока-далёка, сінеюць дробныя, ледзь бачныя зоркі. Мы спынімся каля калодзежу і ўсмак нап’емся сьцюдзёнай вады. Сашка мые твар, выцірае крысом кашулі, і мы пайшлі.
На краі вёскі крычалі, лаяліся, брахаў сабака, але хутка робіцца ціха, як заўсёды ноччу, толькі недалёка ў полі вуркоча трактар. Пасьля доўгага фільма, ад выпітага перад дарогай малака, халоднай вады мне захацелася ў кусты. Я адыходжу пад плот, пад яблыню, а Сашка ідзе далей.
— Дагоніш, — мяккім голасам кідае ён. – Я паціху…
Па вясковай вуліцы едзе трактар. Ён прагрукацеў побач са мной, я прыціснуўся да плоту. Трактар доўгі, з прычэпам, у прычэпе стаяць і хістаюцца хлопцы. Едзе той трактар без сьвятла. Я пасьпешліва зашпільваюся, бо падумаў, што гэты трактар падвязе нас да вёскі.
Трактар, насамрэч, спыняецца, з прычэпу саскокваюць п’яныя хлопцы. Сашка раптам кідаецца ўцякаць. Трактар працягвае вуркатаць. Сашку пераймаюць і пачынаюць біць. Яго месяць рукамі, а потым, калі ён падае, нагамі. Ён спрабуе падняцца, але дзе там. За кожнай спробай яго валяць і працягваюць біць. Ён качаецца па дарозе, а потым цішэе.
Я крычу так, быццам з мяне жыўцом зьдзіраюць скуру.
— Бляха! Гэта ж не салдат, гэта хлопец з суседняй вёскі!
— А чаго тады ўцякаў?
— Хай ня бегае!
У дварах брэшуць, заходзяцца сабакі. Мяне пачынае ванітаваць. Трактар, бразгае жалезам, паўзе ў бок клуба. Хлопцы стаяць на прычэпе, хістаюцца, як трава, крычаць і мацюкаюцца. Адзін бяжыць за трактарам, спатыкаецца, падае...
Сыпаў цёплы дождж. Шамацеў па гонтаваму даху паветкі. Сашка моцна кульгаў, перабітая нага зраслася кепска. Праз тыдзень яе давядзецца ламаць і складаць зноў. Ён насіў з двара ў паветку паколатыя дровы. На дождж не зьвяртаў увагі, быццам яго і не было. Я стаяў пад сьцяной, грыз яблыкі, іх у мяне поўныя кішэні. Сашка, з абярэмкам дроў на руках, спыняўся перада мной і хваліўся, расказваў, як яму пашчасьціла. За тыя паўтары месяцы, што ляжаў у бальніцы, паглядзеў аж дванаццаць новых фільмаў. А тры паглядзеў двойчы!
Ён не сказаў ні міліцыянерам, ні бацькам, хто яго так люта пабіў. А мяне ніхто не пытаў. Мне тады было толькі восем, а Сашку ішоў чатырнаццаты.
10.12.05.
Зялёны бідончык
Я ішоў па малако.
Капейкі, загорнутыя ў паперу, ляжалі на дне ярка зялёнага, на два літры, бідончыка з драўлянай жоўценькай ручкай. Мне крыху сорамна – не хлапечая справа хадзіць па малако. Таму і прастаяў колькі ў пад’ездзе, счакаў, пакуль на вуліцы, побач з домам, ня будзе сяброў. Яны, нарэшце, падхапіліся і пабеглі ў бок будоўлі. Правёў аднакласьнікаў-аднагодкаў зайздросьлівым позіркам. Ім добра, яны вольныя, мне ж давядзецца цягнуцца ў краму, стаяць у чарзе – губляць час на нейкае там малако.
Чым разьліванае малако смачнейшае за тое, што ў вялікіх літровых бутэльках – я не разумеў. Мама ж пераконвала, што малако з вялізных бляшаных бідонаў – лепшае і смачнейшае. Таму мяне выпраўлялі менавіта па яго. Давалі грошы, пажадана бяз рэшты, і я ішоў. Акрамя малака, трэба купіць і бохан хлеба, бо ня будзе з чым павячэраць. Прайшоў вуліцай, а на плошчы сустрэў суседа, які нёс поўны трохлітровы слоік малака. Мішка глянуў на мяне сьпярша са спачуваньнем, а потым пераможна. Ягоныя клопаты скончыліся, мае пачыналіся.
