_____________________
Мадэрнізм учора, сёньня ...заўтра?
Споведзь былога мадэрнiста |
Выстава ў галерэі «End Art» (Канец мастацтва ).
Жанчына прысела «па -маленькаму », толькі … не , і «па -вялікаму » таксама .
Фігура гэтая выразаная з дрэва . Выразаная груба , на ўзроўні неандэртальскага мастака , але ўгадваецца .
Цела размаляванае ружовай фарбай , валасы – чорнай . Тое , што «па -вялікаму » – размаляванае карычневай фарбай ... Зроблена шчыра , нават занадта шчыра .
Галерэя гэтая знаходзіцца ў Кройцбергу , у Берл iне .
Фігура ста iць ужо шмат месяцаў у вітрыне галерэі . Сотні людзей праходзяць штодня побач , 99 адсоткаў яе не заўважаюць . Гэта ім проста не цікава , як не цікава ўсё сучаснае мастацтва ...
Але так было не заўсёды . Калі б зьявілася такая фігура ў 60-я гады , тут , у Кройцбергу , яна выклікала б вял iк i рэзананс . Яшчэ большы рэзананс яна выклікала б у тыя ж гады ў Менску , у час барацьбы з «бязроднымі касмапалітамі ». Тады гнеў тых , хто трымаў уладу , выклікалі простыя карціны з каляровымі трохкутнікамі і квадратамі . За іх мастакоў -авангардыстаў звалі «пидарасами » і хавал i ў пс iхушк i.
А сёньня ў Менску ёсьць скульптары і перформеры ня горш за нямецк iх .
Але і тут іх , як і ў Берліне , ужо амаль не заўважаюць .
Да галерэі «End Art» мы яшчэ вернемся .
А цяпер іншая выстава .
Назва яе «Art Forum» і праходзіць яна штогод у Берліне ў вялізных залах цэнтральнага выставачнага комплексу .
Вось палатно памерам пяць на пяць метраў , якое адлюстроўвае акты гомасэксуалістаў . Вось партрэты , створаныя па прынцыпе : «точка , точка , запятая — вышла рожица кривая ». Вакол карціны , скульптуры і iнсталяцы i, якія паказваюць тыя ж сюжэты , або хаос і разбурэньне . Аўтары з такой асалодай смакуюць фізічную і маральную антысан iтарыю , што дэзінф iцыраваць патрэбна іх уласныя галовы ...
Усяго гэтага так шмат , што нават тыя нешматлікія «нармалёвыя » краявіды і партрэты ўспрымаюцца з недаверам – а ці няма і тут падвоху ?
Яшчэ адна выстава .
Вершнік з расьсечанай напалам галавою трымае ў выцягнут aй руцэ ўласныя мазгі . Ніжэй подпіс : «Korperwelten. Die faszination des Echten» (М iр цела . Захапленьне аўтэнтычнасьцю ). Гэты яркі , маляўнічы плакат шмат месяцаў «упрыгожваў » сцэны і афішныя тумбы Берліну . Гаворка ідзе аб выставе , што карысталася папулярнасьцю ў горадзе , была рэкорднай па колькасьці наведвальнікаў , настаўнік i прыводзілі на яе школьнікаў цэлымі класамі ... Цяпер гэтая выстава вандруе па сьвеце : Лондан ... Вена ... Токіо ... Але я на гэтую выставу не хадзіў ...
Справа ў тым , што і вершнік , і яго конь , цяжарная жанчына з плодам унутры , і астатнія 200 экспанатаў гэтага жудаснага паноптыкуму – трупы , часткі целаў , або чалавечыя органы . Адным словам – былыя людзі і жывёлы .
Гэта выклікала шок . А за шакаваньнем гледача хаваўся в iв iсектарск i эксьперымент над ім .
Аўтар твораў – прафесар хайдэльбергскага інстытуту пластынацы i (разьдзел анатоміі ) Гюнтэр фон Хагенс . Шоўмэн са зьнешнасьцю шлюбнага аферыста . Дзіўна падобны на Ёзэфа Бойса – таксама ўсюды і заўсёды ў капелюшы .
Вось метад яго творчасьці .
Спачатку Хагенс праектуе будучую кампазіцыю на кампутары . Затым адсылае праект у Кітай , дзе ў адпаведным цэнтры 200 сьпецыял iстаў апрацоўваюць целы разнастайнымі прэпаратамі , як iя кансервуюць тканк i. Калі ёсьць неабходнасьць , целы расчляняюць , здымаючы па міліметры пласт за пластом , надаюць ім патрэбную форму . Па словах аўтара , выстава з самага пачатку была разьлічаная на скандал і канфлікт . І таго , і іншага хапіла з лішкам . Напрыклад , забілі трывогу сьвятары : «Гэтая выстава – зьдзек над разумным сэнсам ! Гэты чалавек гуляе з мёртвымі людзьмі , як з лялькамі Барб i. Хто былі гэтыя людзі ? Як яны жылі і як памерлі ? Што хаваецца за голай сенсацыяй ?» Адзін з часопісаў адказаў на некаторыя з гэтых пытаньняў . Высьвятлілася , што на скуры некаторых «экспанатаў » засталіся татуіроўкі , тыповыя для расейскага крымінальнага сьвету . Аказваецца , у доктара Хагенса была дамоўленасьць з навасібірскім універсітэтам , і ён без праблемаў атрымліваў целы памерлых , у якіх не было сваякоў . Карацей кажучы , у Расіі , без вялікай цяжкасьц i можна набыць цела , якое завешч aн aе для медыцынскіх дасьледваньняў .
Ха -а -а ! Зноў Рас iя «наперадзе планеты ўсёй »...
