_____________________
Руская секцыя.
Новы разьдзел
з кнігі «На высьпе ўспамінаў» |
«Быў век, быў час, была эпоха...»
У 1946-м годзе Саюзам пісьменьнікаў БССР быў заснаваны рускамоўны літаратурна -мастацкі альманах «Отчизна ». Пад гэтым назовам выйшлі толькі два ягоныя нумары , у 1947-м альманах перайменавалі ў «Советскую Отчизну », на чым не магу не зьвярнуць увагу чытачоў , бо за тым перайменаваньнем стаіць эпоха , пра якую пераважная большасьць сёньняшніх чытачоў , асабліва моладзь , нічога ня ведае , а ў людзей майго веку , амаль ва ўсіх , памяць , на жаль , адсохла .
Перайменаваньне «Отчизны » ў «Советскую Отчизну » менавіта ў 1947-м годзе было знакавым палітычным актам . Якраз тады , у 1947-м , у Савецкім Саюзе разгарнулася прапагандыстская кампанія «за сьцьвярджэньне савецкага патрыятызму і барацьбу з нізкапаклонствам перад буржуазным Захадам ”. Галоўнай тэзай гэтай кампаніі была тэза , што панятак Айчына ня можа быць абстрактны , палітычна нейтральны . Падкрэсьлівалася , што ў савецкіх людзей ня проста Айчына — у іх савецкая Айчына , чым ганарыцца кожны савецкі чалавек і палымяна , усім сэрцам любіць сваю Айчыну перадусім таму , што яна — савецкая .
Прыметнікі савецкая , савецкі , савецкае зрабіліся сакральнымі .
Далей — болей . У 1949-м годзе пачалося цкаваньне так званых «бязродных касмапалітаў » і «ідэйна нясьпелых » пісьменьнікаў , паэтаў , мастакоў , кампазітараў . У тым годзе , ці крыху пазьней , што , зрэшты , ня мае прыцыповага значэньня , украінскага паэта Уладзіміра Сасюру за верш «Любі Украіну » абвясьцілі ледзь ня ворагам народу , учынілі яму на старонках галоўнай партыйнай газеты «Правда » і на старонках «Литературной газеты » форменны допыт : якую Украіну заклікае любіць паэт Сасюра ? Украіну наогул ? Але такой Украіны не існуе ! Ёсьць савецкая Украіна . Чаму паэт пазьбягае гэтага азначэньня ? Ці не патыхае ад закліку любіць нейкую абстрактную Украіну нацыянальнай абмежаванасьцю , ад якой адзін крок да махровага буржуазнага нацыяналізму ?» Вядома , Сасюра не застаўся самотны ў створанай вакол яго зоне астракізму , ва ўсіх саюзных рэспубліках кінуліся шукаць сваіх Сасюраў . У нас знайшлі і жорстка прапясочылі на адкрытых партыйных сходах і ў друку ледзь ня тузін паэтаў — за вершы пра Бацькаўшчыну , у якіх не было сказана , што яна савецкая . Нават такім партыйным артадоксам , як Пятрусь Броўка і Пятро Глебка , у якіх таксама адшукалі сасюраўскага кшталту вершы , дасталося ў каршэнь . Ды што там Броўка і Глебка ! У адным з рэдакцыйнах , бяз подпісу , артыкулаў , надрукаваным ці то ў «Звяздзе », ці то ў «Советской Белоруссии », ня памятаю , было сказана , што славутае выказваньне Максіма Горкага : «Чалавек — гэта гучыць горда » патрабуе карэкцыі . Нагадаўшы словы Сталіна , сказаныя ім яшчэ ў 1936-м годзе , што «самы нікчэмны савецкі чалавек на галаву вышэйшы за любога высокапастаўленага буржуазнага чынушу », газета даводзіла , што сёньня мы павінны казаць : «Савецкі чалавек — гэта гучыць горда !». І хоць я ў той час быў амаль наглуха зашораны савецкай ідэалогіяй юнак , гэты довад мяне зьбянтэжыў , выклікаў няўразумелыя пытаньні : «Дык што , калі чалавек не савецкі , ён ня можа ганарыцца сваёй прыналежнасьцю да чалавечага роду ? Атрымліваецца , што ўсе людзі , якія жывуць за межамі Савецкага Саюзу , — не зусім людзі , а нейкія недачалавекі ?»
Яшчэ больш зьбянтэжваў мяне антысеміцкі акцэнт газетных артыкулаў пра «бязродных касмапалітаў »: прозьвішчы касмапалітаў , якія прыводзіліся у гэтых артыкулах , былі спрэс габрэйскія . Слова касмапаліт ператварылася ў сінонім слова габрэй . А кім ёсьць касмапаліты ? Усе яны зацятыя антыпатрыёты , якім не даспадобы ўсё савецкае , іхні кумір — буржуазны Захад з ягоным культам нажывы і зьвярыным індывідуалізмам . Таму ўсім гэтым рабіновічам , гурвічам , кацманам , эпштэйнам няма месца ў савецкім грамадстве . Але ж тыя габрэі , якіх я добра ведаў , не былі антыпатрыётамі , ня ганілі «ўсё савецкае ». Чаму ўсіх габрэяў валяць у адну кучу ? Тое ня ўкладвалася ў галаве . Тым больш , што і мяне самога можна было далічыць у касмапаліты , нагадаўшы мне пра маю габрэйскую бабулю Крэйну , бацькаву маці …
Бянтэжыла і палярнае разыходжаньне рэаліяў штодзённага жыцьця з карцінай , якую малявалі тыя ж газеты . Жыцьцё было суворае : безкватэр ’е (нашая сям ’я з пяці чалавек тулілася ў пакойчыку плошчай 12 квадратных метраў , які здымала ў прыватным доме на ўскраіне горада ). Безграшоўе (палова бацькавага заробку ішла на аплату пакойчыка , бацькава жонка не працавала , даглядала двое малых дзяцей , а майго заробку — я працаваў вучнем сталяра ў тарным цэху Менскай бісквітнай фабрыкі , дапамагаў майстраваць скрынкі для прадукцыі — хапала адно на хлеб і кефір ). Без нармальнага жытла , у пастаяннай нястачы жылі , вядома , не адно мы , а ўсе менчукі , уся Беларусь , уся імперыя .
А газеты пісалі пра ўсё гэта , як пра нешта другараднае , часовае , што ня сёньня -заўтра зьнікне , ужо зьнікае : увесь сьвет бачыць , што нашае савецкае жыцьцё з кожным днём становіцца ўсё больш заможным і шчасьлівым , дзякуючы сонечнаму генію вялікага Сталіна . Рэальнае жыцьцё ішло само па сабе , створанае прапагандай уяўнае , віртуальнае , як цяпер кажуць , існавала само па сабе . Тое ня толькі бянтэжыла , але і прымушала задумацца : чаму так адбываецца , падводзіла да сумневу ў беззаганнасьці ўсяго савецкага — вось жа хлусяць , брэшуць савецкія газеты !.. Такія думкі мяне палохалі , душа працівілася сумневу , жахалася гэтым ерэтычным думкам , — так душа верніка жахаецца сумневу ў існаваньні Бога . Вядома , я не ўсьведамляў , што мой сумнеў — першая трэшчынка , расколінка ў маналіце майго савецкага сьветапогляду , маёй веры ў савецкія догмы . Гэта цяпер , згадваючы той час , сябе тагачаснага , бачу , што сумнеў у маёй душы ня мог ня узьнікнуць . Бо абсалютна зашораным , наіўным “савецкім дурачком ” я ўсе ж ня быў . За плячыма ў мяне была вайна , тады зусім яшчэ нядаўняя , вайна , якая рана зрабіла мяне дарослым . Я быў ня толькі сьведка вайны , я ў ёй удзельнічаў . А прапаганда гэтак жа ўзьнёсла , напышліва і разам з тым траскуча , як пра пасьляваенную рэчаіснасьць , балбатала і пра вайну . Тое , што я адзінаццаці -дванаццацігадовым хлопчыкам перажыў , на свае вочы ўбачыў у 1941-м 1942-м гадах у акупаваным Менску , тое , што трынаццаці -чатырнаццацігадовым падлеткам перажыў , у чым удзельнічаў у 1943-м — 1944-м у партызанах , не супадала , не састыкоўвалася вельмі ў многім з прапагандысцкай версіяй мінулай вайны . Супярэчыла маёй зусім яшчэ сьвежай памяці аб ёй . Нейкая ў многім незнаёмая мне вайна , дзіўным чынам прыгожая , ня страшная , бы ў даваенным «шапказакідальніцкім » кінафільме «Калі заўтра вайна », у якім гітлераўская Германія была разгромленая ўшчэнт на працягу трох дзён , паўставала на старонках большасьці , калі ня ўсіх , тагачасных мастацкіх твораў на ваенную тэму (яшчэ далёка было да бязьлітасна праўдзівай ваеннай прозы пасьлясталінскага часу ).
Але я яшчэ не разумеў , што тая вонкава мастацкая літаратура таксама прапаганда , толькі , у адрозьненьне ад газетнай балбатні , больш красамоўная , квяцістая , з прэтэнзіяй на псіхалагізм . Чым і была небясьпечная для юнай , эстэтычна несфармаванай душы — газетная балбатня душу не кранала , а тая літаратура ў яе залазіла з дапамогай мастацкіх «адмычак », каб сфармаваць на свой капыл . Каб атрымаўся ня проста чалавек , а на ўсе сто адсоткаў савецкі чалавек , што гучыць горда . Разуменьне гэтага прыйшло значна пазьней , праз цэлае дзесяцігоддзе , а тады я думаў (дакладней , верыў , бо гэткія думкі мне ўнушала ня толькі газетная прапаганда , але і школа ), — думаў , што савецкая мастацкая літаратура і павінна быць прыгажэйшай за жыцьцё , прыўзьнятай над ягоным убогім побытам , жорсткасьцю і брудам . Як сказаў у адным са сваіх вершаў Міхаіл Сьвятлоў , таленавіты рускі савецкі паэт , аўтар знакамітай некалі рамантычнай балады «Грэнада »: «И если есть на солнце пятна , то постарайся их стереть !” I усё ж нялёгка было спрачацца са здаровым сэнсам , каб растлумачыць сабе самому , чаму гэтак разыходзяцца рэаліі і вайны , і тагачаснай пасьляваеннай рэчаіснасьці з адлюстраваньнем іх у кніжках , якія я чытаў . Ня думаў , ня ведаў , што і сам доўгі час буду сьціраць плямы з нашага савецкага сонца , затушоўваць іх ...
Аднак пара вярнуцца да альманаху , з якога пачаў размову , дужа далёка я ад яго збочыў , хоць меўся распавесьці адно пра тое , чаму да назоўніка айчына намёртва прымацоўвалі прыметнік савецкая . Але ва ўспамінаў свая логіка , яны блукаюць як хочуць , вось і прывялі мяне да развагаў пра стан маёй душы ў далёкім юнацтве . Прывялі невыпадкова , а таму , што , адчуваю , нешта я не дадумаў да канца , да поўнай яснасьці , імкнучыся зразумець сябе ў кантэксьце другой паловы 40-х , пачатку 50-х гадоў мінулага стагоддзя . Здаецца , успамін папрацаваў ня марна , дапамог паказаць ідэйнае начыньне мяне тагачаснага — дзевятнаццацігадовага юнака , рабочага тарнага цэху Менскай бісквітнай фабрыкі , вучня 10 класу вячэрняй школы рабочай моладзі , паэта -пачаткоўца , які са школьным сшытачкам сваіх вершыкаў у руцэ ўзімку 1949-га году ўпершыню пераступіў парог рэдакцыі альманаху «Советская Отчизна ».
Сёньня , бадай , акрамя мяне і яшчэ двух -трох старых дзядоў -літаратараў , не засталося ніякога (час выкасіў ), хто памятае тую «Советскую Отчизну », малатыражнае (1000-1200 асобнікаў ) выданьне , аб ’ёмам 6-7 аркушаў , з перыядычнасьцю два нумары на год . Кволенькі быў альманах . Ды кволасьць ягоная вызначалася не мізэрным па тых часах накладам і аб ’ёмам — слабенькі быў творчы патэнцыял альманаху . Хоць , здавалася б , у яго быў вялікі выбар аўтараў : цэлая руская секцыя Саюзу пісьменьнікаў . Ня ведаю , колькі сяброў налічвалася ў ёй да вайны , але адразу пасьля вайны яна зрабілася самай шматлікай сярод усіх іншых секцыяў — прозы , паэзіі , драматургіі , крытыкі . Сяброў рускай секцыі было ці ня столькі ж , колькі ва ўсіх іншых секцыях разам узятых . Тлумачыцца гэта тым , што сябрам рускай секцыі можна было стаць , не зьяўляючыся сябрам СП : абы пісаў па -руску . Па сутнасьці , секцыя была «рускай літаратурнай аўтаноміяй » у складзе Саюзу пісьменьнікаў БССР , з правам прыёму ў сябры секцыі рускамоўных літаратараў (прыём у секцыю быў першай прыступкай да прыёму ў Саюз ), са сваім друкаваным органам , то бок тым жа альманахам «Советская Отчизна », хоць афіцыйна ён зьяўляўся органам СП . Адрозьнівалася руская секцыя ад усіх іншых і тым , што калі ня большасьць , то ня менш за палову ейных сяброў складалі не тутэйшыя рускія літаратары , а прышлыя , людзі з розных куткоў Расіі , якія апынуліся ў Беларусі ў ваенныя і першыя пасьляваенныя гады і атабарыліся , пераважна ў Менску . Беларускай мовы яны , натуральна , ня ведалі , як ня ведалі ні беларускай гісторыі , ні культуры , ні літаратуры , нават у рускіх перакладах . Маргіналы па цяперашнім вызначэньні . Аднак маргіналамі сябе не адчувалі — былі савецкімі касмапалітамі , то бок інтэрнацыяналістамі расейскага заквасу . Вось як гучаў гэты інтэрнацыяналізм у вершы аднаго з сяброў рускай секцыі , ваеннага журналіста , паэта Аляксандра Лазьнявога :
Я русский! Мне таким остаться!
Я тем горжусь, что родом я из Курска,
Что мне пришлось пожить и поскитаться
В горах Памира, в рощах белорусских.
Туркмен при встрече скажет мне:»Йолдаш!»,
Грузин протянет руку: «Амханагу!»,
И мы разделим поровну лаваш —
Мы друг без друга никуда ни шагу!