— Тамака, та-а-кая чарга... Прыйшоў бы раней, я і табе малака ўзяў бы.
Я, на яго радасныя развагі, не сказаў ні слова, а толькі рукой махнуў.
— А нашы дзе? – спытаў Мішка.
Паціснуў, у адказ, плячыма і засьпяшаўся. Манеткі, загорнутыя ў сьпісаны ліст з майго старога сшытка, глуха забомкалі на дне зялёнага бідончыка.
Пад крамай тоўпіліся злосныя людзі ў чаканьні машыны з хлебам. Жанчыны абураліся, многія былі з дзецьмі. Калі ж прывязуць хлеб – ніхто не казаў, але ўсе чакалі, не разыходзіліся. Мужчыны палілі ў цяньку пад ліпамі, побач са сваімі роварамі.
У “малочным” чарга была невялікая, я хутка ўсіх палічыў. Аказалася ўсяго толькі трыццаць два чалавекі. Акрамя мяне і сівавусага дзядзькі з кавенькай і маленькім алюміневым бідончыкам, ды маладзёна з футбольным мячыкам пад пахай, мужчынаў не было. Дзьве прадавачкі працавалі спрытна, адна прымала грошы і давала рэшту, а другая шэрай паўлітровай конаўкай з доўгай ручкай, налівала ў прапанаваны посуд малако.
Пазайздросьціў тым, хто падыходзіў да прылаўку, і там, без ніякай чаргі і штурханіны, купляў вялікія бутэлькі з яркімі зялёнымі накрыўкамі. Маё месца — за высокай жанчынай з заплаканай дзяўчынкай на руках. Малая, то плакала, то пачынала гучна ікаць. Ад няма чаго рабіць лічу чаргу наноў, як было трыццаць два чалавекі – так пакуль і засталося. Стаяць мне тут ды стаяць з паўгадзіны, калі ня болей. Бразгае посуд, вялікая лейка, конаўка, зьвіняць капейкі, льецца малако. Нарэшце, падыходзіць і мая чарга. Малая, якую маці паставіла на падлогу, каб самой зручней разьлічвацца, зноў пачынае плакаць. Я спрабую яе суцешыць. Мой зялёны бідончык на мокрым прылаўку.
— Колькі, два? – Пытае маладзейшая прадавачка і дадае. – Стася, у гэты два.
Грыміць конаўка, бразгае лейка, льецца малако.
— Сорак восем. – Глядзіць на мяне зьверху прадавачка.
Тася адсоўвае ад сябе поўны, як вока, бідончык, бярэ наступны.
Разгублена і спалохана абмацваю кішэні, выварочваю іх. І толькі тут, пад пытальнымі позіркамі прадавачак і жанчын з чаргі, незадаволеных нечаканай затрымкай, да мяне даходзіць, што грошы мае – там, пад малаком.
— Ну, хлопчык, давай хутчэй свае капейкі. – Гучыць за сьпіной.
— Яны тамака... – Кажу ціха і паказваю на бідончык. – На дне ляжаць.
Мае тлумачэньні, разгубленнасьць і праз яе сполах, выклікаюць недаверлівыя ўсьмешкі, ад якіх робіцца прыкра і хочацца праваліцца скрозь зямлю. Гляжу на бідончык так, быццам ён празрысты, і я тыя манеты бачу.
У чарзе чуецца сьмех, а я чырванею і чырванею, вушы, твар, шыя — гараць.
— Ну, дык даставай, чаго стаіш?.
— А ты вазьмі — адпі.
— Ага, адпі, не выліваць жа яго.
Я пачаў піць. Малако падалося страшэнна нясмачным, я закашляўся.
— Яшчэ, малы, трохі глыні!
— Хоць нап’ецца ўволю.
— ...
