Менталітэт вяртаецца...
Калі наведваюся ў родную вёску, і суседка Ганначка, і дзядзька Шайдула, і ўсе астатнія вяскоўцы з асцярогаю і шкадаваннем прадракаюць:
— Ой, заб’юць цябе, Сашка, за твае грошы. Ой, заб’юць...
Маці таксама, правёўшы да веснічак, з пакутаю ў вачах наказвае:
— Хоць бы, сынок, не забілі цябе за гэтыя грошы, не пасадзілі ў турму...
— А за што мяне забіваць? За што ў турму? — супакойваю з усмешкай. — Нікому дарогу не перабег, дый грошы не крадзеныя, заробленыя сваім гарбом, сумленна...
— Ну, глядзі, сынок, глядзі...
Чаму мае вясковыя землякі лічылі, што “вялікія грошы” тояць у сабе небяспеку? Таму што савецкая ўлада падраўняла нас пад адзіны грэбень. Для ўсіх, меркавалася, роўныя магчымасці. І калі ты вытыркаешся з натоўпу, значыць, нешта тут нячыстае. Начальнік мае машыну, бо ён крадзе ў дзяржавы. Сусед жа, які ні з таго ні з сяго пабудаваў дыхтоўную хату, таксама ў некага ўкраў і за гэта паплоціцца...
Мяркуючы па тым, што многія бізнэсоўцы цяпер гніюць у турмах (часцяком нізавошта), вярнуліся і савецкі лад, і ранейшы менталітэт...
Радня
На адпачынак выпраўляюся ў Харватыю. З аэрапорта аўтобус вязе турыстаў у гатэль. З дынаміка чую голас гіда і не веру сваім вушам: ён, прадстаўнік турфірмы, нешта распавядае нам па-беларуску! Нават на Радзіме толькі зрэдчас даводзіцца чуць родную мову з нечых вуснаў, і раптам такая нечаканка далёка на чужыне!
Не вытрымліваю, ускокваю з месца, каб бліжэй пазнаёміцца з чалавекам, які падарыў мне гэткую асалоду. Зусім малады хлопец. Карэнны мінчук. На мове зносіцца не дзеля бравады і ў асобных выпадках, а паўсядзённа. Мы так радыя адзін аднаму, што проста ўслодыч і ўволю размаўляем на розныя тэмы, ужо не зважаючы на іншых турыстаў. Кіроўца-харват спачатку пазірае на нас падазрона, а потым па-свойму цікавіцца:
— На якой гэта мове вы размаўляеце, калі і я ўсё разумею?
— На беларускай! — са смехам тлумачыць яму хлопец. — Мы ж славяне, адны карані... Дык што ж тут дзіўнага?
У гатэль, дзе мне выпадае жыць, гід наведваецца ледзь не штодзень, хоць пільнай патрэбы ў тым няма. Яму проста хочацца выказацца па-беларуску і ў адказ пачуць роднае слова.
Дзіўна, але факт: калі з нечых вуснаў чую беларускую гамонку, той чалавек, хай сабе і зусім незнаёмы, чамусьці здаецца мне амаль што раднёй. Можа, таму, што нас, беларускамоўных, гэтак мала?..
Двойчы абкрадзеныя
Прыязджаю ў офіс і жахаюся: дзверы — насцеж, у кабінетах усё перавернута, са сталоў зніклі камп’ютары, дарагія тэлефоны, апараты, некаторыя каштоўныя рэчы. Ноччу нас абакралі. Сакратарка заспакойвае:
— Злодзеяў міліцыя затрымала! Усе ўкрадзеныя рэчы — там, у райаддзеле.
Еду ў міліцыю. Следчы пераказвае падзеі мінулай начы. Узламаўшы дзверы, зламыснікі згрэблі апаратуру ў пасціланкі і ўжо неслі яе па вуліцы. А тут насустрач едзе патрульна-паставы легкавік. Злодзеі ўсё кінулі і разбегліся ў розныя бакі. (Іх, дарэчы, потым так і не знойдуць).
Нам вяртаюць украдзеныя рэчы. Усё ў наяўнасці, акрамя дарагога наатбука, які належыць аднаму з арандатараў. А яшчэ — няма ніводнага тэлефоннага апарата.
Пытаюся ў следчага:
— Куды ж яны падзяваліся, калі злодзеі паўцякалі, кінуўшы, як вы кажаце, усе пасціланкі?
Следчы няўцямна паціскае плячыма і, апусціўшы галаву, мармыча:
— Не ведаю... Тут усё, што было...
Выпадкова мой позірк спыняецца на тэлефонным апараце следчага — старадаўнім, з круглым дыскам. І ў думках раблю выснову: “Ну, мент, заўтра будзе ў цябе новы тэлефон, імпартны”...
Нявызнаныя шляхі Госпада
Пад час уступных экзаменаў на журфак жыву ў адным пакоі з Пятром Васючэнкам, хударлявым, у акулярах, хлапцом з Полацка. Вельмі разумны, начытаны, размаўляе выключна па-руску.
Ці ж можна было тады здагадацца, што неўзабаве ён стане кіраўніком кафедры беларускай мовы і літаратуры ў Лінгвістычным інстытуце, выдатным беларускамоўным пісьменнікам?