Вершык , вядома , “малавысокамастацкі ”, як азначаў падобныя “ўзоры паэзіі ” Рыгор Бярозкін , але расейска -інтэрнацыянальнае мысьленьне выявілася ў ім вычарпальна . Гэта інтэрнацыяналізм чалавека , які , гаворачы пра свае братнія пачуцьці да туркмена , грузіна , беларуса , украінца і г . д ., ні на момант не забывае , што ўсім ім ён старэйшы брат . Таму што ён — рускі . I дзе б ён ні жыў — у Туркменіі , у Грузіі , ва Украіне , у Беларусі , у любой іншай рэспубліцы , — усюды адчувае сябе , як дома . Само па сабе хай бы так , нічога кепскага ў гэтым няма , ды усё -ткі трэба памятаць , хто гаспадар хаты , у якой ты пасяліўся . Ня памяталі . Лічылі любую нацыянальную хату сваёй . Асабліва беларускую : «Мы ведь один народ , у нас один язык , одна история ». Але калі абвастраліся тыя ці іншыя сьпецыфічна беларускія нацыянальныя праблемы , аказвалася , што нашым нетутэйшым гэтыя праблемы не баляць , што яны ім чужыя , у лепшым выпадку абыякавыя . I яны зьдзіўлена глядзелі на гаспадара хаты , які наважыўся «качаць » нейкія свае правы , даводзіць , што ў яго свой радавод , свая гісторыя , што мова — не язык . Насьцярожваліся : “Так ты , братец , буржуазный националист ?”
Не скажу , аднак , што гэткімі “інтэрнацыяналістамі ” былі ўсе пагалоўна нетутэйшыя сябры рускай секцыі . Некаторыя з іх імкнуліся глыбінна парадніцца з Беларусьсю , авалодвалі мовай , з цягам часу зрабіліся няблагімі перакладчыкамі беларускай паэзіі і прозы , сваімі ўласнымі творамі ўпісваліся ў кантэкст беларускага літаратурнага працэсу як ягоная рускамоўная плынь , беларуская па тэматыцы , па рэаліях , па тыпажах .
Персаналія. Барыс Бур’ян.
Адным з такіх нетутэйшых быў празаік , літаратурны і тэатральны крытык Барыс Бур ’ян . Хоць — што гэта я ? Чаму я сказаў быў ? Барыс Іванавіч , дзякуй Богу , жывы ! На жаль , ня скажаш , што здаровы . Перанёс два інсульты , ды і ўзрост прыціскае : нядаўна Бур ’яну споўнілася 84. Але ні інсульты , ні цяжар старасьці ня здолелі зьмяніць ягоны вясёлы , лёгкі характар , менавіта лёгкі , зусім ня лёгкадумны . То бок самым розным людзям лёгка і проста ў стасунках са старым Бур ’яном . Ён ніколі ня ные , ня любіць гаварыць пра свае хваробы , калі кажа пра іх , то мімаходзь , без цягамотных падрабязнасьцяў . А галоўнае , ён захаваў хуткі розум , цікаўнасьць да ўсяго , што дзеецца на белым сьвеце , да тэатру , да музыкі , да літаратуры , і хоць сам апошнім часам піша зрэдчас , чытае запоем , як чытаў усё жыцьцё . Манблан прачытаных ім кніг , ня толькі мастацкіх твораў , але і тэатразнаўчых , мастацтвазнаўчых , гістарычных і філасофскіх , — ягоны дыплом аб вышэйшай адукацыі . Бо ў ніякіх вышэйшых навучальных установах ён не вучыўся , фармальна ўся ягоная адукацыя — 8 класаў сярэдняй школы і тэатральная студыя пры Разанскім драматычным тэатры , якую ён скончыў перад самай вайною , у чэрвені 1941 году . І адразу апынуўся на сцэне зусім іншага тэатру — трагедыйнага тэатру ваенных дзеяньняў . Сямнаццацігадовы юнак , як і мільёны ягоных аднагодкаў , атрымаў сьмяртэльна нябясьпечную ролю ваяра . Служыў спачатку ў войсках сувязі , потым патрапіў у паветрана -дэсантныя войскі , удзельнічаў у баявых аперацыях на 4-м Украінскім фронце ; у 1944-м годзе ваенны лёс закінуу яго ў Менск . Тут ён і застаўся назаўсёды . Падаўся ў журналістыку , працаваў карэспандэнтам БелТа , у газеце «Сталинская молодежь » (цяпер «Знамя юности ”), на Беларускім тэлебачаньні , на кінастудыі «Беларусьфільм », у «ЛіМе ». Папрацаваў некалькі гадоў і ў «Советской Отчизне ».
Як празаік Барыс Бур ’ян дэбютаваў у 1957-м годзе аповесьцю «Первый снег » — пра жыцьцё правінцыйнага тэатру , пра маладзенькіх актораў , іхні творчы і духоўны пошук , пра першае каханьне , упадобленае сваёй чысьцінёй і сьвежасьцю пачуцьця першаму сьнегу . У гэтай аповесьці яшчэ няма беларускіх рэаліяў : месца дзеяньня — расейскі абласны цэнтр , па ўсіх прыкметах , Разань . Тэма Беларусі праз прызму жыцьця Максіма Багдановіча , дакладней , праз прызму апошняга году жыцьця паэта , апошняй ягонай вясны , апошняга каханьня , паўстае на старонках аповесьці «У синей бухты » (1959 г .). І ўжо цалкам на беларускім матэрыяле напісаныя аповесьці «Вальс Грибоедова ”, «Твоя повесть », «Радужный перезвон » — лірычная , сьветлая , летуценная проза . Цікава , між іншым , што ў ёй абыйдзена ваенная тэма . Калі ня ведаць біяграфіі Бур ’яна , можна падумаць , што ён ня быў на вайне , таму піша выключна пра мірныя будні . Праўда , у «Твоей повести » вайна згадваецца , аднак толькі згадваецца — не паказваецца , не малюецца . Сам Бур ’ян тлумачыць гэта тым , што вайна сама адбіла ў яго памяць аб ёй . Адбіла ў літаральным сэнсе : бразнула яго галавою аб ратнае поле . Пры высадцы дэсанту , у складзе якога знаходзіўся Барыс , за лінію фронту , у бліжні нямецкі тыл , у Барыса не раскрыўся асноўны парашут , ён камнем падаў на зямлю , і толькі калі да яе заставалася якая -небудзь сотня метраў , яму ўдалося раскрыць запасны . Гэта ўратавала ад сьмерці , крыху зьмякгчыла прызямленьне , але ўдарыўся аб зямлю страшна : пералом нагі і рукі , страта прытомнасьці . (Потым ужо ў шпіталі , дактары канстантавалі цяжкое сатрасеньне мозгу ). На Барысава шчасьце , пілоты самалёту , з якога ён дэсантаваўся , заўважылі , што ён прызямліўся на запасным парашуце , што раскрыў яго запозьнена , і , відаць , пакалечыўся . І гэта на варожай тэрыторыі ! Самалёт на некалькі хвілінаў сеў , каб забраць салдаціка . «З тае пары , — кажа Барыс Іванавіч , — у мяне на вайну нешта накшталт амнезіі . Нічога дакладна не магу ўспомніць ”. Гэта , вядома , невясёлы жарт , усё ён памятае , проста ўспамінаць ня хоча . Многія людзі ня хочуць , ня любяць успамінаць пра тое жудаснае , што некалі здарылася з імі . Але з Бур ’янам крыху іншае . Ён таму ня піша пра вайну , што такая прырода ягонага характару і таленту . Ён арганічна няздольны маляваць жорсткія , крывавыя сцэны , брутальныя паводзіны людзей , чалавечы бруд , нават пабытовы . Усе ягоныя аповесьці напісаныя мяккімі акварэльнымі фарбамі , пастэльлю , калі параўнаць ягонае слова з жывапісам , у лагоднай танальнасьці , часам залішне лагоднай . Інтанацыйна , у многім па манеры , ён вучань Канстанціна Паўстоўскага , аднаго з любімых ягоных расейскіх пісьменьнікаў савецкага часу . Аднак вучань ня толькі па манеры , але і блізкі да яго па грамадзянскай пазіцыі , па этычных , маральных крытэрыях (Паўстоўскі з тых савецкіх пісьменьнікаў , якія ня ўкладваліся ў «пракрустава ложа » сацыялістычнага рэалізму ).
Згадваючы сёньня аповесьці Барыса Бур ’яна , бачу , што яны засталіся яскравымі іскрынкамі на літаратурным небасхіле Беларусі канца 50-х , пачатку 60-х гадоў мінулага стагоддзя . Думаю , Барыс не пакрыўдзіцца на мяне за гэткае сьціплае азначэньне — іскрынкі . Вядома , іскрынка ня зорка , але і яна часьцінка зорнага рэчыва , той жа прыроды агеньчык .
Ня згасьлі ў маёй памяці , і , ведаю , ня толькі ў маёй , і тэатральныя рэцэнзіі Бур ’яна , і ягоныя літаратурныя эсэ , крытычныя артыкулы . Каб праверыць свае даўнія добрыя ўражаньні аб іх , перачытаў нядаўна кніжку Барыса «I толькі надпіс …», выдадзеную ў 1987-м годзе , і пераканаўся , што не памыляўся , што кніжка жывая і сёньня . Гэта зборнік эсэ і артыкулаў пра паэзію Аркадзя Куляшова , Пімена Панчанкі , Валянціна Таўлая , Анатоля Астрэйкі , Антона Бялевіча , пра тэатразнаўцу Яўгена Рамановіча , пра скульптара Заіра Азгура , пра творчасьць аднаго з самых выдатных беларускіх крытыкаў Варлена Бечыка , які пайшоў з жыцьця гэтак рана ... (Дарэчы , кніжка напісаная на беларускай мове , якая гучыць у карэннага «русака » Бур ’яна зусім няблага , натуральна , свабодна ). Параіў бы сёньняшнім нашым крытыкам -маладзёнам пазнаёміцца з гэтай кніжкай , хоць бы дзеля таго , каб пераканацца , што ня ўся літаратурная крытыка за савецкім часам была казённая і тупая , што ў шэрых хмарах афіцыйных дагматаў праблісквала маланкай і неардынарная , раскаваная думка .
Скажуць : але ж 1987-ы год , калі выйшаў у сьвет томік Бур ’яна «I толькі надпіс ...», — гэта ўжо час гарбачоўскай перабудовы , час , калі была абвешчаная галоснасьць . Ці не таму Бур ’ян зрабіўся такі самастойны ў сваіх літаратурных разважаньнях ? З дазволу начальства ўсе тады зрабіліся сьмелыя !.. Магу , аднак , засьведчыць , што і ў самыя ідэйна -прыпадачныя савецкія гады ён не пісаў казённа , ня мысьліў лозунгамі , ня быў газетнай трашчоткай . Хоць , безумоўна , плаціў пэўную фармальную даніну афіцыйнай ідэалогіі , без таго проста немагчыма было надрукавацца ні крытыку , ні празаіку , ні паэту . А наконт 1987-га году нагадаю , што якраз тады разгарнулася шалёная з антысеміцкім прысмакам кампанія супраць творчасьці Марка Шагала : цкавалі супрацоўніцу рэдакцыі Беларускай Савецкай Энцыклапедыі Ірыну Шэлянкову , якая падрыхтавала для чарговага тому БСЭ артыкул пра Шагала , за што яе звольнілі з працы . Маўляў , як гэта ты , славянка , магла ўчыніць сіянісцкую дыверсію ? Цягнуць на старонкі БСЭ гэтага зацятага сіяніста , незразумелага народу мадэрніста ? Што з таго , што ён нарадзіўся ў Беларусі ? Ён сам сябе ад яе адарваў , калі зьбег у эміграцыю , і даўно ўжо ня мае з нашай Бацькаўшчыкай нічога агульнага . І ягонае гэтак званае мастацтва таксама !.. Сёньня дзіву даешся , што гэтыя інвектывы ў адрас Шэлянковай гучалі з вуснаў такіх паважаных асобаў , як тагачасны галоўны рэдактар БСЭ І .Шамякін і ягоны намесьнік А .Петрашкевіч . Гучалі ва ўнісон з лямантам партыйнага друку аб пагрозе сацыялізму з боку так званых «прарабаў перабудовы » — якраз тады , у 1987-м , БССР ператваралася ў самы цьвёрдакаменны «бастыён разьвітога сацыялізму », у «чырвоную Вандэю », як сказаў Алесь Адамовіч у 1988-м . Так што пліта савецкага абскурантызму тады яшчэ амаль нерухома ляжала на грудзях грамадства . I гэта з -пад той пліты , прабіўшы яе , як трава прабівае асфальт (памятаю , што ўжо недзе ўжываў гэту метафару , ды не магу не паўтарыцца , бо яна , на маю думку , дакладная ) выляцелі на волю думкі аўтара кнігі «І толькі надпіс ...». Думкі пра магію паэзіі , магію мастацтва наогул , пра вялізнае мноства разнастайных мастакіх формаў , якія мастак бярэ з прыроды : «Прызначэньне кветкі — працяг і паўтарэньне жыцьця расьліны (зусім функцыянальнае прызначэньне !), а якая стракатая мазаіка канфігурацыяў , колеру і афарбоўкі ! Крылы матыля , здаецца , маюць адну функцыю — забясьпечыць палёт . Адкуль жа тады такое мноства адметных узораў гэтых «кветак »-крылаў ! Панцыр у чарапахі і ракавіна звычайнай куклянкі — для аховы мяккага цела . Толькі ахоўны панцыр . Але і тут якая разнастайная галерэя нечаканых і вынаходлівых формаў !» Адсюль , калі прадоўжыць думку Бур ’яна , хараство верша і скульптуры , тэатральнага відовішча і жывапіснага палатна , бо мастак — паэт , скульптар , рэжысёр , жывапісец — таксама зьява прыроды . Бо ён творца . Не ілюстратар жыцьця , а яго інтэрпрэтатар праз вобразнае мысьленьне , праз метафару , якая не паддаецца лагічнаму тлумачэньню і часта бывае незразумелая неразьвітаму , ардынарнаму розуму , людзям , у якіх ня выхавана культура пачуцьцяў .
На маю думку , Барыс Бур ’ян ці не адзіны таленавіты празаік сярод плоймы сяброў рускай секцыі . Ва ўсякім разе адзін з адзінак . Яшчэ адной такой «адзінкай » быў , як мне здаецца , старшыня секцыі , даволі відны саноўнік (у 1946-м — 1947-м гадах міністр кінематаграфіі БССР , у 1953-м —1956-м намесьнік міністра культуры ) Мікола Садковіч . Ён аўтар «чытабельнага » ў свой час рамана «Мадам Любовь », мела посьпех ягоная «Повесть о ясном Стахоре ». Адным з першых ён паспрабаваў увасобіць у мастацкай прозе (у суатаўрстве з невядомым мне Я .Львовым ) вобраз Скарыны . Але на трактоўцы гэтага вобразу адбіўся ўплыў расейскай савецкай (ды й дасавецкай ) гісторыяграфіі , аб чым сьведчыць ужо сам назоў іхняга твору — «Георгий Скорина ». Не Францішак ! Здавалася б , нязначная дэталь , а насамрэч вельмі красамоўная ! Загадзя ведаеш , што Георгий Скорина разглядаецца ў рамане як персанаж расейскай гісторыі , у якую , як частка яе , уключана беларуская . То бок навязваецца ўсё тая ж трыяда : «Один народ , один язык , одна история ».
