«Анталёгiя сучаснага беларускага мысьленьня». Санкт-Петербург, «Невский Простор», 2003.
Тое, што выкладалася ў вышэйшых навучальных установах былога Савецкага Саюзу i прапаноўвалася ў якасьцi дзяржаўнай iдэалогii пад агульнай назвай «марксiзм-ленiнiзм», гэтаксама мала нагадвала рэвалюцыйны iмпэт заснавальнiкаў гэтай тэорыi, як сярэднявечны платанiзм i арыстатэлiзм навуку Платона i Арыстоцеля. Карл Маркс, якi ў «Нямецкай iдэалогii» ламаў дзiды супраць анархiста Макса Штырнера з нагоды панятку «iдэалагiчных рэпрэсiяў», не здагадваўся, што ягонае вучэньне, выкладзенае савецкiмi кабалiстамi, стане iнструментам дзяржаўнага прыгнёту i «iдэалагiчных рэпрэсiяў»
Але для Маркса iдэалагiчныя рэпрэсiі ў грамадстве, дзе ёсьць сацыяльная няроўнасьць, прадукуюцца класам, якi мае ў дыспазіцыi сродкi матэрыяльнай вытворчасьцi, а разам з тым i сродкi духоўнай вытворчасьцi, а таму думкi тых, у каго няма сродкаў дзеля духоўнай вытворчасьцi, падпарадкоўваюцца пануючаму класу. Зьмена ўласьнiкаў сродкаў вытворчасьцi непазьбежна правакуе i пэўную iнтэлектуальную свабоду. так адбылося пасьля распаду былога СССР, калi перад беларускiмi iнтэлектуаламi напачатку 90-х паўстала няпростая задача стварэньня амаль з нуля айчыннай фiласофii i iнтэлектуальнай культуры.
Зборнiк «Анталёгiя беларускага мысьленьня», якi нядаўна выйшаў у выдавецтве «Невский простор» паказвае вынiк дзесяцiгадовых высiлкаў беларускiх iнтэлектуалаў. Пад адной вокладкай сабраныя тэксты, розныя па тэме, зьместу i стылi, падзеленыя на тры раздзелы: «Эйдас», «Лёгас» i «Топас».
Марксiзм у сваёй першаснай версіi, не зьнявечанай iдэолагамi этатызму не супярэчыў узьнiкньню нацыянальных фiласофiяў i iдэалогiяў, наадварот, эмансіпацыя прыгнечаных класаў, сацыяльных групаў горача падтрымлiвалася.
Гегелеўская схема гаспадара i работнiка, у якой першаму адведзеная доля узалежненага ад сваёй ролi суб’екту, а другi паступова рыхтуе сябе да вызваленьня, апiсвае агульную схему пераменаў i парадыгматычных зрухаў у гiсторыi апошнiх стагоддзяў.
Справядлiвае сьцьверджаньне рэдактара «Анталёгii», што беларускае мысьленьне узьнiкла з факту, што «марксiзм цiха сканаў у галовах некаторых беларускiх мысьляроў». Але справядлiвае i тое, што мысьленьне апынулася ўцягнутым у шматзначную гегелеўскую казку-метафару разам з марксiстамi, экзiстэнцыялiстамi, фемiнiсткамi i iнтэлектуальнымi архiтэктарамi вызвольнага руху неграў.
У «вольным сьвеце» марксiзм напрыканцы мiнулага стагоддзя таксама застаўся як сінонiм акадэмiчнага фiласофскага радыкалiзму, такiм чынам, дзеля канстатацыi скону вечна жывой дактрыны можа i не было патрэбы ў некалькiх лiшнiх галовах, няхай i беларускiх. Калі ж у Еўропе і Амерыцы канчаткова выйшаў з моды марксізм з ягонымі фрэйдысцка-экзістэнцыялісцкімі мадыфікацыямі, універсітэцкія галовы як найхутчэй засвоілі новую мантру “пол-гендэр-клас”, якая на нашай інтэлектуальнай прасторы лакалізавалася ў семінарах цэнтру гендэрных дасьледваньняў ЕГУ. У “Анталёгіі” амаль не прадстаўленыя гэтыя экзатычныя плады ментальных баталіяў еўрапейскіх інтэлектуалаў, за выключэньнем аднаго тэксту Алены Гапавай (“Пол, Клас, нацыя і постсавецкая рэструктурызацыя”) і некалькіх тэкстаў культуралагічнай накіраванасьці (“Культура сьмецьця і сьмецьце культуры” М.Жбанкова “Этыка памежжа: транскультурнасьць як беларускі досьвед”). Патрабаваньне праваслаўнага фундаменталіста Алега Бембеля монанацыянальнасьці і нават монаканфесійнасьці у сутыкненьні з тэкстамі, якія спасылаюцца на заходнія мульцікультуралісцкія, трэш-культурныя мадэлі стварае ілюзію нутранага дыялогу ў зборніку артыкулаў, дынамікі і разьвіцьця беларускай думкі.
