_____________________
Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну.
Працяг.
Пачатак у №11.
Пераклад
з ангельскай –
Вольгі
КАЛАЦКАЙ.
Рэдактар
перакладу –
Уладзімер
Арлоў,
навуковы
рэдактар –
доктар
гістарычных
навук
Захар
ШЫБЕКА. |
Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну
Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў:
Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569–1999 гг.)»
Разьдзел 2. O Litwo! Ojczyzna moja… (1863–1914гг.)
Матыль цудоўны, ўтоплены ў бурштыне,
На векі гэткім самым застанецца.*Адам Міцкевіч,
“Конрад Валенрод”* (Пецярбург, 1828 г.)
Пасьля 1863 г. ажыцьцяўляць сучасную палітыку азначала адкінуць, як цяжкое бярэмя, ідэю Рэчы Паспалітай і ўспрыняць сялянства з ягонай мовай як нацыю. Першымі гэта зразумелі на скрайнім паўночным захадзе былога Вялікага Княства – там удушэньне паўстаньня 1863 г. сталася каталізатарам навачаснай летувіскай нацыянальнай ідэі, што абапіралася на моўны чыньнік. Канчатковае скасаваньне прыгону паскорыла мадэрнізацыю сельскай гаспадаркі – у выніку склаўся новы клас заможных летувіскіх сялянаў1. Рашэньне імперскіх уладаў прывабліваць студэнтаў з колішняе Літвы ў Пецярбург замест Варшавы спрыяла фармаваньню новай сьвецкай эліты. Непасьлядоўная дэпаланізацыя школаў гэтаксама міжволі падштурхнула нацыянальныя працэсы, бо расейская культура выявілася значна менш прывабнай для летувіскай моладзі, чым польская. Цягам наступных дзесяцігоддзяў летувіскі нацыянальны рух складалі сяляне летувіскага паходжаньня, якія вучыліся чытаць на роднай мове ў школе, дэкласаваная польскамоўная шляхта, якая наноў засвойвала летувіскую, сацыялісты, дактары, якія атрымалі адукацыю ў расейскіх універсітэтах, і рыма-каталіцкія сьвятары2. Летувіскія нацыянальныя дзеячы бачылі ў паўстаньні 1863 г. вялікую памылку палякаў і разьлічвалі выпрацаваць лепшую нацыянальную стратэгію. Гэтае новае пакаленьне замест узброенай барацьбы зьвярнулася да нацыянальнай культуры. Тут яны, фактычна, мала чым адрозьніваліся ад асноўнай пасьля 1863 г. плыні польскіх патрыётаў – пазітывістаў, для якіх сродкам стварыць нацыянальную супольнасьць была практычная “арганічная праца”3. Калі для палякаў гэтае “вяртаньне да вытокаў” азначала ўмацаваньне апірышча нацыянальнай эліты сярод шырокіх масаў, то ад летувісаў патрабавалася перш-наперш нацыяналізаваць сябе. Вытокі летувіскай дзяржаўнасьці ляжалі пахаваныя пад друзам гісторыі. Шмат стагоддзяў летувіская мова не адыгрывала ніякай палітычнай ролі. Вялікія князі літоўскія ніколі не друкавалі кніг па-летувіску. Апошні вялікі князь, які хаця б ведаў летувіскую, памёр у той самы год, калі Калумб адкрыў Амерыку. Ня толькі гістарычныя традыцыі Вялікага Княства былі замацаваныя ў дакументах на польскай ці канцылярскай славянскай (блізкай да беларускай) – усё ўдавала на тое, што і летувіскаму сялянству надта карцела паўтарыць гістарычны прыклад сваіх сьвятароў ды паноў. Усё ХІХ ст. летувіскамоўныя сяляне засвойвалі беларускую мову* – яна была той славянскай глебай, якая дазваляла надалей асімілявацца ў палякаў ці расейцаў. У некаторых сялянскіх сядзібах дзяды размаўлялі па-летувіску, бацькі – па-беларуску, а дзеці – па-польску. Так адная сям’я ўвасабляла гістарычную тэндэнцыю, якой летувіскія дзеячы марылі надаць адваротны ход. Каб спаланізаваць сваіх дзяцей, заможныя сяляне дасылалі іх у школы, дзе мовай навучаньня (ці, прынамсі, адзнакай прэстыжу) была польская. Відочная хісткасьць патрыятычных пачуцьцяў у народзе дадала летувіскім дзеячам пафасу. А таемнае разуменьне, што самі яны гавораць і чытаюць па-польску лепш, чым па-летувіску, прыспорыла іх у справе нацыянальнага адраджэньня.
Айчына – этнічная Літва.
Летувіскія патрыёты ў пошуках выйсьця зьвярталіся да ўяўнага Вялікага Княства Літоўскага. Яны адмовіліся ад рэальнай пераемнасьці з традыцыяй раньняга новага часу на карысьць міфу пра сярэднявечную Літву і Vilnius да Люблінскай вуніі з Польшчай у 1569 г. Яны рабілі стаўку на мову, якая ніколі не адыгрывала колькі-небудзь значнай ролі ў раньнемадэрным Вялікім Княстве, – летувіскую – і на слой грамадзтва, які заўжды заставаўся на ўзбочыне ў палітыцы ВКЛ, – летувіскамоўнае сялянства. Іх апанавала рамантычная настальгія па часох паганства. Для іх вунія 1569 г. з Польшчай выглядала дэспатыяй паноў над сялянствам, а “паны”-сучасьнікі (польска-ліцьвінская шляхта) ўяўляліся здраднікамі народу. Як асэнсаваньне нацыянальнай гісторыі перагукалася з сапраўднымі праблемамі будучай нацыі, гэтак і адчуваньне несправядлівасьці, уласьцівае летувіскім нацыянальным дзеячам, тлумачылася нізкім сацыяльным паходжаньнем шмат каго з іх.
Калі Літве было наканавана стварыць навачасную нацыю, то яна мусіла быць нацыяй сялянскай. І лідэрам гэтай сялянскай нацыі даводзілася змагацца з тымі, хто меў вышэйшы статус у грамадзтве, на хісткай – моўна-гістарычнай – глебе. Са скасаваньнем прыгону й адкрыцьцём школаў для сялянскіх дзяцей у іх зьявіўся палітычны шанец, калі ня ўпэўненасьць ва ўласных сілах. Летувіскі рух нарадзіўся ў Сувалкаўскай губерні, дзе прыгоннае права адмяніў яшчэ ў 1807 г. Напалеон. Наступным лёсавызначальным крокам стала русіфікацыя пасьля падзеяў 1863 г. польскіх школаў. У 1867 г. Марыямпальская вучэльня, што да 1863 г. была інструментам паланізацыі, ператварылася ў расейскую гімназію. Польскую мову выкінулі з праграмы – замест яе ўвялі летувіскую. З Марыямпальскай гімназіі выйшлі два выбітныя дзеячы летувіскага адраджэньня – Ёнас Басанавічус і Вінцас Кудзірка. Адораныя дзеці заможных сялянаў, абодва меліся стаць каталіцкімі сьвятарамі, абодва скарысталі лепшыя магчымасьці, якія адкрывала ім расейская сістэма адукацыі. Гэтак расейскія ўлады, спрабуючы нейтралізаваць у Літве польскі ўплыў, міжволі стварылі сацыяльную прастору для летувіскага нацыянальнага руху, узьніклага на летувіскай моўнай глебе.
Ужытыя пасьля 1863 г. гістарычныя і моўныя мадэлі ўжо даўно існавалі. Найбольш пераканаўча іх выклаў Тэадор Нарбут (1784-1864 гг.) у шматтомнай польскамоўнай гісторыі Літвы, надрукаванай у 1835-1841 гг. Падсумаваў Нарбут чатыры тысячы старонак высновай, што гісторыя Літвы “перапынілася” ў 1569 г., і метафарычна зламаў сваё пяро на магіле тагачаснага караля польскага і вялікага князя літоўскага Жыгімонта Аўгуста4. Велізарная праца Нарбута навукова абгрунтоўвала палітычную тэзу, што мадэрная летувіская ідэя мусіць чэрпаць з крыніцаў Сярэднявечча, а ня раньняга новага часу. У ХІХ ст. Нарбута цытавалі часьцей за ўсялякае іншае дасьледаваньне з гісторыі Літвы5. Насамрэч мадэрную летувіскую ідэю выказаў крыху раней – і па-летувіску – Сімонас Даўкантас (1793-1864 гг.). Аднакашнік Міцкевіча па Віленскім універсітэце, Даўкантас падзяляў Міцкевічава захапленьне сярэднявечнай Літвою. Даўкантас, бадай, быў першым, хто ў вуніі 1569 г. з Польшчай пабачыў капітуляцыю, а ў распаўсюдзе польскай мовы – зьнішчэньне вышэйшай мясцовай культуры. У 1822 г. ён выклаў свае сьцьверджаньні ў першай навуковай гісторыі Літвы па-летувіску. І хоць гэтая праца так і ня выйшла ў сьвет да 1929г., у 1845 г. зьявіўся яшчэ адзін грунтоўны досьлед.
Калі летувіскія гісторыкі стваралі новую перыядызацыю, якая ўслаўляла Сярэднявечча і ганіла раньні Новы Час, то паэзія Міцкевіча як найярчэй выяўляла гэтую былую славу. Месца дзеяньня ягоных паэмаў “Гражына” (1823 г.) і “Конрад Валенрод” (1828 г.) – сярэднявечная Літва. Забаўна, што яшчэ адную падставу ідэалізаваць Сярэднявечча дала міжвольная сутворчасьць Даўкантаса і Міцкевіча. У 1822 г. Даўкантас пераклаў юначае літаратурнае практыкаваньне Міцкевіча на летувіскую, памылкова прыняўшы яго за сапраўдны ўрывак са старажытнай хронікі. Пазьней Даўкантас улучыў Міцкевічаў аповед пра князёўну Жывілу ў свае гістарычныя працы. У 1884 г. вызначылі, што сапраўдны аўтар “Жывілы” – Міцкевіч, але на той час паданьне пра яе ўжо заняло важнае месца ў летувіскай нацыянальнай культуры6. “Разьвянчаньне” Жывілы ўжо нічога не зьмяняла. Таксама Міцкевіч прыдумаў яшчэ адную князёўну – Гражыну (дарэчы, у ХІХ ст. гэта было пашыранае ў Літве дзявочае імя). Аднак паміж паэтам-рамантыкам і ягонымі летувіскімі чытачамі існавала вялікая розьніца. Міцкевіч завершыў уступ да паэмы “Конрад Валенрод” цытатай з Шылера: “Што песьня робіць несьмяротным, загінуць мусіць у жыцьці”. Для Міцкевіча старажытная Літва сапраўды загінула, і ў “Пане Тадэвушы” ён тужыць па Літве раньняга Новага Часу – Літве, аб’яднанай з Польшчай у Рэч Паспалітую. Аднак летувіскія нацыянальныя дзеячы былі згодныя з Нарбутам і Даўкантасам: гісторыя Літвы скончылася ў 1569 г., і адрадзіць неабходна тую, сярэднявечную, Літву. Менавіта такая гістарычная схема выбудоўвалася ў першых навачасных летувіскіх публікацыях.
У 1883 г. Ёнас Басанавічус (1851-1927 гг.) вырашыў заснаваць летувіскамоўную газету. Калі ён навучаўся ў Марыямпальскай гімназіі, выкладаньне перавялі з польскай на расейскую мову, а да прадметаў дадалася летувіская. Разам з іншымі летувіскімі маладзёнамі Басанавічус атрымаў магчымасьць працягнуць адукацыю ў сталічных універсітэтах. У Маскве ён слухаў лекцыі францускіх прафесараў, пасябраваў з балгарскімі патрыётамі і надрукаваў некалькі працаў з гісторыі Літвы (па-польску). У 1879 г. ён скончыў медыцынскі факультэт і эміграваў у Балгарыю, дзе працаваў доктарам і працягваў вывучаць гісторыю Літвы. У 1882 г. ён апынуўся ў Празе, пазнаёміўся з дзеячамі чэскага нацыянальнага руху. Як і ягоныя балгарскія сябры, чэхі падкрэсьлівалі веліч сваёй дзяржавы ў Сярэднявеччы і знаходзілі апраўданьні паразе, што напаткала іх у раньнім Новым Часе. У Празе Басанавічус і вырашыў распачаць летувіскамоўнае выданьне. Ухапіўшыся за папулярны ў Празе вобраз нацыі, якая абуджаецца і выходзіць з цямрэчы на сьвятло, Басанавічус вырашыў назваць яго Auљra (“Заранка”)7.
У 1883 г. Басанавічус дамовіўся з суайчыньнікамі, што жылі ў Нямеччыне, наконт выданьня газеты. Хоць летувіская мова ў Расейскай імперыі і не была пад забаронай, але дазвалялася выкарыстоўваць толькі кірылічны альфабэт. У Нямеччыне летувіскія дзеячы маглі выдаваць газету па-летувіску лацінкай, а потым кантрабандным шляхам перавозіць яе праз мяжу. Басанавічус рэдагаваў першыя нумары ў Празе, а за друк у Нямеччыне адказваў Юргіс Мікшас. Калі апошні праз амурную прыгоду мусіў зьехаць з краіны, яму наступнічаў Ёнас Шлюпас, які атрымаў найбагацейшы досьвед кансьпірацыі ў Польскай сацыялістычнай партыі “Пралетарыят”. Але і Шлюпас, у сваю чаргу, быў высланы з Прусіі. 40 нумароў “Auљra” папулярызавалі ідэю пераемнасьці з мінулым – да 1569 г., – з Вялікім Княствам Літоўскім асобна ад Польшчы. Дух “Auљra” жывіўся дасьледаваньнямі Даўкантаса і Нарбута, а таксама паэзіяй Міцкевіча8.
Няма нічога дзіўнага ў тым, што “Auљra” ў сваім рашэньні адкінуць раньні Новы Час і зьвярнуцца наўпрост з мадэрнасьці да Сярэднявечча пайшла шляхам, пракладзеным чэскімі патрыётамі. Люблінская вунія 1569 г. была для летувісаў тым жа, чым для чэхаў – бітва на Белай Гары: крыжом на магіле нацыянальнай гісторыі. Яна давала магчымасьць вінаваціць ва ўсім чужынцаў, апяваць сярэднявечную даўніну, тлумачыць сацыяльнае паходжаньне летувіскіх дзеячаў і ўзьвялічваць просты народ9. Як Люблінская вунія (нібыта) з коранем зьнішчыла шляхту Літвы, гэтаксама параза на Белай Гары (нібыта) ператварыла чэскую шляхту ў вузкі гурток заежджых авантурыстаў. А, значыць, нацыянальнаму адраджэньню быў патрэбны прыток сьвежай крыві, і нацыянальныя традыцыі, якія неабходна вярнуць, захаваліся толькі сярод простага люду. У абодвух выпадках гэтая сінтэза Сярэднявечча і Новага Часу першапачаткова выкладалася на мове высокай культуры, прынятай у раньняй мадэрнасьці. Для чэхаў гэта была нямецкая, для летувісаў – польская. Вярнуцца да роднай мовы свайго народу – азначала зрабіць вельмі істотны крок, але і тут паўставала безьліч супярэчнасьцяў.
Даўніна, хараство, моц.
У 80-х гадох ХІХ ст. “Auљra” прапагандавала гэтую схему на мясцовым дыялекце – па-летувіску. Як мы заўважылі, назва “Auљra” (“Заранка”) выяўляе агульную для ўсіх нацыяў са слабой дзяржаўна-культурнай традыцыяй метафару: маўляў, тое, што ўдае на сьмерць, – насамрэч толькі сон, і заснулы прачнецца, калі ноч зьменіцца днём. Аднак нават простая спроба занатаваць гэтую ідэю па-летувіску раскрывае больш глыбокія магчымасьці падобнага вобразу. Ідэя нацыянальнага абуджэньня нясе ў сабе звабу выкарыстаць ва ўласных інтарэсах сваю ж адсталасьць, удасканаліўшы ранейшыя здабыткі іншых. Напрыклад, альфабэт напраўду прыдумалі толькі аднойчы10. Аднак яго мусяць перастварыць нацыянальныя дзеячы, якія жадаюць дайсьці да простага народу, кадыфікаваць яго гаворку як літаратурную мову – гэтак практычная патрэба спаўняецца нацыянальным пафасам. І пра гэта сьведчыць ня назва, а правапіс “Auљra”. У гістарычных выданьнях “Auљra” пішацца праз љ, хоць у 1883 г. звычайна пісалі “auszra”. Розьніца ўзьнікла таму, што ў тагачаснай летувіскай, як правіла, карысталіся польскім правапісам, дзе гук [ш] перадаецца дыграфам sz, а рэдактары газеты імкнуліся ўвесьці чэскі правапіс, дзе љ чытаецца як [ш], каб іх мова менш нагадвала польскую. Друкаваньне ў Расейскай імперыі тут ні пры чым: у абодвух правапісах выкарыстоўваўся лацінскі альфабэт, таму абодва былі пад забаронай. Расейская паліцыя канфіскавала б і “Auљra”, і “Auszra” – дазвалялася выдаваць толькі штосьці накшталт “Аушра”. Рэч у тым, што летувіскія нацыянальныя дзеячы імкнуліся ўсяляк вызваліць летувіскую культуру з-пад польскага ўплыву.
У тым, як летувіская мова запазычыла чэскі правапіс, можна ўгледзець чатыры прадоксы гісторыі.
1) У Сярэднявеччы, да аб’яднаньня Польшчы з Літвою, польская зрабілася пісьмовай мовай акурат пад уплывам чэскай11. Таму польскі правапіс, прынесены ў Вялікае Княства Літоўскае ў раньнім Новым Часе, адпавядаў правапісу старачэскай. На некалькі стагоддзяў пазьней чэхі, каб пазбавіцца ад зычных дыграфаў, а таксама некаторых іншых літараў, што для іх атаясамліваліся з нямецкай, увялі фанетычныя сімвалы, якія і запазычылі летувіскія нацыянальныя дзеячы Новага Часу. Пасьля гэтай рэформы сучасная чэская мова стала таксама больш адрозьнівацца ад польскай, у якой захаваліся элементы старачэскага правапісу і, каб пазначыць адзін зычны, выкарыстоўваліся дыграфы. Гэты міжвольны “пабочны эфект” чэскай рэформы, пра які шкадавалі некаторыя чэскія панславісты, і прывабіў летувісаў, бо для іх супернікам нумар адзін была польская культура. Напрыклад, традыцыйна ў чэскай, польскай, літоўскай мовах гук [в] перадаваўся літарай w, як і ў нямецкай. Па рэформе ў чэскай і летувіскай замест w пачалі пісаць v. Гэтаксама ва ўсіх трох мовах дыграф cz азначаў гук [ч]. Па рэформе ў чэскай і летувіскай замест cz зьявіўся и. Такім чынам, у сваім змаганьні з пальшчызнай летувісы супрацьпаставілі старому чэскаму правапісу больш новы.
2) Але паколькі ў Расеі забаранялася выкарыстоўваць лацінскі альфабэт, летувісы ў Вільні не маглі ўжываць ні адзін, ні другі правапіс. Таму яны карысталіся чэскім правапісам у сваёй (збольшага) рэфармаванай мове па той бок мяжы – у нямецкай Усходняй Прусіі. Такім вось вакольным шляхам правапіс, прызначаны абмежаваць распаўсюд нямецкай культуры, трапіў у Нямеччыну.
3) Гэты парадокс – яшчэ глыбейшы. Адная частка чэскага дамешку ў літоўскі правапіс складалася з замены sz на љ і cz на и. Другая, прапанаваная на шмат гадоў раней нямецкім мовазнаўцам Аўгустам Шляйхерам [August Schleicher], зводзілася да адмовы ад польскага і і замены w на v. Так што ўрэшце за чэскія рысы, якія б прытушылі польскі ўплыў на летувіскую мову ў Расеі, часткова выказваўся немец.