Калі выпілася з паўлітра, а можа і больш, таго разьліванага малака, я апусьціў у бідончык, ці не па локаць, руку. Пальцы, спачатку, намацалі разьмяклую паперу, а потым манеткі, якія рассыпаліся, і не даваліся, высьлізвалі, прыціскаліся да донца, не падчапіць… У чарзе сьмяяліся, малако выплёхвалася на прылавак, на кашулю. Прадавачка незадаволена хітала галавой. Папера разьмякла, чарніла расплылося, малако набыло сьветла-бэзавы колер. Выбраў, вылавіў, дастаў усе да апошняй капейкі, расклаў на прылаўку.
Маладзейшая прадавачка паправіла свой высокі белы каўпак, падала мне вільготны рушнік, каб я выцер рукі. Вакол сьмяяліся. Стася ж бліснула залатым зубам і крыкнула:
— Малака засталося літраў дванаццаць, чаргу не займайце! А каму вельмі трэба — купляйце ў бутэльках!
Праз маўклівую чаргу, якая сьціснулася, як мяхі гармоніка, да самых дзьвярэй я ішоў у цішыні...
Ад крамы, над якой жаўцеў надпіс “Хлеб”, ад’ехала машына-будка. Натоўп завіраваў, ламануўся на дзьверы. Тут лічыць колькасьць пакупнікоў было бессэнсоўна, бо я ня ведаў колькі людзей набілася ў маленькую крамку.
Стаяць паміж пракуранымі, насьцярожана-маўклівымі дзядзькамі з мяхамі ў руках ня зручна. Яны ўсё паглядалі на свае ровары пад сьцяной, але з чаргі не выходзілі.
Смачна пахла сьвежым хлебам, ад тых, хто выносіў яго на руках, або ў мяхах-заплечніках, ці сумках. Чарга рухалася ня хутка. Акрамя хлеба нічога не было. Мала хто браў менш чым на рубель. А гэта сем боханаў. У мяне ж было толькі пятнаццаць капеек, і мне трэба ўсяго адзін бохан.
Калі мы з дзядзькамі падсунуліся пад самыя дзьверы, то давалі ўжо толькі па два боханы ў адны рукі. Калі ж апынуліся ў прапахлай сьвежым хлебам, запоўненай парожнімі паддонамі задушлівай краме – сталі даваць па адным.
Я паставіў свой зялёны бідончык на прылавак і палез у кішэнь па капейкі. Манеткі яшчэ не пасьпелі ўпасьці ў прышрубаваны да прылаўка алюміневы сподак, як мяне штурхнулі ў сьпіну. Мой зялёны бідончык кульнуўся, спачатку выплехнуў малако на прылавак, а потым бразнуўся на цэментовую падлогу. Пакуль глядзеў на белую лужыну — апошні пакамечаны бохан забралі.
Я ня плакаў.
Ну, а больш, у той цёплы травеньскі дзень шэсьцьдзясят сёмага году, нічога цікавага і не адбылося.
13.12.05.
Партызаны
Гульні, якія заўсёды са мной
1.
Партызанскі атрад быў зусім невялікі – пяць чалавек. За камандзіра – Толік. Ён самы вопытны, сьмелы. Мы хаваемся ў лесе, зрэдку на балоце – мы няўлоўныя і нябачныя, як і належыць народным мсьціўцам. У нас ёсьць дзьве зямлянкі – хованкі. Адна на высьпе, пасярод непралазнай дрыгвы, толькі там камароў столькі, што жыць неяк, гадзіну не прасядзіш, уўсю кроў высмакчуць. Другая – сухая, лепшая, месьцілася непадалёк ад дарогі, па якой народ у краму і сельсавет ходзіць, у густых кустах...
Харчы скончыліся, а для сапраўдных партызанаў гэта бяда. Наш камандзір думаў нядога, пацёр патыліцу, цвыркнуў белай сьлінай праз плячо, і гатова – рашэньне сасьпела. Трэба папаўняць запасы. Мы вылезьлі з зямлянкі і пасталі каля камандзіра. Ён і растлумачыў дзёрзкі план. На ўсё пра ўсё – менш за гадзіну. Толік, яго малодшы брат Стасік, і самы меншы Віцька, а так сама я – рушым на вёску Засьценны. Васілёк, цяльпукаваты малы з заечай губой, застанецца каля зямлянкі, зьбіраць дровы, насіць з лашчыны ваду, прыглядаць за гаспадаркай.
Ад лесу прабіраемся да вёскі і пачынем дзейнічаць – ловім курэй, якія бегаюць у калгасным жыце за вясковымі агародамі, дзяўбуць зерне. Злавіць курыцу ў двары і дурань можа. На полі ж яны блізка не падпускаюць, уцякаюць, хаваюцца ў высокае жыта. Але ж мы партызаны і да ўсяго гатовыя. Стасік з Віцькам, як меншыя ростам, выганяюць іх з жыта на сьцежку, а там мы з Толікам на пагатоў, чакаем і лупім палкамі. Куры квохчуць, падскокваюць, б’юць крыламі і нават спрабуюць лётаць. Толік, нездарма ж ён за камандзіра, патрапіў па сьпіне вялікай белай курыцы, упаў на яе, прыціснуў да зямлі і спрытна скруціў галаву.
Сыходзім ціха, пад кудахтаньне напалоханых кур і брэх вясковых сабак. Курыца цяжкая. Толік нясе нашу здабычу, наш правіянт за лапы, скручаная галава валачэцца па зямлі, глядзіць на мяне нежывымі, каламутнымі вачыма. У лесе партызаны, як дома, разьняволеныя і бясьпечныя. У зямлянцы-хованцы ёсьць хлеб, цыбуля і соль. Ёсьць і чорны чыгунок, які мы на мінулым тыдні зьнялі з плоту ў суседняй вёсачцы і прыцягнулі ў лес. Ёсьць кружкі, зробленыя з кансаровак...
Віцька раскладае вогнішча, я і Стасік шчыпаем белую курыцу. А потым вырашаем не варыць яе ў чыгунку, а засмажыць – так яно і смачней і хутчэй. Камандзір пагаджаецца з прапановай. Ён уласнаручна насаджвае курыцу на бярозавы кій і пачынае смажыць. Сядзім вакол вогнішча і глядзім, аблізваемся, сьліну каўтаем. На курыцы ўспыхваюць зыркія іскаркі – гарыць тлушч. Яна зьмяняе колер на вачах. Робіцца залатой, чырвона-карычневай, а месцамі чорнай. Тлушч пстрыкае, кропелькі сьцякаюць у агонь. Толік круціць яе, ня можа дачакацца, тыцкае нажом. Напятая скура лопаецца і шкварчыць. Віцька набірае ў рот вады, заплюшчвае вочы і дзьме, палівае курыцу, каб лепей засмажылася, а потым разьдзімае агонь, які згасае. У Стасіка з Толікам вопыт, у партызанах яны другі год, а мяне толькі гэтым летам прынялі ў атрад. Гэтая курыца ня першая, якую яны гатуюць у лесе. Толік расказвае як мінулым летам цягалі свойскіх качак, а аднойчы прынесьлі гусака – быў ён такі вялікі, што і зьесьці ня здолелі.
— Алес! – кажа Толік. — Памажыце!
Мы ўрачыста і асьцярожна падымаем курыцу, каб перанесьці ад агню на пень-стол. Кій пераломліваецца, бо падгарэў, курыца падае на траву.
— Няхай прачахне трохі, а то пысы папалім, – сьмяецца Толік.
Без яго дазволу да курыцы ні хто не дакранаецца.
У жываце пачынаецца нясьцерпнае казытаньне, ад вязкай сьліны немагчыма гаварыць, язык не праварочваецца.
Камандзір дзеліць курыцу. Рэжа яе, а яна ня рэжацца – косткі замінаюць, ірве на кавалкі, разьдзірае на часткі. Яму, як камандзіру, — лытка, крыло і срачка, падобная на невялікае чорнае яйка. Соль з кансароўкі высыпаецца грудком на газету “Авангард”, каб усім было зручна мачаць, побач раскладаецца хлеб і цыбуля.
У сярэдзіне курыца, як сьлед, не прасмажылася, мяса з крывёй, але так нават смачней. Толік загадвае Стасіку прынесьці з зямлянкі яго старую школьную сумку.
У сумцы бутэлька, закаркаваная скручанай газетай. У бутэльцы самагонка, якую Толік са Стасікам прынесьлі з дому. П’ём па чарзе з кансароўкі ад згушчонага малака. Малыя – Віцька з Васілём, глядзяць з зайздрасьцю.