Беларускiм iнтэлектуалам давялося прапускаць праз сябе усю гiсторыю фiласофii ад мiфа да логасу, вiдавочна так трэба разумець гэты аб’яўлены пераход ад марксiзму да вольнага мысьленьня.
У гісторыі заходняй фiласофii інтэлектуал пасьпеў ужо выступiць у трох ролях, якія прыблiзна адпавядаюць тром разьдзелам «Анталёгii»: «Эйдас», «Лёгас» i «Топас». Напачатку iнтэлектуал выступаў як захавальнiк традыцыяў і рэлігіі. Другі тып iнтэлектуала выкрышталiзаваўся ў эпоху Асьветы, яго ідэальным увасабленьнем быў бы навуковец. Рамантычны бунтар супраць асьвечанага Розуму, маргінал, пракляты паэт, мастак — увасобiў трэцi тып iнтэлектуала. Маркс не выключаў апазіцыйнай iдэалогii, для Штырнера просты чалавек праксiса, буржуа i пралетарый супрацiўляецца, ваюе за свае асабiстыя iнтарэсы, але ў наступстве непазьбежным застаецца падаўленьне асабiстай волi, страх, самапрынiжэньне, пакора перад iнтэрыярызаванымi iдэямi i каштоўнасьцямi, бо яны носяць «папа (ідэалогію – Д. С.) ў сабе самiх, таму i ня ў стане пазбавiцца ад яго».
У пэўным сэнсе беларусам пашчасьцiла атрымаць такi лёс, што рэпрэсiўная iдэалогiя напрацягу апошнiх некалькiх стагоддзяў (а то i ўсёй гiсторыi!) сыходзiла з боку больш магутных суседзяў, што надало «беларускаму праекту» пэўную сьпецыфiку.
«Пазбаўленьне народу ад пасіянарнага элементу непазьбежна мусiла прывесьцi да страты ўласнага культурнага коду ды поўнай асімiляцыi гэтага народу еўразiйскаю культурай. Але пасіянар знайшоў адзiнамагчымую, у гэтых умовах, форму ўласнага самазахаваньня – ён стаў партызанам, тым адмысловым тыпам беларускага культурнага героя, якi й стаўся захавальнiкам i носьбiтам культурнага коду народу» (А.Клiнаў «Партызан i антыпартызан»). Але вiдавочна, што «культурны код», якiм карыстаецца аўтар артыкулу i большасьць аўтараў зборнiку хутчэй агульнапостмадэрнiсцкая макароншчына: за беларускага постмадэрнiста гаворыць якая заўгодна — хайдэгераўская, структуралiсцкая, постструктуралiсцкая, але не беларуская мова. Беларуская — маўчыць. Знакамiтае «як бы» становiцца паролем постмадэрнiсцкага камунiкаваньня. Усё — «як бы»: сур’ёзны тон, навiзна праблемаў, боль i сьмех. Постмадэрнiсцкiя рухi зьвялiся да формулы гульнi дзеля гульнi.
Энтузіясты новых парадыгмаў палічылі за лепшае скапіяваць, скалькаваць жаргон універсітэцкіх макдональдсаў, каб хутчэй запоўніць інтэлектуальную прастору сімваламі “ньюспіку”. Часта падобныя эксьперыменты выяўляюць недахопы гуманітарнай адукацыі як у краіне, так і ў сьвеце, малазразумелы нават для аўтара жаргон зьяўляецца пэўнай кампенсацыяй за адукацыйны стрэс, атрыманы ў гады вучобы. Часам, мова інтэлектуальных элітаў нагадвае адміністратыўны бюракратычны слэнг старых і новых чыноўнікаў. «Фанабэрыстыя і падозраныя прадстаўнікі новай эліты, прафесіяналы, глядзяць на народ са зьмешаным пачуцьцём пагарды і насьцярожанасьці».