Акрамя Бур ’яна і Садковіча нікога больш не магу ўспомніць як пісьменьнікаў . Як людзей , як характары помню многіх «сектантаў », а напісанае імі забылася . Думаю , нікому сёньня нічога не гавораць такія імёны . як Яфім Садоўскі , Яфім Кабак , Георгій Стэфанскі — асобы па -свойму цікавыя , няблагія людзі , але кепскія пісьменьнікі . Шумны , крыклівы , заўсёды чым -небудзь узрушаны Яфім Ільіч Садоўскі , старэйшы , яшчэ з даваеннага часу сябра рускай секцыі і сябра СП (ягоны пісьменьніцкі білет быў падпісаны Максімам Горкім ) пісаў сваю прозу шэрай газетнай мовай , якая амаль нічым не адрозьнівалася ад мовы ягоных газетных карэспандэнцыяў (амаль усё свае жыцьцё ён быў штатным работнікам газеты «Советская Белоруссия »). Па сутнасьці , і проза ягоная , так бы мовіць , мастацкая , была белетрызаванай , крыху расквечанай газетчынай .
Амаль зусім ня ведаў рускай мовы Яфім Кабак , аднак напісаў на ёй таўшчэзны раман (назову ня памятаю ) пра лёсы польскіх габрэяў , якія ў гады ІІ -й Сусьветнай вайны знайшлі прытулак у Савецкім Саюзе . Раман у многім аўтабіяграфічны , Кабак сам быў польскі габрэй , варшавянін , і , дарэчы , спрабаваў свае сілы ў літаратуры яшчэ да вайны : напрыканцы 30-х гадоў напісаў на польскай мове і выдаў у Варшаве аповесьць «Дзевчыны без ютро » («Дзяўчыны без будучыні »), пра варшаўскіх прастытутак , учарашніх вясковых дзяўчат , якіх галеча загнала ў вялікі горад . Ведаю пра тую аповесьць , вядома , ад самога аўтара . А рукапіс ягонага раману чытаў і прымаў удзел у абмеркаваньні яго на паседжаньні рускай секцыі . Цьмяна згадваюцца даволі цікавыя , драматычныя калізіі раману , непрыдуманыя лёсы персанажаў , але мова твору была страшэнна непісьменная , у многім кур ’ёзная , сьмешная , таму нават самыя драматычныя эпізоды ўспрымаліся як пародыя . Аднак у сябры секцыі Кабака на тым паседжаньні прынялі , і гэта быў акт міласэрнасьці . Не да пісьменьніка — да чалавека . Ён даўно памёр , а мне і сёньня яго шкада , самотнага , сумнага , разгубленага , сівога ўжо , хваравітага поўнага , з астматычнай задышкай дзядзьку . Ён не знайшоў у Менску ані другой радзімы , ані прафесіі па душы , працаваў бухгалтарам у нейкай нязначнай установе . Часам думаю , што калі б мне сёньня трапіў у рукі той ягоны раман , я дапамог бы Кабаку яго выправіць , сам перапісаў бы ад коркі да коркі . А тады я рагатаў з кур ’ёзаў ягонай бездапаможнай рускай мовы . I бывае мне за гэта ня тое каб сорамна , але неяк прыкра , няўтульна на душы ... Што да Георгія Стэфанскага , то гэта быў чалавек апантана закаханы ў літаратуру . I графаман . Нястомны , надзвычай працавіты , упарты , што Сізіф , графаман . Актыўны «сектант ”: не было паседжаньня секцыі , на якім ня выступіў бы з прамовай Стэфанскі , не прачытаў бы кавалак са свайго то раману , то апавяданьня , то п ’есы , то літаратурна -філасофскага эсэ . Аніводнага слова з ягоных опусаў ня помню . Па пальцах можна пералічыць таленавітых паэтаў — сяброў рускай секцыі . Сярод іх — імёны Дзьмітрыя Кавалёва і Навума Кісьліка . Абодва , на жаль , даўно нябожчыкі . Пра Кісьліка як асобу і паэта больш -менш падрабязна я распавёў у разьдзелах «Дарога да Васіля » і «Паэты не паміраюць ».
Магу дадаць , што маё сёньняшняе разуменьне часу , пра які ідзе гаворка , часу татальнага аднадумства , панаваньня «жалезнай логікі » партыйных указаньняў », — гэта і Навумава разуменьне , выказанае ім на шмат гадоў раней за мяне , на сорак з вялікім гакам , у вершы «Железная логика »:
Вскормленный студенческой столовкой,
я зубами в знания вгрызался,
словно с алюминиевой ложкой,
с логикой железной обращался.
Обращался с ней по-человечьи,
порывался, точно одержимый,
расхлебать котёл противоречий
логикою неопровержимой.
Логика отборного металла
всеищерпывающа и всемогуща,
всё, что не по вкусу, отметала,
ей перепадала только гуща.
И зубастым будучи сугубо,
я вгрызался до того прилежно,
что сломал на этом деле зубы, —
логика моя была железна.
Слишком уж из чистого железа —
логика от этого ржавеет.
Никого на свете не жалела —
голова от этого седеет.
Всё же по студенченским столовым
зубы загубил не бесполезно:
приходите за металлоломом —
логика моя была железна.
Пра Дзьмітрыя Кавалёва як пра чалавека амаль нічога сказаць не магу , ведаў яго мала , сустракаўся з ім зрэдчас , і то галоўным чынам на паседжаньнях секцыі . Паэт жа ён быў прафесійны , друкавацца пачаў яшчэ да вайны , у 1947-м годзе выдаў першы свой зборнік вершаў «Далёкие берега », у 1950-м выйшла кніжка «Стихи ». Усяго ён пакінуў больш за дваццаць зборнікаў паэзіі . На жаль , у маёй хатняй бібліятэцы няма ніводнага з іх . Былі некалі , ды прапалі , мабыць , згубіліся пры неаднаразовых пераездах з кватэры на кватэру . А з памяці ягоныя вершы высьлізнулі , запомніліся чамусьці толькі некалькі радкоў з верша «Ветка » — пра горад , што на Гомельшчыне , у якім паэт нарадзіўся :
Ветка,
Зелёная Ветка!
Выпадало нам видеться редко.
Все мотался по свету,
по белому свету,
где листка твоего
ни единого нету.
Ныне странствия все —
знак былого.
Привелось увидать тебя снова.
Майским шумом, весенней расцветкой —
предо мной ты,
юная Ветка.
Цытую па памяці , таму не ручаюся , што тут няма «отсебятины », але ня думаго , што яе занадта . Вядома , па адным вершы нельга меркаваць аб усёй творчасьці паэта , ды ўсе ж , прыгадваючы агульнае ўражаньне ад прачытаных некалі зборнікаў Кавалёва , наважуся заўважыць , што ён не належыць да паэтаў , чыя паэзія застаецца з табою на ўсё жыцьцё . Але тады , у часы рускай секцыі , ён лічыўся мэтрам . Ды і сам адчуваў сябе мэтрам — амаль да ўсіх сяброў секцыі ставіўся іранічна . Запомніўся ягоны досьціп : «Кто олицетворяет русскуюо секцию ? Клаз и Сас , русские клазики ». Ільля Клаз успрыняў гэта як антысеміцкі выпад , абурыўся , крычаў , што наб ’е Кавалёву морду : «Как он смеет меня оскорблять ? Меня , коммуниста , фронтовика ?!» А паэт Анатоль Сас пакрыўдзіўся : «С чего это Ковалёв объединил меня с Клазом ? Я чистокровный белорус !» Што праўда , то праўда , у кавалёўскім досьціпе ёсьць антысеміцкі прысмак , але разам з тым , калі не перадусім , Кавалёў меў на ўвазе слабіну клазавай прозы і вершыкаў Саса . Аднак амбіцыі ў абодвух было занадта . Вось Кавалёў іх і асадзіў .
Акрамя Кавалёва , калі ня мэтрамі , то безумоўнымі аўтарытэтамі ў вачах сяброў секцыі былі паэты Пятро Валкадаеў і Мікалай Гарулёў . Валкадаеў быў нетутэйшы , аднекуль з расейскай глыбінкі , у Беларусі апынуўся яшчэ да вайны — служыў тут у войску . Ягоная вайсковая часьць дыслацыравалася каля былой мяжы з Польшчай , і з першага дня вайны , з першых хвілінаў Валкадаеў апынуўся ў ейным пекле . Быў цяжка кантужаны , але ў палон не патрапіў , пашанцавала , бо Заходні фронт быў ушчэнт разгромлены немцамі за адзін тыдзень баёў і палону не пазьбеглі адсоткаў семдзесят жаўнераў з ліку асабовага складу савецкіх дывізіяў фронту . Валкадаеў хаваўся ў лесе разам з іншымі «акружэнцамі », потым асеў у нейкай глухой вёсцы . З 1942-га году партызаніў . У 1944-м атабарыўся ў Менску і застаўся тут на ўсё жыцьцё , ажаніўся з беларускай жанчынай . Чалавек ён быў змрочны , ваўкаваты , апраўдваў сваё прозьвішча . Хоць , можа , гэта вайна зрабіла Яго такім . Але вершы ён пісаў зусім нязмрочныя , і пісаў часам няблага , праўда «пад класікаў », то бок паэзія ягоная была ў многім эпігонская . Аднак была ў яго і назіральнасьць , ён умеў жывапісаць , ствараць выразны паэтычны малюнак :
На исходе лето богатеет.
Хлеб созрел. И у реки приплод:
С шарфиком коричневым на шее
Селезень за выводком плывёт.
Падобных радкоў у яго нямала, а вось самастойнага роздуму над жыцьцём і сваім часам няма, позірк абмежаваны савецкімі догмамі.
Малацікавым паэтам быў Мікалай Гарулёў. Кажу гэта з сумам, з пачуцьцём нейкай віны перад Мікалаем Аляксандравічам, бо да мяне, як і да многіх іншых пачаткоўцаў, ён ставіўся прыязна, сардэчна, бараніў нас ад жорсткай крытыкі пры разглядзе нашах опусаў, дапамагаў надрукавацца. Публікацыям нашым радаваўся, як бацька посьпехам сына. Ды што зробіш, сам ён пісаў слабыя вершы, і проза ягоная была нецікавая, шэрая, мова газетная. Неяк я пагартаў ягоныя зборнікі вершаў, кніжкі апавяданьняў і нарысаў, і пераканаўся, што перавыдаць што-небудзь немагчыма. Гэта той выпадак, калі на пытаньне: «Што ты можаш сказаць пра паэта NN?”, адказваюць: «О, гэта цудоўны, выдатны чалавек!» Забойчая для паэта характарыстыка! Вось і пра Гарулёва нічога больш сказаць не магу, акрамя таго, што ён быў харошы чалавек, шчыры, добры, бескарысьлівы. Пухам яму зямля!..
А цяпер пра дзьве постаці, самыя, на маю думку, каларытныя.
Персаналія. Савецкі віцязь Канстанцін Цітоў.
Паэт і перакладчык Канстанцін Маркавіч Цітоў быў чалавек вельмі крыўдлівы, асабліва калі вып’е. А паколькі выпіваў ён пастаянна, амаль штодня, то і крыўдай якой-небудзь закіпаў пастаянна. Асабліва крыўдзіўся, калі сабутэльнікі ня верылі ягоным байкам пра сябе самога. Байкі ж былі ўражваючыя. Напрыклад, байка пра тое, чаму ён глухі на левае вуха і кепска чуе правым. Распавядаў, што гэта вайна зрабіла яго глухім. На вайне ён быў карэспандэнтам вайсковай газеты, часта бываў «на перадку”, і вось аднойчы прыбыў на пазіцыі пяхотнага батальёну, камандзір якога аказаўся ягоным даваенным сябрам. На тым участку фронту якраз было зацішша, адбывалася адно вялая артылерыйская дуэль паміж нашымі і нямецкімі дальнабойнымі артылерыйскімі батарэямі. І камбат запрасіў Цітова ў свой бліндаж выпіць па чарцы ў гонар неспадзяванай сустрэчы: «Поговорим по душам, пока тихо». Не пасьпелі сябры апалавініць пляшку, як у расчыненае насьцеж акно бліндажу ўляцеў дальнабойны нямецкі снарад і выбухнуў акурат над іхнімі галовамі. Камбату галаву адарвала па самыя плечы, раўнютка, нібы яе секачом адсекла, і яна пакацілася па стале і звалілася Цітову на калені. Ён, ашаломлены, не разумеючы, што здарылася, узяў яе ў рукі. А галава яшчэ жыла, вочы, поўныя болю, глядзелі на Цітова, і губы варушыліся, прашапталі: «Прощай, друг!» «Прощай!» — сказаў Цітоў і страціў прытомнасьць. Так яго і знайшлі ў тым бліндажы, залітага крывёю, з камбатавай галавою ў руках. Але гэта была кроў камбата, самога Цітова нават не параніла: аніводнай драпіны. Адно што з тае пары ён зусім ня чуў левым вухам і кепска правым. У адказ на пытаньне, як гэта ён, аглушаны выбухам, пачуў шэпт камбатавай галавы, а таксама на пытаньне, адкуль у бліндажы ўзялося расчыненае насьцеж акно, бо, як вядома, у бліндажах не бывае аніякіх вокнаў, а ёсьць вузенькія шчыліны, байніцы, Канстанцін Маркавіч густа чырванеў ад крыўды, што яму ня вераць, і сярдзіта шапялявіў: «Мальчишьки, шьто вы знаете о войне?» (Ён быў родам з Расіі, з Браншчыны, і хоць у Беларусі, у Менску, жыў з 1930-га году, і беларускую мову ведаў, то бок усё разумеў, свабодна чытаў, размаўляць па-беларуску так і не навучыўся, не давалася яму жывая беларуская гаворка. Пры гэтым ягоная руская мова была падобная на мову тых беларусаў, якія, перабраўшыся з вёскі ў горад, стараліся размаўляць, як ім здавалася, «чисто по-рюсски». Яны казалі риба замест рыба, старий замест старый. Зьмякчалі зычныя на кожным кроку, што рабіла іхняе вымаўленьне шапялявым. І хоць у Цітова шапялявасьць была прыроджаная, многія думалі, што ён чалавек з беларускай вёскі, які стараецца выглядаць рюсским).
