I
Тое, што чуў я, са мною было заўсёды, як заўсёдныя з намі паветра, вада, альбо хлеб; прынамсі з маленства ведаю тую калядку на памяць, і ў мяне аніколі не ўзнікала думка, – чаму столькі разоў чутае-перачутае не здаецца мне звыклым, будзённым, банальным. Ды ці ж могуць зрабіцца звыклымі паветра, вада, хлеб?..
Колькі хвілінаў мы сядзім моўчкі. Млявая ўтульнасць сутоння ды цяпло ад напаленай печы робяць маўклівае наша сумоўе дзівосна прыемным. Я вельмі люблю гэткі стан.
І раптам зноў напаўголаса:
“Ці дома, дома сам пан-гаспадар,
Святы вечар шчодрым людзям.
А хоць і дома, то не гуляе, —
У новым гумне пшаніцу вее,
Святы вечар шчодрым людзям.
Ой хадзем жа мы, папрасем жа мы
Недавеечку на гарэлачку,
Святы вечар...”
Нібыта спахапіўшыся, Хрысця змаўкае амаль на паўслове, і дзіўны неспакой, мільгануўшы на твары, авалодвае бабулінымі ўчарнелымі рукамі. Яна цярэбіць, перабірае худымі пакручанымі пальцамі, быццам спрабуе адшукаць і ніяк не знаходзіць ім месца. Гэта ані мяне не дзівіць, тым больш не турбуе: так яна робіць заўсёды, калі прыгадвае штосьці сваё-сваё.
Трохі памаўчаўшы ды з ледзьве ўлоўным прывідам усмешкі ўглядаючыся ў нейкую, толькі ёй бачную далячынь, зноў раптоўна распачынае гаворку.
— А во нядаўна зноў заходзіў, акурат перад Калядамі. Падхапілася я, а ў хаце светла-светла, як удзень. Ажно спужалася. Я да вакна — дзіва дый годзе: нябёсы ўсе ў зорках, ды такіх вялізных — зроду гэткіх не бачыла. А Ён ідзе сабе, — ступае проста па небе, — увесь у белым; вышыванка як у нашых, і сам ён бы наш — тутэйшы, зусім не такі, як на абразах малююць — малады, вясёлы, ды такі харашэнны! Вось толькі дзірачкі на руках...
Перахрысцілася я тройчы, а Ён ужо зусім блізка падыйшоў, — а Божа ж мой! — завіс акурат над калодзежам: глядзіць на мяне, усміхаецца. А мне страшнавата зрабілася, ажно закрычала: “Госпадзе, глядзі, не ўпадзі ў студню”. А Ён яшчэ больш заўсміхаўся і гэтак лагодна-лагодна адказвае мне: “Не пужайся, Хрысцінко, не ўпаду, я ж — Бог”. А тады ўжо зусім на дол спусціўся, пастаяў трошачкі і да паветкі падыйшоў — там, дзе ў мяне дрывотня: агледзеў усё, сякеру ўзяў, трохі бруском пагайстрыў. Дзіўлюся на Яго — ну зусім просты хлопец. Ажно бачу — папляваў на далоні і давай мне дровы секчы. А я й зноў Яму: “А мой жа ты Божухна, не сячы, то ж грэх вялікі перад Калядамі, людзі ж абгаворваць будуць”. “У Бога, Хрысця, грахоў нямашака — адказаў, — дый праца грахом ці ж можа быць?” Ну, думаю, калі сам Госпад гэтак кажа, то хай сабе й так.
А як пасек, — у хату зайшоў. Добра, што хоць прыбрала да свята. Пасядзелі, пагаманілі: распытваў пра ўсё-усенька. Я Яму таксама пра што толькі ні парасказвала: і як за Мікалаем было, і як саветы прыйшлі, і ў вайну як гаравалі, — ох, Божа ж мой літасцівы, — і як пасля... І пра нашых усіх расказала, і пра цябе таксама... А самой так добра, так хораша, як з братам родным. Частавала Яго, — а як жа? Дужа гурочкі мае ўпадабаў, нахвальваў. Гарэлкі, праўда, не ўзяў, — сказаў, што пост, дый наогул не ўжывае і мне не раіў.
Во, як з табой зараз, сядзім з Ім, гамонім. А пасля чую — мілы ж ты мой — просіць мяне што-якое нашае заспяваць. Дык я й зацягнула:
“...Ці дома, дома панава жана,
Святы вечар, шчодрым людзям.
А хоць і дома, то не гуляе, —
У новай хаце бел кужаль чэша,
Святы вечар, шчодрым лю-у-у.
Ой хадзем жа мы, папрасем жа мы
Недачэсачку нам на свечачку,
Святы вечар...”
Ажно чую — сядзіць Ён дый ціхенька мне падцягвае: “Святы вечар шчодрым людзям...” і ўсё ўсміхаецца, усміхаецца. А мой жа ты залаты!
А як развітваліся, — здароўя мне пажадаў. Абняліся. Хацела ў кішэню яму гарбузікаў насыпаць. Падзякаваў, але не ўзяў.