Распаўсюджаная думка, што постмадэрнiзм ёсьць «эпохай канца стылю», «канца лiтаратуры, якая пакiдае толькi дзьве магчымасьцi iснаваньня ў ёй — «цытата» i «каментар». Нявыключана, што стылiстыка постмадэрнiзму ўзмацняе крызiс гуманiтарнай культуры: неабавязковая думка i неабавязковае шматслоўнае пiсьмо спараджаюць неабавязковасьць чытаньня i разуменьня. Як гэта часта бывае, працытаваныя чужыя словы больш красамоўна сьведчаць пра агульны стан у сусьветнай інтэлектуальнай прасторы: «пустата, у якой нічога не вырашаецца, дзе ёсьць толькі рызомы, парадоксы, што руйнуюць здаровы сэнс пры вывучэньні дакладных межаў асобы. Праўда нашага становішча ў тым, што ніводзін праект ня мае абсалютнага характару. Існуюць толькі фрагменты, хаос, адсутнасьць гармоніі, бязглуздасьць, сімуляцыя, трыумф відочнасьцяў і легкадумства». (Аляксандр Грыцанаў «Складка, як падставовая канструкцыя сучаснага фiласофаваньня», цытата з тэксту К. Відаль), альбо «iнтэлектуальных тыпаў тут два – артыст ды тусоўшчык. Адзiн заглыблены ў чыстае разважаньне, а другi проста лётае, перахоплiваючы тут грант, там кактэйль, там знаёмства з амерыканскiм прафесарам ды iншае… Iнтэлiгенцыя нiчога не гаворыць. Ды яе нiхто не пытае…» (эпiграф Вiктара Мiзiяна , «Лёгас» да тэксту Зьмiцера Караля i Арсэна Мэлiкяна «Палiтыка разрываў. Слабое мысьленьне ў эпоху крызы»)
Аднак, ёсьць думка, што постмадэрнiсцкi пафас наконт крызісу рацыяналiзму насамрэч крыху перабольшаны. Iншая справа, што рацыянальнасьць бывае настолькi глыбокай, што можа прыняць выгляд сімулякра, квазiрацыянальнасьцi. Заклiкi да новай архаiкi i мантры логацэнтрызму ў пэўным сэнсе ўварункаваныя агульнай уражлiвасьцю i навукова-тэхнiчнай неадукаванасьцю большай часткi гуманiтарнай грамадскасьцi. Як плямёны, што ў свой час жылi ў зразумелым iм сьвеце, сутыкнулiся з еўрапейскай цывiлiзацыяй успрымалi стрэльбу за «вогненую палку», так i сёньняшнiя «новыя дзiкуны» прымаюць iмiдж i рэкламу за рэчаiснасьць, ня ведаючы кiм, як i навошта яна зробленая. А Сілiконавая Далiна i Дэнвер могуць дазволiць сабе весялiцца, гледзячы на дэканструктывiсцкае ламаньне цацак, сакрэт якiх ужо незразумелы дарослым дзядзькам з дыпломам. I якая-небудзь чарговая страшылка (тэрмiнатар, трансформер, тамагучы i г.д.) зробленая на пацеху дзецям, дасьць гуманiтарыям спажыву дзеля чарговага адкрыцьця i культурнага абагульненьня.
Сітуацыю постмадэрнiсцкага «Вялiкага Апоўдня» для беларускай лiтаратуры Андрэй Хадановiч разглядае цалкам станоўча: «Закончылася гонка лiтаратурных узбраеньняў (як i лiтаратурная халодная вайна), калi мы даганялi Еўропу i сьвет, еўрапейскi i сусьветны лiтаратурны працэс. Ёсьць час спынiцца для роздумаў, падумаць пра дасягнутае i крытычна пераасэнсаваць Яго. Усе плацдармы захопленыя, настаў час для рэкагнасцыроўкi, бо, як сьцьвярджае вядомая показка, перш чым сказаць «гоп», варта агледзецца, куды ты ўскочыў. Настаў час ня толькi для павярхоўнага, Але i глыбiннага засваеньня тых этапаў лiтаратурнага развiцьця, якiя мы праскочылi сямiмiльнымi марш-кiдкамi, не засвоiўшы як сьлед». («Эпоха Вялiкай Рэтардацыi альбо беларуская паэзiя заўтра»).