4) Рамантычная хваля ў нямецкай навуцы выяўлялася, апрача іншага, і ў цікаўнасьці нямецкіх філолагаў да летувіскае мовы. У некаторай ступені гэтая хваля была пакліканая вызваліць нямецкую культуру з-пад францускага ўплыву. Калі не заблытацца сярод гэтых люстэркаў, то можна пабачыць, што напрыканцы ХІХ ст. ідэі нацыянальнай прыналежнасьці пераламляліся ў Еўропе самым непрадказальным чынам. Між тым мясцовыя нацыяналісты сузіралі вобраз, які ім бачыўся выразным, чыстым і прыгожым. Да таго ж правобраз нацыяналізму ў ХІХ ст. нам дае Францыя, якую шмат хто на ўсход ад Рэйну лічыў і радзімай палітфіласофіі, і ўзорам нацыянальнай дзяржавы12.
У Еўропе існаваньне літаратуры ўсе ўважалі за абавязковую умову, каб вылучаць нацыю. Таму амаль поўная адсутнасьць летувіскай літаратуры прыкрывалася падвоенай увагай да неад’емных вартасьцяў мовы. Басанавічус сьцьвярджаў, што фармальная дасканаласьць летувіскае мовы – доказ высокай цывілізаванасьці жыхароў старажытнае Літвы. Паколькі са сьвецкай літаратуры, каб падмацаваць гэтыя прэтэньзіі, амаль нічога не засталося, у якасьці аргументу замест здабыткаў мовы спасылаліся на даўніну мовы. У мястэчках Тасканіі сярэднявечныя вежы захаваліся не насуперак, а дзякуючы эканамічнаму заняпаду ў раньнім Новым Часе. Гэтаксама ў Літве летувіская мова захавала сваё старадаўняе хараство не насуперак, а дзякуючы неўжываньню ў літаратуры раньняга Новага Часу. Галоўны цяжар лацінскіх, нямецкіх, францускіх неалагізмаў прыйшоўся на долю польскай, а не летувіскай мовы. Надзвычай складаная летувіская граматыка захавалася ў цьмяным маўленьні сялянаў. Сам Міцкевіч называў летувіскую “найстаражытнейшай мовай, якой размаўляюць на Еўрапейскім кантыненьце”. У 1843 г. ён прасочваў сувязь летувіскай з санскрытам (а летувісаў – са зьніклым індускім племем). На восем гадоў раней гісторык Нарбут у першым томе вялізнай напісанай па-польску “Гісторыі літоўскага народу” паказаў сувязі паміж летувіскай мовай і санскрытам. Нарбут зьвяртаўся да такіх нямецкіх аўтарытэтаў, як, напрыклад, Якаб Грым (1785-1863 гг.), граматыст і філолаг, а таксама зьбіральнік народных казак. Даўкантас у сваім досьледзе 1845 г. карыстаўся мовазнаўчымі працамі Шляйхера13. І Міцкевічаў вобраз старажытнае Літвы часткова будаваўся на нямецкіх крыніцах, як то гісторыя Прусіі Аўгуста фон Катцэбю [August von Kotzebue] (1761-1819гг.)14. Падкрэсьліваючы асобнае становішча летувіскай мовы, і Даўкантас, і Нарбут, і Міцкевіч абапіраліся на фалькларыстычны складнік нямецкага рамантызму і на дасягненьні нямецкіх навукоўцаў. Больш за тое, у выгнаньні ў Парыжы Міцкевіч кантактаваў з францускімі гісторыкамі, напрыклад, з Жулем Мішле [Jules Michelet]. Прафесарам Калеж дэ Франс Міцкевіч даводзіў старажытнасьць летувіскай мовы ў лекцыях па-француску15. Можна заўважыць пэўную іронію лёсу ў тым, што зробленыя або публічна абвешчаныя ў Нямеччыне і Францыі высновы пра летувіскую мову пазьней зробяцца кутнім камянём літоўскага нацыяналізму. Аднак да гэтых навуковых высноваў ніколі б не прыйшлі, каб не адная жорсткая ісьціна: стагоддзямі балцкія летувіскія дыялекты існавалі амаль у поўным адрыве ад высокай культуры.
У “шэрую гадзіну” ХІХ ст., калі адной колькасьці было мала, каб казаць пра існаваньне нацыі, калі нацыянальныя дзеячы яшчэ адчувалі повязь з раньненавачаснай культурай, у іх прысутнічала патрэба даказаць, што новае можа суладна дастасоўвацца да старога. Ва ўсёй Еўропе нацыяналісты-рамантыкі ў ХІХ ст. трымаліся адзіных крытэраў, каб вызначаць нацыю: неабходная высокая культура, доказ яе існаваньня – літаратура, але ўжо лепш старажытная традыцыйная культура, чым ніякай. Калі няма прыгожага пісьменства, даўніна йдзе паперадзе хараства. Падтрымліваючы цьверджаньні Грыма, Нарбута і Міцкевіча пра старажытнасьць летувіскае мовы, летувіскія дзеячы пакаленьня “Auљra” разам з тым імкнуліся давесьці, што іх мова здолее несьці цяжар сучаснай літаратуры. Згодныя з Міцкевічам, што высокая культура суадносіцца з адметным палітычным лёсам, летувіскія пісьменьнікі пераклалі паэзію Міцкевіча на сваю мову, каб абвергнуць ягонае меркаваньне, што мовай высокай культуры ў Літве будзе польская. Калі летувіскай мовай можна перадаць незвычайную паэзію Міцкевіча, – разважалі яны, – тады летувісаў можна лічыць за асобную нацыю з уласнай будучыняй. Рытуальныя паклоны ў бок польскай культуры, якія рабілі літаратары-адраджэнцы, рыхтык дзюдаісты, меліся засьведчыць роўнасьць летувісаў як нацыі. Прыкладаліся неверагодныя намаганьні, каб пераскочыць цэлы этап і нарэшце зрабіць даўніну – хараством16.
Хараство патрабавалася перадусім дзеля таго, каб пераканаць палякаў вакол сябе і палякаў у сабе. Каб паўстаў нацыянальны рух, каб хараство ператварылася ў моц, нацыянальным дзеячам мусіць паверыць хтосьці яшчэ. Крыху маладзейшы за Басанавічуса паэт Вінцас Кудзірка (1858-1899 гг.) знайшоў сьцяжыну паміж даўніной і хараством, каб дайсьці да народу. Ён ішоў пакручастымі шляхамі, праз засваеньне, а не адмаўленьне раньнемадэрнай пальшчызны. Хоць Кудзірка, як і Басанавічус, вывучаў летувіскую ў Марыямпальскай гімназіі, тая яго спаланізавала. Возьмем ягоныя ўспаміны пра школьныя гады: “Інстынкт самазахаваньня падказваў мне не размаўляць па-летувіску і ўважліва сачыць, каб ніхто не заўважыў, што мой бацька носіць грубую сялянскую вопратку і ўмее гаварыць толькі летувіскай. Я з усіх сілаў намагаўся размаўляць па-польску, хоць атрымлівалася кепска. Калі да мяне прыязджаў бацька ці хто іншы са сваякоў, я трымаўся ад іх убаку, варта мне толькі было заўважыць, што глядзяць аднакашнікі ці шляхцюкі. Я спакойна размаўляў з імі толькі сам-насам або па-за сьценамі гімназіі. Я пачуваўся палякам, а, значыць, і шляхцічам, я ўсмактаў польскі дух”17. Хтосьці запытаецца, чаму Марыямпальская гімназія гэтак па-рознаму паўплывала на Басанавічуса і Кудзірку: першы стаў за гады навучаньня сьвядомым летувісам, а другі адчуў сябе палякам. Адказ нагадае нам, наколькі істотныя ў расейскай імперскай палітыцы найдрабнейшыя дэталі. Басанавічус, крыху старэйшы за Кудзірку, навучаўся ў Марыямпалі, калі яшчэ дзейнічала ваеннае становішча, а забарона на польскую абапіралася на расейскія штыхі. Калі ў 1872 г. ваеннае становішча адмянілі (Кудзірка быў тады на другім курсе), польская мова зноў па ўсёй Літве паціху пратачылася ў навучальныя праграмы. Як мы бачым, нават Марыямпальская гімназія зноўку стала прыладай паланізацыі.
Як і Басанавічус, Кудзірка атрымаў вышэйшую адукацыю не ў Літве, а ў адным з універсітэтаў Расейскай імперыі. Толькі Кудзірка навучаўся ў Варшаве, пачуваўся там палякам, упершыню далучыўся да палітычнай барацьбы разам з польскімі сацыялістамі. Але ўрэшце ягоная шчыльная сувязь з Польшчай паслужыла летувіскай справе. Калі Басанавічус вучыўся ў балгарскіх і чэскіх адраджэнцаў, то Кудзірка змог засвоіць, а ня проста адрынуць здабыткі польскай культуры. Басанавічусу прыйшла ў галаву бліскучая ідэя прамінуць усе перыпетыі гісторыі раньняга Новага Часу і, падобна да чэхаў і балгараў, уславіць Сярэднявечча. Кудзірка прывязаў раньнемадэрную польскую ідэю да мэтаў летувіскага руху – ён прыняў яго па вяртаньні з Варшавы ў 1889 г. Кудзірка спрычыніўся да таго, каб выявіць Літву ня толькі адрознай ад Польшы гістарычна, як рабіў Басанавічус, але і роўнай Польшчы нацыяй у сучаснасьці. У Кудзірку заўсёды жыла думка пра статус, нягледзячы на ўсе ягоныя хістаньні і спробы пераўзысьці сябе. Патрэба быць носьбітам культуры ў юнацтве прымусіла яго выдаваць сябе за шляхціча. У больш сталым узросьце на гэтай самай патрэбе палягала ягоная задума ўзвысіць сялянства да ўзроўню палітычнае сілы і гэтак надаць высакаронасьці свайму паходжаньню. Захапленьне польскасьцю ў 70-х гадах ХІХ ст. дало яму моцы кінуць ёй выклік у 90-х. Глыбокае веданьне польскай дало яму магчымасьць скарыстаць Міцкевіча дзеля стварэньня новай сялянскай нацыі. У Варшаве Кудзірка пабачыў, як польскія нацыяналісты робяць з Міцкевіча навачаснага польскага патрыёта. У адказ Кудзірка перастварыў Міцкевічаў шэдэўр у духу сучаснага летувіскага патрыятызму. Тужлівы першы радок паэмы: O Litwo! Ojczyzna moja… ў перакладзе Кудзіркі загучаў поўным надзеі “Літва! Наша айчына!” У 1898 г. Кудзірка ўлучыў гэтак пераствораны першы радок з Міцкевічавага “Пана Тадэвуша” ў верш, які стаў летувіскім нацыянальным гімнам18.
Праз два пакаленьні пасьля Міцкевіча сэнс паняткаў зьмяніўся. Адрозна ад Міцкевіча, Кудзірка верыў, што “айчына” – гэта родны край летувіскай нацыі, якой належыць мець сваю дзяржаўнасьць. У такім разуменьні, неадпаведным калі ня літары, дык духу арыгіналу, словы Міцкевіча, перакладзеныя і крыху зьмененыя, зрабіліся дэвізам летувіскага нацыянальнага руху. Гэта ўжо нешта большае за парадокс – так доўгатрывалая ідэя раньнемадэрнай Рэчы Паспалітай ператварылася ў адную з многіх магчымых мадэрных нацыянальных формаў. Параза ў 1830-м зьявіла сьвету ў “Пане Тадэвушы” сталы Міцкевічаў рамантызм. Параза ў 1863-м падзяліла гэтую “плынь” на некалькі асобных нацыянальных “ручаёў”. Як і Міцкевіч з польскімі рамантыкамі пасьля паўстаньня 1830 г., Кудзірка з летувіскімі рамантыкамі пасьля паўстаньня 1863 г. марыў стварыць “новы сьвет на руінах старога”. Але для яго старадаўняя польска-літоўская Рэч Паспалітая ўжо была руінай.
Айчына – Вялікае Княства.
Для летувісаў як нацыі новы адлік часу пачаўся з 1863 г. Што да палякаў і беларусаў, то тут цяжэй вызначыць, калі сканчаецца цямрэча раньняга Новага Часу і пачынаецца сьвітанак мадэрных нацыянальных ідэяў. У той час, калі новае пакаленьне летувіскіх нацыянальных дзеячаў у 80-х–90-х гг. ХІХ ст. акрэсьлівала асобную летувіскую нацыю са сваёй адрознай гісторыяй, палякі і беларусы ў Літве разглядалі яе як геаграфічны і палітычны панятак. Для іх належаць да Літвы азначала захоўваць традыцыі Вялікага Княства. Шмат хто з іх не надаваў нацыянальнаму пытаньню ніякай значнасьці. У “тутэйшасьці” шляхты часта выяўлялася сьвядомае адмаўленьне ад усялякай ідэалогіі, якая не стасавалася з мясцовымі рэаліямі і традыцыямі19. У “тутэйшасьці” сялянаў у ваколіцах Вільні быў практычны адказ на складаныя працэсы моўнай асіміляцыі, а таксама дыпламатычны спосаб ухіліцца ад неабходнасьці стаць на бок альбо польскамоўнай шляхты, альбо расейскамоўнага чынавенства20. Зрэшты, напрыканцы ХІХ ст. меркаваньне пра вышэйшасьць польскай мовы як сродку зносінаў было ня менш пашыранае, чым у гады Міцкевічавага юнацтва21.
Нават пасьля 1863 г. шляхта, якая мела пэўныя палітычныя амбіцыі, магла спрабаваць прыстасаваць традыцыі Вялікага Княства да патрабаваньняў сучаснай палітыкі. Найбольш значным прадстаўніком гэтай плыні быў польскі рэвалюцыянер і дзяржаўны дзеяч Юзэф Пілсудзкі (1867-1935 гг.), нашчадак выбітных ліцьвінскіх шляхецкіх фаміліяў і па бацькавай, і па матчынай лініі22. Вучыўся Пілсудзкі ў русіфікаваных школах у Wilno. Пасьля высылкі ў Сібір ён вярнуўся ў Літву і ў 90-х гадах ХІХ ст. стаў на шлях польскага сацыяліста. Як мы далей пабачым, менавіта ён адыграў галоўную ролю ў стварэньні ў 1918 г. Польскай дзяржавы і пазьнейшай інкарпарацыі Wilno. Ягоныя патрыятычныя пачуцьці грунтаваліся не на мадэрным – этнічным ці моўным – вызначэньні Польшчы, а настальгіі па рэспубліканстве Вялікага Княства – для Пілсудзкага яно супрацьстаяла арыстакратыі ў гісторыі Расеі. Пілсудзкі, які казаў пра сваю ліцьвінскасьць, размаўляў на літаратурнай польскай мове, якую засвоіў у сям’і, на жывой беларускай, якую чуў у ваколіцах Wilno, і на грубай расейскай, якой навучыла Сібір. Мы зразумеем, што ён ня здолеў зрабіць што-небудзь дзеля Літвы акурат праз тых самых хаўрусьнікаў, якія дапамаглі яму столькі зьдзейсьніць дзеля Польшчы23.
Як і Пілсудзкі, беларускія дзеячы таксама зьвярталіся да спадчыны ВКЛ і да сацыялістычнага федэралізму. Аднак тым, хто жадаў адрадзіць ВКЛ пад новай назвай – Беларусь, – істотна замінала атаесамленьне з пальшчызнай у раньнім Новым Часе. Трыста гадоў польская на гэтай зямлі была мовай культуры, яе абаранялі мясцовая рыма-каталіцкая эліта і рыма-каталіцкі касьцёл, яе ўмацоўвалі мільёны ейных носьбітаў далей на захад. Хоць летувіскую і немагчыма было ніяк супастаўляць з польскай паводле статусу ў грамадзтве, але балцкая летувіская мова яскрава вырозьнівалася сваёй іншасьцю. Нягледзячы на тое, што колькасьць носьбітаў летувіскае мовы скарачалася, іхняе геаграфічнае месцазнаходжаньне служыла для іх лепшым прыкрыцьцём, чым для беларусаў – іхняе. Беларуская мова апынулася ў самым незайздросным становішчы: некадыфікаваны славянскі дыялект нізкага статусу, які паводле сваіх марфалагічных рысаў знаходзіўся паміж польскай і расейскай мовамі, а ягоныя носьбіты ў грамадзтве знаходзіліся паміж польскай культурай і расейскай уладай. Для беларускіх сялянаў польская – а пазьней і расейская – былі мовамі высокіх культурных здабыткаў, а тое, што мы сёньня завем беларускай, – простай гаворкай простага люду. Каб узьняцца да вышэйшага стану ў грамадзтве, селянін мусіў размаўляць па-польску ці па-расейску і стаць палякам ці расейцам24. Моўнае падабенства, якое гэтак дапамагала Рэчы Паспалітай і Вялікаму Княству Літоўскаму ў раньнім Новым Часе, ператварылася ў цяжкое бярэмя для кожнага, хто імкнуўся разьвіваць мадэрны беларускі моўны нацыяналізм.
Дык навошта тады ўплішчваць беларусаў туды, дзе і так цесна? Навошта зьвяртаць увагу на носьбітаў беларускае мовы і беларускіх нацыянальных дзеячаў, калі іхнія прэтэньзіі на Вільню рэдка хто ўспрымаў усур’ёз, калі сучасная беларуская нацыя яшчэ так і не сфармавалася? Лёс беларускай галіны на дрэве Вялікага Княства Літоўскага сьведчыць, наколькі небясьпечна прымаць моўныя, ці “этнічныя”, супольнасьці мінулага за простых папярэднікаў цяперашніх нацыянальных групаў, за големаў, якіх мусіць ажывіць магія Новага Часу. Калі мадэрная нацыя ўжо склалася, яе гісторыкам даволі проста “даказаць”, што тая паходзіць ад “этнічнай супольнасьці”. Таму няўдача беларускай ідэі – вельмі карысная праверка тэорыі практыкай. Тут мы сутыкаемся з “этнічнай супольнасьцю”, якая колькасна нашмат пераўзыходзіла ўсе іншыя ў гэтых краёх. Паводле перапісу насельніцтва Расейскай імперыі ў 1897 г., у Віленскай губерні на беларускай размаўляла больш жыхароў, чым на ўсіх астатніх мовах разам. У Віленскай, Менскай, Гарадзенскай, Магілёўскай, Віцебскай губернях – памежных тэрыторыях гістарычнае Літвы – па-беларуску размаўлялі тры чвэрці насельніцтва. У ХХ ст. гэтая “этнічная супольнасьць” не стварыла мадэрнай нацыі. У параўнаньні з літоўскім і польскім пасьпяховым досьведам параза беларускай ідэі дапамагае зразумець, шту ўсё ж такі трэба нацыянальным рухам для перамогі. Калі б посьпех залежаў ад вернасьці традыцыям Вялікага Княства ці ад колькасьці носьбітаў мовы, беларусы мелі б больш падставаў дзеля аптымізму, чым усе астатнія. Няўдача беларускага руху – вынік выпадковага зьбегу грамадзка-палітычных абставінаў, які ня вытлумачыць з гледзішча тэорыі нацыяналізму, і таму ён заслугоўвае ўвагі гісторыкаў25.
Айчына – беларуская Літва?
Мару пра беларускую Літву ўвасобіў у прыгожым слове паэт Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч (1807-1884 гг.). Выхадзец з дробнай польска-літоўскай шляхты, ён атрымаў адукацыю ў Пецярбурзе. У 1840 г. у Вільні пабачыў сьвет ягоны першы твор – польска-беларуская камічная опера, музыку да якой напісаў Станіслаў Манюшка26. У 1859 г. Дунін-Марцінкевіч завершыў працу над беларускім перакладам Міцкевічавага “Пана Тадэвуша”. Як і летувіскія адраджэнцы, пра якіх мы казалі, Дунін-Марцінкевіч не сумняваўся, што найлепш сьведчаць пра годнасьць народнай мовы доказы яе роўнасьці з польскай, а самым пераканаўчым будуць пераклады з польскай літаратуры. Ён востра адчуваў двухбаковы ціск славянскіх літаратурных моваў: паводле ўласнага прызнаньня, узяцца за пераклад “Пана Тадэвуша” на беларускую яго падштурхнуў ня польскі арыгінал, а расейскі пераклад. Як і летувіскія дзеячы, Дунін-Марцінкевіч, калі можна так сказаць, абапіраўся на падтрымку самога паэта. Міцкевіч называў беларускую “найбагацейшай, найчысьцейшай мовай старажытнага паходжаньня”. Дунін-Марцінкевіч хацеў пацьвердзіць гэтыя словы перакладам Міцкевічавага аповеду “пра беларускую шляхту” на мову, якой маглі чытаць “беларускія сяляне”27. Задума надзвычай амбітная, бо ў арыгінале гэтая вельмі доўгая паэма вызначаецца дзівоснай прыгажосьцю і складанасьцю, а беларускія гаворкі на той час так і заставаліся некадыфікаванымі. Хоць у XVI ст. беларуска-русінскі дыялект і выкарыстоўваўся як літаратурная мова, пасьля таго, як на зьмену яму прыйшла польская, па-беларуску пісалі вельмі мала.