Я не выпадкова згадаў доктара Хагенса . Гэты чалавек сёньня зьяўляецца культавай фігурай у мастацтве Нямеччыны , пра яго шмат пішуць i гавораць , напрыклад такія аўтарытэтныя часопісы , як «Der Spiegel». Фактычна , ён мадэрніст нумар адзін , і ня толькі ў Нямеччыне . Як і любы сапраўдны авангардыст , Хагенс прытрым iваецца прынцыпаў самавыяўленьня і стварэньня новай рэальнасьці ; пры гэтым рэальнасьць гэтая не суадносіцца з aб ’ектыўн aй рэчаіснасьцю , а мае абсалютна самагоднае значэньне . Ён лезе са скуры , імкнучыся зацьвердзіць фізічную пераканаўчасьць сва iх аб ’ектаў , створаных з халоднай разважнасьцю асабістага iрэальнага сьвету . Чалавек гэты сьвядома пайшоў на замену агульнапрынятага эталону прыгажосьці яго гіпертрафаваным эрзацам .
Ці ня гэта меў на ўвазе С . Дал i, кал i казаў пра «метад сьвядомай ірэальнасьці , дзе паранойя ўяўляе сабой сістэматычнае дзеяньне , якое дамагаецца скандальнага ўварваньня ў сьвет чалавека »?
І тут адно маленькае адступленьне .
У адрозьненьне ад нямецкіх мастакоў , мае расейскамоўныя калегі , дзеляць «мэтраў » мадэрнізму на дзьве катэгорыі : майстроў , якія маюць добрую школу , і авантурыстаў , як iя дамагліся прызнаньня ўсімі праўдамі і няпраўдамі . Да першых , напрыклад , адносяць С . Дал i, О . Дыкса , Р . Магрыта i г .д ., да другіх – А . Мац iса , П . Клее , І . Бойса і г .д .
Гюнтэра фон Хагенса ўсе адносяць да другіх , больш таго , некаторыя наогул ня лічаць яго мастаком , а ягоную творчасьць – мастацтвам .
Мне давядзецца іх засмуціць .
Хагенс – годны прадстаўнік мадэрнізму . Сьпецыял iсты прылічаюць ягоную творчасьць да кірунку , які называецца ў мадэрнізме «Kunstwollen” (воля мастака ), якая навязвае гледачу сурагат , замест зробленага традыцыйным метадам твору . Гэтак жа і да «mort art» – кірунку , прыдуманаму тымі , у чыёй сьвядомасьці жывуць «пачвары , народжаныя сном розуму ». У рамках гэтага накірунку ў Берліне скінулі з верталёту карову , у Маскве на вернісажы забілі сьвіньню , а ў Токіо да яго адэптаў , прылічыў сябе чалавек , як i к iнуўся з вакна хмарачосу .
Але самае галоўнае , мастаком сябе лічыць сам Хагенс , а свае «творы » — скульптурамі . А гэта , па меркаваньні тэарэтыкаў мадэрнізму , і ёсьць aсноватворнае .
Вось вытрымка з каталогу выставы Гюнтэра фон Хагенса : “Мая мэта – прапаганда арыгінальнага метаду , выхаваньне цьвярозага і здаровага сумленьня . Мастакі і пласцынатары выкарыстоўваюць адну і тую ж мову , адны і тыя ж метады . Таму анатомія зьяўляецца мастацтвам . Я зачараваны прыгажосьцю чалавечага цела . Наш час сасьпеў для таго , каб зноў зрабіць прыгажосьць цела цэнтрам творчасьці , як i ў часы Рэнесансу ...»
«Доктар Сьмерць », як завуць Хагенса ў Нямеччыне , умела маскіруе сваю пазіцыю навукападобнай фразеялогіяй аб імкненьні спалучыць сьвет сучаснага чалавека з асновамі сьветапабудовы . Ці разумее доктар Хагенс , што яго эксьперыменты падобныя на тое , чым займаліся ў III рэйху ўрачы -садысты Й .Менгеле , А .Х iрт , З .Рашэр , Б .Бергер ? Розьніца толькі ў тым , што яны рабілі гэта з жывымі людзьмі , а Хагенс – з трупамі . Але вынікі надта ўжо падобныя ...
Менав iта Гюнтэр фон Хагенс падвёў рысу пад агульным разьв iцьцём мадэрн iзму ўвогуле .
Бо зьявіўшыся са сваім «мастацтвам » у самым канцы XX стагоддзя , ён адразу выйшаў у л iдэры , лёгка абскакаў , як у свой час С . Дал i, слабых канкурэнтаў , прадстаўн iкоў розных там «рэсайкл iнг -арт » (творчы погляд на сьмецьце ), «фекал iен -арт » (творчы погляд на фекал ii) i г . д . Бо далей iсьц i проста няма куды . Усё , што было , або прыйдзе пасьля яго , гэта будзе паўтор , самапаўтор , кампіляцыя ... назавіце гэта як заўгодна , усё гэта ўжо пройдзены этап .
Зьяўленьне такой фігуры , як Хагенс , несумненна , ёсьць апошні , і пры тым крывадушны выкрунтас мадэрнізму .
Яго тупік . Агонія ...
У XXI стагоддзе мадэрнізм ужо не ўвайшоў .
* * *
А як усё пачыналася ?
Сто пяцьдзясят гадоў таму ў Францыі , чалавек , iмя якому Дагер , вынайшаў фотаапарат i вымавіў сакраментальную фразу : «Сёньня памёр жывапіс !»
Лічыцца , што мадэрнізм паўстаў у Францыі ў 70-х гадах XIX стагоддзя , і першай яго праявай быў сімвалізм у літаратуры і iмпрэс iян iзм у жывапісе .
Адразу абмоўлюся , што тэрмінам «мадэрнізм » я карыстаюся , каб пазьбегнуць блытаніны ў шматлікіх азначэньнях сучаснага мастацтва , такіх як «авангард », «трансавангард », «постмадэрнізм » і г .д .
Сто гадоў таму ў еўрапейскім мастацтве сфармаваўся накірунак , як i ўзяў курс на адмаўленьне мастацкай традыцыі і прыгажосьц i чалавека , як вышэйшай каштоўнасьці ў мастацтве . Яго дэкадэнцкія тэндэнцыі тады яшчэ не былі вылучаныя ў «чыстым выглядзе ». Яны выявіліся выразна ў пазьнейшых накірунках , такіх як «фав iзм », «куб iзм », «экспрэсіянізм ».