Яшчэ адна байка тлумачыла, чаму ён прыкульгвае на правую нагу. А здарылася вось што. Адзначаў ён свой чарговы дзень народзінаў. У сябе дома. Чалавек ён быў гасьцінны, не скупердзяй. Гасьцей было шмат. І ўсе до-о-о-брыя выпівохі. Таму вельмі хутка гарэлкі не хапіла. Канстанцін Маркавіч ціхенька, нікому нічога не сказаўшы, узяў «авоську» і выправіўся па «боезапас». Ад ягонага дому да крамы трэба было праехаць пралёт трамваем, і ён разьлічваў, што ўправіцца туды і назад хвілінаў за пятнаццаць. Ніхто і не заўважыць, што гаспадар некуды зьнікаў. Ну вось, купіў ён у краме пяць паўлітэркаў і рушыў да трамвайнага прыпынку. Ён быў крокаў за дзесяць ад прыпынку, калі да яго падышоў і спыніўся трамвай. Канстанцін Маркавіч засьпяшаўся, падбег, але трамвай ужо дзынькнуў, падаючы знак, што адпраўляецца. І тут Канстанцін Маркавіч падставіў пад кола правую нагу, каб затрымаць вагон, закрычаў кіроўцу: «Стой, мальчишька!» Але вагон ужо зрушыў з месца. Ледзь-ледзь, на якія-небудзь міліметры, аднак кончыкі пальцаў правай нагі Цітова апынуліся пад колам. «А это же не велосипедное колесо, — казаў Канстанцін Маркавіч, — это же махина! Боль была адская, но главное для меня было не уронить авоську з боезапасом!» Кіроўца трамваю даў задні ход, выскачыў з кабінкі, кінуўся да пацярпелага, мацюкаючы яго на чым сьвет стаіць. Праз хвіліну вакол Цітова, які сядзеў на зямлі, не выпускаючы з рук авоську з гарэлкай, утварыўся натоўп разявакаў, нехта выклікаў “хуткую дапамогу”, акая прымчалася сапраўды хутка. Але Цітоў катэгарычна адмовіўся ехаць у шпіталь, запатрабаваў, каб дактары тут, на месцы, аказалі яму дапамогу, а далей ён управіцца з сабою сам: «Я фронтовик, не стану я из-за такого пустяка в больницу ложиться!» Дактары паслухаліся, апрацавалі як належьць пакалечаныя пальцы, наклалі шыну, забінтвалі ўсю ступню, і Цітоў пашкандыбаў на стаянку таксі з авоськай з паўлітэркамі ў адной руцэ і з чаравікам са злашчаснай правай нагі ў другой. «Как я мог ехать в больницу, — распавядаў Канстанцін Маркавіч, — я же помнил, шьто у меня гости, друзья! Костя Титов за друзей жизьнь отдаст!»
На самой справе нічога гэтага не было, усю гэту гісторыю Цітоў выдумаў. Нехта з ягоных сяброў распавёў мне, што пальцы на назе ён адмарозіў на фроньце, першыя фалангі давялося ампутаваць, таму і прыкульгоўвае. Але яму хацелася, каб выпадкі, зьвязаныя з ім, былі незвычайныя. Адмарозіць пальцы — гэта ардынарна, а вось падставіць нагу пад кола трамваю, каб яго затрымаць!.. Выдумляў ён і многае іншае. Таксама незвычайнае. Напускаў на сябе таямнічасьць, даваў зразумець, што ён — сакрэтны агент сьпецыяльнага прызначэньня. Бывала, зьнікне некуда на цэлы месяц, а пасьля распавядае, што быў у Індыі. У камандзіроўцы. Хто яго туды камандзіраваў, ён сказаць ня можа. Ня мае права. А камандзіравалі яго ў Індыю, каб ён паназіраў, як пабудавана і працуе тамтэйшая меліярацыйная сістэма. Навошта? Як гэта навошта? — «Нашя стряна начинает грандиозную мелиорацию, не знаешь, шьто ли? Надо было подсмотреть, как это делают в Индии, у них же мелиорация отличная! И вообще, Индия удивительная страна. Едешь, смотршь, видишь — гора. Выше облаков! А на горе, на вершине, на самом краешке, стоит старинный замок. Перпендикулярно! И не падает! Представляешь?» Другім разам, аб’явіўшыся пасьля чарговага знаходжаньня ў нецях, казаў, што быў у Тыбеце, спрабаваў раздабыць старажытны тэбецкі рэцэпт лекаў ад раку. На жаль, не атрымалася. Як ён падарожнічаў па Тыбеце, ня ведаючы мовы? А ў яго быў праваднік. Наш чалавек. А сам ён прыкідваўся глуханямым, — «Больше ничего сказать не могу. И так наболтал лишнего!..» Вядома, ніхто яму ня верыў, што ён пабываў у Індыі і на Тыбеце. Сьмяяліся: стары, а выдумляе пра сябе як школьнік-падлетак. Хай бы лепш у вершах сваіх хоць трохі выдумляў, «даваў» нечаканасьці»!.. Вершы ў яго былі, як той казаў, ніякія. Аніякіх перпендыкуляраў — адны гарызанталі, раўнюткія наезджаныя каляіны. Апяваў калгаснае жыцьцё, пісаў пра тое, як маладая даярка выгадавала карову рэкардсменку:
В том заслуга Бобровой,
Комсомолки Галинки,
А была ж то корова —
Грош не дали б на рынке!
І, вядома, пра барацьбу з сусьветным імперыялізмам, са страшыдлам НАТО:
Заправилам НАТО
Я, советский витязь,
Твердо говорю:
Остановитесь!
Гэтыя радкі дужа падабаліся самому аўтару: «Какая рифма, а? Витязь — остановитесь! Этот стих моя удача. И с поэтической стороны, и с идейной”. Ідэйным ён быў не адно ў творчасьці, але нават у асабістым жыцьці. Неяк спаткаліся каля Дому друку, даўно ня бачыліся, і я пытаюся: «Как жизнь, Константин Маркович? Как здоровье? Как поживает ваша Клава?» Цітоў вылупіў свае і так пукатыя ад базедавай хваробы блякла-блакітныя вочы: «Какая Клава? С Клавой я давно разошелся! Мещанка, кругозор куриный, одними тряпками интересуется. У меня теперь другая жена, старий член партии, жёпа — закачаешься!” А калі пачаўся чарговы этап барацьбы з сіянізмам, каб яшчэ больш умацаваць непарушную дружбу савецкіх народаў, Цітоў узьняўся на вяршыню класавай сьвядомасьці і пралетарскага інтэрнацыяналізму. У адказ на пытаньне, чаму ён перастаў заходзіць у рэдакцыю «Нёману», Канстанцін Маркавіч пачырванеў ад абурэньня: «Ты шьто?! Я старий коммунист, четьверьть века в партии, как я могу якшаться с этим жюрьнальчиком? Там же собрались одни жиды и антисемиты!» (Непрыйманьне «жыдоў і антысемітаў» адначасова было характэрнае ў эпоху «разьвітога сацыялізму» з ягонай ідэалагічнай кашай, у якой артадаксальныя марксіска-ленінскія інтэрнацыяналістычныя пастулаты перамешваліся з махровым чорнасоценным юдафобствам. У выказваньні Цітова гэта адлюстравалася афарыстычна).
Канстанцін Маркавіч памёр ад цяжкой хваробы ў 1972-м годзе. З адлегласьці трыццаці шасьці гадоў, што прабеглі з дня ягонай сьмерці, бачу яго ва ўсіх падрабязнасьцях, нібы разьвітаўся з ім учора. Бо ён быў дзівак, а дзівакі, як той казаў, упрыгожваюць сьвет. Бяскрыўдным, часам недарэчным, сьмешным дзівацтвам, забаўным рамантызмам натуры ён і запомніўся. Думаю, што ягоныя байкі пра сябе самога былі праявай падсьвядомага імкненьня жывой душы ўцякчы з палону будзённасьці, з абрыдлай гарызанталі на перпендыкуляр. А вось вершы ягоныя, акрамя некалькіх кур’ёзных радкоў, якія я прыводзіў, сьцерліся з памяці. І ўсё ж, думаецца, ягонае літаратурнае жыцьцё не было цалкам марнае. Ён шмат перакладаў і многія ягоныя пераклады зусім няблагія. I калі б якое-небудзь наша выдавецтва надумала выдаць анталогію беларускай паэзіі ў рускіх перакладах, лепшыя пераклады Канстанціна Цітова занялі б у ёй заўважнае месца.
Персаналія. «Марскі воўк» Аляксандр Міронаў.
Ня памятаю, хто тады, у 1949-м годзе, калі я ўпершыню пераступіў парог рэдакцыі альманаху «Советская Отчизна», быў ягоным галоўным рэдактарам. Здаецца, Міхась Калачынскі. Але, і гэта я памятаю добра, у асноўным усімі справамі рэдакцыі — і арганізацыйнымі, і гаспадарчымі, і творчымі — займаўся ейны адказны сакратар, пісьменьнік Аляксандр Міронаў. Паспрабую хоць бы контурна намаляваць ягоны партрэт. Пры гэтым мне давядзецца спаборнічаць з журналістам Раманам Ярохіным, чые ўспаміны пра Міронава апярэдзілі мае. У кнізе Ярохіна «Интонация вздоха” ёсьць вялікі разьдзел «Мой друг Александр Миронов» — шчыры, усхваляваны аповед пра Аляксандра Яўгенавіча Гіяк, пра яркую неардынарную асобу і як пра пісьменьніка. На думку Ярохіна — выдатнага. Ярохін ня бачыць у творчасьці свайго сябра амаль ніякіх заганаў, ён у захапленьні і ад ягоных апавяданьняў, і ад аповесьцяў, і ад раманаў. У мяне на гэты конт у многім іншая думка, з якой Раман Аляксеевіч, напэўна, не пагодзіцца, бо ў нас розныя крытэрыі, абумоўленыя рознасьцю, нават супрацьлегласьцю нашай пазіцыі — палітычнай, грамадскай, рознасьцю поглядаў на савецкае мінулае. Ярохін ставіцца да яго апалагетычна, хоць і не ва ўсім, я — крытычна, без ружовых акуляраў. І стараюся абыйсьціся бяз чорных. Але я не зьбіраюся весьці тут з Ярохіным палітычную спрэчку, як не зьбіраюся рабіць падрабязны аналіз творчасьці Міронава. Я пішу ўспаміны, а не крытычны артыкул, хоць, канешне, не магу збольшага ня выказаць сваю ацэнку міронаўскіх твораў. Разыходзімся мы з Раманам Аляксеевічам і ў ацэнцы Міронава як чалавека. Не радыкальна, але ўсё ж разыходзімся. У мяне свой Міронаў, у Ярохіна свой. Напэўна, Ярохін бачыць Аляксандра Яўгенавіча больш аб’ёмна, таму што быў ягоным блізкім сябрам, назіраў яго з іхняга агульнага асяродку, а я ведаў Міронава адно збоку. Разам з тым у нашым стаўленьні да яго таксама ёсьць агульнае: нераўнадушная, удзячная памяць пра гэту яркую, нестандартную асобу. Нестандартная ўжо сама біяграфія Аляксандра Міронава, слава прыйшла да яго яшчэ ў зусім маладыя ягоныя гады, хоць і не літаратурная, не пісьменьніцкая — слава героя знакамітай «чэлюскінскай эпапеі». Дваццацічатырохгадовы Саша Міронаў быў адным з матросаў параходу «Чэлюскін», які ў 1934-м годзе патануў у Паўночна-Ледавітым акіяне, раcьціснуты ільдамі. Больш канкрэтна — у Карскім моры. Вымушаная зімоўка на ільдзіне экіпажу «Чэлюскіна» і групы навукоўцаў на чале з вядомым дасьледчыкам Арктыкі акадэмікам Ота Шмідтам (“Чэлюскін” быў навукова-дасьледчым суднам) атрымала сусьветны розгалас. Дома, у Савецкім Саюзе, тая зімоўка была абвешчаная вялікім подзьвігам савецкіх маракоў і вучоных, дэманстрацыяй іхняй адданасьці савецкай Радзіме, партыі, таварышу Сталіну. Усе ўдзельнікі «чэлюскінскай эпапеі» атрымалі высокія ўрадавыя ўзнагароды (Шмідта ўзнагародзілі ордэнам Леніна, палярныя лётчыкі, якія дастаўлялі на ільдзіну ўсё неабходнае, а потым эвакуіравалі людзей на мацярык, сталі першымі ў краіне Героямі Савецкага Саюзу). Матрос Аляксандр Міронаў атрымаў ордэн «Чырвонай Зоркі» за №259, то бок стаў тады адным з нямногіх у стапяцідзясяцімільённым Савецкім Саюзе кавалерам гэтага ордэна). У Менску памяць пра «чэлюскінскую эпапею» засталася ў назове парку, што побач з Батанічным садам — Парк Чэлюскінцаў. Другі адметны, незвычайны момант міронаўскай біяграфіі — некалькі месяцаў знаходжаньня Аляксандра Яўгенавіча ў вязьніцы. I дзе! — у Гішпаніі, у змрочнай, часоў сярэднявечча крэпасьці Талоса. Патрапіў туды Міронаў разам з усім экіпажам гандлёвага параходу «Сьмідовіч», на якім, як некалі на «Чэлюскіне», плаваў матросам. Здарылася гэта ў 1939-м годзе, калі ў Гішпаніі набліжалася да заканчэньня грамадзянская вайна, распачатая ў ліпені 1936-га пасьля ваеннага мецяжу генерала Франсіска Франко супраць рэспубліканскага ўраду. Ваенную дапамогу Франко аказвалі гітлераўская Германія і фашысцкая Італія, Савецкі Саюз падтрымліваў рэспубліканцаў. Але рабілася гэта не адкрыта, а шляхам розных хітрыкаў, афіцыйна Савецкі Саюз заяўляў, што ня ўмешваецца ва ўнутраныя справы Гішпаніі, што аказвае Гішпанскай Рэспубліцы толькі гуманітарную дапамогу. Хоць на самой справе ў баявых дзеяньнях супраць франкістаў прымалі ўдзел савецкія лётчыкі і танкісты, кадравыя афіцэры Чырвонай Арміі змагаліся ў складзе інтэрбрыгад — вайсковых фарміраваньняў антыфашыстаў Еўропы і Амерыкі. Былі камуністычныя інтэрбрыгады, анархісцкія, трацкісцкія (тое, што супраць гішпанскага фашызму змагаюцца і трацкісты, у Савецкім Саюзе, вядома, замоўчвалася). Параход «Сьмідовіч» накіроўваўся ў адзін з гішпанскіх портаў з гуманітарным грузам, вёз прадукты харчаваньня, але ў Біскайскай затоцы яго перахапілі франкіскія ваенныя караблі. Груз канфіскавалі, экіпаж інтэрнавалі, то бок пасадзілі ў крэпасьць-турму.