— Не паложана, не дарасьлі пакуль, – кажа Толік важка.
Самагонка моцная і сьмярдзючая. У горла ня лезе, шчыпле язык, але п’ю, не хачу выглядаць слабаком і несапраўдным партызанам. Заядаю цыбуляй. Пасьля, з той жа чорнай сумкі, Толік выцягвае пачак папярос “Север”, мінулым разам палілі “Памір”. Ад жарынкі, якую трымае ў пальцах, камандзір прыпальвае папяроску і падае мне. Зацягваюся і пускаю дым праз нос. Віцька з Васілём нам зайздросьцяць. Тытунь не гарэлка. Стасік дае зацягнуцца Васілю, а я Віцьку. Цяпер задаволеныя ўсе. Толік вылівае апошнюю гарэлку ў кансароўку. Кансароўка ідзе па руках.
Стасік выкалочвае кроплі на вогнішча, гарэлка гарыць сінім полымем.
Толік пачынае сьпяваць.
— Ой, бярозы ды сосны, партызанскія сёстры...
Мы падхопліваем.
— Ой, шумлівы ты лес малады...
Становімся вакол вогнішча і «заліваем» яго. Вільготны дым, сычэньне...
Наш маленькі партызанскі атрад шыбуе праз лес да калгаснага саду. Там, непадалёк ад будана, салодкія грушы-бэры. Кульгавага вартаўніка не баімся, не дагоніць. Можа толькі палкай у сьпіну кінуць.
Першы – камандзір, яму трынаццаць. Другі – я, мне адзінаццаць, зімой дванаццаць стукне. Трэці – Стасік, яму адзінаццаць увосень. Віцька падштурхоўвае Васіля – ім па дзевяць, яны зусім малыя.
2.
Мы сядзелі каля зямлянкі і, ад няма чаго рабіць, нудзіліся. Стасік з Віцькам гулялі ў ножыкі, а я з Васілём распальваў агонь. Пачуўся папяраджальны сьвіст, і з кустоў выйшаў Толік. Ён агледзеў нас прыдзірліва і застаўся задаволеным.
— Тут гэта, ёсьціка адна справа...
— Ну?
Толік памаўчаў, як і належыць камандзіру.
— Хто хоча мёду?
— Мёд смачны, я мёд люблю, – сказаў Васіль і аблізаў сваю заечую губу, быццам на ёй ужо ільсьніўся мёд.
— Усе хочаце, я так і думаў.
Ён сеў на траву, падкурчыў ногі. І пачаў расказваць пра свайго роднага дзядзьку Патапа, у якога на агародзе аж восем домікаў-вульляў. І мёду ў тых доміках, заваліся, задавіся, карацей, шмат. Днямі Патап будзе рамкі даставаць — мёд качаць. Але лезьці да роднага дзядзькі небясьпечна. Па-першае – няма куды ўцякаць, бо вакол поле. А па-другое – сучка злосная ў двары ненавязанай бегае.
— Дзе мёд тамака ж і пчолы. – Нясьмела заўважыў Стасік. – Мяне яны пакусалі вясной.
— Маўчы, дурань, і слухай мяне.
— Слухаю.
— Пойдзем ноччу, і не ў сваю вёску, а ў суседнюю, за рэчку. Там і лес блізка. З лесу выйдзем, справу зробім і ў лес вернемся. А раку перайсьці, як два пальцы абассаць, там курыцы па калена.
Толік умеў пераконваць. Мы свайму камандзіру паверылі.
Вечар. Нас чацьвёра партызанаў. Васіля не пусьціў бацька, і мёду яму не каштаваць. Тупаем моўчкі паўз чорны лес. Ад камароў адмахваемся, папяроску па чарзе цягаем. Пераходзім плыткую рэчку. Вёска на пагорку, у вокнах яшчэ дзе-нідзе гарыць сьвятло, на дальнім краі музыка грае. Пасядзелі, перадыхнулі і бліжэй падбіраемся. Цёмна і трава мокрая. Толік выпраўляецца на разьведку. У яго ёсьць нямецкі штых-нож. Мы застаёмся ў кустах. Цёмна, як у зямлянцы-хованцы. На небе ні месяца, ні зорак.