Замест глыбокай пашаны прыгажосьці чалавечага цела , над ім сталі зьдзек вацца , і ў авангардзе гэтага зьдзекваньня ішл i ня хто іншы , як П . Пікасо i А .Ма ц iс . Але тады яшчэ яны апраналі маску абнаўленцаў і мадэрнізатараў мастацтва , выдавалі свае творы за прагрэс мастацкай формы . Да прыкладу , творчасьць такіх мастакоў , як О . Дыкс i Г . Гросс , спачатку насіла прагрэсіўны характар , у прыцэле іх нянавісьці быу м iл iтарызм . Але вельмі хутка боль за чалавека перарастае ў лямант роспачы і крык жаху . Толькі паступова лініі прагрэсу і рэгрэсу цалкам адасобіліся адз iн ад другога . І пачаткам гэтага адасабленьня варта лічыць разбурэньне рэальнай выявы ў жывапісе , адмовы ад танальнай i меладычнай арган iзацы i гукаў у музыцы , разбурэньне вобразнасьці , граматыкі і стылістыкі ў літаратуры .
На працягу ўсяго XX стагоддзя разбуральныя дзеяньні гэтых тэндэнцыяў становяцца ўсё больш выразнымі , пакуль не прыводзяць да поўнага распаду мастацтва .
У гэтым артыкуле я ня стаўлю за мэту паказаць увесь шлях разьв iцьця мадэрн iзму , яго шматлікія напрамк i i мадыф iкацы i. Гэта зраб iл i ўжо да мяне .
Mадэрнізм ведаў перыяды заняпаду і росквіту . Пышна кв iтнеў ён да пачатку і пасьля сусьветных войнаў і рэвалюцыі ў Рас ii. Сказваўся закон палярызацыі – пры вялікім узрушэньні ў грамадстве ўзьнікае ўздым у мастацтве .
Але тое , што мадэрнізм , па сутнасьці сваёй , рэакцыйны накірунак , шмат хто зразумеў ужо напачатку XX стагоддзя .
“Мы прысутнічаем пры крызісе мастацтва наогул , пры найглыбейшых узрушэньнях у тысячагодных яго асновах » — пісаў Мікалай Бярдзяеў у 1918 годзе .
Яшчэ раней , у 1909 годзе падобным чынам выказваўся А . Блок : «Сучаснае жыцьцё ёсьць блюзьнерства перад мастацтвам , сучаснае ж мастацтва ёсьць блюзьнерства перад жыцьцём ».
* * *
З мадэрнізмам змагаліся магутныя таталітарныя рэжымы ... і нічога не маглі з ім зрабіць . Ён памёр сам , разбурыўшы сябе знутры .
Як гэта адбылося ?
Я лічу , што шлях мадэрнізму першапачаткова быў шляхам памылак .
Памылкай была адмова ад гуманістычнай традыцыі .
Памылкай была ідэя самарэфлекс ii ў мастацтве .
Памылкай была эстэтызацыя пачварнасьц i.
Памылкай быў разрыў з мінулым .
Памылкай быў шлях татальнага адмаўленьня і нігілізму .
Памылкай было сьцьвярджэньне прымата дысгармоніі над гармоніяй .
Памылкай было адступленьне ад законаў унутранай логікі мастацтва .
Памылкай былі мэты , несумяшчальныя з эстэтычнай функцыяй мастацтва .
Памылкай было даць дарогу мастацтву «аўтсайдараў ».
Мадэрнізм ня быў пачаткам новай рэальнасьці , як здавалася тады . Ён быў толькі канцом старой , эпілогам класічнай традыцыі . Па -маім глыбокім перакананьні ён ня быў эвалюцыяй , як у свой час Рэнесанс , які нёс у сабе апрыёрнае паняцьце формы , перайманае ад Арыстоцеля .
Тое , што еўрапейская культура , у свой час узяла курс на мадэрнізм , на мой погляд , сьведчыць аб яе адноснай маладосьці , несфармаванасьц i. Яна знаходзіцца ў працэсе пошуку . Магчыма , узьнікненьне мадэрнізму было выклікана імкненьнем знайсьці хоць нейкі , няхай ілюзорны , выхад з таго псіхалагічна -ідэалагічнага тупіку , у які зайшло еўрапейскае мастацтва ў XIX стагоддзі .
Да параўнаньня , магутная культура краінаў Усходу , якая была непадуладнай уплыву моды , не прыняла і не адаптавала ў сабе ідэі , створаныя на базе Еўропы .
І калі я бачу , як дрыгаецца на сцэне , зацягнуты ў скуру патлаты в ’етнамец , з электрагітарай у руцэ , гугнявячы «Sugar baby love...», або як індус у брудных джынсах старанна выводзіць абстрактную мазьню , то разумею , што ўсё гэтае трэцяраднае эпігонства і прафанацыя выкліканыя гарачым жаданьнем ісьці ў нагу з сусьветным культурным працэсам .
І ідуць .
Ужо не адно дзесяцігоддзе .
Вось толькі ні аднаго хоць трохі значнага імя ў абойму мадэрнізму краіны Усходу не дал i.
Я лічу , што крызіс быў закладзены ў самім прынцыпе падыходу да мастацтва , як да мадэрнізацыі , дзе аксіёмай выступае задача бесперапыннага яго абнаўленьня .
Артэга -і -Гасэт , адзін з правадыроў , так вызначаў псіхалогію мадэрнізму : «Зьдзек ваньне агрэсіўнасьці , пераўтворанае ў фактар эстэтычнага задавальненьня ... як i складаецца з пратэсту супраць старога ».
Яго падтрымлівае заснавальнік дадаізму Трыстан Тцара : «Сучасны мастак не абавязаны рабіць нічога з таго , што завецца высокім словам “мастацтва ”. Ад Бетховена я ванітую . Мастак – гэта той , хто такім сябе лічыць . Каб стаць мастаком , досыць паказаць публіцы ўласную задніцу ».
Адзін з заснавальнікаў абстракцыянізму Васіль Кандз iнск i казаў : «Прыгажосьць стварае сілу , якая вядзе не да духу , а ад яго . Павінен дамінаваць прымат дысгармоніі над гармоніяй , бязладзіцы над парадкам , унутраныя злучэньні пераважаюць над зьнешнім i разыходжаньнем , сувязь усталёўваецца праз распад і разрыў ...»