А тады ўжо я дзячыла Яму моцна, моцненька. Нават на каленцы спрабавала стаць — не дазволіў. Прасіла Яго за ўсіх: і за сваіх, і за чужых, і за жывых, і за тых, хто ўжо не тутака. Божа ж мой, Бож...
Хрысціна змаўкае. Ужо некалькі хвілінаў яна сядзіць амаль нерухома з кволаю ўсмешкаю ды непрамоўленымі ўголас словамі на выцвілых вуснах; пазіраючы ў мой бок, але, відавочна, зусім не на мяне, а кудысь далёка-далёка; і лішне гадаць, у Чые вочы яна глядзіць і Каму ўсміхаецца.
А я, гледзячы на Хрысцю, марна спрабую ўявіць, што яе маглі б назваць неяк іначай; спрабую і ўявіць не магу, бо іншага імя ў яе проста не магло быць. Ну, канечне — Хрысціна. Таму й не дужа дзівіцца, што менавіта ў ейную хату, хай сабе і ў снах, заходзіць Той, у гонар Каго яе й назвалі.
Хрысціна — мая родная бабуля па кудзелі. Ёй дзевяноста гадоў і яна не ведае, што мае яшчэ пяць гадоў у запасе. Пра гэта не ведае ніхто, акрамя Таго, хто зрэдку заходзіць у Хрысціны сны адведаць ейную старэчую самоту, а заадно й памагчы што-кольвек па гаспадарцы: скасіць атаву, насекчы дроў, прынесці вады...
Я люблю Хрысціну. І яна мяне таксама. Але Яго яна любіць болей. І гэта справядліва, бо Ён з Хрысцінаю заўсёды, а я — толькі прыязджаючы з Менску на вакацыі. Аднак жа пяшчоты бабулінай мне заўсёды ставала напоўніцу. Дый як жа іначай, калі цябе любяць трошкі меней за Госпада.
Зрэшты, Хрысцінае любові хапае на ўсіх. Гэтак яно й бывае, калі любоў сапраўдная. Бо як ні ўвіхалася доля за дзевяноста гадоў навучыць Хрысцю хоць кволай нянавісці, ды нічога з тае доўгае падманнае навукі не атрымалася й не магло. Бо калі любіш Звышняга, дык якая ж тады нянавісць. Ну хіба што... Дый то несапраўдная.
Сапраўдная толькі любоў, бо яна — Бог.
II
Дабраслаўлёны той час, калі дні былі доўгімі-доўгімі і смутак у іх хаця й надараўся, дык толькі з прычыны тваіх шматлікіх напаўдзіцячых закаханасцяў. Дый ці было тое смуткам, калі аб ім так соладка згадвацьмеш некалі потым, зведаўшы напоўніцу ўсё, што смуткам называцца мае поўнае права. Але гэта ўсё калісці, а можа й зусім ніколі. А пакуль дні твае сапраўды доўгія-доўгія, здаючыся, што такімі яны будуць заўсёды і заканчэння не мецьмуць; прынамсі ты пра гэта не думаеш, бо ў васемнаццацігадовым веку гэткім тлуміць сябе зусім неабавязкова. Дастаткова ведаць, што ты малады, здаровы, некаторыя кажуць, што й здольнасцямі такімі-сякімі не абдзелены. Ты не дужа пярэчыш гэтаму, а таму ўсё навокал ёсць лепшым на свеце і належыць, вядома, табе, а ў жыцці тваім усё проста, лёгка, зразумела.
Галоўнае ж, — усе, каго ты любіш — жывыя і жыцьмуць так доўга, што пра гэта проста не варта й думаць. І пра любоў іхнюю ты не думаеш таксама, бо ці згадвае хто пра паветра, калі яго дастаткова. Дакладней было б сказаць, ты проста шчаслівы, хоць пра гэта таксама ніколі не думаў і нават не здагадваўся, што сапраўдным шчасце бывае акурат тады, калі яго не заўважаюць.
Табе хораша і ўсё. І ўсім, здаецца, гэтак жа хораша, як і табе.
І без аніякіх высілкаў можна пераўвасобіцца са сталічнага мастака- студэнта ў вясковага калядоўшчыка. Бо ты дома, ты сярод сваіх і заўтра Каляды.
І дастаецца з гарышча вартая музейных збораў калядная зорка, ды не музейная — “жывая”; і выварочваецца стары бацькаў кажух... І вось ужо ідзем ад хаты да хаты — вясёлая, маладая сябрына: песні, жарты, смех, рогат...
“...Ці дома, дома ды панаў сынок,
Святы вечар, шчодрым лю-у-у.
А хоць і дома, то не гуляе, —
У новай стайні коніка куе.
Святы вечар шчодрым лю-у-у.
Ой хадзем жа мы, папрасем жа мы
Нам падковачку на дарожачку.
Святы вечар.”
О, гэтае Свята! Да позняе начы гарэцьме святло ў прыветных хатах, а па-над вёскаю ледзь не да раніцы будзе гучаць, паўтарацьмецца нашае “Ці дома, дома...”