Папярэдні крок ужо быў зроблены: беларускі фальклор пераклаў на польскую Ян Чачот (1796-1847 гг.). Ён разам з Міцкевічам вучыўся ў Wilno, належаў да таго ж таемнага таварыства філаматаў, праз усё жыцьцё заставаўся сябрам геніяльнага паэта. Міцкевіч паказаў беларускія народныя традыцыі ў паэме “Дзяды” (1822 г. і 1832 г.) і пісаў пра польскамоўную шляхту на беларускамоўных землях у “Пане Тадэвушы”. Тым часам ягоны сябар Чачот зьбіраў народныя песьні і перакладаў іх на каларытную, але ж літаратурную польскую мову28. У практычным плане занятак Чачота быў нашмат прасьцейшы, чым у Дуніна-Марцінкевіча. У грамадзтве, дзе сацыяльны статус меў надзвычайную важнасьць, перакласьці фальклор на літаратурную мову – гэта адное; перакласьці шэдэўры літаратуры на мову сялянаў – зусім іншае. Можа, рафінаваная публіка і адчуе замілаваньне, калі ёй аддадуць запэцканую перліну, знойдзеную ў сьвінушніку. Але адсюль зусім не вынікае, што ёй спадабаецца глядзець, як іхныя ўласныя перлы кідаюць перад сьвіньнямі*.
Праблема нізкага статусу беларускай мовы ўплывала і на саміх беларускіх патрыётаў. Мала хто з іх вельмі высока ставіў беларускага селяніна. Як Чачот і Міцкевіч, Дунін-Марцінкевіч таксама адчуваў сябе патрыётам старой раньненавачаснай Рэчы Паспалітай, дзе мовай палітыкі і культуры была польская. Але пры гэтым Дунін-Марцінкевіч разумеў, што польская пачынала выконваць ужо іншую палітычную функцыю ў іншага тыпу палітыцы. Незалежна ад намераў Міцкевіча той факт, што ягоныя паэмы пісаліся па-польску, спрыяў кансалідаваньню моўнай (этнічнай) польскай нацыі29. Між тым як польская зыходзіла “да нізоў” у Польшчы, беларускія патрыёты спадзяваліся ўзьняць “да вярхоў” беларускую ў Беларусі. Дунін-Марцінкевіч ведаў, што ў краёх, дзе адбывалася дзеяньне “Пана Тадэвуша”, размаўлялі на беларускіх дыялектах, і марыў узвысіць іх да літаратурнай мовы, каб дапамагчы беларускаму народу ў Міцкевічавай Літве.
Другое кола праблемаў было абумоўленае палітычнымі абставінамі, у якіх жылі і працавалі аўтары. Калі палякі мелі магчымасьць друкаваць “Пана Тадэвуша” ў арыгінале, калі існаваў расейскі пераклад, то пераклад Дуніна-Марцінкевіча сканфіскаваў расейскі цэнзар, паколькі той напісаны лацінкай, а не кірыліцай30. Беларускую мову ў тыя часы яшчэ не забаранялі – проста на ёй не дазвалялася пісаць лацінскімі (польскімі) літарамі. На бяду Дуніна-Марцінкевіча, тытульная старонка беларускага перакладу адкрывалася надпісам “Pan Tadeusz” – акурат як па-польску, а не “Пан Тадеуш”, як па-расейску. Летувісы абышлі праблему – зьвярнуліся да суайчыньнікаў у Нямеччыне. Дунін-Марцінкевіч ня меў такой магчымасьці, бо ўсе беларусы жылі ў Расейскай імперыі. Былі мужныя беларускія патрыёты; былі дыялекты, якія маглі стаць пісьмовай мовай; былі мільёны людзей, якія маглі навучыцца чытаць на ёй. Аднак у сярэдзіне ХІХ ст. амаль не было людзей, якія б валодалі толькі беларускай** , не было дзе друкаваць беларускія выданьні, не было рынку продажу беларускіх кніг.
Польшча, Літва, Расея: Беларусь?
Праблемы, здавалася б, створаныя расейскай імперскай палітыкай, часьцяком карэніліся ў традыцыях пальшчызны і рыма-каталіцызму ў ВКЛ – традыцыях, якія беларусы імкнуліся адрадзіць. Напачатку расейская ўлада падтрымлівала структуры, што некалі дзейнічалі ў ВКЛ. Ордэн езуітаў, скасаваны ў 1773 г. папам Кліментам XIV, на тэрыторыі Расейскай імперыі бесьперашкодна працягваў сваю дзейнасьць. Да 1820 г., калі езуіты трапілі пад забарону і ў Расеі, у іхных акадэміях, вучэльнях, друкарнях панавала галоўным чынам польская мова. Віленскі ўніверсітэт, заснаваны ў 1579 г. як езуіцкая акадэмія, і Віленская адукацыйная акруга, дзе карысталіся польскай, праіснавалі да 1832 г. Статут ВКЛ 1588г. дзейнічаў да 1840г. Хоць мовай Статуту была канцылярская славянская, падобная да беларускай, на мясцовых шляхецкіх соймах і ў судзе прамаўлялі па-польску. У рэлігійным жыцьці, адукацыі, заканадаўстве расейскія ўлады спачатку падтрымлівалі на землях колішняга ВКЛ пальшчызну. Гэта можа падацца дзіўным, але толькі на першы погляд. У гады цараваньня Аляксандра І было яшчэ далёка да навачаснага нацыяналізму, праз прызму якога мы разглядаем гісторыю польска-расейскіх дачыненьняў. Гэты ракурс зьявіўся толькі пасьля 1863 г. А на начатку ХІХ ст. кіраваць азначала ўлучыць у сістэму мясцовую эліту, а не задзейнічаць масы. І Аляксандар верыў, што найлепшай глебай, каб зрабіць новую эліту часткай Расейскай дзяржавы, будуць агульныя прынцыпы асьветніцтва, якім навучаў ягоны сябар-паляк Чартарыйскі31.
ХІХ стагоддзе на тэрыторыі старажытнай Літвы мала чым адрозьнівалася ад XVIII cт.: польская палітыка зноў і зноў правальвалася, між тым як польская культура пераможна рушыла наперад. Акурат гэтае меў на ўвазе беларускі гісторык родам з дробнай шляхецкай сям’і ў Віленскай губерні* Мітрафан Доўнар-Запольскі (1867–1934 гг.), калі называў палітыку Аляксандра І “паланізацыяй”32. Доўнар-Запольскі нарадзіўся пасьля 1863 г., таму ён разглядаў тыя падзеі ў сьвятле нацыянальных ідэяў, якіх тады яшчэ не было. Але ён слушна падкрэсьліваў, што да 1863г. на беларускіх землях пашыраўся ўплыў польскай культуры. Нават пасьля паўстаньня 1830–1831 гг. шляхта, якую цяпер называюць беларускай, магла зусім не зважаючы на мову і звычаі сялянаў, сярод якіх яна жыла, без усялякіх праблемаў удзельнічаць у польскай і расейскай палітыцы33. Несумненна, са скасаваньнем у 1840 г. Статутаў Вялікага Княства Літоўскага беларуская шляхта шмат у чым страціла свой традыцыйны статус, а з адменай у 1861 г. прыгоннага права – і статус сацыяльны. Тады пасьля 1863 г. некаторая частка шляхты зьвярнулася да летувіскай народнай нацыянальнай ідэі, а некаторая – да беларускай. Тут яны сутыкнуліся з інстытуцыйнай праблемай, якую толькі пры павярхоўным разглядзе можна залічыць да наступстваў расейскага панаваньня.
За тыя паўстагоддзя, што расейскія ўлады дазвалялі беларускай шляхце ўлівацца ў польскую высокую культуру, было зьнішчанае рэлігійнае апірышча, на якім у народзе магло б скласьціся ўяўленьне пра асобную беларускую нацыю. На момант апошняга падзелу Рэчы Паспалітай у 1795 г., бадай, чатыры пятых сялянаў у ВКЛ належалі да вуніяцкай царквы34. У 1839 г. вуніяцкую царкву на гэтых землях паглынула расейскае праваслаўе. Калі летувіскія дзеячы маглі выкарыстоўваць каталіцкую веру як знак адрознасьці ад Расеі, то беларускім заставалася толькі шкадаваць пра страту “сваёй” вуніяцкай царквы35. З 1863 г. беларускія патрыёты аплакваюць лёс вуніі. Аднак у 1839 г. вуніяцкая царква зусім не была нацыянальнай беларускай. Створаная для Рэчы Паспалітай, яна карысталася польскай мовай. Яе ерархі амаль два стагоддзі не ўжывалі мясцовы дыялект. Хоць пераход з польскай на расейскую напачатку даваўся пакутліва, урэшце ўсё зводзілася да зьмены адной чужой літаратурнай мовы на іншую. Сапраўды, у аўстрыйскай Галіцыі вуніяцкая царква сталася нацыянальнай, але дзеля гэтага спатрэбілася больш за стагоддзе дзяржаўнай падтрымкі і канкурэнцыя з Расеяй у міжнародных стасунках. Калі б у Беларусі захавалася вуніяцкая царква, магчыма, яна б і стала нацыянальным беларускім інстытутам, але гэта вымагала б разрыву з яе традыцыямі раньняга Новага Часу, а ня іх працягу36.
Літва этнічная ці гістарычная?
1863 год стварыў пэўную сацыяльную прастору для летувіскага нацыянальнага руху – і адняў тыя драбніцы, што былі ў беларусаў. Тым, хто падтрымліваў ідэю этнічнай Літвы летувіскага народу з ягонай вуснай гаворкай, пасьля 1863 г. Расейская імперыя неяк спрыяла. Тых, хто выступаў за ідэю шляхетнай Літвы на аснове трыдыцыяў Рэчы Паспалітай і разьвіцьця беларускіх дыялектаў, усяляк душылі. 1863 год паклікаў да жыцьця новае – мадэрнае – пакаленьне летувіскіх нацыянальных дзеячаў, а беларускія патрыёты засталіся паміж прывабнай польскай культурай і ўзмацнелай расейскай уладай. Узгадайма Кастуся Каліноўскага, польскамоўнага шляхціча-ліцьвіна, які ў 1863 г. заклікаў сялянаў да барацьбы ў памфлетах, друкаваных па-беларуску. У эпоху “масавай палітыкі”, якая пачалася пасьля 1863г., ягоны ход – зьвярнуцца да простага народу – меў бы бліскучыя персьпектывы. Гэтага, аднак, нельга сказаць пра сродак звароту – беларускую мову. Пасьля паў- станьня 1863 г. беларусам у Расейскай імперыі забаранялася друкаваць кнігі па-беларуску. Да 1905 г. усё беларускае нацыянальнае адраджэньне адбывалася ў далёкіх Кракаве, Познані і Вене* 37. У 90-х гадах ХІХ ст. Франьцішак Багушэвіч, яшчэ адзін нашчадак дробнашляхецкага роду з Віленшчыны, друкаваў свае беларускія вершы ў Кракаве – беларускай мовай, польскім правапісам. Польская лацінка шырока ўжывалася ў беларускім друку нават пасьля 1905 г., калі ў Расейскай імперыі афіцыйна дазволілі беларускую мову. Першае значнае перыядычнае выданьне “Наша Ніва” друкавалася ў дзьвюх версіях: лацінкай і кірыліцай. Хоць Багушэвіча і лічаць бацькам беларускай літаратуры, ягоная паэзія ў Расейскай імперыі ня мела вялікага ўплыву. У 1908 г. яго творы забаранілі – ужо не за беларускую мову, а за настальгічны сум па дарасейскіх парадках38.
Можа падацца, што летувіскія дзеячы сутыкаліся з тымі самымі праблемамі. З 60-х гадоў ХІХ ст. забароненыя ў Расеі летувіскія выданьні выходзілі ў Нямеччыне, а летувіскім нацыянальным рухам кіравалі ажно з Балгарыі і Злучаных Штатаў. Дык чаму ж летувісы здолелі пасьля 1863 г. стварыць арганізаваны нацыянальны рух, а беларусы – не?** Што на першы погляд здаецца перашкодай, абярнулася перавагамі. Напрыклад, неабходнасьць ірваць з гісторыяй. Хоць летувіская нацыянальная ідэя вымагала надзвычайнага палёту гістарычнае фантазіі, было непараўнальна прасьцей прыдумляць гісторыю, пішучы таўшчэзныя тамы, чым зьмяняць традыцыю, зьмяняць паводзіны эліты. Традыцыя мае дачыненьне да таго, што людзі робяць цяпер, між тым як гісторыя апавядае пра тое, што нібыта рабілася калісьці даўно. Дзе сканчаецца традыцыя і пачынаецца гісторыя, у вялікай ступені залежыць, як выяўляецца, ад сацыяльнага паходжаньня нацыянальных дзеячаў. Тут ізноў летувісы атрымалі нечаканую перавагу перад беларусамі. Выхадцам з ніжэйшых станаў грамадзтва, сем’і якіх ніколі не адыгрывалі ніякай ролі ў палітыцы за раньнім Новым Часам, было прасьцей паставіцца да ўсёй мінуўшчыны як да гісторыі. Летувіскія дзеячы – сялянскія дзеці, многія з якіх навучаліся на расейскай мове, – шчасьліва праскочылі некалькі стагоддзяў і загаварылі пра адраджэньне. Беларускія дзеячы – польскамоўная рыма-каталіцкая шляхта – загразьлі ў багне праўдзівай існай традыцыі, якую яны ўспрынялі ад сваіх бацькоў і дзядоў. Ідэя этнічнай Беларусі з апірышчам на просты народ і ягоную мову далася ім нашмат цяжэй, чым ідэя этнічнай Літвы – летувісам. Калі летувіскія дзеячы, каб паказаць разрыў з Польшчай, вынаходзілі новы альфабэт, беларусы выкарыстоўвалі польскі правапіс, каб дыстанцыявацца ад Расеі.
Тут трэба згадаць, што беларуская мова – славянская, яна мае шмат агульнага і з польскай, і з расейскай, а летувіская – балцкая, вельмі адрозная і ад той, і ад другой. Пэўная частка летувіскамоўнага сялянства на сабе адчула, шту азначала забарона расейскіх уладаў друкаваць летувіскія выданьні лацінкай. І летувіскім дзеячам гэта было на руку. Калі дзяржава пазбаўляе грамадзтва таго, што яно цэніць, то, вяртаючы гэтыя каштоўнасьці людзям, можна здабыць сабе іх падтрымку. Тут беларускія дзеячы зноў апынуліся ў горшым становішчы. У Расейскай імперыі ані ў царкве, ані ў школе не вучылі грамаце па-беларуску. Пісьменныя сярод беларусаў ужо ўмелі чытаць па-польску ці па-расейску. Таму з забароны на беларускую мову беларускім дзеячы ня мелі ніякай карысьці: не было людзей, якім бы не ставала беларускай мовы, як летувісам не ставала летувіскай. У выніку летувіскамоўныя дзеячы і сьвятары, якія размаўлялі зь летувіскімі сялянамі на іхнай роднай мове, мелі перавагу перад рускамоўным чынавенствам і польскамоўнай шляхтай. Але ў беларускія дзеячы атрымалі значна меншую фору перад расейскімі і польскімі канкурэнтамі. Гэтак лінгвістычная выпадковасьць перадвызначыла ступень уплыву нацыянальных дзеячаў на мясцовае насельніцтва.
Цяпер мы зьвернемся да, бадай, аднолькава балючай праблемы і для летувісаў, і для беларусаў – эміграцыі нацыянальных дзеячаў. Хоць у кожным сьпісе пакутнікаў за бацькаўшчыну значнае месца належыць эміграцыі, яна можа прынесьці вялікую карысьць нацыянальнай справе. Зразумела, Міцкевіч прыгожа і цалкам шчыра сумаваў па дрэвах сваёй роднай Літвы, але факт застаецца фактам: ён сьмяротна нудзіўся працай у Ковенскай гімназіі. Ён здолеў зрабіцца вялікім паэтам дзякуючы зьняволеньню, высылцы і эміграцыі. Ягоныя выдатныя паэмы, якія мы тут цытавалі, пабачылі сьвет у Пецярбурзе, Дрэздэне, Парыжы. Вядома, ён усюды, дзе б ні быў, знаходзіў польскае кола. Гэта надзвычай істотна. Летувісы, якія зьехалі з Расеі ў нямецкую Усходнюю Прусію, каб друкаваць там “Auљra”, былі, як і Міцкевіч, рамантыкамі, апанаванымі тугой па страчанай радзіме. Але ж, як і Міцкевіч, яны маглі атрымліваць дапамогу ад сваіх суайчыньнікаў. У Нямеччыне жыло калі 100 000 летувісаў. “Кніганошы”, якія перапраўлялі ў Расею летувіскі друк, праяўлялі дзівосы арганізаванасьці, але, прынамсі, справа была таго вартай. Што да беларусаў, то ўсе яны жылі на тэрыторыі Расейскай імперыі, таму проста не маглі перасячы мяжу і супрацоўнічаць з іншымі беларусамі. Тыя нешматлікія дзеячы, якія спрабавалі надаць імпульс беларускаму нацыянальнаму руху з далёкага Кракава, амаль што не знаходзілі ахвотных да супрацы ды й самі мелі ўсе шанцы заглынуцца ў навакольнай польскай стыхіі. Усё, што яны выдавалі па-беларуску, каб быў нейкі плён, даводзілася перапраўляць на вялізныя адлегласьці. Як мы бачым, падзеленасьць можа мець свае перавагі.
Гэтыя чыньнікі – сацыяльнае паходжаньне нацыянальных дзеячаў, характар мовы, межы імперыі – не стасуюцца з класічнымі прыкладамі фармаваньня нацыяў. Па-першае, іх, як правіла, ня згадваюць нацыянальныя дзеячы, калі тлумачаць прычыны свайго посьпеху ці паразы. Па-другое, усьведамленьне гэтых фактараў разбурае агульнапрынятае ўяўленьне, што “этнічныя супольнасьці” выступаюць як “протанацыі”. На той час “этнічная супольнасьць” беларускамоўных сялянаў у дзесяць разоў пераўзыходзіла “этнічную супольнасьць” летувіскамоўных сялянаў ды яшчэ прырастала коштам апошняй. Аднак летувіскі рух вылучыўся ў самастойную сілу, а беларускі – не. Па-трэцяе, гэтыя чыньнікі ў некаторай ступені супярэчаць меркаваньню, што нацыі ствараюцца дзяржавамі на этапе мадэрнізацыі. Пасьля 1863 г. расейская палітыка міжволі паспрыяла іншым нацыянальным рухам, але ніколі за часам расейскага панаваньня хоць колькі-небудзь значная частка жыхароў сталіцы ВКЛ не называла сябе “расейцамі”39. “Расейскасьць” некаторых выбітных віленчукоў неадрыўная ад традыцыяў Вялікага Княства Літоўскага.
Літва як вялікарасейская айчына.
Пасьля 1863 г. расейскія ўлады звычайна бачылі ў польскай эліце ворага, у летувіскім нацыянальным руху – спосаб паслабіць гэтага ворага, а ў беларускім сялянстве – частку расейскага народу. Мясцовая шляхта страціла значную долю свайго ўплыву – і таму, што пасьля 1863 г. іх карала цэнтральная ўлада, і таму, што пасьля 1861 г. некаторыя іхныя землі адышлі сялянам. У нацыянальным пытаньні Расея ўпершыню зьвярнула ўвагу на шырокія масы. 60-я гады ХІХ ст. сталіся паваротным пунктам у падыходзе Расеі да гістарычнай Літвы – Паўночна-Заходняга Краю, але працэс гэты ішоў марудна і складана. Цяпер замест таго, каб аддаваць кіраваньне простым народам у рукі мясцовай эліты, Расея пачала настройваць народ супраць гэтай эліты, скарыстаўшы нацыянальнае пытаньне ў інтарэсах дзяржавы.