Нямецкі мастак Курт Шв iттэрс : «Я аддаю перавагу нонсэнсу , і гэта выключна мая асабістая справа ».
Ідэолаг «новых левых » Герберт Маркузе заклікаў авангардыстаў руйнаваць «вышэйшую культуру найнізкімі і дэструктыўнымі формамі », зьмяніць саму гістарычную місію мастацтва .
Хто толькі не прапаноўваў «спаліць Луўр » або «скінуць класікаў з карабля сучаснасьці ».
Колькасьць разбуральнікаў і тых , хто ганьбаваў класічнае мастацтва была такой вялікай , і часта яны былі так iя аўтарытэтныя , што ў рэшце рэшт яны дамагліся свайго , і мы сёньня маем тое , што маем – грамадства адвярнулася ад мастацтва наогул .
Як iя б ні былі незвычайныя i разнастайныя акцыі мастакоў і іх ідэі — яны не выклікаюць ніякіх рэвалюцыяў , неспакою ў розумах , зьмены вех у мастацтве , яны ўжо не трымаюць ва ўзрушанасьці прэсу і публіку . Грамадства іх папросту не заўважае .
Сёньня мадэрн iзм асацыюецца з непрыстойнасьцю , разбурэньнем , зьдзекам . Мастацтва стала сацыяльна дэтэрм iнаваным .
«Усё , што я нахаркаю — мастацтва , бо я — мастак » — сказаў Курт Шв iттэрс некалькі дзесяцігоддзяў назад .
Сёньняшняму пакаленьню творцаў даводз iцца разграбаць завалы і плаваць у моры нахарканага . І робяць яны гэта так , як умеюць .
Найглыбейшая памылка — апісваць гэтую сумную падзею , як сутыкненьне стыляў і пакаленьняў . Разглядаць некаторыя ідэі сучаснага мастацтва на ўзроўні ідэі — значыць зьняважыць яе . Аб гэтым гаворыць і той факт , што апошнія плыні авангарду на Захадзе аб ’яўляюць дзейнасьць папярэдніх пакаленьняў мадэрн iстаў пустым эстэцтвам , а ўсю эпоху мадэрнізму — скончанай .
* * *
Безумоўна і сёньня на Захадзе мастацкая думка складаная і разнастайная . Выходзіць вялізная колькасьць кніг і сьпецыяльных часопісаў па мастацтве , дзе сотні крытыкаў і мастацтвазнаўцаў удасканальваюцца ў здольнасьці зьнерваваць разумовую арыентацыю чытача . Вось , да прыкладу , вытрымка з артыкулу ў каталогу аднаго нямецкага мастака : «Эстэтызацыю штампа , злучэньне бязьмежнай выразнасьці і трызьненьня , аўтар меў заўсёды , зараз жа , на больш вольным узроўні ... Яго фетыш ня трэба ўспрымаць адназначна , каб не парваць тыя нябачныя ніткі , на якіх трымаецца складаны ўнутраны сьвет мастака ... таму ня варта спадзявацца на поўнае і канчатковае яго разуменьне ...» Гэта напісана мастацтвазнаўцам , зрэшты , магло б належаць і пяру псіхіятра .
Тое , што мадэрнізм памёр даўно , разумеюць усе . І тыя хто справа , і тыя хто зьлева .
Але войску галерыстаў , мастацтвазнаўцаў , гандляроў , ц i проста «тусоўшчыкаў » — ён патрэбен . Хаця б для таго , каб мець сэнс быцьця , або проста зарабляць грошы . І яны дружна , закасаўшы рукавы , рэанімуюць , бальзамуюць , падфарбоўваюць , прыпудрываюць гэты труп . І будуць рабіць гэта столькі , колькі спатрэб iцца .
Грошы , грошы , і яшчэ раз грошы – гэта адзінае , што яшчэ трымае сёньня мадэрнізм на плыву . Дарэчы , мадэрністы пачатку XX стагоддзя былі бяссрэбн iкам i, некаторыя з іх памерлі ў глыбокай галечы . Камерцыя і эстэтычны сабекошт карціны – гэта рэчы розныя .
Пытаньне коштаўтварэньня – гэта адмысловае пытаньне . Да яго мы яшчэ вернемся .
* * *
Сёньня няма ня толькі вялікай ідэі , якая аб ’ядноўвае людзей мастацтва , няма і надзеі на яе ўзьнікненьне . Няма буйных мастакоў за выключэньнем ветэранаў , няма буйных тэарэтыкаў мастацтва . Нямецкія мастакі ня ведаюць прозьвішчаў сучасных французскіх мастакоў і наадварот . А ў 20-я гады XX стагоддзя пачынаючая мастачка Надзя Хадасев iч , якая жыла ў глухой беларускай вёсцы , ведала аб існаваньні ў Парыжы мастака Фернана Лежэ . У вын iку , яна прыехала ў Парыж і стала яго жонкай . У тыя ж гады , шмат хто ведаў у Нямеччыне аб існаваньні ў правінцыйным Віцебску школы Казіміра Малев iча .
Цяга да наватарства закладзеная ў прыродзе шматлікіх творцаў , але калі «хату будаваць не на цьвёрдым падмурку », то галоўным у творчасьці роб iцца постаць самога мастака , каталізатар яго ўяўленьня , які зашкальвае за мяжу разумнага сэнсу , яго рэфлексія і празьмерная ўвага да сабе . У вядомую формулу : «Першую палову жыцьця мастак працуе на імя , другую палову — імя працуе на яго », мадэрнізм прыўнёс папраўку — «працуе на імя любым коштам ». Самыя рэакцыйныя ідэі выступаюць пад выглядам радыкальнага абнаўленьня духоўнага гарызонту сучаснасьці . У мастацтве філасоф iя больш , чым мастацтва , бо яна выяўляе панаваньне сілы і факту над яснай думкай , дэманструе сьвядомасьць , пазбаўленую ўласнай думкі .
