Архіў нумароў:

Літаратура - гэта пераўтварэньне.

_____________________ Гутарка Паліны Качатковай з пісьменьнікам Уладзімірам Сьцяпанам Скарочаны вaрыянт гэтага тэксту быў зьмешчаны ў 2006-2007 г. на сайце www. Euramost.org	Ці магчыма ў сёньняшняй сітуацыі стварыць беларускі бестсэлер?.. Пра гэта, а таксама пра беларускую літаратуру, якая па словах Максіма Багдановіча трымаецца не на “грашовых інтарэсах” і “ніколі ня пойдзе чысьціць боты капіталу” гутарка з Уладзімірам Сьцяпанам – беларускім пісьменьнікам, сцэнарыстам, аўтарам вострасюжэтных раманаў, якія былі напісаныя на рускай мове і разыходзіліся на постсавецкай прасторы шматтысячнымі накладамі... – Чым Вы займаліся да таго, як пачалі ствараць камерцыйныя раманы? – Амаль 20 гадоў працаваў на тэлебачаньні, пачаў з малодшага рэдактара, скончыў галоўным рэдактарам творчага аб’яднаньня “Тэлефільм” на Беларускім тэлебачаньні. Там я займаўся вытворчасьцю дакументальных і мастацкіх стужак. “Тэлефільм” скончыў сваю дзейнасьць пасьля таго, як тэлебачаньне ўзначаліў Ягор Рыбакоў, які зараз знаходзіцца “в местах не столь отдаленных”. Вось такі лёс, але, калі б мне сёньня прапанавалі зноў пайсьці працаваць на тэлебачаньне, нават пры той умове, што ўлічаць і выканаюць усе мае пажаданьні, наўрад ці б я пайшоў. На сёньняшні момант, у дадзенай сітуацыі, мне не цікава займацца тэлебачаньнем. – А чым цікава займацца? – Пісаць прозу, вершы... Тым, што прыносіць сапраўднае задавальненьне. Пісаць кінасцэнарыі. Мне падабаецца жыцьцё вольнага мастака, калі ёсьць выбар, калі я магу выбіраць: гэта буду рабіць, а за другое і не вазьмуся. Так я адмовіўся ад пісаніны камерцыйных раманаў, якіх за сваё жыцьцё напісаў у суаўтарстве з Максімам Клімковічам больш за 70. Гэта была б вельмі доўгая паліца, калі б усе тыя кнігі паставіць разам. І я ня ведаю, ці ёсьць яшчэ нейкія іншыя беларускія пісьменьнікі, якія напісалі столькі раманаў, як мы з Максімам. Гэтыя кніжкі выдаваліся і перавыдаваліся гіганцкімі накладамі. Некаторыя раманы выходзілі накладамі па 500 тысячаў асобнікаў. – Вы пісалі пад псеўданімам? Якія гэта раманы, можна сказаць? – Вядома, можна, а што тут сакрэтнага... Мы зрабілі праект, які зараз называецца Андрэй Варонін. Гэты праект і сёньня пасьпяхова працяваецца, жыве. Пішуць іншыя аўтары. Ён – адзін з самых доўгатэрміновых праектаў на расейскім кніжным рынку. Па гэтых раманах зьнялі серыялы, якія прайшлі і будуць ісьці на розных каналах. – Што гэта за серыялы? – Серыялы «Слепой», «Инструктор». – Вельмі часта даводзіцца чуць, што беларуская літаратура неканкурэнтназдольная, і ніколі ня зможа зрабіцца масавай. Яшчэ адзін стэрэатып: усё гэта ад таго, што беларускія пісьменьнікі пішуць нудотна і ня могуць стварыць захапляльныя і лёгкія для чытаньня тэксты. І ў той жа час – мноства самых камерцыйных і папулярных на постсавецкай прасторы раманаў, напісалі беларускія пісьменьнікі. Гэта парадокс? – Тут няма ніякага парадоксу. Парадокс у іншым. У беларускай літаратуры ня можа рабіцца тое, што робіцца ў рускай літаратуры па адной простай прычыне – у нас беларускай мовай для чытаньня карыстаецца вельмі невялікая колькасьць людзей. Калі кажуць, што чытачоў беларускай літаратуры шмат, гэта – хлусьня. Калі было б шмат чытачоў, то былі б і раманы. Любы нармальны бізнэсовец, калі ён нешта задумвае, пралічвае сітуацыю, прыкідвае, які