— Ты хочаш мёду? – шэптам пытае мяне Стасік.
— Ня вельмі.
— А я хачу, – кажа малы Віцька, і голас яго дрыжыць.
Толік зьявіўся нечакана, як той ненавязаны сабака. Паляпаў мяне і Стасіка па плячах, а Віцьку загадаў сядзець у кустах і чакаць. Плот. Бульбоўнік. Колкія кусты агрэсту і мяккія парэчкаў. Вульлі стаяць пад яблынямі. Пчолы, па перакананьні камандзіра, ноччу сьпяць, бо ня могуць бачыць у цемры. Ды і кветкі ноччу закрываюцца, сьціскаюць пялёсткі... Толік сваім вялікім штых-нажом паддзявае дашок на першым вульлі, мы са Стасікам яго падымаем і адыходзім на колькі крокаў, каб не замінаць.
— Ёсьць, – шэпча Толік. – Поўны.
Чуецца шоргат. Як цагліну аб цагліну нехта нябачны ўзяўся церці. Пчолаў не было пакуль Толік ня выцягнуў першую рамку. На ёй варушыліся пчолы жывым покрывам. Толік, сьпярша, страсянуў галавой, махнуў рукой. З гэтага ўсё пачалося. Пчолы елі камандзіра поедам. Ён кінуў рамку. Мы кінулі дашок. Адбіваўся камандзір ад пчолаў адчайна, нажом размахваў, але дзе там...
Мы беглі, як шалёныя, а пчолы ляцелі за намі, джалілі. Мы пашкадавалі, што рэчка плыткая, што няма як схавацца пад ваду.
Мяне ўджаліла сем штук. Стасіка дзевяць. Віцька застаўся непакусаным.
Толік заначаваў у зямлянцы. Ён баяўся ісьці да хаты.
Раніцай мы са Стасікам прыйшлі да хованкі, прынесьлі камандзіру правіянт: сала, яек, хлеба, цыбулі, агуркоў. Толік выйшаў з хованкі, Стасік войкнуў і прысеў.
— А ё..., — сказаў ён і заплакаў, калі агледзеў роднага брата.
Потым Толік распрануўся, а мы ўзяліся лічыць чырвоныя пухліны на ім. Увесь час зьбіваліся, на твар стараліся не глядзець.
Вывернуты, паўраскрыты рот сьціснуўся, з вачніцы выкацілася сьлязіна.
— Адгадай загадку, і рашы вапрос... – прашаптаў камандзір, і паспрабаваў пасьміхнуцца.
— Дваццаць сем, дваццаць восем... – Гучна лічыў Стасік раны на братавым целе.
— Сколькі ў моры кропляў, і на небе зьвёзд – столькі ж у цыганкі... Цішэй вы, фашысты-злыдні, баліць жа ўсё, агнём гарыць.
Праз тры дні Толік зрабіўся крыху падобным да сябе ранейшага. Рот закрыўся, а вочы расплюшчыліся. Ён не адмовіўся, у адрозьненьні ад нас, пакаштаваць таго мёду. Ён і план прыдумаў. Заткнуць анучай дзірку ў вульлі, каб пчолы не выпаўзалі. Зьнесьці той пчаліны дамок у лес. А там — дымам і разагнаць пчол. Рамкі падаставаць. Мёд зьесьці, а вульле пакінуць на балоце, каля зямлянкі, каб пчолы вяліся, ды насілі туды мёд.
Партызанскі атрад дзейнічаў з кожным годам усё больш дзёрзка. Кралі ровары, мапеды, матацыклы... У тысяча дзевяцьсот семдзесят трэцім я зьехаў паступаць у мастацкую вучэльню, а мае вясковыя сябры Толік са Стасікам вырашылі пакатацца на легкавіку-інвалідцы, свайго роднага дзядзькі. Селі, паехалі да дзевак у суседнюю вёску, дзе і ўрэзаліся ў трансфарматарную будку. Вёска потым тыдзень пакутвала без сьвятла. Параненых партызанаў тым разам і ўзялі. Толік, як старэйшы, атрымаў тры гады, а Стасік, умоўна, два.
Віцька з Васілём партызаніць кінулі, заняліся дзеўкамі, але тое – іншая гісторыя.
19.12.05.