У гады Другой сусьветнай вайны Міронаў служыў на Паўночным флоце, удзельнічаў у баявых аперацыях. Ягоны досьвед плаваньня на «Чэлюскіне», на «Сьмідовічу», на многіх іншых гандлёвых суднах, досьвед удзельніка марскіх баёў у паўночных шыротах абумовіў тое, што ў пасьляваенныя гады ён стаў адзіным у сухапутнай Беларусі пісьменьнікам-марыністам. Журналістам ён стаў раней, яшчэ да «Чэлюскіна». Ну якім журналістам — рабкорам, аўтарам невялічкіх нататак. Гэта калі быў яшчэ амаль падлеткам. Пазьней быў карэспандэнтам «Звязды». (Тут не магу не адысьці крышачку ў бок, каб сказаць, што праз «Звязду» прайшлі ў свой час ці не з паўсотні беларускіх паэтаў, празаікаў, драматургаў, крытыкаў, журналістаў. Прайшоў праз яе і я. Але самае цікавае тое, што вельмі многія з гэтых былых звяздоўцаў потым занялі ў літаратуры і журналістыцы дэмакратычныя, далёка не савецкія пазіцыі. Адзін з прыкладаў: супрацоўнікі беларускай рэдакцыі радыё «Свабода» Аляксандр Лукашук, Валянцін Жданко, Алена Ціхановіч, яшчэ нехта на той жа «Свабодзе» — былыя зьвяздоўцы.).
У адпаведнасьці з «амплуа» пісьменьніка-марыніста Аляксандр Яўгенавіч выглядаў як сапраўдны «марскі воўк»: густая шавялюра, нібы ўздыбленая павевам штармавога ветру, прадаўгаваты, скандынаўскага тыпу твар, хоць родам Аляксандр Яўгенавіч быў з Воршы; суворыя, мужныя маршчыны на твары, зеленавата-шэрыя, колеру паўночнай марской хвалі вочы за лінзамі строгіх акуляраў; у зубах нязьменная файка, драпежна выгнутая, як ягоны ўнушальны нос; з-пад расшпіленага каўняра кашулі выглядвае краёчак цяльняшкі. Размаўляў ён груба, нават нахрапіста, густа перасыпаючы амаль кожную фразу ненарматыўнай лексікай, ды такой, што нават у тых ягоных суразмоўцаў, якія самі маглі «загнуць», вушы вянулі. Праўда, ягоныя мацюкі, нахрапістасьць тону неяк не адпавядалі ягонаму голасу — голас у яго быў хлапчукоўскі, звонкі, ледзь не дыскант. А яшчэ Аляксандр Яўгенавіч, як кожны сапраўдны «марскі воўк», любіў добрую чарку, але заўсёды ведаў меру. I шанаваў не адно моцныя напоі, але і харошае вінаграднае віно. У вінапіцьці ён быў знаўца, сам вырабляў выдатнае віно: у Крыме, у Кактэбелі, у яго было лецішча з невялічкім вінаграднікам. Быў ён майстрам яшчэ ў адной справе, далёкай ад пісьменьніцкай: лячыў і нярэдка вылечваў эпілепсію, “падучку», як называюць гэту страшную хваробу ў народзе. Ніхто дакладна ня ведае, адкуль Міронаў ведаў сакрэт элексіру супраць падучкі. Вядома толькі, што для прыгатаваньня таго элексіру яму патрабаваліся малочныя, толькі што народжаныя парасяткі, дакладней, іхняя кроў. Аднак лячыць ён браўся ня кожнага эпілептыка, лячыў толькі тую падучку, якая разьвілася на глебе якога-небудзь іншага нярвовага захворваньня, прыроджаную эпілепсію лячыць ня браўся, не выстаўляў сябе чарадзеем. А пра тое, што набытую, справакаваную іншай хваробай падучку ён вылечваў, я ведаю не па чутках: Аляксандр Яўгенавіч вылечыў сваячку маёй жонкі Франю, якой не маглі дапамагчы ніякія дактары (па ейнай просьбе я сам зьвёў Франю з Міронавым, зрабіў ёй пратэкцыю). Большасьць пацыентаў Міронава спачатку й ня ведалі, што ён пісьменьнік, даведваліся пра яго як пра чалавека, які ўратоўвае ад падучкі, і, натуральна, ніколі не чыталі ягоных кніг. Напісаў жа ён шмат, кніжак трыццаць, калі ня больш, у асноўным для моладзі і падлеткаў, хоць, вядома, ёсьць у яго і проза для дарослага чытача. Ён быў чытабельны аўтар, яго выдавалі велізарнымі накладамі, ні ў кнігарнях, ні ў бібліятэках ягоныя кнігі не залежваліся. Я і сам у юнацтве чытаў Міронава з вялікай цікавасьцю. Ды што зробіш, сёньня я гляджу на ягоную прозу іншымі вачыма, бачу ў ёй шмат заганаў, мастацкіх правалаў. З сёньняшняга майго гледзішча, проза Міронава — белетрыстыка сярэдняй рукі, сюжэты і калізіі многіх ягоных апавяданьняў і аповесьцяў другасныя, запазычаныя ў класікаў прыгодніцкага жанру. Мова міронаўскіх твораў таксама сярэдняя, часам газетная, характэрная для рускамоўных беларусаў-інтэлігентаў аднаслоўная мова, пад якой няма глыбінных пластоў рускай гаворкі (ды і адкуль ім узяцца ў Беларусі?) Таму гэта мова амаль цалкам кніжная. Але самае прыкрае тое, што творы Міронава, нават лепшыя, сапсаваны просталінейнай ідэйнасьцю, партыйнай рыторыкай, дыдактыкай «у лоб». Гаварыць пра ўсё гэта нялёгка, замінае пачуцьцё нейкай няёмкасьці перад памяцьцю пра пісьменьніка, адчуваньне такое, нібы я ў чымсьці вінаваты перад Аляксандрам Яўгенавічам, хоць віна мая адно ў тым, што плынь і досьвед жыцьця, роздум аб ім прывялі мяне да іншых, чым у юнацтве, поглядаў і на само жыцьцё, і на час, які выпаў на маю долю, і на літаратуру, памянялі мае колішнія крытэрыі. І ўсё ж адчуваю сябе вінаватым без віны (гэта падобна на пачуцьцё вінаватасьці перад жанчынай, у якую некалі, даўным даўно, быў закаханы, а пазьней у ёй расчараваўся, ва ўсякім разе ў многім). Але казаць ня тое, што думаеш — грэх. Разам з тым пра Міронава ня скажаш, што ён цалкам другасны ў сваёй творчасьці, тым больш ня скажаш, што ён бяздарны пісьменьнік. У яго ёсьць нямала жывых, арыгінальных старонак, напрыклад, у раманах «Караблі выходзяць у акіян» і «Толькі мора вакол». Асабліва цікавыя, захапляючыя эпізоды, пабудаваныя на аўтабіяграфічных матывах, на сюжэце ўласнага жыцьця пісьменьніка, прыгодніцкі, рамантычны зьмест якога не патрабуе мудрагелістых намаганьняў вымыслу. Але найбольш мне па душы дакументальна-мастацкая аповесьць Міронава «Дзед Маўр», пра цудоўнага нашага дзіцячага пісьменьніка Янку Маўра, якога Аляксандр Яўгенавіч ведаў з дзяцінства, з тых часоў, калі вучыўся ў школе, у якой Маўр (тады — Іван Міхайлавіч Фёдараў) быў настаўнікам. Пазьней яны зрабіліся найбліжэйшымі сябрамі нягледзячы на вялізную розьніцу ва ўзросьце (Маўр быў старэйшы за Міронава на 27 гадоў). Напісаная з вялікай любоўю да дзеда Маўра, нават з замілаваньнем, аднак без саладжавай сентыментальнасьці, аповесьць гэта, на маю думку, не састарэла. І хоць яна «сухапутная», якраз у ёй адчуваецца марская глыбіня, горка-салёная «вільгаць жыцьця», іскрыцца, фасфарэцыруе, як марскі планктон, добры гумар.
У 1990-м годзе да 80-х угодкаў Аляксандра Міронава ў выдавецтве «Мастацкая літаратура» выйшаў том ягоных выбраных твораў. З маёй прадмовай. Па сёньняшні дзень ня ведаю, чаму выдавецтва менавіта мяне папрасіла напісаць прадмову, чаму не зьвярнулася да каго-небудзь з масьцітых празаікаў альбо крытыкаў, чаму, нарэшце, не да Рамана Аляксеевіча Ярохіна, які некалі працаваў у «Мастацкай літаратуры» рэдактарам — у тыя часы, калі «Мастацкая літаратура» называлася Беларускім дзяржаўным выдавецтвам. I гэта Ярохін рэдагаваў кнігі Міронава, якія выходзілі пад грыфам Белдзяржвыдату. Яму б і карты ў рукі. Дзіўна, што да яго не зьвярнуліся. Я, вядома, ня мог адмовіцца. Хоць даўно ўжо глядзеў на творчасьць Міронава бяз колішняга захапленьня. А галоўнае, мне даўно ўжо былі чужыя ягоныя ідэйныя пранцыпы, ідэалагічныя ўстаноўкі, тыя прынцыпы і ўстаноўкі, якія прымусілі яго ў 1968-м годзе высока падняць руку за выключэньне з партыі паэта Фёдара Яфімава. Выключалі Фёдара за ягоны выступ на рэспубліканскім партактыве ў красавіку таго ж 1968-га году. Выступ Яфімава быў накіраваны супраць галоўліту, то бок цэнзуры, за права пісьменьніка пісаць і друкаваць тое, што ён думае і адчувае: “Невыносна падпарадкоўваць кожны рух свайго пяра галоўлітаўскай норме!» На фоне тагачасных падзеяў у Чэхаславаччыне, дзе буяла Пражская вясна, дзе, здавалася, перамагаў «сацыялізм з чалавечым тварам», дзе слова, пасьля скасаваньня цэнзуры, вырвалася на волю, як рака, чыю плынь стрымлівала жалезабетонная дамба, якую раптам разбурылі, — на фоне ўсяго гэтага выступ Яфімава спалохаў і разьюшыў нашых партыйных бонзаў. Федзя яшчэ йшоў з трыбуны на сваё месца ў зале, а з прэзідыуму партактыву адзін з высокапастаўленых бонзаў, Марцэлеў, ужо кінуў яму ў сьпіну рэпліку: «Пакладзеш партбілет!» Пра гэты эпізод я распавёў у адным з папярэдніх разьдзелаў, але не назваў у ім прозьвішча пісьменьніка, які пазьней, на сходзе камуністаў СП БССР, на якім разглядалася персанальная справа Яфімава, сказаў яму: «Молодой человек, о какой цензуре вы говорите? Я почти сорок лет в литературе, издал десятки книг, и ни в одной из них главлит не запретил, не вычеркнул ни единого слова. Потому что я всегда писал то, что нужно нашей партии и народу!» Пісьменьнікам гэтым быў Міронаў. І сказаў ён чыстую праўду. Ён сапраўды ніколі ня быў ахвярай цэнзуры, таму што пільны партыйны цэнзар сядзеў у ім самім. Але не хачу і ня буду бэсьціць яго за гэта. Бо ён не маніў, не крывадушнічаў ні перад чытачом, ні перад самім сабою — пісаў тое, што думаў і адчуваў, і не віна ягоная, а бяда, што думаў ён толькі ва ўнісон з партыяй. Вера ў партыю і ва ўсе ейныя догмы была ў яго мацнейшая за ўласную думку, мацнейшая за ўсе сумневы, якія, вядома, бывалі і ў яго. Ці можна дакараць за гэта? Ды й хіба ён адзін ахвяра безагляднай веры? Менавіта ахвяра, чалавек, які так і не ўсьвядоміў, не зразумеў, што адбылася трагедыя ягонага сьветапогляду, не ўсьвядоміў, што ў карабля ягонага ідэалу была загаганная канструкцыя, таму ён і пацярпеў катастрофу, а матросу гэтага карабля Аляксандру Міронаву (мільёнам матросаў!) здавалася, а вельмі многім здаецца і па сёньняшні дзень, што справа не ў канструкцыі, а ў тым, што карабель зьбіўся з правільнага курсу па віне зламысных лоцманаў... На ўсё гэта я закрыў вочы, калі пісаў прадмову да міронаўскага выбранага, хоць і стараўся быць аб’ектыўным, не абмінаць заганы ягонай творчасьці, не рабіць выгляд, што іх няма, але галоўным чынам засяродзіўся на выспах сапраўднай прозы, якіх нямала ў літаратурным «моры Міронава». Тады, у 1990-м, Аляксандр Яўгенавіч яшчэ быў жывы і здаровы, і я ня мог, ня меў маральнага права крыўдзіць старога пісьменьніка, проста старога чалавека, да таго ж аднаго з маіх літаратурных хросных. Згадвалася, як згадваецца і цяпер, калі пішу гэтыя старонкі, маленькі пакойчык рэдакцыі альманаху «Советская Отчизна», той дзень, калі я ўпершыню пераступіў ягоны парог са сшыткам сваіх вершаў у руцэ. Згадваецца, як Міронаў гартаў той сшытак, незадаволена фыркаючы, з файкай у зубах, час ад часу вымаючы яе з роту і тыцкаючы ёю ў той ці іншы верш: «Это херня? Это тоже херня! И это! И это!» I раптам паблажліва ўсьміхаўся: «А вот это пойдет! И это пойдет! И это!» Аж тры вершы выбраў! Цяпер бачу, што і яны былі «херня», нічым ня лепшыя за тыя, якія ён забракаваў, імгненнасьць ацэнкі была ўяўная, ні ў адзін з вершаў ён не ўчытаўся, але яму трэба было прадэманставаць, які ён, Міронаў, дока: з першага погляду бачыць, што кепска напісана, што няблага. Вядома, тады я ня думаў, не разумеў, што Аляксандр Яўгенавіч акцёрствуе, і быў на сёмым небе ад радасьці. Мае вершы ўхваліў сам Міронаў, вядомы пісьменьнік, адказны сакратар «Советской Отчизны»! I цяпер я — аўтар пісьменьніцкага альманаху! Я і сёньня глыбока ўдзячны Аляксандру Яўгенавічу за тую радасьць. Такое не забываецца.