Рэпрэсіі супраць польскай шляхты пасьля 1863 г. зьвязваюцца з імем генерал-губернатара М. Мураўёва, дасланага ў Вільню, каб задушыць паўстаньне. За сваю жорсткасьць ён атрымаў па-расейску, па-польску і па-летувіску мянушку “вешальнік”. Мураўёў бачыў у паўстаньні нацыянальную вайну паміж расейцамі і палякамі за Вільню. У паўстаньні ён знайшоў пацьверджаньне сваёй ідэі, што палякі – бунтаўнікі ад нараджэньня, а Расея – штосьці кшталту нацыянальнай дзяржавы. У Пецярбурзе Мураўёва любілі ня толькі за лютасьць сатрапа, але і за ўменьне практычна рэалізаваць сваё бачаньне нацыянальных працэсаў. Калі ён разглядаў Літву як тэатар ваенных дзеяньняў паміж палякамі і расейцамі, то гэтак яно і сталася. Ягоная палітыка перакрэсьлівала ідэю гістарычнага Вялікага Княства Літоўскага. Як мы памятаем, Кастусь Каліноўскі пісаў па-беларуску, падтрымліваў царкоўную вунію і лічыў сваёй бацькаўшчынай Вялікае Княства Літоўскае. На загад Мураўёва яго павесілі ў 1864 г. у Вільні як завадатара польска-каталіцкага закалоту.
Такая палітыка нечакана стварыла перадумовы, каб правесьці іншы нацыянальны падзел на ўсіх узроўнях грамадзтва. Да 1863 г. беларускамоўнае сялянства, якое складала пераважную большасьць насельніцтва ў Паўночна-Заходнім Краі, найчасьцей менавала сябе “ліцьвінамі”. Пасьля 1863 г. расейская рэлігійная палітыка, рэпрэсіі, а таксама расейскія прынцыпы нацыянальнага падзелу выціснулі гэтае традыцыйнае ўяўленьне на ўзбочыну грамадзкай сьвядомасьці. Імперская ўлада лічыла праваслаўных за рускіх і гэтак змушала выбіраць паміж этнонімамі. У канцы ХІХ ст. носьбіты беларускае мовы называлі сябе “рускімі”, калі вызнавалі праваслаўе, “палякамі” – калі належалі да рыма-каталіцкай царквы, і “тутэйшымі” – калі заставаліся “самі сабою”. Зьнішчыўшы ў народнай сьвядомасьці гістарычны сэнс “літоўскасьці”, расейская ўлада расчысьціла шлях новаму – этнічнаму – азначэньню Літвы і спрасьціла задачу летувіскім дзеячам40.
Пасьля 1863 г. расейскія гісторыкі, як і летувіскія нацыянальныя дзеячы, таксама наноў адкрылі для сябе Вялікае Княства Літоўскае – толькі апошнія бачылі ў ім птушаня, што вылецела з гнязда Расейскае дзяржавы. Паразу паўстаньня 1863 г. яны падносілі як “канец чужынскага польска-каталіцкага панаваньня” на “спаконвечных расейскіх праваслаўных землях” – падобныя эўфемізмы ўваходзілі ў Расеі ў шырокі ўжытак.
У 1898 г., калі ва ўсёй астатняй імперыі палякі да стагоддзя Міцкевіча адкрывалі помнікі выдатнаму паэту, у Вільні расейцы разам з іншымі “вернападданымі” ўзьвялі статую генерал-губернатара Мураўёва. Міцкевіч абудзіў у патрыётаў надзеі на вызваленьне Wilno з-пад расейскай улады. Мураўёў паскорыў іх ператварэньне ў мадэрны нацыяналізм. Аднак з 1863 г. штосьці зьмянілася – пра гэта сьведчыць кар’ера князя П. Д. Сьвятаполк-Мірскага, генерал-губернатара Вільні ў 1902-1904 гг. Мураўёў, з ягонай зьвярынай лютасьцю, быў патрэбны цару, каб удушыць бунт. Мірскі, з ягонай далікатнай натурай, карыстаўся фаворам у імператрыцы. Мураўёў кіраваў выключна абапіраючыся на старыя метады. Мірскі выношваў планы грандыёзных рэформаў. Як і Мураўёў, Мірскі не сумняваўся, што палякі (разам са сваімі хаўрусьнікамі-габрэямі) – найвялікшыя ворагі Расеі ў Вільні і гістарычнай Літве. Адрозна ад Мураўёва, Мірскі не атаясамляў польскасьць і каталіцтва. Ён даводзіў, што ў выніку імперскай палітыкі каталікі – не-палякі рабіліся палякамі паводле нацыянальнасьці, што танчэйшы падыход мог бы перацягнуць летувісаў і беларусаў на бок Расеі. У 1904 г. генерал-губернатар Мірскі пераканаў цара дазволіць карыстацца лацінкай у летувіскай мове. У 1905 г. на пасадзе міністра ўнутраных справаў Мірскі нават падтрымліваў беларускасьць. Вядома, Мірскі ня бачыў за гэтымі нацыянальнымі рухамі будучыні ў кантэксьце вялікага гістарычнага змаганьня паміж Польшчай і Расеяй. На ягоную думку, летувіская і беларуская ідэя мусілі запаволіць апалячваньне і дапамагчы Расеі выйграць час для ейнай непазьбежнай перамогі41.
Некаторыя ўдзячныя летувіскія дзеячы зразумелі, што Мірскі не зьбіраецца гвалтам наводзіць парадак на падначаленых яму землях. Як і дзясяткі іншых расейскіх чыноўнікаў, пастаўленых царом ажыцьцяўляць ягоную ўладу ў Польшчы і Літве, Мірскі паходзіў са старажытнага ліцьвінскага шляхецкага роду. Большасьць шляхты ў Вялікім Княстве мела праваслаўныя карані, і з прыходам расейскай улады Мірскія разам з іншымі “вярнуліся ва ўлоньне праваслаўя”. Пісьменная польска-летувіская шляхта дала Расейскай імперыі ня толькі багата чыноўнікаў, але і некаторых мысьляроў-кансерватараў. Вялікарасейскую ідэю на пачатку ХХ ст., калі Мірскі быў генерал-губернатарам Вільні, можна вызначыць як імперскую з навачасным нацыянальным элементам. У яе ўлучаўся і складнік новых нацыянальных ідэяў – настолькі, наколькі ён тлумачыў неабходнасьць “вярнуць” “страчаныя” славянскія землі і народы ва ўлоньне Расеі. У гэтым кантэксьце Вялікае Княства Літоўскае разглядалася як літоўска-расейская дзяржава, адарваная ад Расеі Польшчай і каталіцкай царквой і цяпер вернутая да Расеі і праваслаўя.
Вялікарасейскі погляд на гісторыю надзіва падобны да таго, які ўзялі на ўзбраеньне пасьля 1863 г. летувіскія дзеячы. І летувіскія нацыяналісты Новага Часу, і расейцы зыходзілі з таго, што трэба адкінуць эпоху раньняй мадэрнасьці – два стагоддзі гісторыі Рэчы Паспалітай – і зьвярнуцца да сярэднявечнай Літвы, бо тая адпавядае патрэбам сучаснай палітыкі. Летувісы бачылі ў падзеях Сярэднявечча гісторыю этнічнай летувіскай нацыі ва ўласнай дзяржаве. Расейцы разглядалі гісторыю ВКЛ як частку ўласнай мінуўшчыны. Пасьля 1863 г. і летувісы, і расейцы вярнуліся да прынятых у Сярэднявеччы назваў сталіцы ВКЛ. Для летувісаў горад стаў называцца Vilnius, для расейцаў – Вильна, але і тыя, і другія адмовіліся ад распаўсюджанай датуль польскай назвы Wilno. І летувіская, і расейская нацыянальныя гістарыясофіі ўяўляюць сабою сінтэзу Сярэднявечча і Новага Часу і прапускаюць раньнемадэрны этап. Дзеля пераемнасьці з сярэднявечнай спадчынай абедзьве версіі настойваюць на правядзеньні радыкальных пераменаў, каб парваць з рэшткамі раньняга Новага Часу. Абедзьве апраўдвалі кардынальны разрыў з сямейнымі традыцыямі дзеля вышэйшай логікі гісторыі. Летувіскія дзеячы часьцяком паходзілі з польскамоўнай шляхты і “вярталіся да сваіх каранёў”, атаясамляючы сябе з народам. Царскія чыноўнікі часьцяком паходзілі з польскамоўнай шляхты і “вярталіся да сваіх каранёў”, прымаючы праваслаўе і дапамагаючы цару зьбіраць усходнеславянскія землі.
Гэтыя расейцы ня толькі верылі ў зьліцьцё ўсіх усходніх славянаў у адзіную расейскую нацыю – яны самі ўвасаблялі сабою падобную гістарычную персьпектыву. Верагодней за ўсё, Мірскі ня бачыў ніякай іроніі ў сваім вяртаньні ў Вільню. Літва была і ягонай айчынай.
1 Andreas Moritsch. «The January Insurrection and the Emancipation of Peasants in the Polish—Russian Provinces» // Bela Kiraly (рэд.). The Crucial Decade. New York: Brooklyn College Press, 180-182.
2 Algis Kasperaviиius. «Ksztaіtowanie siк narodu litewskiego»// Krzysztof Jasiewicz (рэд.). Europa nie prowincjonalna. Warsaw: Rytm, 1999, 218—223; Miroslav Hroch. Social Preconditions of National Revival in Europe. Cambridge: Cambridge University Press, 1985, 89; Vytautas Merkys. «Biskup Motiejus Valanczius a polityka narodowoњciowa rz№du Rosji» //Jerzy Kіoczowski і інш. (рэд.). Belarus, Lithuania, Poland, Ukraine, Lublin: IESW, 1994, 317-318.
3 Jerzy Jedlicki. A Suburb of Europe. Budapest: Central European Press, 1999; Stanislaus Blejwas. Realism in Polish Politics. New Haven, Conn.: Yale Concilium on International and Area Studies, 1984.
4 Teodor Narbutt. Dzieje narodu litewskiego, том 2. Vilnius: Marcinkowskiego, 1841, 492.
5 Virgil Krapauskas. Nationalism and Historiography. Boulder, Colo.: East European Monographs, 2000, 31,108.
6 Tomas Venclova. «Native Realm Revisited: Mickiewicz’s Lithuania and Mickiewicz in Lithuania». Цытуецца паводле рукапісу, 1-5, надрукаванага ў Zeszyty Literackie, 70 (2000). Падобную ролю адыграла і паэзія Юзафа Ігнацыя Крашэўскага. Пра Даўкантаса гл. таксама Jonas Ћmuidzinas. Commonwealth polono-lithuanien ou l’Union de Lublin.Paris: Mouton, 1978,148.
7 Jean Pelissier. Les principaux artisans de la Renaissance Nationale Lituanienne. Lausanne: Lйman, 1918, 25-45.
8 Jerzy Ochmaсski. Litewski ruch narodowo-kulturalny w XIX wieku. Biaіystok: PAN, 1965, 137ff.; Krapauskas. Nationalism and Historiography, 15.
9 Jiшн Rak. Byvalн Иechove. Prague: H&H, 1994,127-140. Гл. таксама Vladimir Macura. иesky sen. Prague: Lidovй noviny, 1998,14—53.
10 David Diringer. The Alphabet, том І. New York: Funk and Wagnall, 1968,157-164.
11 Francis Dvornik. The Slavs in European History and Civilization. New Brunswick: Rutgers University Press, 1962, 301-303; Norman Davies. God’s Playground, том І. New York: Columbia University Press, 1982, 69.
12 Liah Greenfeld. Nationalism. Cambridge: Harvard University Press, 1992.
13 Narbutt. Dzieje narodu litewskiego. том І, 454-464; Krapauskas. Nationalism and Historiography, 74.
14 Wiktor Weintraub. The Poetry of Adam Mickiewicz. The Hague: Mouton, 1954,115. Згаданая праца – Preussenљ дltere Geschichte, 4 тамы., Riga: Hartmann, 1808.
15 Пра Міцкевіча ў Францыі гл. Andrzej Walicki. Philosophy and Romantic Nationalism. Notre Dame, Ind.: University of Notre Dame Press, 1997, 265-267.
16 Гл. Vladimіr Macura. Znamenн zrodu.Prague: H&H, 1995, 61-79. Летувіскія дзеячы хацелі таксама давесьці, што Міцкевіч быў летувісам у этнічным сэнсе, а ня толькі ліцьвінам – у палітычным. Яны шукалі пацьверджаньняў, што Міцкевіч ведаў летувіскую мову. А ўвогуле звычка зьвяртацца да гісторыі, каб кампенсаваць пачуцьцё нямогласьці, гэткая ж старая, як і самая гісторыя. Гл. Anthony Grafton. The Footnote. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 2000, 155.
17 Цытуецца паводле: Czesіaw Miіosz. «Rodziewiczуwna»// Kultura, 522. (1991), 21.
18 Pelissier. Les principaux artisans. 45-59; Venclova. «Native Realm Revisited». 22.
19 Bardach «Polacy Litewscy i inne narody Litwy historycznej» // Kіoczowski. Belarus, Lithuania, Poland, Ukraine. 366.
20 Ryszard Radzik. «Samookreњlenie jako element њwiadomoњci etnicznej ludu biaіoruskiego w XIX wieku»// Przegl№d Wschodni, 4, 3 (1997), 616.
21 Valerius Czekmonas. «O etapach socjolingwistycznej historii Wileсszczyzny i rozwoju polskiej њwiadomoњci narodowej na Litwie» // Kіoczowski. Belarus, Lithuania, Poland, Ukraine, 457-463.
22 Wacіaw Jкdrzejewicz. Kronika Їycia Jуzeja Pilsudskiego, том І, London: Polska Fundacja Kulturalna, 1997, 15-16.
23 Іншы адказ – сацыялістычны інтэрнацыяналізм. Казімеж Келес-Краўз, выбітны тэарэтык марксізму ў партыі Пілсудзкага, паходзіў з ліцьвінска-польскай сям’і. Гл. Timothy Snyder. Nationalism, Socialism, and Modern Central Europe. Cambridge, Mass.: Harvard University Press for Ukrainian Research Institute, 1997. Маладога Фелікса Дзяржынскага (1876-1926гг.) выключылі з Віленскай гімназіі за тое, што ён размаўляў па-польску. Дзяржынскі зьвярнуўся да сацыялістычнага інтэрнацыяналізму, далучыўся да Люксембурскага крыла польскіх сацыялістаў, якія адмаўлялі ідэю адроджанай Польскай дзяржавы, і завершыў жыцьцё ў камуністычнай Расеі старшынём ЧК. Robert Blobaum. Feliks Dzierїyсski and the SDKPiL. Boulder, Colo.: East European Monographs, 1983. Гл. таксама Bohdan Cywiсski. Rodowody niepokornych. Paris: Spotkania, 1985; Norman Naimark. The History of the «Proletariat». Boulder, Colo.: East European Monographs, 1979.
24 Piotr Wrуbel. Kszaіtowanie siб biaіoruskiej њwiadomoњci narodowej a Polska. Warsaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 1990,16.
25 Лічбы прыведзеныя паводле Steven Guthier. «The Belorussians: National Identification and Assimilation»// Soviet Studies, 29, i (1977), 40-47. Пра „этнічныя супольнасьці” і нацыянальную гісторыю гл. Jeremy King. «Loyalty and Polity, Nation and State». Доктарская дысертацыя, Columbia University, 1998, 29-33. Гл. таксама Anthony Smith. The Ethnic Origins of Nations. Oxford: Blackwell, 1986.
26 M.В. Доўнар-Запольскі. Гісторыя Беларусі. Miнск: Беларуская энцыклапедыя, 1994, 360; Celina Gajkowska. «Wincenty Marcinkiewicz»// Polski Slownik Biograficzny, том 19, Wrocіaw: Ossolineum, 1974, 588-590.
27 Міцкевіч цытуецца паводле: A.A. Лойка, В.П. Рагойша (рэд.). Беларуская літаратура ХІХ стагоддзя. Miнск: Вышэйшая школа, 1988, 32; Дунін-Марцінкевіч цытуецца паводле: Збор твораў. Miнск: Дзяржаўнае выдавецтва БССР, 1958, 370.
28 Jan Czeczot. Piosnki wieњniacze znad Niemna i Dџwiny. Vilnius: Zawadzkiego, 1839. Гл. таксама T.В. Валодзіна. «Ян Чачот і браты Тышкевічы» // Фальклор. Miнск: Беларуская навука, 1997, 6; Marceli Kosman. Historia Biaіorusi. Wrocіaw: Ossolineum, 1979, 219; Weintraub. Poetry, 13; Arnold McMillin. Die Literatur der Weissrussen. Giessen: Wilhelm Schmitz, 1977, 82-83.
29 Walicki. Philosophy and Romantic Nationalism, 73.
30 Ян Запруднік. Беларуc. Boulder, Colo.: Westview, 1993, 54-55; Kosman. Historia Biaіorusi, 220.
31 Edward Thaden. Russia’s Western Borderlands, 1710-1870. Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1984, асабліва 54, 68-69, 79, 121, 126; Patricia Grimsted. The Foreign Ministers of Alexander I. Berkeley: University of California Press, 1969,104-150.
32 Доўнар-Запольскі. Гісторыя Беларусі. 250.
33 Соф’я Кузьняева. «Нацыянальнае адраджэньне і нацыянальная сьвядомасьць беларусаў у першай палове XIX cт.»// Беларускі гістарычны агляд, І, І (1994), 57.
34 Уладзімір Сосна. «Уніяцкае пытаньне ў беларускай вёсцы»// M. Біч і П. Лойкa. З гісторыі уніяцтва ў Беларусі. Miнск: Экаперспектыва, 1996, 90-92.
35 Л.K. Taрасюк, «Адлюстраваньне уніяцкай тэматыкі ў творчасці Францішка Багушэвіча»// Ryszard Luџny, Franciszek Ziejka, Andrzej Kкpiсski (рэд.) Unia brzeska, Cracow: Universitas, 1994,526-531.
36 Адчуваньне інстытуцыйнай ролі царквы ў 30-х гадах ХІХст. перадае Г.И. Шалевский: гл. Последнее воссоединение с православною церковью униатов Белорусской епархии. Петербург, Сельскаго Вестніка, 1910.
37 Jan Zaprudnik. «National Consciousness of the Byelarussians and the Road to Statehood» // Vitaut Kipel, Zora Kipel (рэд.) Byelorussian Statehood, Нью-Ёрк: Byelorussian Institute of Arts and Sciences, 1988, 13; Jan Jurkiewicz. «Nasze widzenie Biaіorusinуw w XX w.» //Dzieje Najnowsze, 27, 2 (1995), 68.
38 Nicholas Vakar. Belorussia. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1956, 82-83. Рэкамендацыя цэнзара // Францішак Багушэвіч. Tворы. Miнск: Беларусь, 1967, 202-205.
39 Дзеля справядлівасьці варта адзначыць заўвагу Эрнста Гельнера, што дзяржавы на этапе мадэрнізацыі часам утвараюць адную нацыю, а часам і больш. Ernest Gellner. Nations and Nationalism.Ithaca: Cornell University Press, 1983.
40 Henryk Gікbocki. Fatalna sprawa. Cracow: Arcana, 2000; M. Прудников. “Чего же хочет Польша?” Пецярбург: Главное управление военно-учебных завадений, 1863. Radzik. «Samookreњlenie». 612-614; M. Koszelew. «Polacy w oczach Biaіorusinуw»// Dzieje Najnowsze, 27, 2 (1995), 83-85.