Як і раней , сярод мастакоў шмат «эстэстствуючых » хуліганаў , ідэалагічных правакатараў , папулістаў усіх масьцяў і проста псіхічна неўраўнаважаных людзей . Прычым адсотак апошніх асабліва высокі сярод мастакоў . Гэтыя людзі заўсёды прыкрываліся правілам : «А хто і як пакажа мяжу паміж здароўем і хваробай ?». Вядома , што вядучыя майстры мастацтва ўсіх эпохаў у масе сваёй былі псіхічна здаровымі людзьмі . Менавіта мадэрнізм рэзка зьмяніў гэтыя суадносіны . Нямала літаратараў , такіх як Ф . Кафка , Ш . Бадлер , Ф . Ніцшэ , А . Брэтон зрабілі сваю хворую падсьвядомасьць прадметам творчасьці . Але яшчэ больш мастакоў — С .Дал i, М . Эрнст , І . Танг i, К . Шв iттэрс , І . Бойс і г .д ., дасьледавалі свае галюцыйна -шызафрэнічныя бачаньні . Мадэрнізм усюды і ва ўсе часы зьбіраў пад свае сьцягі людзей са складанай псіхалагічнай арыентацыяй . Ужо ля вытокаў гэтага руху стаялі пацыенты пс iхлячэбн iцаў В . Ван -Гог , Э . Мунк , Д . Энсор і г .д .
Сучаснае мастацтва заўсёды прыцягвала лекараў -псіхіятраў . Галоўны ўрач любой пс iхбальн iцы мае калекцыю жывапісу сваіх пацыентаў . Самая знакамітая калекцыя была сабраная ўрачом клінікі ў Гайдэльбергу (родных пенатах доктара Хагенса ) Гансам Прынцборнам . Ягоная кніга «Жывапіс псіхічнахворых », якая выйшла ў 1922 годзе , мела вялікі посьпех у нямецкіх экспрэс iян iстаў . У сёньняшнім мадэрнізме гэты кірунак завецца «Art Brut»—мастацтва псіхічнахворых , аўтсайдэраў .
Мастацтва — гэта жыцьцё ідэяў , якія раскрываюцца ўмоўнай мовай мастацкай творчасьці . Пытаньне ў тым , што або хто ста iць за гэтымі ідэямі .
Чаму «шызафрэн iчная мара » асобных вар ’ятаў , стала агульнай тэндэнцыяй разьвіцьця сучаснага мастацтва ?
Чаму індывідуальна -анархічны бунт і нігілістычнае адмаўленьне грамадскай маралі , прасякнутыя панурым песімізмам і хаосам , прапагандай распаду і цынізму , выстаўляюцца на ўсеагульны агляд ?
Мадэрністы нярэдка працуюць на самых небясьпечных і цёмных паваротах чалавечай сьвядомасьці , яны растарможваюць мала вывучаныя стыхіі . Але нават і ў выпадку з адносна здаровай псіхікай , увесь негатыў мадэрнізму ўплывае і на самога творцу . Рана ці позна , усю сілу адмаўленьня ён скіроўвае на свой уласны унутраны сьвет , наўпрост выходзіць на разбурэньне свайго «Я »… За ўсё трэба плаціць .
Але маё пытаньне ня ў тым , ці высокі адсотак псіхічна хворых людзей сярод мадэрністаў . Як такая зьява , як выстава доктара Хагенса стала магчымым у грамадстве , у якім мы жывем ?
Калі я быў мадэрністам , у той краіне , адкуль я прыехаў , існавала такое паняцьце як «выстаўком » – камісія па адсеву «шкодных » элементаў , якія спрабуюць пранесьці сваю творчасьць на грамадскі агляд . Туды не дапускаліся карціны нават з намёкам на «фармалізм », не гаворачы ўжо пра чорныя і белыя квадраты .
Чаму ж сёньня грамадства ўзьняло на шчыт сваіх эстэтычных прэрагатываў і каштоўнасьцяў творчасьць тых , хто стагоддзямі знаходзіўся на яго задворках або ў падпольлі ? Людзей , якіх разьдзіраюць разнастайныя комплексы , маргіналаў , няўдачнікаў , схільных да абсцэс ii і фрустрацыі . І ня проста ўзьняло , а плоціць за іх ашаламляльныя грошы . Да прыкладу , карціна амерыканскага мастака Джэксана Поллака , створаная ў 50-х гадах XX стагоддзя метадам простага напырскваньня на палатно фарбы , як гэта робіць шымпанзэ , каштуе сёньня больш за 100 мільёнаў даляраў . Нашмат даражэй , чым карціны такіх майстроў мінулага , як Веласкес , Тыцыян , Рубенс , Б aц iчэл i.
І ў гэтай «раскрутцы » прымае ўдзел цэлае войска мастацтвазнаўцаў , крытыкаў , калекцыянераў , галерыстаў , кнігавыдаўцоў і г . д . Па тых жа законах «раскручваюцца » сёньня і такія псеўдакультурныя праекты , як «Гары Потэр », якія прыносяць вялізныя прыбыткі мног iм дзялкам .
* * *
Як вядома , маральнае здароўе грамадства вызначаецца яго духоўным станам .
А што сабой уяўляе сучаснае еўрапейскае грамадства ?
Ужо шмат дзесяцігоддзяў , моладзь усяго сьвету падвяргаецца ўплыву сучаснай музыкі , немалая частка якой уяўляе сабою музыку эстэтычна перайначанага тэрору .
У 60-70-х гадах шматлікія прадстаўнікі гэтай музыкі прапагандавалі наркотыкі і вольны сэкс , у 80-90-х — усхвалял i пекла і сатану , і ўсё гэта разам прапагандуюць сёньня .
Яшчэ на пачатку сваёй папулярнасьці , у 1962 годзе ў Гамбургу , Джон Ленан так выказаўся пасьля наведваньня сьпірытычнага сеансу : «Я ведаю , што «Бітлз » будуць мець такі посьпех , якога ня мела ні адна група . Дзеля гэтага посьпеху я прадаў душу д ’яблу »...
«Хто вінаваты і ў чым сакрэт ?» – як сьпяваецца ў адной песьні .
«Хэлоу iн »... Хто і што ста iць за яго прапагандай ? Дзяцей ледзь ня сілай прымушаюць апранаць касьцюмы ведзьмаў і пачвараў , купляюць ім цацкі ў выглядзе страшэнных масак і акрываўленых мячоў ...