Ён памёр у 1992-м годзе, і сталася так, што мне не давялося прысутнічаць на ягоным пахаваньні, разьвітацца з ім каля труны. Разьвітваюся цяпер, на гэтых старонках. Ня ведаю, ня ўпэўнены, што мне ўдалося намаляваць ягоны партрэт, хіба што прыблізны, контурны, эскізны. Зрэшты, ня мне меркаваць, што ў мяне атрымалася, але дыктавала мне гэтыя старонкі павага да яго, удзячнасьць яму за ўсё добрае, што ён зрабіў не адно мне, а многім, многім людзям. Пры ўсёй сваёй грубасьці, акцёрстве, часам пазёрстве, ён быў харошы чалавек. Сёньня, здаля (сапраўды, «лицом к лицу лица не увидать»), бачу, што ён «выконваў ролю» мацёрага «марскога воўка», а ў душы ўсё жыцьцё заставаўся хлапчуком-рамантыкам, які ў сухапутнай сваёй Воршы начытаўся прыгодніцкіх кніг пра мора і сам падаўся ў маракі. Хоць, вядома, і вецер самога часу, вецер дзяржаўнай савецкай рамантыкі дзьмуў у ягоныя ветразі. Але на гэтую тэму я ўжо выказаўся. Застаецца закончыць сваю думку пра хлапечасьць характару Аляксандра Міронава як чалавека. Яму б і ў творчасьці заставацца гэтым хлапчуком-рамантыкам, свавольным, дзёрскім, нават хуліганістым, аднак за пісьмовым сталом ён хоць і не заўсёды, ды ўсё ж надта часта ператвараўся ў дысцыплінаванага «члена партии» і прымушаў хлапчука, які жыў у ім, адказваць на пытаньні жыцьця па партыйнай шпаргалцы. Шкада.
Пасьля «секты»
Могуць спытаць, чаму, распавядаючы пра рускую секцыю, я спыніўся адно на некаторых постацях і нават не згадаў такіх таленавітых празаікаў, як Аркадзь Савелічаў, Міхаіл Шумаў, Алег Ждан, Уладзімір Машкоў, Уладзімір Кудзінаў, Сьвятлана Алексіевіч, Лідзія Вакулоўская, такіх неардынарных паэтаў, як Іван Бурсаў, Ігар Шклярэўскі, Юрый Лакербая, Давід Сімановіч, Сьвятлана Яўсеева і многіх іншых? Адказ просты: усе гэтыя літаратары заявілі аб сабе, калі рускай секцыі ўжо не было. Здаецца, толькі Іван Бурсаў і празаік Эдуард Карпачоў яшчэ пасьпелі пабыць «сектантамі».
Пра Карпачова не магу не сказаць колькі слоў асобна. Дзіўна, што я пра яго забыў і толькі вось цяпер схамянуўся, што забыў. А мы ж некалі былі даволі блізкімі сябрамі!
Эдзік Карпачоў паходзіў з Рэчыцы, маці ягоная была настаўніца, бацькі ў яго ня было, ці то памёр, калі Эдзік быў зусім маленькі, ці то нейкія іншыя акалічнасьці зрабілі хлопчыка бязбацькавічам. Не памятаю. Але галоўнае няшчасьце Эдзіка было ня ў тым, што ён рос бяз бацькі, а ў тым, што нарадзіўся з «заечай губою», прычым паталогія гэта была ў яго ў надзвычай цяжкой форме: размаўляў ён вельмі невыразна, гундосіў, мычэў, пры першым знаёмстве з ім людзі думалі, што ён нямы. Яшчэ ў дзяцінстве яму зрабілі хірургічнуго аперацыю, пасьля якой на верхняй губе засталіся грубыя шрамы, таму ён, каб іх прыкрыць, насіў невялічкія вусы. А так быў прыгожы, чорнабровы, ладны, але выраз твару ў яго амаль заўсёды быў ганарліва сярдзіты, нават пыхлівы, таму што Эдзік ні на момант не забываў пра сваю, як яму здавалася, непаўнавартасьць і бараніўся гэтым сваім пыхліва сярдзітым выразам твару ад тых, хто глядзеў на яго з тым жаласьлівым спачуваньнем, з якім глядзяць на калеку. Да тых, хто паводзіў сябе з ім, не заўважаючы ягонай «заечай губы», хто навучыўся разумець ягоную гундосую, падобную на мыканьне гаворку, — гарнуўся ўсёй душою. А разумелі яго і не заўважалі ягонага калецтва (заўважалі, вядома, але ніколі гэтага не паказвалі) толькі Барыс Бур’ян і я. Да нас ён найболей і прывязаўся, стаў нашым сябрам нягледзячы на значную розьніцу ва ўзросьце (ён быў маладзейшы за мяне гадоў на пяць, за Бур’яна — на адзінаццаць). Эдзік быў здольны пісьменьнік, пісаў мягкую лірычную прозу, па манеры блізкую да «школы Паустоўскага», як і проза Бур’яна. Адчуваецца і даволі моцны ўплыў на творчасьць Карпачова стылістыкі Юрыя Казакова, выдатнага расейскага празаіка, чыя зорка ўзышла ў 60-я гады мінулага стагоддзя. Таму ня скажаш, што проза Эдуарда Карпачова – вялікае мастацкае адкрыцьцё. Аднак казаць, што проза ягоная цалкам другасная, таксама нельга. У ягоных аповесьцях і апавяданьнях ёсьць свой погляд на сьвет, свая інтанацыя, ёсьць жывыя характары людзей, сучасьнікаў пісьменьніка. I ўсё ж у цэлым — гэта хоць і дабротная, майстравітая, але сярэдняя проза, якая не ўздымаецца вышэй агульнага ўзроўню расейскай прозы часоў «разьвітога сацыялізму», прозы, якая, зноў жа, у цэлым стаяла на падмурку сацыялістычнага рэалізму. Багатую даніну якому аддаў і Эдуард Карпачоў, многія ягоныя творы ружовыя, прыгладжаныя, ідылічныя. I расейская ягоная мова таксама сярэдняя: не багатая, ня бедная, не глыбінная. I яшчэ адно назіраньне, якое тычыцца ня толькі Карпачова. Ён пісаў на беларускім матэрыяле, пра беларускую правінцыю, пра беларускую вёску ваенных часоў і пра сучасную, але нацыяльнага каларыту ў ягоных творах няма, уражаньне такое, што месца дзеяньня — Расія, і героі ягоныя — рускія людзі. А ёсьць жа, калі пашукаць, выяўленчыя сродкі, з дапамогай якіх можна надаць беларускі нацыянальны каларыт рускамоўнаму тэксту: гэта і беларусізмы ў аўтарскай мове, і беларуская гаворка персанажаў, асабліва ў тых выпадках, калі персанаж — вясковы чалавек. Ды й «трасянка» ёсьць пад рукой для стварэньня нацыянальна каларыту. Нічога гэтага Эдзік і не спрабаваў рабіць, бо адчуваў сябе расейцам, чалавекам выключна расейскай культуры. Нездарма на пачатку 60-х гадоў ён назаўсёды зьехаў у Маскву, заваёўваць тамтэйшы літаратурны Алімп. У Менску яго хоць і друкавалі даволі шырока, але таго прызнаньня, якога ён прагнуў, не было. Прызнаньня яго як неардынарнага расейскага пісьменьніка. У Маскве на самы грэбень тагачаснай расейскай прозы ён, праўда, ня ўзьняўся, аднак і не згубіўся ў літаратурнай плыні, ня зьнік у ёй незаўважна. У маскоўскім выдавецтве «Советский писатель» выйшаў шэраг ягоных кніг, адна кніжка выйшла мільённым накладам у найпапулярнейшай серыі — «Бібліятэка часопісу «Огонёк». Маскоўская пісьменьніцкая арганізацыя прыняла яго ў Саюз пісьменьнікаў. Доўгі час Барыс Бур’ян і я перапісваліся з Эдзікам, аж пакуль яго не спасьцігла душэўная хвароба, характэрная для 70-х гадоў мінулага стагоддзя, калі пісьменьнікаў-іншадумцаў, і ня толькі пісьменьнікаў, пачалі саджаць у “псіхушкі”. І хоць Эдзік ня быў ніякім іншадумцам, тым больш палітычным, наогул не цікавіўся палітыкай, менавіта на глебе псіхушак ён і зьехаў з глузду. Стаў пісаць у кожным лісьце, што за ім, Эдзікам, сочыць КДБ, што ў ягонай кватэры таемна ўстанавілі нейкія прылады, якія выпраменьваюць псіхатропную энергію, каб узьдзейнічаць на ягоную псіхіку, давесьці да вар’яцтва і пасадзіць у псіхушку. Зайсьці гэтыя прылады ён ня можа, так хітра яны замаскіраваныя, і таму вымушаны памяняць кватэру. Кватэру яму давялося памяняць ажно чатыры разы, бо ў кожнай новай кватэры адбывалася тое самае. Апошнія лісты ад Эдзіка мы з Бур’янам атрымалі недзе напрыканцы 80-х гадоў, пасьля чаго ён замоўк. І сьлед ягоны згубіўся. Але засталіся на нашых кніжных паліцах Эдзікавы кнігі. Адна з іх называецца «Горький дым», і сёньня, вось у гэтыя хвіліны, калі згадваю Эдзіка, я бяру яе ў рукі, гартаю, і горкі, але разам з тым і сьветлы, салодкі дым успаміну сьлязьмі засьцілае мне вочы — дым нашай маладосьці, нашага сяброўства, дым з коміну Эдзікавага дому ў Рэчыцы, у якім я некалі гасьцяваў...
...Рускую секцыю скасавалі недзе ў сярэдзіне 50-х гадоў, наколькі памятаю, з ініцыятывы Пятруся Броўкі і аднаго з галоўных «сектантаў», мэтра Дзьмітрыя Кавалёва. На апошнім, ліквідацыйным сходзе сяброў секцыі было заяўлена, што няма ніякай патрэбы ў існаваньні пад дахам СП БССР асобнай рускай секцыі з няпэўным, размытым статусам. Ня мае вырашальнага значэньня, на якой мове чалавек піша, галоўнае, як ён піша, ці ёсьць у яго талент ці хоць бы здольнасьці. Яшчэ было сказана, што тыя сябры рускай секцыі, якія не зьяўляюцца сябрамі СП, могуць падаваць заявы на прыём у Саюз, дзьверы для іх не зачыненыя. (Сябрамі СП не былі амаль усе «сектанты», у тым ліку і я). Аднак большасьць нягледзячы на словы пра адчыненыя ў Саюз дзьверы балюча ўспрыняла скасаваньне «русской автономии». Пачаліся шэпты-перашэпты, што тут мы маем справу з праявай беларускага нацыяналізму, з дыскрымінацыяй рускамоўных пісьменьнікаў, што цяпер, што б там не гаварыў Броўка, дарогі ў СП ім ня будзе. Жыцьцё хутка даказала, што тыя шэпты-перашэпты былі безпадстаўныя. Навума Кісьліка, напрыклад, прынялі ў Саюз яшчэ ў 1957-м годзе, амаль адразу пасьля выхаду ў Белдзяржвыдаце першай ягонай кніжкі вершаў «Разговор с друзьями», поўнай блёстак самастойнага таленту. З гадамі Навум вырас у значнага, глыбокага паэта, нездарма на ягоную творчасьць зьвярнуў увагу вялікі Аляксандр Твардоўскі, вельмі скупы на пахвалу чалавек. Сёньня, з адлегласьці часу (сёлета, у сьнежні, споўніцца дзесяць гадоў з дня сьмерці Навума Кісьліка) выразна бачыш, што ён быў і застаецца адным з лепшых рускіх паэтаў ваеннага пакаленьня, якое прайшло праз полымя Вялікай Айчыннай і сказала пра гэту вайну жорсткую праўду. Яго імя на адным абяліску памяці побач з такімі імёнамі, як Мікалай Старшынаў, Міхаіл Луконін, Аляксандр Межыраў, Сямён Гудзенка, Барыс Слуцкі. Сьцьвердзіў ён сябе і як выдатны перакладчык беларускай паэзіі. Не магу не паўтарыць тое, што сказаў пра яго на папярэдніх старонках гэтай сваёй кнігі: паэты не паміраюць!
Без аніякіх перашкодаў у 60-я, 70-і, 80-я гады былі прынятыя ў СП БССР ня менш за дваццаць паэтаў і празаікаў, якія пішуць на рускай мове. Праўда, у некаторых былі замінкі, аднак ня столькі з аб’ектыўных прычынаў (слабаватыя вершы ці проза), колькі з суб’ектыўных: той ці іншы літаратар, які прасіўся ў Саюз, быў чамусьці несімпатычны таму ці іншаму з масьцітых сяброў Праўленьня СП, і гэты масьціты «завальваў» кандыдатуру непрыемнага яму чалавека, як прафесар на экзамене завальвае абітурыента, — будзь ты нават геній, заўсёды ёсьць да чаго прычапіцца. Былі выпадкі, калі пэўнага літаратара не прымалі з ініцыятывы якой-небудзь групкі па антысеміцкіх матывах, як гэта было з празаікам Барысам Казанавым (Рыўкіным), якога завальвалі разы чатыры. Хоць, вядома, даказаць гэты матыў было немагчыма. Але ўрэшце рэшт прынялі і Казанава, і ўсіх, хто не прайшоў з першага разу. Мяне прынялі ў 1961-м годзе, больш, што называецца, авансам, чым на падставе дзьвюх маіх кніжак паэзіі — «Минска улицы родные» (1959г.) і «Доверие» (1960 г.). Задума кніжкі «Минска улицы родные» была няблагая: падаць у вершах гісторыю Менску, пачынаючы ад старажытных часоў, стварыць паэтычныя вобразы людзей, чыімі імёнамі названы пэўныя менскія вуліцы. Але мае гістарычныя веды ў той час былі павярхоўныя, шкалярскія, прыблізныя, і атрымаўся вершаваны пераказ падручніка па гісторыі для сярэдняй школы. Бляклымі атрымаліся і партрэты людзей, чые імёны накрэсьленыя на вулічных шыльдах. Гэтую кніжку (яна была разьлічаная на школьнікаў) ніхто не заўважыў, ні юны чытач, ні крытыка. Таленавітым у ёй было толькі афармленьне, ілюстрацыі, якія зрабіў выдатны мастак Георгій Паплаўскі. Кніжку лірыкі «Доверие» крытыка заўважыла, дакладней, адзін крытык, Варлен Бечык, які расчыхвосьціў яе на старонках «ЛІМа», у рэцэнзіі «А назва шмат абяцала...» Расчыхвосьціў слушна, бязьлітасна, хоць і тактоўна, у добразычлівай сваёй манеры. Я і сёньня ўдзячны Бечыку, сьветлая яму памяць, за тую крытку, за падтрымку. Так, за падтрымку, бо ён убачыў у маёй кніжачцы ня толькі кепскае, слабенькае, але і асобныя вершы, строфы, радкі, якія сьведчылі, што аўтар не безнадзейны графаман — проста знаходзіцца ў палоне паэтыкі іншых творцаў, іхняй вобразнай сістэмы, іхняга бачаньня жыцьця. Асаблівую ўвагу Бечык зьвярнуў на тое, што найбольш мне ўдаюцца апавядальныя, сюжэтныя вершы, і што, мабыць, мне трэба ня вершы пісаць, а прозу. Дарэчы, проза ў мяне тады ўжо была, партызанскія апавяданьні, пабудаваныя на аўтабіяграфічных матывах. Лепшыя з гэтых апавяданьняў — «Неверагодная сьмерць», «Апошняя карова», «Зарубкі на соснах» — я напісаў яшчэ ў сярэдзіне 50-х гадоў, то бок у той час, калі заявіла аб сабе новая ваенная проза, якая імкнулася казаць пра вайну ўсю праўду. Тую праўду артадаксальная савецкая крытыка назвала «акопнай», надаючы гэтым вызначэньню зьняважлівы сэнс, абвінавачваючы пісьменьнікаў, якія стваралі жорстка праўдзівыя кнігі пра вайну, у дэгераізацыі, у спробах падмяніць маштабны, так бы мовіць, маршальскі, генеральскі погляд на тэатр ваенных дзеяньняў абмежаваным поглядам з акопу, праз шчыліну асобнага доту. Мае апавяданьні знаходзілі ў рэчышчы той прозы, былі хай сабе маленькім, але сваім, ні ў кога не запазычаным мастацкім адкрыцьцём. Але тады мне мае апавяданьні такімі не здаваліся. Адно з іх — «Неверагодная сьмерць» — я надрукаваў у літаратурнай старонцы газеты «Советская Белоруссия» недзе ў 1959-м ці ў 1960-м годзе, дакладна ня памятаю, а нумару газеты з той старонкай у мяне няма. Не захаваў, бо не надаваў гэтай публікацыі ніякага значэньня. Толькі ў 1964-м я наважыўся прапанаваць усе гэтыя апавяданьні часопісу «Нёман», які і адкрыў імі свой першы нумар за 1964-ы год. Пазьней, праз гады, тыя ж апавяданьні былі надрукаваныя ў маскоўскім часопісе «Юность», але чытачы і крытыка ўжо маглі падумаць, што апавяданьні гэтыя напісаны аўтарам пасьля прачытаньня ім твораў Рыгора Бакланава, Юрыя Бондарава, Алеся Адамовіча, Васіля Быкава, пад іх уплывам, што апавяданьні не першародныя, а другасныя. Адкуль чытачам і крытыцы было ведаць, што і «Неверагодная сьмерць» і «Апошняя карова», і «Зарубкі на соснах», і «Выпадковы стрэл» (у «Юности» гэта апавяданьне было надрукаванае пад назовам «Недотёпа») былі напісаныя на шмат гадоў раней за іхнюю маскоўскую публікацыю, што яны — з ліку першых ластавак «акопнай праўды». Як бы там ні было, у Саюз пісьменьнікаў мяне прынялі не за прозу, якой ніхто ня ведаў, а на падставе слабенькіх, вучнёўскіх кніжак паэзіі. Прынялі, паўтаруся, «авансам». Яшчэ адно сьведчаньне таго, што ніякай дыскрымінацыі аўтараў, што пішуць па-руску, не было.