Няўключанасьць у Еўрапейскi Архiў беларускай iнтэлектуальнагай спадчыны здымаецца агульнай тэндэнцыяй архiваў i культураў да самаразбурэньня. Сусьветная Бiблiятэка праз iнтэрнэт больш даступная, чым тая, што па суседстве, iнфармацыя згубiла сваю каштоўнасьць, спробы насьледаваць асьветнiкам мiнулых стагоддзяў праз выданьне анталогiяў, будаваньне Афiнаў на балотах выглядае няўклюднай спробай рэпрадукцыi патрыярхальнага мiфу, анахранiзмам на мяжы пародыi. Франсуа Лiётар у «Стане постмадэрну» гаварыў пра тое, што ўжо аджывае iдэя, быццам веды належаць «мозгу» цi «духу» грамадзтва, а значыць – дзяржаве. Дзяржава ў такiм выпадку, «пачынае праяўляць сябе як фактар непранiкальнасьцi i «шуму» для iдэалогii камунiкацыйнай «празрыстасьцi», што iдзе разам з камерцыялiзацыяй ведаў», а гэта паводле Лiётара, вядзе да абвастрэньня праблемы суадносiнаў памiж эканамiчнымi i дзяржаўнымi iнстанцыямi. Парадаксальнасьць беларускай сітуацыi ў тым, што тут iдэалагiчны «шум» дзяржаўных iнстытутаў можна iгнараваць толькi шляхам самамаргiналiзацыi, унутранай эмiграцыi, сыходу ў суцяшэньне фiласофiяй i мастацтвам, што безумоўна дае падставу дзеля аптымiстычнага спадзяваньня на небывалы росквiт прыгожых мастацтваў у нашых краях у недалёкай будучынi.
Эратычны раманчык з Дао
Уладзімір Някляеў. Лабух. Раманчык. Мн., 2003.
Эратызм тоесны са свабодай, гэта менавіта тое адзінае, чым індывід займаецца ў таталітарным грамадстве для сябе, як навучаў гуру Маркузе. у сваю чаргу, чалавек памірае за свабоду, бо ведае, што памірае цалкам і да канца, казаў Камю. Паняцьце эратызму ахапіла і філасофскія прынцыпы і асновы дзяржавы і грамадства. Сексуальная рэвалюцыя пашырыла межы дазволенага, размыла рамкі таго, што прамаўлялася, «маўклівасьць эратызму» (Жорж Батай) саступіла балбатні філосафаў, літаратараў, журналістаў і менеджэраў порнаіндустрыі. Эратызм увайшоў у літаратуру з аўтаматычным пісьмом, імпрэсіяй, пачуцьцёвасьцю і інстынктыўнымі парывамі замест рацыянальнага, рэалістычнага, пазітывісцкага апісаньня. «Нявыказаная думка, каб увайсьці ў мастацкую структуру, павінна ўвогуле пазбавіцца свайго значэньня, стаць псіхічным фактам», — пісаў Бахцін. Псіхааналітык перамог сьвятара. Вызвалены індывід растварыўся ў глыбінях падсьвядомасьці, эратызм, «чыстае мастацтва» абстрагаваліся ў непазнавальнае, ноўмэн.
Раман «Лабух» Уладзіміра Някляева пра апошні маршкідок на Усход, пра растварэньне надта жывога, матэрыяльнага і хісткага ў вечным, у тым, што ня мае ані формы, ані зьместу – у Дао.
Дзеяньне бяз дзеяньняў, калі ў двух словах. Найвысокі і наймудры стан усяго існага і няіснага. Чалавек трымаецца зямлі, зямля трымаецца неба, неба трымаецца дао, а дао — самога сябе. Пра неба і зямлю, а тым больш пра нас з вамі, дао ня думае. Гэта вам ня Бог, як вы Яго ўяўляеце. Дао настолькі ва ўсім прысутнічае, што адсутнічае ва ўсім...
Словы пра Дао належаць ня вельмі сімпатычнаму персанажу – філосаф-кітаіст, яшчэ і імпатэнт, на першы погляд шукае паратунку ва ўсходняй метафізіцы, бо баіцца жыцьця, няздольны жыць жыцьцём нармальнага мачо. Але ўвесь раман Някляева пабудаваны на такіх гульнях – важны ня толькі сэнс прамоўленага, але і кантэкст і адрасант прамовы.