А дзіцячыя кампутарныя гульні , а папулярызацыя ізатэрычных практык у школе .
Ці не зьяўляецца шматлікае з таго , што адбываецца ў сучаснай культуры і мастацтве , вынікам саюза з д ’яблам ? Ці здаровае , наогул , наша грамадства ?
Сёньня я гляджу на сучаснае мастацтва чыстымі , «прамытымі » вачамі .
Гляджу адгэтуль , з Берліну , з iншага боку «мяжы ».
Амаль 30 гадоў я быў з імі . З тымі , хто застаўся «там ». Дваццаць гадоў я верай і праўдай служыў ідэалам мадэрнізму . Тады мадэрнізм успрымаўся ў нас у кантэксьце агульнага імкненьня пазбавіцца ад эстэтычных догмаў i забабонаў . Нашыя куміры былі для нас амаль багам i... Ф iльм «Мадэрн iсты » глядзел i па некальк i разоў ...
«Мы былі на пярэднім фронце барацьбы , мы верылі , што нясем грамадству новыя эстэтычныя каштоўнасьці ». (М . Эрнст ).
«Мы вядзем бітву на мяжы будучыні і бязьмежжа , дык будзьце паблажлівыя да нашых слабасьцяў і памылак ». (Г . Ап aл iнер ).
«Мастак — гэта формула найвялікшага розуму ». (П . Гаген ).
«Мы ўсхваляем нахабны напор , страявы крок , небясьпечны скачок , аплявуху і мардабой ... Без нахабства няма шэдэўраў . Няхай жывуць высокія ідэалы зьнішчэньня ўсяго і ўся ! Нак iруйце ваду з каналаў у музейныя скляпеньні !» (З маніфесту італьянскіх футурыстаў дваццатых гадоў ).
«Мы , ультра iсты , перапоўненыя разбуральнага запалу , жадаем усё пераўтва рыць , ачысьціць і будаваць зноўку ў сьветлым , як сьвітанак , парыве . Мы — авангард будучыні !» (З іспанскага ультраман iфесту 20-х гадоў .)
Я належу да пакаленьня сямідзясятнікаў .
Мы ўжо не засьпелі «адлігі », мы засьпелі толькі закрытыя шлюзы . Мы жылі музыкай «Rolling Stones», Чэ Геварам , Сальвадорам Дал i, Фрэйдам ...
Мы марылі аб камуне мастакоў . Парыжскі «Вулей » часоў Мадэльян i і Пікасо быў нашым ідэалам ... нерэальным ідэалам ...
Дваццаць гадоў «кватэрных » выстаў , начных дыскусій , спрэчак да хрыпаты з «артадоксам i». Любы прадстаўнік класічнай школы жывапісу быў для нас аўтаматычна прадстаўніком «архаічнага маразму ».
І вось прыйшла перабудова , а з ёй і магчымасьць выезду «за мяжу ». Аб ’езьдз iл i з выставамі палову Еўропы . «Вулей » стаў рэальнасьцю , толькі знаходзіўся ён у Берліне і называўся «Tacheles».
І тут надышло працьверазеньне , шоры зваліліся з вачэй .
Адбылася сустрэча з Богам .
«І ўбачыў я новую зямлю і новае неба , бо ранейшыя неба і зямля мінулі ...»
Нядаўна натыкнуўся на свой маніфест 80-х гадоў : «Мая творчасьць наскрозь працятая метафізікай і пачуцьцём аняменьня . Я ўспамінаю , прадбачу , фатаграфую смуту сваёй падсьвядомасьці і сінтэзую ўсё гэта ...» Няўжо то быў я ?
Памятаю , як старанна вучылі мы «перлы » мадэрнізму , слоўцы кшталту “environment”, “ready made”...
І я зразумеў , што быў Сізіфам , як i кац iў у гару ...не , ня камень ... уласную галаву .
Груз , які яшчэ нікому не атрымлівалася данесьці да надзейнай апоры бяз веры ў Бога .
Чым стала наша «вялікая ідэя ?»
Прагорклай стравай з попелу зьн iклых надзеяў і ілюзіяў .
Сцэнарам , які ў цябе выкралі , прычым 100 гадоў таму .
Заснулым маскітам , які ўвяз у скураных складках канапы .
Попелам вогнішча , згарэлага дашчэнту на досьвітку .
Бясьцелавай гірляндай фантомаў .
Сном розуму .
Голым каралём , як i захутаўся ва ўласны цень .
Паталагічным вырадкам , народжаным шлюбнымі гульнямі невуцтва з г iперпрасторам .
Мазахізмам , памежным з духоўнай кастрацыяй .
Абуджэньнем пасьля цяжкага запою ў лодцы пасярод акіяну , каманда якой зьбегла , прыхапіўшы з сабою вёслы .
Я спаў у абдымках з трупам , мне ў ложак высыпал i вядро са сьмецьцем , мяне па iл i газай i карм iл i ватай , мне сцал i ў вочы , а я думаў – божая раса ...
Але магу і карацей .
Сёньня мне гэта не цікава !!!
«Я мастак , — пісаў Рыхард Вагнер . — І ў гэтым мой праклён і маё выратаваньне .»
* * *
«Спазнаеце ісьціну і ісьціна зробіць вас вольнымі ...»
Надышоў час задаць сабе пытаньне : «Хто ты ? Які ты ? Дзеля чаго ты жывеш ? Куды рухаешся ?» І , зразумела , пытаньне ўсіх пытаньняў : «Што рабіць ?».
Ці прытрымлівацца парады таго ж Г . Маркузэ , што мастацтва ва ўмовах крызісу культуры абавязанае схавацца «за тоўстымі манастырск iм i сьценамі духоўнай абыякавасьці ». Трэба цьвяроза даць сабе справаздачу , што ў сучасным сьвеце ўладаром думак і спадзеваў грамадства зьяўляецца не мастак (як зрэшты і не пісьменьнік ), а палітык , спартсмен , вайсковец ...
Цягнік aдышоў .