41 Theodore Weeks. Nation and State in Late Imperial Russia. Dekalb: Northern Illinois University Press, 1996, 45-73; Theodore Weeks. «Russification and the Lithuanians»// Slavic Review, 60, i, (2001), 109; Dominic Lieven. Nicholas II. New York: St. Martins 1993, 134-135; Witold Rodkiewicz. Russian Nationality Policy. Lublin: Scientific Society of Lublin, 1998, 226-231; Pelissier. Les principaux artisans, 158-159; O русской правде и польской крuвде, Mасква: Университетская типография, 1863, 28-29. 42. Јukasz Chimiak. Gubernatorzy Rosyjscy w Krуlestwie Polskim. Wroclaw: FNP, 1999, 70-79; Andrzej Chwalba. Polacy w sіuїbie Moskali. Warsaw: PWN, 1999, 66; Paul Bushkovitch. «The Ukraine in Russian Culture»// Jahrbьcher fьr Geschichte Osteuropas, 39. 3 (199I). 347-350. Гл. таксама Л.Е. Горизонтов. Парадоксы имперской политики. Mасква: Индрик, 1999; Vakar. Belorussia, 73. Іосіф Гурко, генерал-губернатар Варшавы і самы знакаміты русіфікатар у польскай гісторыі, таксама меў польска-ліцьвінскія карані.
Разьдзел 3. Першая сусьветная вайна
і віленскае пытаньне (1914–1939 гг.).
Сьмерць, хіба, мне толькі дасьць спакою.
Адам Міцкевіч. “Дзяды”* (1832 г., Дрэздэн)
Да 1914 г. колішнюю сталіцу Вялікага Княства Літоўскага марылі бачыць сваім палітычным цэнтрам летувіскія, беларускія і польскія дзеячы. Для габрэяў – найбольш адметнай супольнасьці гэтага места – яна была духоўнай сталіцай. Для чынавенства пры ўладзе – старажытным расейскім горадам. Большасьць школаў – расейскамоўныя, большасьць культавых будынкаў – рыма-каталіцкія касьцёлы, больш за траціну жыхароў – габрэі. З 1863 г. насельніцтва Віленскай губерні ў Расейскай імперыі павялічылася больш як удвая, гараджанаў паболела амаль утрая, а колькасьць віленчукоў узрасла болей як у тры разы1. У эпоху індустрыялізацыі й урбанізацыі на захадзе Расейскай імперыі кожнае наступнае пакаленьне пасьля 1863г. было больш адукаваным і больш “гарадзкім” за папярэдняе. Захавалася размаітасьць назваў места: Vilnius па-летувіску, Wilno па-польску, Вільня па-беларуску, Вильна па-расейску і Vilne на ідышы. Пасьля рэвалюцыі 1905 г., калі ўпершыню паўстала праблема прэтэньзіяў розных этнічных супольнасьцяў на “свой” горад, гэтае шматмоўе сьведчыла пра ўсё большую непрымірымасць у іхніх пазіцыях.
Для летувіскіх дзеячаў Vilnius быў сталіцай ВКЛ, збудаванай Вялікім Князем Гедымінасам на досьвітку слаўнай літоўскай гісторыі. Яны ўсё часьцей бачылі ў сярэднявечным Вялікім Княстве папярэдніка незалежнай Летувіскай дзяржавы ў ейных прыкладных этнічных межах. Хоць летувіскія дзеячы і працавалі пераважна ў Vilnius’е, тамтэйшае летувіскамоўнае насельніцтва скаладала абсалютную меншасьць (можа, 1–2 %)2. Хоць практычна падставай вылучаць летувісаў у асобную этнічную супольнасьць была мова, летувіскія дзеячы даводзілі сваё права на Vilnius, зыходзячы з гістарычных чыньнікаў. Неадназначнасьць такога становішча прыкрывалі фармулёўкі, да прыкладу, з праграмы Летувіскай дэмакратычнай партыі (1902 г.), у якой казалася пра незалежную Летуву ў ейных “прыблізных этнаграфічных межах”. Падчас рэвалюцыі 1905 г. створаны левымі і цэнтрысцкімі партыямі Летувіскі нацыянальны сойм заклікаў да абвяшчэньня Летувіскае аўтаноміі “з ядра цяперашняй этнаграфічнай Літвы”, куды б уваходзілі Vilnius і прылеглыя землі. “Цяперашняя” і “этнаграфічная” спалучаюцца невыпадкова. Паводле прыкладу польскіх нацыянал-дэмакратаў і іншых тагачасных нацыяналістаў, летувіскія дзеячы вылучалі этнаграфію навукова абгрунтаваную і падлеглую палітычным зьменам. На іх думку, насельнікі Vilnius’у і ваколіцаў, якія лічыліся палякамі ці беларусамі, насамрэч былі польска- ці беларускамоўнымі летувісамі. Пры ўдалым зьбегу абставінаў “этнаграфічная Літва” магла б пашырыцца3. Як мы пабачым, яны мелі рацыю.
Беларускія нацыянальныя дзеячы вялі ў Вільні ня меншую працу за сваіх супернікаў-летувісаў. Яны таксама зьвярталіся да часоў Вялікага Княства, уважалі сябе за ягоных спадкаемцаў і называлі Вільню сваёй сталіцай4. Але, адрозна ад летувісаў, перакананых, што вунія 1569 г. скасавала незалежнасьць Літвы, беларускія дзеячы выступалі за адраджэньне Рэчы Паспалітай*. Як мы заўважылі, тут выяўляецца істотная розьніца ў інтэрпрэтацыі гісторыі. У летувіскім асяродку крытычнае стаўленьне да аб’яднаньня з Польшчай пачало выяўляцца ў 40-х гадах і атрымала шырокі распаўсюд у 80-х гадах ХІХ ст. Але ніводны беларускі мысьляр да 1910г., здаецца, нават ня ставіў пад сумнеў дадатную ролю Рэчы Паспалітай5. На пачатку ХХ ст. правы беларусаў на Вільню адстойвалі сацыялісты – выхадцы з польскамоўных рыма-каталіцкіх шляхецкіх сем’яў. Для іх сацыялістычны інтэрнацыяналізм не супярэчыў традыцыйнаму федэралізму6. Падчас рэвалюцыі 1905 г. польскія і летувіскія партыі выявілі рашучасьць і займелі падтрымку масаў. Што да беларускага руху, то ён дасягнуў нязьмерна больш сьціплых вынікаў: беларуская ідэя пачала складаць сур’ёзную канкурэнцыю імперскаму “западно-руссизму”7. Першае значнае перыядычнае выданьне – “Наша Ніва” – зьявілася ў 1906 г. Да 1914 г. ніхто не ўздымаў пытаньня пра дзяржаўную самастойнасьць беларускае нацыі**. У Вільні беларускамоўнае насельніцтва нашмат пераўзыходзіла летувіскамоўнае, а ва ўсёй Віленскай губерні носьбіты беларускае мовы складалі больш за палову. У Віленскай, Менскай, Гарадзенскай, Магілёўскай і Віцебскай губернях – памежных тэрыторыях гістарычнае Літвы – беларускамоўнае насельніцтва складала тры чвэрці. Аднак беларускія сяляне нідзе ня выйгралі ад індустрыялізацыі, і беларусы нідзе не вялі рэй у гарадзкім жыцьці. Ва ўсіх гарадах, дзе носьбіты беларускай мовы складалі значную частку насельніцтва, яны адрозьніваліся ніжэйшым узроўнем адукацыі ў параўнаньні з іншымі этнічнымі супольнасьцямі8.
Летувіскія і беларускія дзеячы надавалі вялікую ўвагу Vilnius’у/Вільні. Аднак на іх саміх Wilno ніяк не зважала. У 1914 г. у грамадзкім жыцьці панавала польская мова, хоць і адрозная ад той, якой размаўлялі ў Варшаве. Пад уладай Расейскай імперыі ў Wilno і Віленскай губерні (Wilenszczyzna) замацавалася своеасаблівая польская культура. Нягледзячы на шэраг законаў, скіраваных на тое, каб зямельная ўласнасьць перайшла ў рукі праваслаўных і расейцаў, большасьць зямлі ў Віленскай губерні належала палякам9 . У 1914 г. паводле колькасьці насельніцтва ў Wilno на першым месцы былі палякі – яны крыху апярэджвалі габрэяў. У залежнасьці ад таго, якога пункту гледжаньня прытрымлівацца, у Wilno і ваколіцах або вялі рэй прадстаўнікі польскай нацыянальнасьці, або такой не было ўвогуле – пераход на польскую мову ўспрымаўся хутчэй як далучэньне не да асобнай нацыянальнай супольнасьці, а да паважанага кола ў грамадзтве10. У гістарычнай Літве ніхто ня згадваў пра “абуджэньне” “сапраўднай” нацыянальнай сьвядомасьці сярод польскамоўнага насельніцтва, бо прывабнасьць польскай культуры не выклікала сумневаў, а самое валоданьне польскай мовай сьведчыла пра сацыяльны статус. У колішнім Вялікім Княстве пальшчызна разглядалася ня як “этнічная” дадзенасьць, якую намаганьнямі актыўных дзеячаў трэба ператварыць у палітычную сілу, а як чалавечая якасьць, уласьцівая (незалежна ад “этнічнага” паходжаньня) тым, хто вызначаў правілы “культурных паводзінаў”.
Эліта, якая прыняла гэты варыянт пальшчызны (пасьля 1905 г. іх сталі зваць “краёўцамі”), адрозьнівала яго ад пальшчызны на землях Кароны Польскай. Яны ведалі пра крэўную сувязь сваіх радоў з ліцьвінскай шляхтай, часта самі размаўлялі на дзьвюх ці трох мовах, і таму для іх Вялікае Княства Літоўскае ўяўлялася найпрыўкрасьнейшай часткай польскае спадчыны. Гэтыя палякі бачылі ў Wilno цэнтр цывілізацыі, якую яны стварылі, захавалі і марылі выяўляць у адроджанай Польшчы. Wilno для іх зусім не было “этнічным” польскім местам у паўночна-ўсходнім кутку будучай “этнічнай” Польшчы – яны ставіліся да Wilno як да сталіцы гістарычнае Літвы, для якой хаўрус з Каронай Польскай заўсёды заставаўся стрыжнем палітыкі. Сваёй радзімай у палітычным сэнсе ўсе краёўцы бачылі Літву пасьля 1569 г. Большасьць з іх не сумнявалася, што гістарычная Літва на новым этапе ўвойдзе ў агульную супольнасьць з Каронай Польскай, аднак некаторыя ўважалі за лепшае пакінуць гэтае пытаньне на разгляд будучага сойму ў Wilno11. “Краёўцы” былі больш вернымі пасьлядоўнікамі Міцкевіча, чым нацыяналісты Новага Часу – і польскія, і летувіскія. На пачатку ХХ ст. палітычныя погляды “краёўцаў” аформіліся праз патрыётаў-сацыялістаў кшталту Пілсудзкага ў ідэю федэралізму.
Літоўскія палякі меркавалі, што іхную пальшчызну традыцыі Вялікага Княства ўзвышаюць над усялякай іншай, і што польская культура ўвогуле вышэйшая за летувіска- ці беларускамоўную. Але чым шырэй распаўсюджвалася навачасная канцэпцыя нацыянальнасьцяў, тым больш гэтае ўсьведамленьне двайной перавагі ператваралася ў пастку. З аднаго боку, паколькі адчуваньне вышэйшасьці ў параўнаньні з Каронай Польскай палягала на мясцовых традыцыях, з ім не маглі пагадзіцца ў Варшаве і Кракаве. Доказам – тое, што Міцкевіча ўсё часьцей успрымалі як проста польскага паэта. З другога боку, існавала рызыка, што ўзрошчваньне тых самых мясцовых традыцыяў прынясе горкія плады. Тых, хто на польскай мове распачынаў летувіскае і беларускае нацыянальнае адраджэньне, ніякім чынам не асуджалі, бо бачылі ў фальклоры частку спадчыны ВКЛ12. Але навачасныя нацыяналісты, якія парываліся кінуць выклік паноўнай польскай культуры, карысталіся вобразамі й тропамі гэтых твораў, перакладалі іх на летувіскую і беларускую мовы. Калі пасьля 1905 г. пэўная частка рыма-каталіцкай эліты “здрадзіла” беларускаму й летувіскаму нацыянальнаму руху, а з сялянскага асяроддзя зьявіліся актыўныя дзеячы летувіскага адраджэньня, пальшчызна як сьвядомы выбар паступова апынулася ў становішчы слабейшага13.
Падчас рэвалюцыі 1905 г. Літоўская асамблея/сойм дамогся ад царскіх уладаў значных саступак. Адсюль некаторыя ліцьвінскія палякі, напрыклад, Міхал Ромэр (пазьней вядомы як Міколас Ромерыс, 1880-1945 гг.) вынесьлі ўрок: летувісы як нацыя – гэта сіла, да якой трэба ставіцца паважна. На думку Ромэра, гістарычная Літва мусіла адрадзіцца як шматнацыянальная дзяржава летувісаў, беларусаў, габрэяў і палякаў, у ёй маглі б весьці рэй летувісы, а палякі – ажыцьцяўляць сувязь паміж рознымі культурамі. Мадэрным нацыянальным дзеячам нялёгка было прыняць гэткае нестандартнае рашэньне, адпаведнае традыцыям ВКЛ і чуйнае да новага ў летувіскім руху. Так, сапраўды: у нечым падобныя ідэі калісьці выношвалі такія летувіскія дзеячы, як Басанавічус і Шлюпас14. Але, як мы бачылі, летувіскія нацыяналісты сутыкнуліся з практычнымі праблемамі ў засваеньні шматнацыянальных культурных здабыткаў і ў выніку прыйшлі да этнічнага вызначэньня Літвы. На той час, як некаторыя літоўскія палякі пагадзіліся пайсьці на гэткі кампраміс, летувіскія дзеячы ўжо мелі цьвёрды намер замест польскай культуры ўсталяваць летувіскую ў збольшага этнічных межах Літоўскай дзяржавы15.
Што да габрэяў, то іх сувязь са старажытнай цывілізацыяй не выклікала сумневу, а відавочная адрознасьць сьведчыла сама за сябе. Габрэяў падобныя праблемы не абыходзілі. У 1914 г. яны складалі 40% насельніцтва Vilne і, бадай, тры чвэрці гандляроў у горадзе. За чатыры стагоддзі ў “літоўскім Ерусаліме” атайбавалася мноства габрэяў16. “Літоўскі” ў гэтым выпадку азначае “прыналежны да Вялікага Княства Літоўскага”, а ў ягоны склад уваходзілі і Менск (на той час – 51% габрэйскага насельніцтва), і Гомель (55%), і Пінск (74%), і Віцебск (51%). Тагачасны Віцебск найлепш вядомы з карцінаў Марка Шагала (1887-1985 гг.), які адтуль родам. Vilne быў адным з найбуйнейшых цэнтраў талмудычнае навукі, у ім жыў, напрыклад, Эліях бэн-Саламон (1720-97 гг.), вядомы як віленскі Гаон, жорсткі крытык хасідызму. (Дарэчы, ня варта перабольшваць супярэчнасьці паміж Гаонам і хасідамі: як і апошнія, ён займаўся практычнай кабалай, вывучаў лекавыя зёлкі ў хрысьціянаў і нават спрабаваў стварыць Голема.) У ХІХ ст. Vilne быў галоўным цэнтрам Хаскалы – габрэйскага Асьветніцтва – у Расейскай імперыі. Цікава, што менавіта тыя, хто гадаваўся на ідэях Хаскалы, сталі заснавальнікамі габрэйскіх палітычных партыяў. Хоць у палітыцы ўдзельнічала абмежаванае кола сьвецкае моладзі, самая атмасфера гораду спрыяла палітычнаму зарганізаваньню габрэяў (у рамках гістарычна магчымага). Чаго не было, дык гэта палітычнага асімілянцтва, калі публічнае ўжываньне паноўнай мовы зьвязваецца з лаяльнасьцю да палітычнага рэжыму (як, напрыклад, у сучасных Вене і Львове). У Vilne з хрысьціянскіх культураў вяла рэй польская рыма-каталіцкая, а палітычная ўлада належала праваслаўнай Расеі. І напрыканцы ХІХ ст. габрэі ў Літве ня мелі ніякіх ілюзіяў наконт таго, што, маўляў, польская культура магла б лібералізаваць расейскі палітычны рэжым17. Дзякуючы адслоненасьці віленскіх габрэяў ад польскай палітыкі, у Vilne, адрозна ад Lemberik’у/Львову, нараджаліся іншыя падыходы да навачаснай габрэйскай палітыкі.
Хоць сіянізм – гэта форма нацыяналізму, а марксізм – інтэрнацыяналізму, і той, і другі стваралі праблему для польскай культуры ў Vilne. І сіяністы, і габрэйскія сацыялісты выказвалі большае непрыманьне польскай, чым летувіскай, нацыянальнай ідэі. Яны зыходзілі з таго, што летувіская дзяржава будзе шматнацыянальнай і слабой, а польская – нацыянальнай і моцнай. Сіянізм узьнік як “нацыяналізм у адказ”, як спосаб захаваць габрэйскую нацыю, даць ёй адчуць уласную годнасьць абяцаньнем роднай зямлі. Гэта быў вельмі своеасаблівы нацыянальны праект, бо габрэі пераважна пражывалі ў гарадох і мястэчках усёй былой Рэчы Паспалітай (большасьць з іх увайшлі ў “рысу аселасьці” ў Расейскай імперыі). Сіяністы не маглі прэтэндаваць на еўрапейскія тэрыторыі на падставе колішняй дзяржаўнасьці або сучаснага дэмаграфічнага стану – іхная меркаваная радзіма знаходзілася ў Азіі (паводле іншых версіяў – у Афрыцы). Сіяністы не маглі спаборнічаць у барацьбе за землі Вялікага Княства. Але ўжываньне ідышу і прыхільнае стаўленьне да іўрыту дапамагалі ім яшчэ больш адасобіць габрэйскую культуру ад польскай. Габрэйскія сацыялісты, наадварот, зьвязвалі будучыню з еўрапейскай ці сусьветнай рэвалюцыяй. У выніку гэтага вялікага пераруху на парадку дня зноў мусіла апынуцца пытаньне спадчыны ВКЛ і нацыяналістычных памкненьняў. А пакуль трэба было рыхтаваць рэвалюцыю, і для габрэйскіх сацыялістаў мовамі палітыкі сталі расейская і ідыш. Габрэі раздражнялі польскіх палітычных дзеячаў тым, што карысталіся расейскай, а ня польскай. У адным з такіх выпадкаў Пілсудзкі прапанаваў як кампрамісны варыянт ідыш18. У 1897 г. сацыялісты-русафілы габрэйскага паходжаньня з гістарычнай Літвы заснавалі ў Вільні Бунд. Потым яны адыгралі сваю ролю ў рэвалюцыі 1905 г. у мясцовым маштабе і ўжо вядучую ролю – у бальшавіцкай рэвалюцыі 1917 г.
Сусьветная вайна і нацыянальныя амбіцыі.
Бальшавіцкая рэвалюцыя і Першая сусьветная вайна зрабілі магчымым утварэньне новых дзяржаваў на землях гістарычнае Літвы. Параза Расейскай імперыі і яе распад абумовілі зьяўленьне Летувіскай і Польскай дзяржаваў і іх змаганьне за Vilnius/Wilno. Пасьля вайны паміж Польшчай і бальшавіцкай Расеяй у 1919-20 гг. і сутычак паміж польскім і летувіскім войскамі ў 1920 г. Польшча захапіла Wilno. Хоць аперацыю арганізавалі польскія федэралісты, яна паслужыла справе польскіх нацыяналістаў.
Мы засяроджваліся на польскім федэралізьме ў Віленскай губерні, між тым як галоўныя накірункі польскага нацыяналізму вызначаліся ў Варшаве, Лодзі, Кракаве, Познані і на землях цэнтральнай Польшчы. На абсягах былой Кароны Польскай гістарычныя і сацыяльныя супярэчнасьці надалі польскай ідэі мадэрны нацыянальны кірунак. Тут польскамоўная эліта мела дачыненьні з сялянамі, якія таксама размаўлялі на польскай, а не якой іншай мове, з габрэйкім і нямецкім насельніцтвам гарадоў і мястэчкаў і праваднікамі расейскай, нямецкай або аўстрыйскай імперскай палітыкі. Той факт, што некаторыя тэрыторыі, дзе працоўныя і сяляне размаўлялі па-польску, не належалі да колішняй Кароны Польскай, толькі ўзмацняў моўны нацыяналізм у параўнаньні з гістарычным. Напрыканцы ХІХ ст. моўны нацыяналізм у цэнтральнай Польшчы мог паяднаць эліту і масы: можна было не саромецца, размаўляючы з людзьмі на зразумелай ім мове, і самая гэтая мова, ужо даўно кадыфікаваная, вызначалася высокім узроўнем разьвітасьці і багацьцем. Сапраўды: у цэнтральнай Польшчы галоўным клопатам польскіх патрыётаў сталася захаваньне польскай культуры, а пазнакамі польскай нацыянальнасьці служылі польская мова, рыма-каталіцкая вера і веданьне рамантычнай паэзіі19. У Wilno польскі патрыятызм быў пашыраны сярод шляхецкіх сем’яў, якія згадвалі гісторыю дзяржаўнасьці ВКЛ. Між тым польскія патрыёты на землях Кароны Польскай – Нацыянальна-дэмакратычны рух Рамана Дмоўскага (1864-1939 гг.) – займаліся падрыхтоўкай польскіх працоўных і сялянаў да стварэньня мадэрнай нацыянальнай дзяржавы.