можа быць наклад той, ці гэтай кніжкі. Камерцыйны раман у нас нерэальны, бо ў нас няма чытача. У Расіі чытае па-расейску таксіст, хатняя гаспадыня, прыбіральшчыца, вайсковец, бізнэсовец... Карацей, па-расейску чытаюць усе. Я не прыніжаю жанру камерцыйнага раману, іх сапраўды чытаюць усе. Можа быць за выключэньнем саміх пісьменьнікаў. Народ чытае. У нас па-беларуску чытае эліта. Таму масавы раман па-беларуску – гэта зьява на сёньняшні момант нерэальная. Ён можа мець у самым лепшым выпадку наклад 10 тысячаў асобнікаў, што для выдаўца ня вельмі цікавая персьпектыва, бо ён на гэтым заробіць вельмі малыя грошы. Зараз тыя, хто выдае беларускія раманы, гэта з большага альтруісты. З кніжак па-беларуску выгодна друкаваць адно падручнікі, якія будуць набываць школьнікі ад першага да апошняга класа. – Але кажуць іншае, што ў Беларусі проста няма пісьменьнікаў, здольных напісаць цікавы раман. – Ну, як гэта няма. Напісаць, калі ласка! Калі на сёньняшні момант была б рэальная замова, я сеў бы і напісаў такі раман. З Максімам Клімковічам ці сам. І яшчэ знайшлося б 10-15 аўтараў, якія б напісалі па кніжцы. – А хто б мог замовіць такі раман у сёньняшніх умовах? – А ніхто ня можа зрабіць такую замову. Замову фармуе рынак, а ў нас няма рынку беларускай масавай літаратуры, бо ў нас няма спажыўца – таго, хто будзе чытаць па-беларуску. Напрыклад, ёсьць пэўная колькасьць людзей, якія гавораць і чытаюць па-беларуску, частка іх не пашкадуе грошы на “бульварнае чытво” па-беларуску. Але іх вельмі і вельмі мала... – А дзе выйсьце? – У разьвіцьці мовы... Тэлебачаньне ў нас амаль што небеларускае, радыё амаль што небеларускае. Як пры такой палітыцы ў галіне мовы могуць зьяўляцца новыя носьбіты мовы? – Калі не пісаць раманы, дык і мова ня будзе разьвівацца. – Не, тут адно з другім не зьвязана. – А з чым зьвязана? – Зьвязана з колькасьцю носьбітаў мовы. Выйдзі ў Менску на вуліцу, што іх шмат гэтых носьбітаў? Вельмі мала. І яшчэ ёсьць адзін момант. Калі па-руску чытаюць усе, то па-беларуску тыя, хто мае вышэйшую адукацыю, хто сьвядома зрабіў свой выбар. Раман для такой публікі павінен быць ня толькі захапляльным, але і інтэлектуальным... – Чаму і калі Вы пачалі пісаць па-беларуску? Які гэта быў час? – Спробы пісаць пачаліся ў мастацкай вучэльні імя Глебава, а потым у тэатральна-мастацкім інстытуце. Гэта былі 1973-1983 гады. І там, і там існавала беларускамоўнае асяроддзе. Былі настаўнікі, якія выкладалі па-беларуску. Самае галоўнае пытаньне: не чаму я пачаў пісаць па-беларуску (інакш і быць не магло), а наогул: чаму я пачаў пісаць. Сёньня прычыну разумею... У нейкі момант мне падалося, что ня ўсё, што я хачу сказаць, ня ўсё тое, што я ведаю, атрымліваецца выказаць тымі сродкамі, якія ёсьць пад рукой. Здавалася, сродкаў дастаткова: жывапіс, графіка, скульптура… А пачалі мы, канешне, ня так, як пачынаюць сёньняшнія маладыя літаратары. Яны пішуць быццам бы адразу па- сур’ёзнаму і па-сапраўднаму – аповесьць, раман, паэма. А мы, на той час, мелі досьвед выяўленчага мастацтва – ад першага штрыха да стварэньня карціны. Мы ведалі, што для таго, каб навучыцца маляваць, трэба пачынаць ад простага і паступова рухацца да складанага, не пераскокваць ніякія этапы. Тусоўка ў нас была адпаведная – я, тады яшчэ не Уладзімір Сьцяпан, а Уладзімір Сьцепаненка; Уладзімір Адамчык, тады яшчэ не Адам Глобус, Максім Клімковіч, які сабе псеўданім так і не завёў, Міраслаў Адамчык, Пётра Васілеўскі, Алесь Лось, Ігар Цішын, Валодзя Сіўчыкаў... – Хто паўплываў на вас? – Моцна паўплываў выкладчык архітэктурнай кампазіцыі Алег Уладзіміравіч Хадыка. Мы наведвалі яго семінары па архітэктурнай кампазіцыі. У Хадыкі ёсьць тэорыя, з якой я цалкам згодны. Сэнс яе такі, што на кожны час, кожную эпоху ці нават дзесяцігоддзе, прыпадае і робіцца вядучым свой від мастацтва. Напрыклад, на нейкі момант кінематограф робіцца першасным, а ўсё астатняе ідзе за ім, ці паэзія… Можна прыгадаць, як у шасьцідзясятыя гады паэты зьбіралі стадыёны. Цяпер такое проста ўявіць немагчыма. На сёньняшні момант асноўны від мастацтва, відаць, тэлебачаньне – менавіта яно зьбірае асноўную аўдыторыю і адлюстроўвае культурныя працэсы, якія адбываюцца ў грамадстве. – У вас было апавяданьне, у якім Вы, тады яшчэ зусім малады чалавек, спрабавалі зазірнуць у будучыню і ва ўласную старасьць… – Было і ёсьць... Гэтае апавяданьне нідзе не друкавалася, захоўваецца ў рукапісе. Называецца яно “Шух-туп”. Так перадаецца гук, калі ідзе стары чалавек – “шух-туп, шух-туп”. Апавяданьне да гэтага і зводзіцца: ідуць па прасьпекце два старыя. Два дзяды. Сустракаюцца каля пляцу Перамогі, сядаюць на лаву. Яны вельмі старыя, амаль што ў маразьме. Гэта пісьменьнікі – Адам Глобус і Уладзімір Сьцяпан. І яны пачынаюць бубнець і абмяркоўваць розныя праблемы. Кшталту, а ці будуць пераносіць прах Толіка Сыса ў Менск. Па версіі таго апавяданьня прах знаходзіўся ў Ялце, дзе і прах Багдановіча. Размова пераскоквае на Сяргея Дубаўца, які спрабуе кіраваць Дзяржкамвыдам, на бронзавы помнік Валодзю Арлову... Тады мы яшчэ думалі, што Дзяржкамвыд будзе існаваць ва ўсе часы. Апавяданьне было напісанае ў савецкія часы… І заканчваецца яно тым, што два гэтыя сонейкі, два класікі беларускай літаратуры, засынаюць на лаўцы. Праходзяць побач людзі, але ніхто дзядоў не чапае, бо ўсе ведаюць, што гэта пісьменьнікі і чапаць іх нельга, няхай сабе яны і ў маразьме… – Так Вы з дапамогай літаратуры асэнсоўвалі рэчаіснасьць… – Літаратура, зрэшты, як любое з мастацтваў, спрабуе асэнсаваць сьвет. Спрабуе хаос прывесьці да ладу, да нейкай, няхай сабе мінімальнай гармоніі. Па іншаму ня можа існаваць мастацтва. Калі “мастацтва” – ёсьць бязладдзе і хаос, тады незразумела, што ты гаворыш. Для таго, каб уцямна нешта сказаць, трэба пабудаваць фразу. Мне здаецца, што сёньняшняя моладзь няўцямна, блытана думае, таму няўцямна і блытана выказваецца. – Яны не прайшлі школы “ад простага да складанага”? – Так, ад “адзінаццаці словаў” да раману… – “Адзінаццаць словаў” – гэта што? – Гэта нашае тагачаснае вынаходніцтва – нешта накшталт японскага хайку… Мы пісалі караценькія вершыкі з адзінаццаці словаў. Пісалі сьціслыя тэксты. Зараз, у сувязі з разьвіцьцём інтэрнэту, з блогамі, якія запаўняюць інтэрнэт-прастору, больш сталыя пісьменьнікі зноў пачынаюць імкнуцца да яснасьці, да кароткага сказу, да сьціслага, не разгорнутага апавяданьня – да спружыны... Да зерня, з якога можа нешта вырасьці. Ці ня восемдзесят адсоткаў інтэрнэтаўскіх дзёньнікаў – ЖЖ, выглядаюць прыкладна так: “Я падняўся позна, мне сумна, схадзіць папіць піва, ці не схадзіць? А пайшлі вы ўсе…” І што чалавек напісаў? Ён упэўнены, што нешта стварыў. Што яго тэкст каштоўны... Але гэта абсалютна