Зьмяняюцца ўмовы жыцьця чалавека , зьмяняецца сам чалавек , зьмяняецца мастацтва . Яго сілавое поле стала звужаецца . Але мне чужая думка аб дэградацыі культуры ў XXI стагоддзі . Проста паласа , праз якую мы зараз праходз iм – бурная , дынамічная , яркая ...
Але ідзе назапашваньне матэрыялу , крышталізацыя новых каштоўнасьцяў . І хто ведае , якія яркія , невядомыя якасьці набудзе выяўленчае мастацтва . Нягледзячы на тое , што сёньня мастацкая каштоўнасьць твору страціла сувязь з унікальным і працаёмкім выкананьнем , але па -ранейшаму яно залежыць ад здольнасьці мастака бачыць навакольную прастору па -свойму і адчыняць у ім новае , невядомае . А гэта , пагадзіцеся , рэдкасьць .
Ці заклікаю я , як савецкія мастацтвазнаўцы брэжнеўскай эпохі , да «праў дзівага адлюстраваньня людзей працы », або да «фатаграфічнай праўды фіксацыі элементаў натуры », як гэта раб iў мастак Шылаў ? Не .
Я быў і застаюся ў душы прыхільнікам мадэрнізму . І авангарду , калі хочаце .
Грамадства і ўс e яго інстытуты стала мадэрнізуюцца . Нават калі хтосьці і супраць .
Гледзячы , што разумець пад гэтым тэрмінам . Бальшавікі , да прыкладу , лічылі , што iдуць у авангардзе мары чалавецтва аб сьветлай будучыні ..
Мадэрнізм прыўнёс у сучасную культуру шмат каштоўнасьцяў .
Ня толькі «Машыны для жыльля » Ле Карбюзье , яго безаблічныя будынк i і прасьпекты , дзякуючы якім немагчыма зразумець , дзе ты знаходзішся , – у Берліне , у Варшаве , або Маскве ... але і «дамы -цукеркі » Гаудз i і Хундэртвасэра .
Шэдэўры сучаснай скульптуры .
Дзякуючы новаму жывапісу наш сьвет стаў яркім і маляўнічым .
Магутны штуршок атрымал i ўусе напрамк i дэкаратыўнага мастацтва .
І , дзякуючы яму , мы атрымалі дызайн з яго разнастайнымі плынямі і іх інтэрпрэтацыямі .
Нядаўна адзін французскі рэжысёр шчыра прызнаўся : «Мы жывем у эпоху , калі няма ідэяў і няма геніяў . Што рабіць ? Трэба проста cумленна рабіць сваю працу , каб захаваць тое асяроддзе , дзе геніі могуць зьявіцца ».
Свой шлях мастак выбірае сам , гэтак жа як і сваю пазіцыю ў сучасным сьвеце , якая шмат у чым залежыць ад таго , наколькі правільна ён разумее глабальныя працэсы сучаснасьці . Але розум здаровага чалавека , вольны ад прыстасаваньня да штучна створанай моды ніколі не пагодзіцца з тым , што базавыя духоўныя каштоўнасьці чалавечай цывілізацыі павінны быць перагледжаныя .
У свой час А . Мац iс казаў , зьвяртаючыся да маладых мастакоў : «Не пачынайце з таго , чым скончыў я ».
Не пачынайце з традыцыйнага патрабаваньня мадэрнізму : «Спачатку пошук «свайго твару », затым — школа ». Наадварот , «школа » — гэта кропка апоры . Яна ня дасьць зг iнуць . І калі гэтае правіла не для вас , то лепш зьмяняйце гэтую «бранжу ». Пакуль ня позна . Каб ня зьдзейсьніць фальшстарт . Каб не апынуцца ў становішчы засьпетага зьнянацку лунаціка , няздольнага растлумачыць свае паводзіны нават самому сабе . Або чалавека , які ўбачыў надпіс у акенцы банкамату : «Астатак на вашым рахунку мізэрны !»...
Ці магчымы сёньня іншы шлях у мастацтве ?
Так . І формула яго ня новая : «Адзінства формы і зьместу + гуманізм + майстэрства . Толькі мастацтва , адлітае ў гарманічныя , філантрапічныя і ўстойлівыя формы , застанецца вечным сьведкам мінулага , што жыве ў сучаснасьці і ў будучыні .
Чаму сёньня так папулярныя лепшыя творы iмпрэсіян iстаў ? Людзям імпануюць іх вера ў жыцьцё , ап ’яненьне разнастайнасьцю прыроды , яе пераможным сьвятам , прыгажосьцю колераў і сьвятла , агнём сонца , золатам сланечнікаў , сімфоніяй восеньскіх вінаграднікаў і лугоў , морам кветак і фарбамі мора . З году ў год расьце колькасьць мастакоў кірунку «Fine Arts», людзей , якія бліскуча валодаюць малюнкам і жывапісам , а галоўнае — напаўняючых свае творы захапленьнем і радасьцю перад прыгажосьцю чалавека i прыроды .
* * *
Апошнія два -тры дзесяцігоддзі тэхнакратычная цывілізацыя набыла рысы , якія і ў сьне ня бачыл iся папярэднім пакаленьням . Але на мастацтве гэта адбілася негатыўна . Тройчы звар ’яцелы тэхнагенны сьвет імкліва выцясьняе мастацтва з жыцьця чалавека на перыферыю , яго пажыўнае асяроддзе паступова сходзіць на н iшто . На нашых вачах зьмяняюцца параметры існаваньня чалавека ў сьвеце , і адпаведна , мяняецца сам чалавек . Небывалае да гэтага пашырэньне інфармацыйнага поля , спрыяе не ўсталяваньню сувязі паміж людзьмі , а насупраць , іх разьяднаньню . Чалавек жыве сёньня ў сьвеце рэчаў , механізмаў , апаратаў , стандартаў , шаблонаў і мёртвых схемаў , у не cп aсьц iгальным і некіравальным сьвеце рэчаў . Сьвеце , дзе і сам чалавек ператвараецца ў рэч , у манекен , які хтосьці тузае за нітачкі . Вось таму , сёньня ў грамадстве запатрабаваны не мастак , а “Moviа star” або тэлевізійны вядучы ц i пал iтык . Канадск i культуролаг Ф . Дзюмон наўпрост называе асноўнай крыніцай крызісу індустрыялізацыю і тэхнізацыю культуры , якія з дапамогай масавай камунікацыі ператварылі мастацтва ў маза iку в iдовішчаў . Кампутар давёў да апагею лозунг поп -арту 60-х гадоў : «Гэта можа кожны !». Да прыкладу , карціны на палатне любога фармату і любога сюжэту кампутар вырабіць iмгненна . Талент мастака тут не iграе ніякай ролі . Як гаварыў А . Твардоўск i аб некаторых пісьменьніках : «Пісаць яны ня ўмеюць , а ім гэта і ня трэба ». Патрэбен талент гешэфтмахера . Патрэбна ўменьне , каб знайсьці спонсара і запусьціць механізм па прынцыпе : праект , створаны адным , фінансуецца друг iм , раскручваецца трэцім , а адрасуецца ўсім і нікому .