Дмоўскі і Пілсудзкі былі носьбітамі двух розных тыпаў пальшчызны і па-рознаму бачылі Польшчу. У сацыялістычным федэралізьме Пілсудзкага яскрава выявілася рэакцыя палякаў у Літве на тагачасную палітычную сітуацыю. Падпольная сацыялістычная агітацыя Пілсудзкага ў Расейскай імперыі натуральным чынам вынікала з уяўленьня ўсходніх палякаў пра сябе як пра культурную эліту, надзеленую вышэйшай ведай пра парадак рэчаў. У прынятай у 1892 г. праграме Польскай сацыялістычнай партыі (ППС) – партыі Пілсудзкага – ставілася задача стварыць федэратыўную дзяржаву. Сацыялістычны федэралізм – штосьці сярэдняе паміж раньнемадэрным патрыятызмам і навачаснай “палітыкай масаў” – адрозьніваўся ад нацыянал-дэмакратыі Дмоўскага трыма істотнымі чыньнікамі. Па-першае, сацыялістычны федэралізм быў працягам успадкаванай традыцыі, а не вынаходжаньнем гісторыі. Шляхта, якая імкнулася аднавіць Вялікае Княства Літоўскае, абапіралася на канцэпт нацыі, што перадаваўся з пакаленьня ў пакаленьне. Па-другое, ідэі сацыял-федэралізму распаўсюджваліся ня праз асьвету масаў, а праз падпольную працу ў коле правераных таварышаў. У ППС Пілсудзкага горача абмяркоўваліся нацыянальныя пытаньні, але да расколу ў 1905 г. кіраўніцтва партыі ніколі не разглядала магчымасьці ісьці за масамі, а ня весьці іх. Па-трэцяе, сацыял-федэралісты зыходзілі з азначэньня нацыі не як моўнай супольнасьці, а сацыяльнай групы з адпаведным статусам у грамадзтве. Для іх сэнс быў ня ў тым, каб бачыць у кожным, хто жыве на акрэсьленай тэрыторыі, прадстаўніка адной этнічнай супольнасьці (якая, такім чынам, мае права на сваю нацыянальную дзяржаву), а ў тым, каб прызнаваць адрознасьці і скіроўваць іх на стварэньне рэспубліканскай польскай ідэі. Дзеці ўсходнепольскіх шляхецкіх сем’яў, упэўненыя ў сваёй вышэйшасьці ў параўнаньні з мясцовым летувіскім і беларускім сялянствам ды габрэямі, яны верылі, што гэтая рэспубліка абярэ польскую культуру. У Расейскай імперыі да 1914 г. шмат хто сярод палітыкаў-кансьпіратараў схіляўся да гэтай ідэі, і ёсьць падставы меркаваць, што ў дэмакратычнай Польшчы пасьля 1918 г. польская шляхта Віленшчыны галасавала за левых федэралістаў20.
Сын каменячоса з нейкага “мядзьвежага кута” ў цэнтральнай Польшчы, Дмоўскі зрабіў іншыя палітычныя высновы з іншай гістарычнай сітуацыі. Калі Пілсудзкі ўяўляў сабе польскую палітычную нацыю на ўсім шматнацыянальным абсягу, які быў яму радзімай, то Дмоўскі бачыў станаўленьне этнічнай польскай нацыі ў зацятым змаганьні з падступнымі габрэямі і дысцыплінаванымі немцамі. Дмоўскі вызначыў крытэры, паводле якіх палякі адрозьніваліся ад іншых нацыянальнасьцяў, – мова і рэлігія. Даводзячы неабходнасьць аб’яднацца на падставе гэтых асаблівасьцяў і бараніцца ад іншых, Дмоўскі спасылаўся на папулярны ў той час сацыял-дарвінізм. Пілсудзкі адчуваў тугу па мінулым. Дмоўскі называў сябе “сучасным палякам” і не хаваў намеру цалкам пазбавіцца ад таго, што засталося ад польска-літоўскай Рэчы Паспалітай, каб на яе месцы сфармавалася навачасная польская самасьвядомасьць. Хоць Пілсудзкі і быў сацыялістам, Дмоўскага больш хвалявала пытаньне сацыяльных пераўтварэньняў і ідэалагічны зьмест “палітыкі масаў”. Перад Першай сусьветнай вайной Дмоўскі ў змаганьні за сацыяльныя перамены не арганізоўваў такіх яркіх акцыяў, як Пілсудзкі і ягоныя сацыялісты, але Дмоўскі зрабіў больш дзеля вызначэньня польскасьці як нацыянальнасьці. Да 1914 г. прапанаванае Дмоўскім азначэньне польскасьці сталася ледзь не агульнапрынятым, а Нацыянальна-дэмакратычны рух, які ён узначальваў, – найбольш уплывовай палітычнай сілай на польскіх землях21. Менавіта ягоная партыя атрымлівала найбольшую колькасьць галасоў на выбарах, што праводзіліся пасьля 1918 г.
Ідэі Пілсудзкага і Дмоўскага мелі значэньне ня толькі з гледзішча сацыяльнай гісторыі. Яны ўплывалі на разьвіцьцё падзеяў у вырашальныя моманты гісторыі, калі на першы погляд здавалася, што ўсё вырашае толькі збройная сіла. Напрыканцы Першай сусьветнай вайны ў Wilno ішло змаганьне паміж: 1) носьбітамі дзьвюх розных канцэпцыяў пальшчызны; 2) прыхільнікамі інтэрнацыяналісцкага, шматнацыянальнага і мадэрнага, нацыянальнага вызначэньня “Літвы”; 3) бальшавікамі, польскімі, летувіскімі і беларускімі дзеячамі за рэальны кантроль над горадам. Да 1918 г. ва ўсіх згаданых групаў: інтэрнацыяналістаў з земляў былога ВКЛ (і славянаў, і габрэяў, і балтаў), якія зрабіліся бальшавікамі, пасьлядоўных прыхільнікаў традыцыяў ВКЛ, якія зрабіліся польскімі ці беларускімі сацыял-федэралістамі, летувіскіх нацыянальных дзеячаў і польскіх нацыяналістаў – склаліся цьвёрдыя перакананьні пра належную форму дзяржаўнасьці й уладкаваньне дзяржаўных межаў. Бальшавікі чакалі прыйсьця камунізму ў Вільню; польскія і беларускія сацыял-федэралісты сыходзіліся ў тым, што Wilno/Вільня будзе сталіцай шматнацыянальнай дзяржавы; польскія і летувіскія нацыяналісты згаджаліся, што Wilno/Vilnius увойдзе ў склад нацыянальнай дзяржавы (толькі не згаджаліся, якой канкрэтна). Як мы пабачым, параўнаўча з нацыянальнай або інтэрнацыянальнай, федэралісцкую ідэю было цяжэй ажыцьцявіць. Федэралізм вымагаў скрайняй узважанасьці ў вызначэньні межаў, кампрамісаў паміж мясцовымі элітамі, згоды жыхароў. Натуральна, тут узьнікала значна болей складанасьцяў, чым з простым захопам Wilno альбо бальшавіцкай Расеяй, альбо нацыянальнай дзяржавай.
Выявілася, што польскія й летувіскія нацыяналісты мелі рацыю. Wilno/Vilnius анэксавала нацыянальная дзяржава, прычым палякі не памыліліся ў тым, шту гэта была за дзяржава. Хоць польскія нацыяналісты атрымалі перамогу і спраўдзілі свае прадказаньні, насамрэч яны складалі далёка не наймацнейшую супольнасьць. У мясцовым маштабе, магчыма, нават найслабейшую. Адрозна ад летувіскіх нацыяналістаў і беларускіх федэралістаў, яны зусім не разьлічвалі на масавую падтрымку на землях колішняга Вялікага Княства Літоўскага. Адрозна ад бальшавікоў і польскіх федэралістаў, яны ніколі не ўзначальвалі войска, што захоплівала Wilno. Адрозна ад усіх астатніх груповак (улучна з бальшавікамі), яны ніколі ня згадвалі традыцыяў Вялікага Княства Літоўскага. Перамога як іхніх ідэяў дзяржаўнасьці, гэтак і поглядаў на ўладкаваньне дзяржаўных межаў сьведчыць пра перавагу навачасных нацыянальных ідэяў у моманты распаду імперыяў. Пілсудзкі меў на сваім баку рэальную моц, але ён заблытаўся ў складанасьцях федэралісцкага праекту. Калі іншыя партыі адхілілі ідэю федэрацыі, Пілсудзкаму нічога больш не заставалася, як кінуць свае сілы на падтрымку дзейснай палітыкі Дмоўскага. Гэта была ня столькі перамога Польшчы, колькі адной з дзьвюх канцэпцыяў Польшчы. Гэта быў ня столькі прыклад нацыянальнага самавызначэньня ў паваенным часе, колькі трыюмф мадэрнага нацыяналізму над традыцыйным шматнацыянальным патрыятызмам Вялікага Княства Літоўскага (і ў некаторай ступені над бальшавіцкім інтэрнацыяналізмам).
Да 1918 г. паэзію Міцкевіча, спароджаную тугой па Вялікім Княстве, ужо дастасавалі да канонаў навачаснага польскага і летувіскага нацыяналізму. У 1920 г. жаўнераў, якія ўзялі Wilno і далучылі яго да польскай нацыянальнай дзяржавы, натхнялі федэралісцкія ідэі Пілсудзкага і спадзеў адрадзіць ВКЛ. Цяпер давайце ад іроніі гісторыі перанясемся на палі ваенных дзеяньняў і паглядзім, як гэта атрымалася.
Першая сусьветная і польска-расейская вайна.
Пасьля бальшавіцкай рэвалюцыі ў лістападзе 1917г. і заканчэньня Першай сусьветнай вайны ў лістападзе 1918 г. у Паўночна-Заходнім Краі (былым ВКЛ) склалася надзвычай заблытаная сітуацыя. Нямецкая армія капітулявала перад Брытаніяй, Францыяй і ЗША на захадзе, але не здавалася на ўсходзе. Між тым як Чырвоная армія і белагвардзейскія палкі ваявалі адно з адным, на землях гістарычнае Літвы мясцовыя палітыкі абвяшчалі нацыянальную незалежнасьць і спрабавалі стварыць уласныя арміі. Польская дзяржаўнасьць абапіралася на абвешчаную Антантай падтрымку нацыянальнага самавызначэньня. Але заходнім дзяржавам бракавала вайсковае моцы, каб забясьпечыць патрэбныя ім вынікі на ўсходзе. Нямецкія войскі адыходзілі непасьлядоўна, часьцяком знаходзілі спосаб застацца і змагацца з бальшавікамі22.
Летувіскія і беларускія дзеячы спадзяваліся скарыстацца з прысутнасьці нямецкіх войскаў як з прыкрыцьця, каб стварыць уласныя дзяржавы, перш чым прыйдуць бальшавікі. Першымі вымушаныя былі адмовіцца ад сваіх прэтэньзіяў на Вільню беларусы. У сакавіку 1918 г. Рада Беларускай Народнай Рэспублікі з ініцыятывы Антона Луцкевіча (1884-1946 гг.) абвясьціла Вільню часткай незалежнай Беларусі. Дзеячы БНР уяўлялі сабе Беларусь шматнацыянальнай, іх тэрытарыяльныя прэтэньзіі спалучаліся з заявамі аб талерантнасьці. Луцкевіч імкнуўся аднавіць Вялікае Княства Літоўскае ў форме сучаснай сацыялістычнай федэрацыі ад Балтыйскага мора да Чорнага* . Абвяшчэньне незалежнасьці адбылося пад нямецкай акупацыяй, але без нямецкай падтрымкі. Так ці іначай, перад прыходам у Менск Чырвонай Арміі ў сьнежні 1918 г. Луцкевіч і большасьць сяброў Рады БНР пакінулі горад. У Вільні яны прапаноўвалі стварыць беларуска-летувіскую канфедэрацыю. Беларускія сацыялісты** верылі, што федэрацыя стане для Вільні паратункам ад “клерыкальна-буржуазнай” летувіскай нацыянальнай дзяржавы23. Летувіскіх лідэраў, якія на той час самі апынуліся ў вельмі незайздросным становішчы, не цікавіла такое “выратаваньне”. Так скончыўся (прынамсі, пакуль) праект адраджэньня гістарычнай Літвы пад назвай “Беларусь”. Але быў і невялікі станоўчы вынік. Нягледзячы на сваю цэнтралізаванасьць, бальшавіцкая партыя паабяцала беларускім дзеячам, якія засталіся ў Менску, заснаваць Беларускую Савецкую Сацыялістычную Рэспубліку24. Спачатку ў яе склад уваходзіў літаральна лапік зямлі вакол Менску, але пасьля ўтварэньня ў 1922 г. Савецкага Саюзу БССР значна пашырылася і праіснавала семдзесят гадоў.
Бальшавіцкая рэвалюцыя вызваліла летувіскіх палітычных дзеячаў ад усялякіх вернападданьніцкіх пачуцьцяў да Расеі, а вайна дапамагла летувіскім нацыяналістам ясна акрэсьліць свае мэты. У апошні год вайны ў іх прачнуўся апетыт да поўнай незалежнасьці. У верасьні 1917 г. Летувіская нацыянальная рада (Тарыба) пад аховай нямецкай арміі заявіла ў Vilnius’е пра неабходнасьць стварыць незалежную Летувіскую дзяржаву “ў этнаграфічных межах”. Немцы, якія падтрымалі абвяшчэньне Каралеўства Польскага, не хацелі дапусьціць, каб палякі прэтэндавалі на Wilno і Летуву. Летувіскія дзеячы выдатна ведалі пра гэтыя стратэгічныя планы Нямеччыны і спрабавалі выкарыстаць іх з найбольшай выгодай для сябе25. 11 сьнежня 1917 г. у Vilnius’е Тарыба абвясьціла незалежнасьць, адначасова прыняўшы статус нямецкага пратэктарату. Летувіскія дзеячы з хваляваньнем сачылі, як на перамовах у Брэсьце-Літоўскім і нямецкі бок, і бальшавікі спасылаліся на права нацыяў на самавызначэньне, каб давесьці свае прэтэньзіі на Летуву. У лютым 1918 г. Тарыба зноў абвясьціла незалежнасьць, на гэты раз не запэўніваючы Нямеччыну ў сваёй вернасьці. Берлін амаль не зьвярнуў на гэтае ўвагі, бо нямецкія войскі пасоўваліся ўглыб Расеі. І толькі параза Нямеччыны на заходнім фроньце дала Тарыбе магчымасьць праводзіць іншы курс26. Часу сьвяткаваць не было. Чырвоная армія пачала імклівы наступ. Пасьпешлівыя перамовы пра тое, каб накіраваць польскія войскі на абарону Летувы, праваліліся ў сьнежні 1918 г. Ня здолеўшы стварыць уласнае войска, летувіскі ўрад эвакуяваўся з безабароннага Vilnius’у далей на захад – у Каўнас. Мясцовыя польскія добраахвотнікі не маглі супрацьстаяць Чырвонай арміі, і тая 5 студзеня 1919 г. захапіла горад. Vilnius зрабіўся сталіцай Літоўскай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі, якую ўзначалілі два летувіскія камуністы. На некаторы час гэтае ўтварэньне аб’ядналася з Беларускай ССР, і Vilnius стаў сталіцай ЛітБелССР. Для літоўскага патрыёта, польскага федэраліста і рэспубліканца-сацыяліста Пілсудзкага горшага выніку нельга было ўявіць. Ён плакаў у Варшаве27.
Аднак ні ў Варшаве, ні ў Каўнасе гэты вынік не лічылі канчатковым. На пачатку 1919 г. наяўнасьць ці адсутнасьць войска мала ўплывала на ўяўленьні летувісаў і палякаў пра Vilnius/Wilno. Летувіскія лідэры бачылі Vilnius сталіцай сваёй нацыянальнай дзяржавы і са сваіх скрайне слабых пазіцыяў патрабавалі, каб Польшча адмовілася ад прэтэньзіяў на горад. Пілсудзкі, які на той час стаяў на чале Польскай дзяржавы, згаджаўся аддаць Wilno летувісам, пры ўмове што Летува аб’яднаецца ў федэрацыю з Польшчай. Думка пра аб’яднаньне была ненавісная летувіскім палітыкам – яны баяліся пашырэньня польскай высокай культуры, польскага прыгнёту і ўжо марылі пра поўную незалежнасьць28. Пілсудзкі і іншыя польскія федэралісты не зусім разумелі гэтыя страхі й памкненьні, хоць і займалі больш ліберальную пазіцыю параўнаўча са сваімі супернікамі ў Польшчы. Нацыянал-дэмакраты Дмоўскага меркавалі, што калі маленькая Летува і выжыве, у яе ня будзе іншага выбару, апроч як зрабіцца сатэлітам Польшчы29. У адным думкі польскіх і летувіскіх нацыяналістаў сыходзіліся: польска-літоўская Рэч Паспалітая памёрла, і ўсе спробы ўтварыць шматнацыянальную федэрацыю – марныя.
Практычнае пытаньне барацьбы з бальшавіцкай уладай разглядалася ў сьвятле гэтых маральных імператываў. У лютым 1919 г. польскае войска рушыла на ўсход, каб ваяваць з Чырвонай арміяй. Польскі Сойм ня змог адназначна акрэсьліць тэрытарыяльныя прэтэньзіі Польшчы ў гэтай неаб’яўленай вайне, затое змог прыняць заяву пра неабходнасьць вызваліць “паўночна-ўсходнія правінцыі Польшчы зь іхнай сталіцай – Wilno”30. 21 красавіка 1919 г. войска Пілсудзкага выгнала Чырвоную армію з Wilno. Летувіскія і беларускія камуністы ўцяклі ў Менск і вінавацілі адно другога ў паразе ЛітБелССР. Перад паходам на Wilno Пілсудзкі даслаў у Каўнас яшчэ аднаго ліцьвінскага паляка – Міхала Ромэра, каб паспрабаваць утварыць польска-летувіскі ўрад, але ніхто з летувіскіх міністраў не падтрымаў гэтай задумы. 22 красавіка віленчукі пачулі, як Пілсудзкі ў “Адозьве да жыхароў былога Вялікага Княства Літоўскага” паабяцаў, што мясцовае насельніцтва атрымае дазвол самастойна абіраць сабе ўрад. Гэтую прамову асудзілі і польскія, і летувіскія нацыяналісты. Польскія нацыянал-дэмакраты ў Варшаве лічылі абсурдным ставіцца да Wilno іначай як да звычайнага польскага места. Летувіскі ўрад у Каўнасе пабачыў у звароце Пілсудзкага да гісторыі Вялікага Княства маску, пад якой хаваецца польскі імперыялізм.
Улетку 1919 г., калі дзяржавы Антанты ў Парыжы спрабавалі канчаткова вызначыць тэрытарыяльныя межы ў Еўропе, паміж польскімі і летувіскімі войскамі адбылося шэраг сутычак, якія, аднак, нічога ня вырашылі. У жніўні 1919 г. Пілсудзкі прапанаваў правесьці два плебісцыты: адзін – на землях, занятых польскімі войскамі, другі – у астатняй Летуве. Летувіскія лідэры адмовіліся на той падставе, што Vilnius – этнічная летувіская тэрыторыя, незалежна ад волевыяўленьня насельніцтва. Міністр замежных справаў Аўгустынас Вальдэмарас сказаў, што “нацыя складаецца болей з мёртвых, чым з жывых”, і гэта, трэба меркаваць, спараджала пэўныя праблемы з практычным падлікам галасоў31. Тады ў жніўні 1919 г. Пілсудзкі паспрабаваў скінуць летувіскі ўрад у Каўнасе, але ягоныя змоўцы не знайшлі прыхільнікаў сярод летувісаў і неўзабаве апынуліся пад арыштам. Калі б хтосьці з летувіскіх лідэраў і падтрымліваў альянс з Польшчай, то гэты правал змусіў бы іх замоўкнуць.