не літаратура, а фіксацыя і канстатацыя стану чалавека. Гэты тэкст мёртвы. А літаратура – гэта пераўтварэньне. Словы павінныя пераўтварацца, набываць іншы сэнс. У літаратуры абавязкова павінна адбывацца пераўтварэньне. Тэкст павінен прыводзіць да парадаксальнай высновы. Пасьля прачытаньня тэксту павінна абавязкова нараджацца новая думка, узьнікаць новая рэчаіснасьць. Сёньня я думаю так... — Зараз у Беларусі ёсьць вельмі шмат таленавітых пісьменьнікаў. Іх сапраўды шмат. Але для таго, каб пісьменьнік пісаў, ягоныя творы павінны даходзіць да чытача… — Магчыма, адзіны паратунак для беларускамоўнага пісьменьніка на сёньняшні момант – інтэрнэт. А можа і не... Сёньня чалавека практычна ніхто ня можа ўтрымаць ад таго, каб ён вывесіў у інтэрнэце са свайго персанальнага кампутару ўсё, што пажадае – любыя думкі, у любой форме выказаныя. Абыходзячы ўсіх... Захацеў і вывесіў. Гэта, канешне, вялікі, вялікі плюс, якога раней проста не было. Але ёсьць літаратары ўпэненыя, што са зьяўленьнем інтэрнэту і магчымасьцю надрукаваць усё, што заўгодна, зьнікае сьвятасьць прафесіі пісьменьніка. Цяпер кожны, хто ўмее складаць словы ў сказы, а літары ў словы можа лічыць сябе пісьменьнікам, бо ягоныя творы разьмешчаныя ў інтэрнэце. У выніку зьяўляецца мора графаманаў, якія раней ня мелі магчымасьці друкавацца, іх проста не пускалі ў выданьні. Інтэрнэт – палка з двума канцамі, адзін з якіх заўсёды б’е па галаве. Па-першае, інтэрнэт – гэта адсутнасьць рэдактуры і цэнзуры. У інтэрнэце пісьменьнік павінен сам сябе рэдагаваць... Рабіць гэта даволі цяжка. Напрыклад, у часопісе ці выдавецтве, твор рэдагуецца. Там ёсьць “сьпецыяльна навучаныя людзі”. Рэдактар чытае твор і гаворыць: “Вось гэты кавалак я прыбраў бы, а гэты скараціў. У інтэрнэце гэтага няма. І чалавек піша ўсё, што яго душа пажадае. Хоча – на кепскай мове, хоча – на нармальнай мове, як хоча. Інтэрнэт усё стрывае, і ўсё “вывешанае” будзе там “вісець” – існаваць. З аднаго боку, гэта дапамагае захавацца беларускай літаратуры, з другога боку, гэта вельмі моцна разбэшчвае пісьменьніка. Калі пісьменьнік ня будзе друкавацца нідзе, апрача інтэрнэту, ён страціць форму. Бо ў інтэрнэце вельмі цяжка змагацца за якасьць – як напісаў, так і пойдзе. — Як Вам удаецца ў інтэрнэце (ЖЖ) кантактаваць з людзьмі нашмат маладзейшымі за цябе. Ці ёсьць паразуменьне? Ці гэта – як сустрэча з інша­планецянамі? — Большую частку з тых, з кім даводзіцца кантактаваць у інтэрнэце, я ня ведаю. Існуюць нікі, не зусім праўдзівыя і дакладныя біяграфіі, прыхаваныя дадзеныя, чужыя выявы. За ўсім гэтым “лушпіньнем” і хаваецца жывы чалавек. Я не пытаю пра ўзрост у сваіх апанентаў-карэспандэнтаў. Мне бяз розьніцы – дваццаць яму гадоў, семдзясят, ці ён мой аднагодка.. Мяне цікавяць думкі, рэакцыі, факты, доказы. Маладосьць, з яе максімалізмам і гіпертрафаванай крыўдлівасьцю, стан ня вечны. Маладосьць праходзіць, як і многае іншае. Бывае цікава, а бывае, што маладыя нясуць несусьветную лухту. Але, заўважаю, калі паводзіць сябе спакойна і стрымана, то паразуменьне надыходзіць. Зрэшты, як і ў паўсядзённым жыцьці... Засмучае, што пакуль сярод моладзі ня бачу асобаў роўных Багдановічу, Сысу, Глобусу... Ня бачу тых, хто стварае тэндэнцыю, тых – хто прабівае дарогу, для наступнікаў... Але ж яны прыйдуць, зьявяцца... абавязкова і хутка. Гутарыла Паліна Качаткова.