І выходзіцьмуць на панадворак усцешаныя гаспадары. І выносіцьмуць шчодрыя пачастункі. І спявацьмуць разам з калядоўшчыкамі шчыра ўдзячныя, што іх не абмінулі — ушанавалі... І ніхто з нас тады не ўсумніцца, — як выглядае тое, што бацькі нашы называюць шчасцем — словам даволі рэдкім, амаль нетутэйшым. Як не сумняваюся цяпер я, прыгадваючы адно з ягоных абліччаў, якое з’яўлялася мне ў вобразе вясёлае каляды, а значыць — было сапраўдным. Сапраўдным як вада, як паветра, як хлеб — як усё, што немагчыма падрабіць, ці замяніць нечым іншым; пра што памятаеш не таму, што помніць трэба, а таму, што забыць не можаш, бо заўсёды жывеш з гэтым як з паветрам, вадою, хлебам...
ІІІ
“...Ці дома, дома...” — праз гады лунае ў марозным паветры.
“...Ой хадзем жа мы...” — кліча мяне мая прыціхлая памяць.
Хто мы перад Вечнасцю без гэтае памяці, а нашыя ўяўныя ўзвышэнні без яе ці пакінуць па сабе хоць кволае водгулле?
Ды памяць у кожнага свая. І марна даводзіць, што ў цябе яна больш праўдзівая. Але й з чужое пабірацца не варта:
“Мы вырасталі на “Тhe Beatles” — часам хвацка, з выразным пачуццём уласнае перавагі ды абранасці прамовіць хтось з аднагодкаў, які наўрад ці палічыць цябе сваім сучаснікам. Колькі разоў раней, чуючы гэткае, ты маўчаў, саромеўся, не наважваўся запярэчыць, бо й самому падабалася шмат што з праспяванага славутымі ліверпульцамі. Дый сёння часам тое-сёе даляціць да сэрца. Але ж сябе не падманіш, — вырастаў ты на іншым. Бо маеш сваю памяць. Бо верыш сваёй душы. Бо ў тваім жыцці было Свята. Бо й дасёння Яно не дае на сябе забыцца:
“...Ці дома, дома панава дачка,
Святы вечар шчодрым лю-у-у.
А хоць і дома, то не гуляе, —
Ў новай святліцы кудзельку прадзе.
Святы вечар шчодрым лю-у-у.
Ой хадзем жа мы, папрасем жа мы
Недапрадачку нам на латачку,
Святы вечар добрым лю-у-у...”
Ты вырастаў на Калядах, хоць, вядома, далёка-далёка не толькі на іх.
Ды ўжо не боязна быць незразуметым і не саромеешся падацца несучасным, і ўжо ведаеш з кім табе варта быць сучаснікам, а з кім неабавязкова ці нават не пажадана. Бо, як ісціну, разумееш, што не заганна вырастаць на тым, на чым вырасталі бацька, маці, Хрысціна...
Бо маеш адказ на пытанні: “Хто ты?”, “Адкуль?”, “Навошта?”. А калі й згадваеш іх зноўку, дык не дзеля адказу, а таму, што стаміўся чакаць Свята!
Бо даўно ўжо спарахнела на гарышчы саламяная калядная зорка, калісьці вартая найлепшых музейных збораў; і дабівае моль у старой каморы колішні бацькаў кажух, які столькі разоў быў “го-го-го казою”; і наўрад ці хто з маладых вяскоўцаў прыгадае тое нашае “Ці дома, дома...” — хіба што ў Менску нехта яшчэ памятае, а хутчэй ведае з кніжак. Ды ці ж яму падпяе Сын Божы, як калісьці падпяваў ён старой Хрысціне.
І што казаць, калі казаць няма чаго, каб не паўтараць столькі разоў казанага-пераказанага, адказам якому толькі скруха, што гнётам каменным цісне на сэрца ды правакацыйна казыча вейкі.
Што з намі адбываецца? Куды вядзе нас нашая нецвярозая доля? Дзе паратунак? Не знаходжу адказу.
Бо даўно ўжо няма на гэтым свеце маёй Хрысціны, і нямашака каму запытацца пра ўсіх нас у ейнага Звышняга Госця. І хаты Хрысцінінай, гэтак упадабанай калісьці Сынам Божым, таксама ўжо няма. Нават пракаветны вяз — гаспадар бабінага панадворка, колькі гадоў як паваліўся: не ад сякеры і не ад ветру, а таму, што час прыйшоў. А час ведае, калі яму належыць прыходзіць.
Але застаецца памяць, якой даўно зразумела: усё прамінае, ды не знікае нічога, а толькі змяняецца.
І зусім не цяжка мне ўбачыць, як Душа-Хрысціна шчыруе цяпер у нябеснай Гасподзе, дапамагаючы Звышняму, як і Ён ёй калісьці памагаў: можа грады поле на Божым гародзе, можа, бульбу абірае...
А можа ў перадкалядны вечар віншуе Божага Сына з днём народзінаў, ды, як некалі, разам спяваюць:
“Ці дома, дома
Сам Пан Гаспадар...”
Амін.
2005 – 2010 г.г.