Падназва «раманчык» таксама мае некалькі значэньняў: па-першае, так завуць галоўнага героя «Лабуха» – Раман Канстанцінавіч, потым – літаратурны жанр і назва лёгкай амурнай прыгоды без асаблівых абавязкаў, нарэшце «раманчыкам» герой называе свайго скуранога «сябрука», без якога, самі разумееце, ніякія раманчыкі ўвогуле немагчымыя. Вобразы бурлівай і гульлівай маладосьці паэта аформіліся ў такі вось на першы погляд скандальны літаратурны твор. На першых ста пяцідзесяці старонках падрабязна апісваюцца: палавы акт з маладой дзяўчынай, палавы акт са здаравеннай жанчынай (прафесаршай) з рубенсаўскімі формамі, успаміны пра вясковага прыдурка-заафіла, згадкі пра гомасексуалістаў, жонка філосафа-кітаіста займаецца сексам з догам, палавы акт з пажылой жанчынай, успаміны пра секс у самалёце, секс на могілках з удзелам прывіду Амеліі, фантазіі на тэму сексу з гераіняй карціны нямецкага мастака эпохі барока Жана-Эцьена Ліатара «Шакаладніца»... і шмат, шмат іншага, не хапае хіба толькі гумовай лялькі, але і яна зьяўляецца – і ўрэшце ў чытача ёсьць шанец дайсьці да палітычнай інтрыгі. Лабуха зьбіраюцца выкарыстаць улады. Шантажуюць забойствам, якога той не зьдзяйсьняў, каб Раманчык выступіў спачатку супраць кандыдата ад улады, пайшоў у апазіцыю, а пасьля выйшаў з апазіцыі і выступіў па тэлевізіі з сенсацыйнымі выкрываньнямі апазіцыйных махінацыяў. Але ўсё канчаецца хэпі-эндам. Своеасаблівым, зразумела. Ад лабуха сыходзіць каханка, але ён ператвараецца ў «кампазітара» – грае на пахаваньні сябра, які скончыў жыцьцё самагубствам з «паленага» пісталета. Хэпі-энд для героя-амараліста – гэта стан нірваны, атрыманьне Дао, боскага прынцыпу ня-дзеяньня, але без якога нічога ў гэтым сьвеце ня робіцца. Герой «Тропіку Рака» Генры Мілера набывае стан спакою на беразе Сены, якая ператвараецца ў сімвал Вечнасьці, прынцып зьменлівасьці і нязьменнасьці. «...і тады я зьліўся з трубой, сам-адзін з адным гукам, бо лабух ён і ёсьць — толькі гук». Генры Мілер лічыў, што ўсё чалавецтва павінна прайсьці праз Тропік Рака – містычную кропку поўнага надзіру, пасьля якой павінна пачацца ўзыходжаньне чалавецтва да нечага лепшага. У рамане Някляева таксама прысутнічае пэўны «тропік рака», так з дапамогай непрыстойнай сексуальнай метафары аўтар сімвалізуе гвалтоўны характар улады ўвогуле і мясцовай у прыватнасьці:
«...Я спытаў пад канец: што ж вы ракам ставіце ўсіх і трахаеце?..»
Фелікс быццам сон мой бачыў... «І ведаеш, што ён адказаў?..» Што ў яго канец такі здаровы?..» «Не... Што ён прэзідэнт, а таму можа трахаць каго хоча і як хоча... І, калі дамовімся, я таксама трахаць буду, каго захачу... Апроч яго». (...)
Я трахаў Лі-Лі, паставіўшы ракам, мяне ў задніцу драў Патапейка, Патапейку — сябра ягоны Пятро Зіноўевіч, Пятра Зіноўевіча — Красевіч, Красевіча — падпалкоўнік Панок, падпалкоўніка Панка — Шыгуцкі... і ў гэтым трахальным карагодзе, стоячы адзін за адным, дралі адзін аднаго яшчэ сотні і сотні, тысячы і тысячы людзей... брат-міліцыянт і Росьцік, бамжы і Амед, палатны доктар Іосіф Данілавіч і нябожчык Адам Захаравіч, Поль і Алік, Максім Аркадзьевіч і прафесар Румас, Фелікс і хто там яшчэ — не пазнаць, і колькі яшчэ — не зьлічыць... і ўсіх скрозь усіх, і мяне скрозь задніцы Шыгуцкага, Панка, Красевіча, Патапейкі, і Лі-Лі скрозь мяне трахаў прэзідэнт — гэткі ў яго быў ялдак!»
Атрыманьне Дао ў эпілогу гісторыі – персьпектыва сумная і мала абнадзейваючая, сацыяльны песімізм бунтара-індывідуаліста, аднак, факт ня раз адзначаны ў гісторыі літаратуры ХХ стагоддзя. Ад аўтара з такой багатай творчай біяграфіяй і з такім талентам, як паэт Уладзімір Някляеў, мне хацелася б пачуць больш фактаў і жыцьцёвай праўды, чым, хаця часам і ўдалых, але крыху запозьненых эксьперыментаў на тэму еўрапейскага нігілізму.
Вам не захацелася знайсьці і пачытаць «раманчык»?