Вяртаючыся да рускай секцыі, яшчэ раз скажу, што з ейнага асяродку выйшлі толькі некалькі заўважных літаратараў, творчасьць астатніх «сектантаў» — аматарства, мастацкая самадзейнасьць. Але мастацкая самадзейнасьць прыймальная, калі чалавек грае на балалайцы ці на гармоніку, сьпявае ў школьным ці калгасным хоры, выступае ў аматарскім тэатры, у аматарскім танцавальным калектыве. Літаратура мастацкай самадзейнасьці ня церпіць. Ці ня сьмешна гучыць: самадзейны паэт, самадзейны празаік! Чалавек альбо паэт, альбо не паэт, нават калі навучыўся пісаць гладка і складна. Тое самае і з прозай, і з драматургіяй. Галоўнае, мастак ты ці не мастак, у якім бы літаратурным жанры ты не працаваў. Ці ёсць у цябе хоць адно, хай сабе не вялікае, але мастацкае адкрыцьцё сьвету, чалавечага характару, непаўторнага пачуцьця? Гэтага вельмі многія не разумеюць, не ўсьведамляюць, займаючыся мастацкай самадзейнасьцю на сцэне літаратуры. Гэта пра іх сказаў Аляксандр Твардоўскі:
Покуда молод, мал и спрос, —
Играй, но Бог избави,
Что б до седых дожить волос,
Служа пустой забаве.
...Да ўспаміну пра скасаваную паўстагоддзя з гакам назад рускую секцыю мяне, паміж іншым, прывяло стварэньне Саюза пісьменьнікаў Беларусі ў процівагу Саюзу беларускіх пісьменьнікаў, да якога маю гонар належыць. Хоць да параўнаўча нядаўняга часу я насіў у кішэні білет сябра СБП. Таму што так называўся цяперашні СБП. Каб недасьведчаны чытач не заблытаўся ў гэтых абрэвіятурах, патлумачу, што Саюзам пісьменьнікаў Беларусі пасьля развалу СССР і, адпаведна, зьнікненьня з мапы сьвету саюзнай БССР, стаў называцца былы СП БССР, заснаваны ў 1934-м годзе. Саюз пісьменьнікаў Беларусі абвясьціў сябе ягоным правапераймальнікам. Але — ўжо і ня памятаю, калі, у якім годзе — грамадскім арганізацыям, у тым ліку і творчым, указам ці дэкрэтам Прэзідэнта РБ, ці пастановай ураду (таксама дакладна ня памятаю) было забаронена выкарыстоўваць у сваім найменьні назоў краіны. Пасьля чаго Саюз пісьменьнікаў Беларусі перайменавалі ў Саюз беларускіх пісьменьнікаў. Прайшоў пэўны час, і частка літаратараў з СБП выйшла і заснавала новы пісьменьніцкі саюз, якому, што дзіўна, дазволілі назвацца Саюзам пісьменьнікаў Беларусі. (Прабачаюся за таўталогію, але тут яе не пазьбегнуць.) Дазволілі насуперак забароне выкарыстоўваць у найменаваньні грамадскай арганізацыі слова Беларусь. У мяне склалася ўражаньне, што ўваскрэсла, адрадзілася «пресловутая русская секция», «русская автономия» на тэрыторыі беларускай нацыянальнай літаратуры. Як і ў той секцыі, большасьць сяброў СПБ піша на рускай мове, але заўважных, значных постацяў сярод іх жменька, калі не адзінкі. З майго гледзішча, гэта Сьвятлана Яўсеева, чыё імя ў далёкія 50-я гады гучала нароўні з імёнамі такіх яркіх зорак рускай паэзіі, як Бэла Ахмадуліна, Рыма Казакова, Навэла Матвеева. I хоць слава Яўсеевай часоў ейнай маладосьці засталася ў мінулым, паэтка ні ў якім разе не экспанат літаратурнага музею. Калі раней паэзія Яўсеевай была шампанскім, то цяпер гэта вытрыманае марачнае віно з гаркавым прысмакам мудрасьці вінароба, набытай за доўгія гады нялёгкага жыцьця. Заўважная постаць і паэт Анатоль Аўруцін, адзін з ініцыятараў стварэньня новага СП. Паэт ён, безумоўна, таленавіты, але зноў жа з майго гледзішча, амбіцыяў у яго больш, чым амуніцыі. Ён, па-мойму, Нарцыз, закаханы ў сваё адлюстраваньне ў люстры ўласных вершаў, чалавек, апантаны прагай славы, што амаль заўсёды ёсьць праявай сублімацыі нейкага комплексу няпаўнавартасьці. А ўвогуле, паўтару, паэт ён няблагі, са сваім бачаньнем сьвету, адчуваньнем слова як жывой матэрыі, аднак ня першай велічыні зорка. Падобных Аўруціну зорак (падобных маштабам таленту) на небе расейскай паэзіі безьліч. I хоць можна толькі ганарыцца сваёй прыналежнасьцю да гэтай безьлічы, бо яна ў сваёй сукупнасьці ўтварае цудоўнае хараство зорнага неба, а не дзясятак ці нават сотня зорак першай велічыні. Ды яму гэта мала, ён упэўнены, што варты Нобеля. А вось значных празаікаў сярод рускамоўных сяброў СПБ асабіста я ня бачу. І на каго наракаць, калі генерал авіяцыі Сульянаў ня Сент-Экзюперы, а генерал МВД Чаргінец ня Жорж Семянон, ня класік жанру, у якім працуе! Сьмешна крыўдзіцца на гэта ў сямідзясяцігадовым узросьце! Але ж крыўдзяцца. Калі не на Бога, які няроўна дзеліць, дык на журналістаў, якія пішуць пра «сусьветна вядомага» без належнай павагі.
Значных беларускіх пісьменьнікаў-сяброў СПБ таксама можна пералічыць па пальцах. Для мяне, у маіх вачах, — гэта перадусім Раіса Баравікова, паэтка з Боскай ласкі, чыя лірыка даўно ўвайшла ў залаты фонд беларускай паэзіі другой паловы XX стагоддзя. З празаікаў, зноў жа ў маіх вачах, на першым плане стаіць Андрэй Федарэнка, выдатны апавядальнік, са сваёй адметнай інтанацыяй, і шчымлівай, і пранізьлівай, і разам з тым прасякнутай горкай іроніяй, што ў беларускай прозе рэдкасьць. Нельга не заўважыць і Алеся Савіцкага, хоць асабіста я сёньня ад ягонай прозы не ў захапленьні. Кажу с ё н ь н я, бо некалі, паўвеку назад, мне вельмі спадабалася аповесьць Савіцкага «Кедры глядзяць на мора», якую я прачытаў у літаратурным альманаху, што выходзіў ці то ў Полацку, ці то ў Віцебску, ня памятаю, як ня памятаю і назвы таго альманаху (я тады працаваў у «Звяздзе», у аддзеле літаратуры і мастацтва, і адным з маіх абавязкаў было сачыць за літаратурным жыцьцём правінцыі). Засталося ў памяці, што аповесьць «Кедры глядзяць на мора» аказалася адзіным вартым увагі творам, надрукаваным у тым нумары альманаху, агляд якога я зрабіў на старонках «Звязды». Аповесьць уражвала жывапіснымі малюнкамі прыроды Далёкага Усходу (калі не памыляюся, Алесь Савіцкі служыў там у войску, адсюль і веданьне таго краю), сьвежасьцю пачуцьцяў, выразнай індывідуальнасьцю персанажаў. Праўда, з таго часу я не перачытваў гэтую аповесьць, але той факт, што агульнае добрае ўражаньне ад яе ня зьнікла, не забылася за столькі гадоў, гаворыць сам за сябе – шэры, кепскі твор ня мог назаўсёды ўрэзацца ў памяць. А сёньня мне Савіцкага чытаць цяжка. Зусім не таму, што мы ў многім разыходзімся ідэйна (ён, так бы мовіць, бальшавік, а я меншавік, больш за тое – «гнілы ліберал»), а таму, што проза ягоная, на маю думку, пацьмянела, у ёй няма напору, жарсьці, якая ёсьць у такога ідэйна непрымальнага для мяне пісьменьніка, як расеец Аляксандр Праханаў, апантанага адэпта расейскай імперыі, расейскага вялікадзяржаўнага шавінізму. Так што справа не ў ідэйнай накіраванасьці сёньняшняй прозы Алеся Савіцкага, а ў тым, што яна зрабілася нейкай манатоннай, аднастайнай, стомленай. Магчыма, гэта толькі на мой густ. Я сам некалі напісаў: ня ўсё тое кепска, што мне не падабаецца, як і наадварот – ня ўсё тое выдатна, што даспадобы мне... Ды як бы там ні было, сапраўдныя майстры сучаснай беларускай літаратуры засталіся ў старым саюзе — Саюзе беларускіх пісьменьнікаў. Узяць хоць бы той факт, што аніводзін Народны пісьменьнік Беларусі ў СПБ не пайшоў. Ні Янка Брыль, ні Іван Навуменка (абодва былі жывыя, калі ўтварыўся СПБ), ні Рыгор Барадулін, ні Ніл Гілевіч. Да апошніх сваіх дзён супраць стварэньня новага саюзу, супраць расколу Саюзу беларускіх пісьменьнікаў быў Іван Шамякін. Хоць, здавалася б, ён павінен быў быць на баку раскольнікаў. Таму, што раскол адбыўся ня з творчых чыньнікаў, а з палітычных, і адбыўся не тады, калі група літаратараў ініцыявала стварэньне СПБ, а на шмат год раней — тады, калі разваліўся СССР і на ягоных руінах узьнікла незалежная Рэспубліка Беларусь, калі разгарнуўся беларускі адраджэнскі рух у процістаяньні з савецкай артадаксіяй, з савецкасьцю мысьленьня і сьветаадчуваньня. Нашая пісьменьніцкая арганізацыя заставалася адзінай толькі вонкава, на самой справе ў ёй былі два лагеры: у адным тыя, што аберуч трымаўся за мінулае, за звыклы парадак рэчаў, у другім тыя, хто усім сэрцам і душою ўспрыняў ідэю нацыянальнага адраджэньня. Iван Шамякін быў да мозгу костак савецкі пісьменьнік, савецкі артадокс, але ў той жа час для яго прынцыпова важным было тое, што ён беларускі пісьменьнік. І, думаецца, ён таксама прагнуў нацыянальнага адраджэньня, па-свойму, у адпаведнасьці са сваім савецкім сьветапоглядам, але нацыянальнага адраджэньня, марыў, каб родная мова перастала быць Папялушкай у сваёй хаце, у сваёй дзяржаве. Гэтым, на маю думку, і тлумачыцца пазіцыя Шамякіна ў дачыненьні да ўтварэньня новага пісьменьніцкага саюзу. Ён, мяркую, разумеў, бачыў, што гэты саюз зьбярэ пад свае сьцягі ўсю графаманскую рускамоўную раць, што можа прывесьці ў далейшым да размываньня беларускай нацыянальнай літаратуры, ператварэньня яе ў нейкі руска-беларускамоўны гібрыд, штучны, без каранёў. А у рэшце рэшт да выцясьненьня з літаратуры беларускага элементу наогул.