Узімку 1919-1920 гг. Пілсудзкі верыў, што Расею можна разьбіць на полі бою і што тады віленскае пытаньне нарэшце вырашыцца. У красавіку 1920 г. Польшча ў хаўрусе з пятлюраўскай Украінай пачала наступ на бальшавіцкую Расею. Прыкладна тады ж пачаліся перамовы паміж бальшавіцкім і летувіскім урадамі. На той час як у ліпені 1920 г. Летува і бальшавіцкая Расея былі гатовыя падпісаць двухбаковую дамову, ваенная ўдача адвярнулася ад Польшчы. Рыхтуючы завяршальны ўдар, бальшавікі прапанавалі Vilnius Летуве ў абмен на бесьперашкодны рух Чырвонай арміі праз Летуву ў Польшчу. Летува пагадзіліся далучыць адпаведны сакрэтны пратакол да Маскоўскай дамовы ад 12 ліпеня 1920 г. Чырвоная армія хутка заняла Vilnius, а пазьней вярнула яго Летуве. Але ў жніўні 1920 г. польскае войска спыніла наступ Чырвонай арміі на подступах да Варшавы, а потым і выгнала Чырвоную армію з Польшчы32. Калі б улетку 1920 г. палякі зазналі паразу, бальшавіцкая Расея, несумненна, праглынула б маленькую летувіскую дзяржаву. Летувіскі ўрад, занепакоены праблемай Польшчы, верыў, што перамога бальшавікоў і гарантуе летувіскую незалежнасьць, і забясьпечыць перадачу Vilnius’у Летуве. У гэтым летувісы, вядома, памыляліся33.
Калі ў верасьні 1920 г. дэлегацыі Польшчы і бальшавіцкай Расеі пачалі ў Рызе перамовы аб міры, дзяржавы Антанты змушалі Польшчу і Летуву да замірэньня. Бакі дасягнулі палітычнага пагадненьня 7 кастрычніка 1920 г., пры гэтым Vilnius заставаўся па летувіскі бок мяжы. Пілсудзкі ўжо таемна спланаваў вайсковую аперацыю, каб вярнуць Wilno Польшчы й адрадзіць надзею на аднаўленьне Вялікага Княства Літоўскага. Ён даручыў гэтую місію генералу Люцыяну Жалігоўскаму (1865-1947 гг.). Яшчэ адзін ліцьвінскі паляк, Жалігоўскі быў афіцэрам расейскай арміі, ажаніўся з расейкай, размаўляў на польскай, якую б мы на слых прынялі за беларускую, – іншымі словамі, сапраўды ўзгадаваўся на традыцыях Вялікага Княства. У звароце да афіцэраў “літоўска-беларускай” дывізіі, што рушыла на Wilno, Пілсудзкі апелюе да мясцовага патрыятызму: “Вы з гэтых краёў, вы ўжо трымалі ў руках зброю – дык давершыце справу дома”34. 9 кастрычніка 15-тысячнае войска на чале з Жалігоўскім увайшло ў Wilno. Летувіскія часткі не аказалі ніякага супраціву, а польскае насельніцтва вітала армію Жалігоўскага. 12 кастрычніка ён аб’явіў пра ўтварэньне “Цэнтральнай Літвы”, якая мелася стаць адной з акругаў Літвы, аб’яднанай у федэрацыю з Польшчай.
Астатнія дзьве меркаваныя акругі – этнічная Летува са сталіцай у Каўнасе і Беларуская Літва са сталіцай у Менску. Ідэя аб’яднаць у складзе Літвы некалькі акругаў і ўлучыць яе ў федэрацыю з Польшчай узьнікла не на пустым месцы. Яна выказвалася падчас паўстаньня 1863 г., дзесяцігоддзямі абмяркоўвалася сярод сацыялістаў. Аднак у кантэксьце 1920 г. ажыцьцявіць яе не было магчымасьці. Каб адрадзіць Вялікае Княства Літоўскае ў складзе федэрацыі, патрабавалася сама мала тры акругі, а Жалігоўскі з Пілсудзкім маглі заснаваць толькі адную. Летувіскі ўрад у Каўнасе ня меў ніякага жаданьня ператвараць сваю Летуву ў акругу, а захоп Каўнасу сілай ня толькі не стасаваўся з прынцыпамі федэралізму, але і падштурхнуў бы еўрапейскія дзяржавы да актыўных дзеяньняў. Польскія нацыянал-дэмакраты паклапаціліся пра тое, каб беларуска-літоўская акруга ніколі ня ўзьнікла ў рэчаіснасьці. У той самы дзень, калі Жалігоўскі абвясьціў пра ўтварэньне “Цэнтральнай Літвы”, польская дэлегацыя ў Рызе адмовілася ад прапанаваных бальшавікамі Менску і іншых земляў, занятых на той час польскім войскам. Усе разумелі, што гэта азначала сьмерць федэратыўнай ідэі. У польскай дэлегацыі задаваў тон нацыянал-дэмакрат Станіслаў Грабскі (1871–1949 гг.), які дамагаўся ўтварэньня такой польскай дзяржавы, дзе зьвершнасьць належала б палякам. Ён здолеў адхіліць федэралісцкую лінію, якую праводзіў хаўрусьнік Пілсудзкага Л. Васілеўскі35. Дэлегацыя прадстаўляла дэмакратычны польскі ўрад і Ўстаноўчы Сойм, а не Пілсудзкага – галаву дзяржавы. За Пілсудзкім стаяла войска, афіцэрства, а за Грабскім – Устаноўчы Сойм, дзе пераважалі нацыянал-дэмакраты.
Ідэю федэрацыі пахавалі польскія нацыянал-дэмакраты ў Варшаве і Летувіскі ўрад у Каўнасе. Яны пасьлядоўна выступалі супраць утварэньня беларускай і этнічнай летувіскай акругаў. Гэтак мадэрныя нацыяналісты моўчкі пагадзіліся стварыць новыя нацыянальныя дзяржавы і паставіць крыж на раньнемадэрных традыцыях польска-літоўскай Рэчы Паспалітай. Калі казаць дакладна, Літва скасавала Люблінскую вунію 1569 г.
Наступствы Рыскай дамовы для розных народаў у 1921–39гг.
Беларусь. Беларускія дзеячы разглядалі Рыскую дамову як здраду, як сваю трагедыю. Пазьней Беларусь атрымае і іншыя ўдары, але пасьля Рыгі Варшаву цяжка было ўспрымаць як хаўрусьніка беларускай справы. Хоць за Польшчай і засталіся Wilno ды некаторыя заходнебеларускія землі, гэтага мала, каб ідэя федэрацыі ўспрымалася ўсур’ёз. Паводле Рыскай дамовы, як і хацелі нацыянал-дэмакраты, беларускамоўная меншасьць у Польшчы ўжо нешматлікая жыла ў вясковых раёнах. Бяз Менску маленькая купка беларускай інтэлігенцыі ніяк не магла выступаць хаўрусьнікам у якім-кольвек польскім палітычным утварэньні. А калі Менск дастаўся бальшавікам, у беларускай нацыянальнай справе ў Польшчы пачалі бачыць прыхаваны бальшавізм. Савецкі Саюз сапраўды вельмі моцна прывабліваў польскіх беларусаў. Пасьля падпісаньня ў 1921 г. Рыскай дамовы ў 1922 г. намінальна СССР узьнік як федэрацыя рэспублік, у тым ліку і Беларускай ССР са сталіцай у Менску. Пазіцыя Савецкага Саюзу (яе, дарэчы, падтрымліваў Камуністычны Інтэрнацыянал) была ў тым, што тэрыторыя БССР мусіць пашырыцца на захад за кошт этнічных беларускіх земляў, якія адышлі да Польшчы.
У 20-я гады ХХ ст. “экспарт камунізму” ў Польшчу грунтаваўся на эксплуатацыі антыдзяржаўнага нацыяналізму і “зямельнага голаду” сярод сялянаў. У першыя гады свайго існаваньня Савецкі Саюз карыстаўся дзьвюма ленінскімі тактычнымі знаходкамі – ідэямі хаўрусу з сялянствам і нацыянальнага самавызначэньня, – каб распаліць рэвалюцыю ў Польшчы. Агітацыя за мяжой суправаджалася рэальнымі дзеяньнямі на сваёй тэрыторыі. Савецкі Саюз кіраваўся этнічным прынцыпам у вызначэньні межаў – прынцыпам, на якім палягаў рэваншызм БССР і Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі. У 1923-м, 1924-м і 1926-м гадох межы БССР пасоўваліся на ўсход за кошт Расейскай Федэрацыі. У 20-я гады ХХ ст. Масква падтрымлівала беларускую культуру. Калі за царскім часам школаў з беларускай мовай навучаньня не было, то ў 20-я гады Савецкая Беларусь магла пахваліцца існаваньнем Акадэміі Навук, Беларускага дзяржаўнага універсітэту, Інстытуту беларускай культуры*, Беларускай дзяржаўнай бібліятэкі і 4000 беларускіх школаў. Менавіта ў Савецкай Беларусі быў напісаны першы сур’ёзны падручнік з беларускай гісторыі. Ён, аднак, ня выйшаў з друку, а яго аўтара выслалі ў Маскву36.
Праз усе 20-я–30-я гады ХХ ст. палякі праводзілі рэпрэсіі, зачынялі беларускія школы і садзілі палітычных праціўнікаў у турму. Беларускі рух у Вільні прыходзіў у заняпад. Беларускія дзеячы ня мелі амаль ніякіх магчымасьцяў паскорыць распаўсюд навачаснай нацыянальнай ідэі па-за Вільняй – у такіх скрайне адсталых рэгіёнах, як, напрыклад, Палесьсе. Палітыка польскіх уладаў не дазваляла стварыць беларускую нацыянальную супольнасьць. З іншага боку, у 30-я гады ХХ ст. у сталінскім Савецкім Саюзе зьнішчылі савецкую беларускую супольнасьць, што паўстала ў 20-х. Розьніцу паміж польскай і савецкай палітыкай яскрава засьведчыў лёс Браніслава Тарашкевіча (1892-1938 гг.) Ён нарадзіўся непадалёк ад Вільні, вучыўся ў самім горадзе, у маладосьці належаў да польскіх і беларускіх арганізацыяў у Расейскай імперыі. У міжваеннай Польшчы Тарашкевіч быў адным з найбольш уплывовых прыхільнікаў беларускае справы – паслом (дэпутатам) Сойму, дырэктарам беларускіх школаў**, заснавальнікам і кіраўніком сялянскай арганізацыі “Грамада”. У 1925 г. ён увайшоў у склад КПЗБ. Асуджаны на зьняволеньне Тарашкевіч за чатыры гады ў турме пераклаў усяго “Пана Тадэвуша”. У 1933 г. адбыўся абмен вязьнямі паміж Польшчай і Савецкім Саюзам. Рукапіс перакладу Тарашкевіч узяў з сабою. Але надрукаваць яго ня мог. Яму нават не дазволілі пасяліцца ў Савецкай Беларусі. У 1937 г. яго арыштавалі ў Маскве, а ў 1938-м – расстралялі. Рукапіс перакладу “Пана Тадэвуша” захавала ўдава Тарашкевіча37.
Польшча. Рыская дамова, падзел Беларусі і захоп Wilno азначалі сьмерць Міцкевічавага ўяўленьня пра ВКЛ як складнік палітычнага жыцьця Польшчы. Прадстаўніка федэралісцкай традыцыі Пілсудзкага канчаткова перамог прыхільнік адзінай нацыянальнай ідэі Дмоўскі. Нацыянал-дэмакраты атрымалі перамогу і ў міжнародных зносінах, і ва ўнутранай палітыцы, таму што вызнавалі простыя падыходы. Апрача таго, ім давала значную перавагу палітычная геаграфія. Абраны ў лютым 1920 г. Устаноўчы Сойм прадстаўляў цэнтральную Польшчу, бо ўсходняя на той час знаходзілася пад акупацыяй Чырвонай арміі. Таму ў ягоным складзе пераважалі нацыянал-дэмакраты, якім не хацелася далучаць столькі ўсходніх земляў, каб была неабходнасьць ствараць федэрацыю. Падтрымаўшы Рыскую дамову, Устаноўчы Сойм адсунуў усходнюю мяжу Польшчы на захад настолькі, каб не ўтвараць федэрыцыі, але не настолькі, каб стварыць монанацыянальную дзяржаву. Падарыўшы паводле Рыскай дамовы Менск, Каменец-Падольскі, Бярдзічаў і навакольныя землі бальшавікам, нацыянал-дэмакраты пакінулі сотні тысячаў палякаў (многія зь іх выступалі за польска-летувіска-беларускую федэрацыю) пад ласкавай апекай Масквы. У 30-х гадах ХХ ст. большасьць савецкіх палякаў выслалі ў Сібір ці Казахстан. Апроч таго, адмовіўшыся ад земляў на ўсходзе, нацыянал-дэмакраты скарацілі патэнцыйнае ўсходнеславянскае насельніцтва Польшчы прыкладна на 2 мільёны, а габрэйскае – на сотні тысячаў38. Нацыянал-дэмакраты ведалі, што робяць. Калі б польская мяжа пасунулася далей на ўсход, яны б ніколі не атрымалі перамогі на выбарах у Сойм* . Як паказала галасаваньне 1922 г., насельніцтва Польшчы ў межах паводле Рыскай дамовы пароўну падзялілася ў сваіх прыхільнасьцях да нацыянал-дэмакратаў ды правых, з аднаго боку, і сацыялістаў ды нацыянальных меншасьцяў, з другога. 9 сьнежня 1922 г. галасы левых, цэнтрыстаў і прадстаўнікоў нацыянальных меншасьцяў забясьпечылі абраньне першым прэзідэнтам Польшчы Габрыэля Нарутовіча. Праз тыдзень ён загінуў ад рукі правага фанатыка. Як і Пілсудзкі, Нарутовіч быў паляк ліцьвінскага паходжаньня і выступаў за роўныя правы нацменшасьцяў. Забойства Нарутовіча сталася цяжкім ударам для Пілсудзкага, і той неўзабаве – на некаторы час – адышоў ад палітыкі.
Частковы посьпех Пілсудзкага ў Wilno з непазьбежнасьцю ператварыўся ў паразу, сутыкнуўшыся з уяўленьнямі нацыянал-дэмакратаў пра Польшчу. Калі польскія й летувіскія нацыяналісты пахавалі ідэю Пілсудзкага пра адраджэньне ВКЛ, Wilno паглынула польская нацыянальная дзяржава. 8 студзеня 1923 г. гарадзкія ўлады, пастаўленыя Жалігоўскім, правялі пры падтрымцы польскіх войскаў выбары ў мясцовы сойм. Габрэйскае, беларускае і летувіскае насельніцтва байкатавала выбары, якія адбыліся з мноствам парушэньняў. Аднак тое, што ў Wilno прагаласавала 54,4% выбарцаў, паслужыла магутным палітычным сігналам. А байкот выбараў з боку няпольскага насельніцтва прывёў да таго, што пераважную большасьць у мясцовым сойме склалі прыхільнікі анэксіі Wilno Польшчай. Калі азірацца назад, можа падацца, што Wilno быў “этнічным” польскім местам. Але насамрэч усё наадварот: захоп Wilno стаўся першым крокам да разбурэньня традыцыйнага патрыятызму і абвастрэньня польскага й летувіскага этнічнага нацыяналізму. Правёўшы рэферэндум, Польшча анексавала Wilno і прылеглыя землі, а дзяржавы Антанты прызналі гэтыя межы.
Летува. Як разьвіваўся б летувіскі нацыяналізм, каб Польшча аддала Vilnius/Wilno Летуве? Пілсудзкі й Жалігоўскі, як і шматлікія польскамоўныя жыхары Wilno, што прагаласавалі за анексію, называлі сябе літоўскімі грамадзянамі. Тут выяўляецца вельмі істотная розьніца паміж верай Пілсудзкага ў гістарычную Літву й імкненьнем Дмоўскага анексаваць “польскі” горад. Пілсудзкім кіраваў традыцыйны патрыятызм, Дмоўскім – этнічны нацыяналізм. Аднак былы паплечнік Пілсудзкага ліцьвінскі паляк Міхал Ромэр падкрэсьліваў, што, заняўшы Wilno, Пілсудзкі замацаваў такі тэрытарыяльны падзел, які забясьпечыў росквіт і польскага, і летувіскага нацыяналізму. Незалежна ад намераў Пілсудзкага, летувісы ніяк не маглі бачыць у захопе гораду дзеяньняў, стасоўных з традыцыямі Вялікага Княства. Мы ўжо заўважалі, што Летуву ядналі з Vilnius’ам гістарычныя повязі. Як бы Пілсудзкі ні тлумачыў свае дзеяньні, захоп гораду збройнай сілай ня мог не падштурхнуць летувіскіх нацыяналістаў ад палітычнага да этнічнага разуменьня нацыі. Больш за тое, падкрэсьлівае Ромэр, праз анексію Vilnius’у Летувіская дзяржава засталася без літоўскіх палякаў і габрэяў – менавіта той часткі насельніцтва, якая магла б зрабіць летувіскае грамадзтва больш заможным, а летувіскую палітыку – больш прагматычнай. Ромэр ведаў, што габрэі ўвогуле спачувалі летувіскай справе, бо лічылі, што шанцы на паважлівае стаўленьне да іхніх правоў былі б большымі ў вялікай шматнацыянальнай Летуве са сталіцай ў Vilne. За гэта габрэям ў 1919 г. аддзячылі першымі пагромамі39.
Пры любых межах у нацыянальных дзяржавах на землях былога ВКЛ іх жыхары апынуліся б перад неабходнасьцю выбару. Пасьля 1920 г. сьвецкія габрэі прыйшлі да высновы, што ў польскім Wilno бараніць свае інтарэсы яны змогуць толькі праз асобныя габрэйскія палітычныя арганізацыі. Заявіўшы пра сваю адданасьць той ці іншай нацыянальнай дзяржаве, хрысьціяне ўмацоўваліся ў адпаведным нацыянальным вызначэньні праз далучанасьць да праблемаў свайго нацыянальнага грамадзтва, праз асяродак, праз наяўнасьць дзяржаўнай улады. Большасьць ліцьвінскіх палякаў схілілася альбо да Летувіскай, альбо да Польскай дзяржавы. Сам Ромэр, колішні паплечнік Пілсудзкага, потым яго пасол і нарэшце ягоны крытык, у 1920-м годзе зрабіў канчатковы выбар на карысьць Летувы, зьмяніўшы імя на летувіскі лад – Ромерыс. Ён сумленна служыў летувіскай дзяржаве і грамадзтву як судзьдзя, прафесар права, рэктар Каўнаскага універсітэту. Ён пасьлядоўна выступаў супраць радыкальнага нацыяналізму і шмат зрабіў дзеля замірэньня з Польшчай. Выбар іншых быў пазначаны ня меншым драматызмам. Гэтак Габрыэль Нарутовіч, забіты першы прэзідэнт Польшчы, даводзіўся братам Станіславасу Нарутавічусу, чальцу прэзідыюму Летувіскай Тарыбы і першага летувіскага ўраду.