Важны толькі факт правядзеньня акцыі або выставы , бо ён працуе на імідж мастака . Сутнасьць сучаснага мастака — правакацыя . Каштоўнасьцям мадэрнізму загадзя адмоўлена ў цане , аднак яна ўсяму механічна выстаўляецца . З нічога спрабуюць выляпіць штосьці , а гэтая задача – для пісьменьнікаў -фантастаў . Часта ствараецца ўражаньне , што сучаснае мастацтва існуе толькі па схеме : «Show must go on!»
* * *
XX стагоддзе было цікавае тым , што ў ім адбывалася дыскусійная барацьба стыляў і кірункаў : сацрэалізм — мадэрнізм , прадметнае — беспрадметнае мастацтва i г . д . Сёньня ж , канфлікт у мастацтве адбываецца не паміж ісьцінай і хлусьнёй , прыгажосьцю і бязьладдзем , гармоніяй і хаосам , а паміж уменьнем і прафанацыяй . Гаворка ідзе аб такім паняцьці , як «субкультура ».
Субкультура -дзіцё мадэрнізму , яго плоць ад плоц i. Па сутнасьці , 90 адсоткаў сёньняшняга мадэрнізму – гэта субкультура .
Прыстаўка «суб » паказвае несамастойнасьць , сурагат . Культура і субкультура па сутнасьці сваёй антаганісты . Субкультура нацэленая на пабудову свайго , сьпе цыфічнага , адгароджанага ад базавых вечных каштоўнасьцяў , сьвету . Дыяпазон яе існаваньня — ад музыкі і наркотыкаў (што ўваходзіць таксама сёньня ў паняцьце культуры ) праз усё выяўленчае мастацтва , уключаючы графіці , да відэа і кампутарнай графікі .
Прасьцей кажучы „Handwerk” (майстэрства рук ) сустрэўся з адкрытай ап aл aгетык aй танных сурагатаў .
* * *
Вось і прыйшло XXI стагоддзе .
З чым сустрэў яго мадэрнізм ? Ён стаў агульнай схемай . А такая , на паверку , заўсёды абарочваецца дутасьцю . Жалю вартае мармытаньне ўчарашняга наватарства стала набыткам старых , іх маніфесты сталі Бібліяй невукаў . Айкумена мастацтва , засеяная пустазельлем .
Застаўся толькі помнік эпосе ў выглядзе блазна ў зашмальцаваным адзеньні , як i поўзае па цьв iнтары з працягнутай рукой .
А што калі П . Пікасо меў рацыю : «Я ўсё жыцьцё дурыў снобаў !»
А што калі і С . Дал i гаварыў шчыра : «Вы спрабуеце зразумець сэнс гэтых карцінаў , тады як я , аўтар , іх не разумею !»
Каралі на праверку аказаліся голымі ?
У пачатку гэтага артыкулу я згадаў галерэю «End Art».
У яе кіраўніцтва ёсьць адна рыса , якая адрозьнівае іх ад астатняга «сьвету мастацтва », сьвету падману і самападману .
Сумленнасьць .
Сумленнасьць – гэта тое , што трэба ўсім нам . Ільля Эрэнбург у канцы жыцьця сумленна прызнаўся : «Усё парушаў – мастацтва не парушу ».
Па сутнасьці сваёй мастацтва – вышэйшая форма эстэтычнага засваеньня сьвету .
Барацьба з хаосам .
Гармонія .
Каб сістэма функцыянавала , яна павінна мець падсілкоўваньне хаосам .
Але , мабыць , іншым разам неабходна , на кароткі час , гадоў гэтак на сто , даць волю хаосу , каб ачысьціцца . Каб усьвядоміць усю глыбіню падзеньня , трэба дайсьці да самага краю .
«Будучыня мастацтва залежыць ад таго , ці пад сілу яму будзе прыйсьці да сьветапогляду , здольнаму абгрунтаваць аптымізм , г . з ., сьвета -і жыцьцёсьцьвяр джальнасьць , этыку больш надзейную і ў больш элементарнай форме , чым сьветаадчуваньне папярэдніх эпохаў », — пісаў Альберт Швайцар .
А я б дадаў : «І добра , калі ў аснове гэтага сьветапогляду апынецца Творца ».
І яшчэ я веру ў самаачышчальную сілу мастацтва .
Р.S. Адзін немалады ўжо , але ўсё яшчэ фанатык мадэрнізму , прачытаўшы гэтыя радкі , адрэагаваў так : «Цалкам у духу савецкай крытыкі 20-30-х гадоў !»
Я палічыў гэта кампліментам . Яны тады ўжо гэта прадбачылі ...
Слова ад «Дзеяслова»
Мы разумеем, што высновы і думкі, выкладзеныя ў гэтым артыкуле, ня ўсім будуць да спадобы, а шмат у каго выклічуць жорсткае непрыняцьце. Рэдакцыя, як і аўтар, сьвядома ідзе на гэта, каб распачаць дыскусію ня толькі наконт разьвіцьця сучаснага мастацтва, але і літаратуры. Найперш у Беларусі. Спадзяемся, што чытачы і сьпецыялісты не застануцца ўбаку і адгукнуцца на гэты артыкул: паспрачаюцца з аўтарам альбо падтрымаюць яго…
|