Пра іншыя чыньнікі ўтварэньня новага саюзу пісьменьнікаў я сказаў у публіцыстычным эсэ «Каб ніякай адсябеціны», таму паўтарацца ня буду. Дадам толькі, што калі паўстагоддзя назад, пасьля скасаваньня рускай секцыі, былі шэпты-перашэпты, што гэтае скасаваньне ёсьць праявай беларускага нацыяналізму, то цяпер ня шэптам, а громагалосна сяброў Саюзу беларускіх пісьменьнікаў абвінавачваюць у тым жа граху. Ну, вядома, у СБП вось ужо пяцьдзясят гадоў няма рускай секцыі! Другое галоўнае абвінавачваньне палягае на тым, што, маўляў, сябры СБП займаюць антыдзяржаўную пазіцыю, прынцыпова не жадаюць ставараць «сацыяльна значныя творы», не адгукаюцца на «сацыяльны заказ» дзяржавы. Загразьлі ў суцэльным крытыканстве. Інвектывы гэтыя добра знаёмыя, яшчэ з савецкіх часоў ад іх ня тое, што на зубах, на душы аскома. Ведаем мы, што такое «сацыяльна значная літаратура»! Ня важна, што пасрэдная, а то і кепская, бяздарная, важна, што кіруемая, паслухмяная любому торканьню лейцаў галоўнага дзяржаўнага кучара. Вядома, быць духоўна свабодным пісьменьнікам, кіравацца толькі сваім сумленьнем, сваім розумам, воляй таленту, чый дыктат адзіна прыймальны для творчасьці дыктат, – быць такім пісьменьнікам небясьпечна, рызыкоўна. Асабліва ва аўтарытарнай дзяржаве.
Глядзі на ўсё існае з казённымі шорамі на вачах, заставайся паслухмяным цяглом на ніве «сацыяльна значнай літаратуры», і ейны кучар цябе не адно сенам пакорміць, а і торбу аўса дасьць.
Некалі, яшчэ за савецкім часам, я зрабіў вольны рыфмаваны пераклад афарызмаў любімага майго польскага сатырыка Станіслава Ежы Леца. Адзін з іх такі:
Як прыходзяць да пакоры?
Ёсьць адзіны чыньнік тут:
Хто надзець згадзіўся шоры,
Той надзене і хамут!
На жаль, гэтыя радкі застаюцца злабадзённымі і ў сёньняшняй Беларусі.
...Зноў я далёка збочыў ад «Советской Отчизны”, зьбіўся з успамінаў на публіцыстыку. Ды што зробіш, калі сёньняшні дзень грукае ў дзьверы, у вокны, у сэрца грамчэй за памяць аб мінулым. Хоць яна і не адступаецца. Наплываюць на экран памяці кадры 60-х гадоў мінулага стагоддзя, калі «Советская Отчизна» ўжо была не альманахам, а часопісам «Нёман», у якім я ў ліпені 1964-га году заняў пасаду рэдактара аддзелу прозы. Першы плён маёй працы на гэтай пасадзе зьвязаны з даволі кур’ёзным эпізодам. Я прыняў аддзел ад паэта Івана Бурсава, мілага, цудоўнага чалавека, але абсалютна неарганізаванага, па-руску кажучы, безолаберного. Ніякага ўліку рукапісаў Ваня ня вёў, скрынкі пісьмовага стала, за якім ён некалькі год прасядзеў у «Нёмане», былі напханыя рукапісамі без аніякага разбору, так, што скрынкі тыя не высоўваліся. Прычым Ваня не памятаў, што гэта за рукапісы, шчыра сказаў: «Не помню, старик, хотя все их пришлось прочесть. А не помню потому, что все это графоманская тягомотина, — как её запомнить?» Неўзабаве я пераканаўся, што Ваня меў рацыю: сярод многіх дзясяткаў рукапісаў я знайшоў толькі адзін, які, як мне падалося, можна было прапанаваць рэдакцыйнай калегіі. Гэта быў рукапіс у літаральным сэнсе – не машынапіс, а напісаныя ад рукі чарніламі чатырыста старонак раману пра жыцьцё маладога юрыста, суддзі. Дзеяньне раману адбывалася ў маленькім правінцыйным горадзе недзе на Гомельшчыне. Аўтарам раману быў Аляксандр Капусьцін, суддзя, здаецца, з Рэчыцы. Але ў рамане гэтым было шмат «вады», выпадковых, неабавязковых для сюжэту эпізодаў, і я ўзяўся ўсю тую «ваду» выціскаць, скарачаць шматслоўнае апісальніцтва. Усё зрабіў і аддаў рукапіс у машыннае бюро. I праз колькі дзён машыністкі прынесьлі мне... сорак старонак машынапісу! То бок з раману атрымалася больш-менш прыстойнае апавяданьне. Я сумеўся: што скажа аўтар! І паслаў яму тое апавяданьне бандэрольлю, з прыпіскай, у якой пытаўся, ці згодны ён з маімі скарачэньнямі? Калі згодны, буду планаваць апавяданьне ў адзін з бліжэйшых нумароў часопісу. Дні праз тры ў рэдакцыю прыйшла тэлеграма: «Безусловно согласен! Горячо благодарю за внимание и поддержку. Александр Капустин». Прайшлі гады, Капусьцін кінуў юрыспрудэнцыю, падаўся ў літаратуру, стаў сябрам Саюзу пісьменьнікаў. Паводзіў сябе салідна, нават часам важна. З вялікай самапавагай. Пісаць стаў на беларускай мове. І правільна зрабіў, таму што руская ягоная мова была шэранькая, павярхоўная. І хоць ягоныя беларускія апавяданьні і аповесьці былі варыяцыямі ўсё таго ж раману, які пасьля праўкі скукожыўся да памераў двух аркушаў, іх мова някепская. Бо гэта родная мова пісьменьніка, мова ягонага дзяцінства, ягоных бацькоў. А някепская мова выратоўвае часам і слабыя па іншых кампанентах рэчы, трымае іх на паверхні.
Усе маё літаратурнае жыцьцё, ды й жыцьцё наогул, пераканала мяне, што плойма рускамоўных аўтараў, якія складаюць асноўныя кадры Саюзе пісьменьнікаў Беларусі, так і застануцца «рускай секцыяй», якую нават правінцыяй рускай літаратуры не назавеш. Пляцоўка мастацкай самадзейнасьці. А поўнавартасная беларуская літаратура стваралася, ствараецца і будзе стварацца на беларускай мове. Нягледзячы ні на што!
Безумоўна, ёсьць рускія літаратары, якія, пра што я ўжо напісаў на гэтых старонках, “упісваюцца ў кантэкст беларускага літаратурнага працэсу як ягоная рускамоўная плынь, беларуская па тэматыцы, па рэаліях, па тыпажах» (хай чытач даруе мне самацытату). Акрамя тых, пра каго я ужо згадваў, — гэта Алесь Адамовіч і Сьвятлана Алексіевіч, Міхаіл Шумаў, Алег Ждан, чыя творчасьць — рэдкі феномен — у роўнай ступені належыць і рускай, і беларускай літаратурам. Да іх наважуся далучыць і сябе, рускамоўны перыяд сваёй творчасьці, хоць ні ў якім разе ня стаўлю сябе нароўні з імі. Маё месца больш сьціплае, хіба што як перакладчык беларускай паэзіі на рускую мову, ды й наогул як перакладчык (пераклад разам з Шэрманам «Восені патрыярха» Г. Г. Маркеса, пераклады з польскай, грузінскай паэзіі) магу спаборнічаць з прызнанымі майстрамі перакладу. Але наўянасьць некалькіх такіх літаратараў нічога не зьмяняе ў агульным становішчы рэчаў.
...Раптам падумаў, убачыў, што, каб распавесьці больш-менш падрабязна пра «Нёман» 60-х, 70-х, 80-х, 90-х гадоў мінулага стагоддзя, трэба напісаць цэлы том. Таму што ва ўсе гэтыя гады «Нёман» быў розны, з яскравым адбіткам на ім кожнага перыяду. I кожнага галоўнага рэдактара. Калі галоўным рэдактарам быў Яўген Васілёнак (пры ім я і прыйшоў у «Нёман») часопіс не дазваляў сабе ніякіх вольнасьцяў, “не даваў нечаканасьцяў” — гэта быў сьціплы, малатыражны часопіс, друкаваў у асноўным апрабіраваныя творы, дубляваў публікацыі «Полымя» і «Маладосьці». Найбольш папулярным за савецкім часам «Нёман» зрабіўся пры Андрэю Макаёнку, у многім дзякуючы ня столькі самому Андрэю, колькі нястомнай энергіі намесьніка галоўнага рэдактара Георгія Папова. Папоў правёў велізарную працу па ўсебаковай папулярызацыі “Нёмана”, разаслаў у сотні аддзяленьняў “Саюздруку” рэкламныя прасьпекты часопісу і недзе напрыканцы 70-х гадоў наклад “Нёмана” дасягнуў 200 000 тысячаў асобнікаў. Праўда, не адно за кошт наладжанай Паповым рэкламы, але і таму, што ў ім друкаваліся харошыя, дабротныя дэтэктывы — французскія, ангельскія, шведскія. Рэзка падскочыў наклад «Нёмана» пасьля публікацыі ў ім у 1976-м годзе «Восені патрыярха». Пераклады з беларускай мовы паціхеньку адыходзілі на другі план, “Нёман” ператвараўся ва ўсесаюзны рускі часопіс. Чаго і хацеў Папоў. Ён быў расеец да мозгу костак, вышэй за ўсё на сьвеце ставіў рускую літаратуру, асабліва літаратуру XIX стагоддзя. I сам з твару, усёй сваёй постацьцю быў падобны на «шасьцідзясятнікаў” таго стагоддзя, на Чарнышэўскага. I як пісьменьнік паходзіў з традыцый літаратуры таго часу, з ейнай школы. Ды, на жаль, ён быў бледным ценем той літаратуры, хоць і з прыстойнай рускай мовай. Менавіта прыстойнай, ня больш за тое. Непрыстойным у яго было іншае — юдафобства. Гэта быў ягоны «пункцік», вакол якога ў ягонай галаве круцілася ўсё. І гэта Папоў з ўсёй сваёй энергіяй паспрыяў друкаваньню ў «Нёмане» антысеміцкіх опусаў сумнавядомага Уладзіміра Бягуна. Хоць грэх гэтых публікацыяў ня здымеш і з Андрэя Макаёнка...
У 1968-м я з “Нёмана” звольніўся. Але і пасьля звальненьня я працягваў амаль штодня прыходзіць у рэдакцыю, бо там працавалі мае блізкія сябры: Валодзя Жыжэнка, Георгій Колас, Валодзя Кудзінаў, Валодзя Машкоў. Прыкладна ў тыя ж гады ў “Нёмане” працавала Сьвятлана Алексіевіч, з якой у мяне склаліся прыязныя, таварыскія стасункі. У нас былі амаль аднолькавыя погляды, нам падабаліся адны і тыя ж кнігі, фільмы, людзі, што мяне радавала, радавала, што Сьвятлана, чалавек зусім іншай генерацыі, пасьляваенная маладзенькая жанчына, адчувае, бачыць і разумее сьвет амаль гэтак жа, што і людзі майго пакаленьня, чый характар сфармаваўся ў “сороковые роковые” — у франтавых акопах і ў партызанскіх пушчах. Невыпадкова, што менавіта яна стварыла адну з лепшых дакументальных кніг пра вайну — “У вайны — не жаночы твар”. Памятаю, як яна з бласлаўленьня і з “падачы” Алеся Адамовіча (гэта ён паказаў ёй тэму будучай кнігі і форму расповеду) зьбіралася ў першую сваю камандзіроўку — рабіць запісы будучых гераіняў. Хвалявалася, з недаверам глядзела на дыктафон, які падарыў ёй Адамовіч: «Сумею ли я с ним работать?.. Получится ли у меня что-либо?” Я тады весела сказаў ёй: “Дерзайте, Света! Прославитесь на весь мир!» Сказаў паўжартам, але ж як у ваду глядзеў — спраўдзілася!
“У вайны — не жаночы твар”, “Цынкавыя хлопчыкі”, “Чарнобыльская малітва” — класіка дакументальнай прозы ХХ стагоддзя. У кантэксьце сусьветнай класікі. Суворы, строгі і разам з тым сагрэты цеплынёй душы, гарачым спачуваньнем (так сонца награвае граніт абеліска) помнік ахвярам Вялікай Айчыннай, ахвярам афганскай вайны, ахвярам Чарнобыля. Помнік ахвярнай Беларусі.
Добра, што Сьвятлана і сёньня, як той казаў, “на кані”, па-ранейшаму, «дерзает», але не магу не сказаць і пра тое, што мяне засмучае. Мне думаецца, што нельга ўсе кнігі — ужо на новым этапе свайго жыцьця і часу — пісаць гэтак жа, як пісаліся ранейшыя, рабіць на той жа капыл. То бок карыстацца адным і тым жа прыёмам. Гэта тое самае, што напісаць вялізную кнігу вершаў адным памерам, скажам, ямбам, забыўшыся пра харэй, дактыль, анапест і г.д. Адзін памер пры ўсёй таленавітасьці вершаў перарастае ў манатоннасьць, пачынае дакучаць.
На маю думку, мае рацыю вядомы амерыкана-расейскі літаратар Аляксандр Геніс, які ў адным са сваіх эсэ кажа, што калі пісьменьнік, захоўваючы сваю манеру, стыль, мастацкія прынцыпы, здольны напісаць хоць бы дзьве абсалютна непадобныя адна на другую кнігі, то гэта доказ, што ён сапраўды арыгінальны талент, сапраўдны прафесіянал. Дадам ад сябе, што такія кнігі – як дзеці аднаго і таго ж бацькі. Бацькоўскія рысы праглядваюцца, але дзеці гэтыя – розныя індывідуальнасьці, у іх рознае аблічча, розныя характары. Можа, Сьвятлане Алексіевіч варта задумацца над гэтым і дерзнуть па-новаму?.
Асабняком стаіць «Нёман» 90-х гадоў, калі рэдактарам часопісу быў Анатоль Кудравец. Тады часопіс зрабіўся адным з самых дэмакратычных літаратурных выданьняў, органам беларускага нацыянальнага адраджэньня нягледзячы на сваю рускамоўнасьць. У тым “Нёмане” я надрукаваў у перакладзе на рускую мову «Споведзь» Ларысы Геніюш, паэму Купалы «На куцьцю» (першы рускі пераклад гэтай Купалавай паэмы), пераклад «Тутэйшых» (таксама першы рускі пераклад), меўся надрукаваць пераклад паэмы Генадзя Бураўкіна пра Францішка Багушэвіча, нізку мініяцюраў Янкі Брыля. Але не пасьпеў... Прыкрылі той «Нёман» улады, ператварылі ў орган, дакладней, у “арганчык» усё той жа «рускай секцыі».
...Успаміны наплываюць і наплываюць. І карціць працягваць далей. Але старасьць хапае мяне за рукі, хапае ў літаральным сэнсе: артроз. Суставы пальцаў распухаюць і баляць так, што ня тое, што на машынцы друкаваць — аловак не ўтрымаць, нават ліст паперы. Ды яно, можа, і дарэчы. Страшна падумаць, колькі паперы я папераводзіў за свой літаратурны век! Ці не друкарскі рулон вагой з тону, калі ня больш. Можа, досыць? Можа, сама час паставіць кропку... Люты – жнівень, 2008.
|