O Litwo! Ojczyzna moja…
Адрозна ад іншых літоўскіх палякаў, Пілсудзкі пасьля Першай сусьветнай вайны так і ня здолеў зрабіць выбар паміж Польшчай і Летувою, так да канца і не пагадзіўся з тым, што сьвет складаецца з нацыянальных дзяржаваў, грамадзяне якіх належаць да аднаго этнасу. Захапіўшы Wilno і сапсаваўшы адносіны з летувісамі, прынамсі, на цэлае пакаленьне наперад, Пілсудзкі казаў, што “ня можа ня ставіцца да іх як да братоў”. Зразумеўшы бесьперсьпектыўнасьць федэралізму, ён усё ж так і ня змог прыняць нацыяналізм. Большасьць ягоных суграмадзянаў у Польшчы не падзяляла ягоных рэспубліканскіх ідэяў, і ўрэшце Пілсудзкі ўтаймаваў палякаў пры дапамозе вайсковай сілы і асабістай харызмы. У 1926 г. Пілсудзкі прыйшоў да ўлады ў выніку ваеннага перавароту. Ён ня верыў, што польскія грамадзяне могуць годна яго замяніць, але і ня марыў пра абсалютную асабістую ўладу. Дзевяць гадоў Пілсудзкі кіраваў Польшчай, якая дзячыла яму адно расчараваньнямі ды пачуцьцём варожасьці. Па сьмерці ў 1935 г. ягонае цела пахавалі ў Вавельскім замку ў Кракаве, побач з польскімі каралямі, у тым ліку і з літоўскімі Ягелонамі. А сэрца вынялі з грудзей і пахавалі ў Wilno, на могілках Роса, побач з магілаю маці.
Ты як здароўе тое: ня цэнім, маючы,
а страцім залатое – шкада…
Пілсудзкі добра разумеў, што страціў Літву ў Міцкевічавым сэнсе. Калі што-небудзь магло больш выразна сімвалізаваць разрыў між гістарычнай Літвой і сучаснай Польшчай, чым аддзяленьне сэрца Пілсудзкага ад цела, дык толькі адсутнасьць у Wilno за Пілсудзкім сталага помніка Міцкевічу. Манументы найвыбітнейшаму польскаму паэту сьведчылі пра ягоную прысутнасьць у польскіх гарадох, дзе ніколі не ступала нага Міцкевіча, напрыклад, у Варшаве ды Кракаве. А места, дзе Міцкевіч вучыўся і адкуль яго выслалі, так і ня здолела яго ўганараваць. Царская Расея такі крок забараняла, бо Міцкевіч увасабляў неаспрэчна варожыя Расеі ідэі: трывалую польскую цывілізацыю на ўсходнеславянскіх землях, культуру рыма-каталіцкай царквы, што ўвесь час прыцягвала новых вернікаў, іншае ўяўленьне пра нацыю, якое не змаглі адолець ні расейскае войска, ні расейская школа. А ў незалежнай Польшчы віленскія палякі ня здолелі паразумецца адносна таго, шту азначала постаць Міцкевіча і як яго трэба выявіць. Wilno ўзялі зброяй ды выбарамі. Навошта тады паэмы ды прароцтвы?
Матыль цудоўны, утоплены ў бурштыне…
У Wilno, як і ва ўсёй міжваеннай Польшчы, навачасны нацыяналізм сваёй зацятасьцю падаграваў рамантычныя настроі, ды ня мог надаць ім жыцьцяздольнасьць. Найлепш пацьвярджаюць гэта спробы палякаў пасьля захопу Wilno ўзьвесьці помнік Міцкевічу. Генерал Жалігоўскі склікаў адмысловую камісію, але яна не падтрымала ніводнага праекту. Тады мясцовы гарнізон Войска Польскага выступіў з ініцыятывай паставіць статую паэта каля сваіх казармаў, на тым баку Вяльлі, куды не распаўсюджвалася юрысдыкцыя гарадзкіх уладаў. Жаўнеры выбралі велічэзны фармалісцкі праект мастака-авангардыста Зьбігнева Пранашкі. Як толькі з драўлянага пастаменту ўпала покрыва, помнік зрабіўся прадметам для кпінаў віленчукоў. Уплывовая газета наракала, што найвялікшы з палякаў усіх часоў выяўлены “шэрым прывідам”40. Мадэль-гмах так ніколі і не адлілі ў бетоне. Улетку 1939 г. у помнік трапіла маланка, і яго абломкі скаціліся па схіле ды ўпалі ў раку. Створаны Пранашкам вобраз Міцкевіча быў навеяны радком ягонага выдатнага суперніка Юліюша Славацкага, у якім Міцкевіч параўноўваўся з літоўскім богам. Помнік напаткаў той самы лёс, што і літоўскія паганскія стоды па ўвядзеньні хрысьціянства.
Вайскоўцы адкрылі свой помнік, але гарадзкія ўлады працягвалі шукаць нейкую больш прымальную альтэрнатыву. У 1939 г. у Wilno ствараўся іншы помнік Міцкевічу. Улетку таго году польска-габрэйскі скульптар Генрык Куна давяршаў працу над гранітнымі барэльефамі. У верасьні ў ягоны няскончаны твор трапіла нямецкая бомба. Калі можа быць нешта больш сімвалічнае за зьнішчэньне помніка ўдарам маланкі ў ліпені 1939 г., дык толькі зьнішчэньне помніка бліцкрыгам – «маланкавым ударам» нямецкага войска ў верасьні. Польшчу захапілі і падзялілі нацысцкая Нямеччына і Савецкі Саюз. У 1939 г. Сталін аддаў Wilno Летуве, а ў 1940-м інкарпараваў Летуву ў склад Савецкага Саюзу. У 1941 г. Нямеччына напала на Савецкі Саюз, і ў 1941-44 гг. адбывалася вынішчэньне віленскіх габрэяў. У час нацысцкай акупацыі гранітныя пліты, што засталіся ад помніка Куны, пашырылі цэнтральную алею на адных з могілак41. У 1944 г. вярнулася Чырвоная армія і ў Летуве зноў усталявалася савецкая ўлада. У 1944-46 гг. віленскіх палякаў дэпартавалі.
Навекі гэткім самым застанецца.
У савецкай Летуве гэтыя гранітныя пліты, здаецца, вывезьлі з могілак і перадалі мясцовай акадэміі мастацтваў. Вы скажаце, краіна, вядома, зазнала русіфікацыю, мастацтва – каталагізацыю, а паэт – забыцьцё? Не, горад зусім не ператварыўся ў расейскае Вильна – стаўся летувіскім Vilnuis’ам. Міцкевіч зусім ня зьнік у невараці – стаўся летувіскім нацыянальным паэтам. У 1984 г. летувісы здолелі зрабіць тое, з чым не далі рады палякі: у Vilnuis’е адкрылі помнік Міцкевічу (дакладней, Міцкявічусу) скульптара Гедымінаса Якубоніса. У 1996 г. у незалежнай Летуве некалькі гранітных плітаў з першага помніка ўмантавалі ў пастамент новага. Польскі помнік – каменныя аскалепкі – алея на могілках – фрагменты помніка ў акадэміі мастацтваў – летувіскі помнік… Такі пакручасты шлях магло прыдумаць толькі ўяўленьне рамантыка, а спраўдзіць – толькі рамантычная ідэя нацыянальнага ўваскрасеньня, насуперак усяму ўвасобленая ў публічнае мастацтва і палітычнае жыцьцё. Падчас Першай сусьветнай вайны летувісы атрымалі Vilnuis, пры савецкай уладзе – літуанізавалі яго грамадзкае жыцьцё, забралі сабе ў палякаў вялікага паэта і нарэшце здабылі незалежнасьць. Пра тое, як гэта сталася, – у наступных двух разьдзелах.Заканчэньне ў наступным нумары. 1 M.В. Довнар-Запольский. Народное хозяйство Белоруссии, 1861-1914. Госплан БССР, 1926, 8-28.
2 Падчас афіцыйнага пераліку 1909 г. у горадзе зарэгістравана 205 250 жыхароў. З іх 1.2% – летувісы, 20.7% – расейцы, 37.8% – палякі і 36.8% – габрэі. Р. Гаучас, А. Видугирис. «Этнолингвистическая ситуация литовско-белорусского пограничья»//География, 19 (1983), 62-63. Паводле дадзеных перапісу 1897 г., у горадзе налічвалася 40% габрэяў, 31% палякаў і 2% летувісаў. Nicholas Vakar. Belorussia. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1956, 12. Гл. таксама Zinkeviиius. History of the Lithuanian Language, 288; Piotr Eberhardt. «Przemiany narodowoњciowe na Litwie w XX wieku»// Przegl№d Wschodni, 1, 3 (1991), 456-457.
3 Цытата за 1902г. – Egidijus Aleksandraviиius. «Political Goals of Lithuanians, 1883-1918»// Journal of Baltic Studies, 23, 3 (1992), 234; за 1905г. – Jean Pelissier. Les principaux artisans de la Renaissance Nationale Lituanienne. Lausanne: Lйman, 1918, 177; гл. таксама Alfonsas Eidintas, Vytautas Ћalys. Lithuania in European Politics. New York: St. Martins, 1999, 39; Piotr Јossowski. Stosunki polsko-litewskie 1918-1920, Warsaw: Ksi№їka i Wiedza, 1966, 35-40.
4 Vitaut Kipel, Zora Kipel, (рэд.). Byelorussian Statehood, New York: Byelorussian Institute of Arts and Sciences, 1988, 32-36, 37—51, 125-129.
5 Adam Maldzis. «Belaruska staulenne da Liublinskai unii»// Jerzy Kіoczowski і інш., (рэд.). Unia lubelska i tradycje integracyjne w Europie irodkowo-wschodniej, Lublin: IESW, 1999. I54-I55.
6 Miхал Біч. «Aд iдэі аднаўлення Рэчы Паспалітай да барацьбы за стварэнне незалежнай беларускай дзяржавы»// Kіoczowski і інш. (рэд.). Unia lubelska, 173.
7 Аляксандр Цьвікевіч. «Западно-руссизм». Мінск, Навука і тэхніка, 1993 [1928], 314.
8 Guthier. «The Belorussians: National Identification and Assimilation» //Soviet Studies, 29, i (1997), 40-47; Piotr Eberhardt. Przemiany narodowoњciowe na Litwie. Warsaw: Przegl№d wschodni, 1997, 46; Piotr Eberhardt. Przemiany narodowoњciowe na Biaіorusi, Warsaw: Editions Spotkania, 1994, 14. Падлікі базуюцца на зьвестках перапісу 1897 г.
9 Пра зямлю – Witold Rodkiewicz. Russian Nationality Policy. Lublin: Scientific Society of Lublin, 1998,79; пра мову – Zofia Kurzowa. Jкzyk polski Wileсszczyzny i kresуw pуіnocno-wschodnich. Warsaw: PWN, 1993, 221-311.
10 Польскасьць гэтых палякаў паходзіла на “германскасьць” аўстрыйскіх лібералаў перш чым Аўстрыя зьвярнулася да масавай нацыянальнай палітыкі. Pieter Judson. Exclusive Revolutionaries. Ann Arbor: University of Michigan Press, 1996.
11 Juliusz Bardach. “O њwiadomoњci narodowej Polakуw na Litwie i Biaіorusi”// Wojciech Wrzeziсski (рэд.). Miкdzy Polsk№ etniczn№ i historyczn№. Wrocіaw: Ossolineum, 1998, 246-247; Аляксандар Смалянчук. “Гістарычная сьвядомасьць і ідэалёгія палякаўБеларусі і Літвы на пачатку ХХ стагодзьдзя”// Беларускі гістарычны агляд, 1,2, (1995), 32-40.
12 Michaі Rцmer. Litwa. Lviv: Polskie towarzystwo nakladowe, 1908; Bardach. “Polacy Litewscy”// Jerzy Kіoczowski і інш. (рэд.). Belarus, Lithuania, Poland, Ukraine. Lublin: IESW, 1994, 372-373.
13 Зьвесткі паводле вынікаў перапісу 1897 г.
14 Eidintas, Ћalys. Lithuania in European Politics. 18; Egidijus Motieka. “Pocz№tki novoїytnego paсstwa litewskiego”// Krzysztof Jasiewicz (рэд.). Europa nie prowincjonalna. Warsaw: Rytm, 1999, 224-231; Rimantas Miknys. “Wilno i Wileсszczyzna w koncepcjach Michaіa Rцmera i krajowcуw”// ibid., 70; Vytautas Berenis. “Problem dziedzictwa kulturowego Wielkiego Ksiкstwa Litewskiego w ideologii litewskiego ruchu narodowego”// ibid., 467-473.
15 Былі спробы выкарыстаць польскую мову як сродак наноў літуанізаваць пісьменную частку грамадзтва. Tadeusz Bujnicki. “Polskojжzyczne pisarstwo Litwinуw w Wilnie”// Greta Lemanaitл, Paweщ Bukowiec (рэд.). Litwa. Cracow: WUJ, 1998, 117-122.
16 Паводле цытаваных вышэй зьвестак пераліку 1909 г., у горадзе пражывала 37,7% палякаў і 36,8% габрэяў. Паводле дадзеных перапісу 1897 г., габрэяў налічвалася 40,4%, палякаў – 30,9%. Пра гандаль гл. Nancy and Stuart Schoenburg. Lituanian Jewish Communities. New York: Garland, 1991, 354.
17 Moshe Rosman. Founder of Hasidism. Berkeley: University of California Press, 1996, 36-37; Ezra Mendelsohn. Zionism in Poland. New Haven, Conn.: Yale University Press, 1981; Marsha Rozenblit. The Jews of Vienna 1867-1914. Albany, N.Y.: SUNY Press, 1983, 175-195. Гл. таксама Joshua Levisohn. “The Early Vilna Haskalah” Доктарская дысертацыя, Harward University, 1999.
18 Harry Tobias. The Jewish Bund in Russia. Stanford, Calif.: Stanford University Press, 1972, 46, 52-53; Henri Minczeles. Vilna, Wilno, Vilnuis. Paris: Йditions de la Dйcouverte, 1993.
19 Stefan Kawym. Ideologia stronnictw politycznych w Polsce wobec Mickiewicza 1890-1898. Lviv: Filomat, 1937; Jуzef Kozіowski. “My z niego wszyscy…” Warsaw: Czytelnik, 1978.
20 Ацэнкі грунтуюцца на дадзеных, сабраных Джэфры Копштэйнам і Джэйсанам Вітэнбергам (Jeffrey Kopstein, Jason Wittenberg) у рамках праекту “Rethinking the Social Bases of Dictatorship and Democracy in Interwar East Central Europe.”
21 У 1939 г. Ксаверы Прушынскі зьвязаў сацыяльнае паходжаньне Дмоўскага з новым тыпам польскага нацыяналізму. Niezadowoleni i entuzjaњci. Warsaw: Paсstwowy Instytut Wydawniczy, 1990, 637-644. Гл. таксама Andrzej Walicki. “The Troubling Legacy of Roman Dmowski”// East European Politics and Societies, 14 , 1 (2000), 12-30; Brian Porter. When Nationalism Began to Hate. Oxford: Oxford University Press, 2000; Patrice Dabrowski. “Folk, Faith, and Fatherland”// Nationalities Papers, 28, 3 (2000), 397-416.
22 Vejas Liulevicius. War Land on the Eastern Front. Cambridge: Cambridge University Press, 2000.
23 Біч. “Ад ідэі аднаўленьня Рэчы Паспалітай”, 174-175. Цытуецца паводле: “Vasil Zacharka”// Kipel and Kipel. Byelorussian Statehood. 97.
24 Ivan Lubachko. Belorussia under Soviet Rule. Lexington: University of Kentucky Press, 1972, 24-25.
25 Antanas Smetona. Die litauische Frage. Berlin: Das neue Litauen, 1917, 29.
26 Stanley Page. The Formation of the Baltic States. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1959, 30-97; Wiktor Sukiennicki. East Central Europe During World War I, том 2, Boulder, Colo.: East European Monographs, 1984, 668-705.
27 Andrzej Garlicki. “Wilna ї№daj№ wszyscy”// Robert Traba (рэд.). Tematy polsko-litewskie.Olsztyn: Borussia, 1999, 72.
28 Piotr Јossowski. Po tej i tamtej stronie Niemna. Warsaw: Czytelnik, 1985, 105; Juozas Gabrys. L’Etat Lithuanien et Mitteleuropa. 1917; Lituanus. La vйritй polonaise sur les Lithuaniens. Lausanne: Bureau d’information de Lithuanie, 1917.
29 Piotr Eberhardt. “Wizje i projekty Polskiej Granicy Wschodniej w latach 1914-1921”// Przegl№d Wschodni, 5, 2 (1998), 348-351.
30 Piotr Wandycz. Soviet-Polish Relations, 1917-1921. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1969, 110.
31 Alfred Erich Senn. The Great Powers and the Vilna Question. Leiden: Brill, 1966, 55.
32 Norman Davies. White Eagle, Red Star. London: Macdonald and Co., 1972, Lucjan Їeligowski. Wojna w roku 1920. Warsaw: Polska zjednoczona, 1930.
33 Wandysz. Soviet-Polish Relations. 209; Eidintas, Ћalys. Lithuania in European Politics. 70, 77; Andrzej Ajnenkial. “Od aktu 5’ego listopadu do traktatu ryskiego”// Mieczysіaw Woiciechowski (рэд.). Traktat Ryski 1921 roku po 75 latach. Toruс: Wydawnictwo Universytetu Mikoіaja Kopiernika, 1998, 27.
34 Lucjan Їeligowski. Zapomniane prawdy. London: Mildner and Sons, 1943, 32-43; цытата Пілсудзкага – паводле Bohdan Skaradziсski. “Fenomen litewsko-biaіoruskich formacji Wojska Polskiego”// Jasiewicz. Europa nie prowincjonalna. 902. Гл. таксама Andzrej Nowak. Polska i trzy Rosje. Cracow: Arkana, 2001, 326-332.
35 Jan D№bski. Pokуj ryski. Warsaw: Kulerskiego, 1931, 78; Witold Wojdyіo. “Traktat w Rydze w concepcjach politycznych obozu narodowego”// Wojciechowski. Traktat Ryski 1921. 53-55. Гл. таксама Krzysztof Kawalec. “Narodowa Demokracja wobec traktatu ryskiego,» ibid., 31-45. Пра Васілеўскага – гл. Barbara Stoczewska. Litwa, Biaіoruњ, Ukraina w myњli politycznej Leona Wasilewskiego. Cracow; Ksiкgarnia Naukowa, 1998. Пра Пілсудзкага і Васілеўскага – гл. Wasilewski. Jуzef Pilsudskб: Jakim go znalem. Warsaw: Rуj, 1935.
36 Я маю на ўвазе M.В. Доўнар-Запольскага. Гісторыя Беларусі. Мінск: Беларуская энцыклапедыя, 1994. Рукапіс быў завершаны ў 1926 г. Пра эксплуатацыю сялянаў саветамі і нацыянальныя пытаньні ў Польшчы – гл. George Jackson. Comintern and Peasant in East Europe,1919-1930. New York: Columbia University Press, 1966, 22,182.
37 Пераклад надрукавалі ў камуністычнай Польшчы: Adam Mickiewicz. Pan Tadeusz. trans. Bronisіaw Taraszkiewicz, Olsztyn: Pojezierze, 1984.
38 У беларускай гістарыяграфіі існуе традыцыя задаваць пытаньне, што б здарылася, калі б паводле Рыскай дамовы ўсе «этнічныя беларускія землі» адышлі да Савецкай Беларусі або што было б, калі б нейкім чынам удалося стварыць незалежную Беларускую дзяржаву. Але насамрэч падобных варыянтаў не існавала. Гл. Уладзімір Ладышаў, Пётр Брыгадзін. “Рада БНР пасьля Рыжскага дагавора 1921 г.”//Беларускі гістарычны часопіс. 1 (1997), 48-50.
39 Міхал Ромэр у Каўнасе – Юзэфу Пілсудзкаму ў Варшаву, 15 траўня 1922// Anna and Andrzej Rosner (рэд.). Pasmo czynnoњci ci№giem lat id№ce, Warsaw: Kr№g, 1992,158-162; пра пагром – Ezra Mendelsohn. The Jews of East Central Europe. Bloomington: Indiana University Press, 1983, 52; пра падзеі 1918-1920 гг. – Јossowski. Stosunki polsko-litewskie; гл. таксама Alfred Senn. The Emergence of Modern Lithuania. Westport, Conn.: Greenwood Press, 1975.
40 Sіowo (Wilno), 1 лістапада 1924 г., 1.
41 Piotr Myњlakowski, «Losy wileсskich pomnikуw Mickiewicza»// Biuletyn Stowarzyszenia Wspуlnota Polska, кастрычнік 1998 г.
|