На першым курсе Таня Манёнак, ціхая вясковая дзяўчынка, піша лірычныя вершы па-беларуску дый зносіцца ў паўсядзённым жыцці на роднай мове. Хто ж бы тады паверыў, што з цягам часу Таня будзе працаваць эканамічным аглядальнікам у рускамоўнай газеце?
А хіба я, “шчыры беларус”, мог тады прадбачыць, што выдавацьму рускамоўную газету, дый яшчэ прысвечаную забойствам і гвалту, хоць сам не асмельваюся насадзіць на кручок чарвяка — гэтак яго шкада, як і ўсё жывое?
Нявызнаныя шляхі Госпада...
Бацькаў чамадан
Не паспела адбалець душа за крадзеж у офісе, як новая навала. Ноччу, калі ўся сям’я адпачывала на другім паверсе дома, зламыснік залез у расчыненую фортку на першым. Ён вельмі спяшаўся, баяўся нас разбудзіць, таму толькі заскочыў у мой кабінет, схапіў фанерны чорны чамадан і выбраўся цераз уваходныя дзверы.
Гэты пацёрты чорны чамадан для мяне вельмі дарагі. Ён належыў майму бацьку.
Некалі бацька прывёз яго з Нямеччыны, дзе даслужваў пасля вайны. З ім адным ён хадзіў ад маці ў прочкі, калі маладзёны моцна перасварыліся, у ім захоўваў самыя дарагія для сябе рэчы. Ніхто з нас, дзяцей, нават не ведаў, якія яны — тыя рэчы. Чамадан заўсёды ляжаў пад бацькавым ложкам, і нам было забаронена нават дакранацца да яго...
Адчыніць чамадан я змог толькі пасля бацькавай смерці. Ніякіх каштоўнасцяў, апрача баявых і юбілейных узнагарод, у ім не было. Вайсковы альбом, пажоўклыя газеты, нейкія ведамасці (бацька ж служыў у лясніцтве “аб’ездчыкам”), брытва-небяспечка, хрушчоўскія аблігацыі, капейкі — дый увогуле шмат яшчэ рознай драбязы, якую бацька чамусьці пільна захоўваў. Здзівіла, што там знайшлося месца і мяшэчку гарбузікаў.
Нейкія ж асацыяцыі ў бацькі былі з імі звязаныя...
Грунтоўна разабрацца з ўсёй гэтай “бацькоўскай спадчынай” я планаваў трохі пазней, калі надарыцца вольная часіна. А пакуль перавёз чамадан з вёскі ў сталіцу, у толькі што адбудаваны дом, і паставіў яго ў сваім кабінеце.
І вось пасля нечаканага начнога нашэсця разгублена стаю на тым месцы, дзе яшчэ ўчора месціўся чамадан, і ад роспачы душа разрываецца на шматкі. Злодзей, безумоўна, вельмі расчараваўся, калі замест золата (а што ж яшчэ можна захоўваць ў такім старадаўнім чамадане?) знайшоў гарбузікі. А для мяне тое, што знаходзіцца ў чамадане, — даражэй за любое золата. Так і не паспеў я як след разабрацца ў бацькавых рэчах. І праз іх ужо ніколі не змагу даведацца, чым ён жыў, чым даражыў, пра што думаў...
Цікава, што ў маім кабінеце побач з чамаданам стаяў пакет з грашыма (у той дзень я атрымаў дывідэнды за год), на які злодзей увагі не звярнуў. Хай бы ён замест чамадана забраў той пакет...
Лешч
Мой намеснік, Эдуард Галай, — заўзяты рыбак. І не які-небудзь браканьер — ловіць толькі на вуду.
Аднаго разу напрошваюся ў кампанію да Эдуарда і ягонага сябра Артура. Яны збіраюцца “зрабіць вылазку” на Дзікае возера, што месціцца акурат на маёй роднай Старадарожчыне.
Бяром напракат лодкі. Я далёка не грабу, застаюся на прамым, як страла, і зарослым асакой канале. На кручок мае вуды Эдзік начапляе чарвяка (сам зрабіць гэта не асмельваюся, бо чарвяк слізгае, выгінаецца ў пальцах, і мне яго шкада). Хлопцы плывуць далей, у глыбіню возера, я ж, загнаўшы лодку ў асаку, закідваю ў канал вуду...
Ад доўгага чакання ўжо драмлю. Абуджаюся, бо хтосьці спрабуе вырваць вуду з маіх рук. Ды гэта ж нешта клюнула! Рыўком цягну вуду ўверх. Над вадою бліскае ладны лешч. (Гэта потым даведаюся, што менавіта лешч. Усе рыбіны для мяне, як кажуць, на адзін твар, хіба што карася ад шчупака адрозніць магу). Цягну бліжэй да лодкі і ўжо збіраюся плюхнуць рыбіну на днішча, як ірвецца леска, і лешч (імгненна прыкідваю на вока) павінен гупнуцца не ў лодку, а ў ваду. Рэакцыя ў мяне адмысловая. Паспяваю ў паветры пляснуць далонню па рыбіне, і яна ўсё ж падае ў лодку. Лешч падскоквае, разяўляе рот, а мне ад жаху здаецца, што нават і пішчыць.
Паступова лешч трохі супакойваецца, заціхае. Я здагадваюся, што патрэбна выцягнуць з ягонага роту кручок, і працягваю да амярцвелай, як здаецца, рыбіны сваю дрыжачую руку. Але як толькі дакранаюся да лускавіння, лешч зноўку ажывае і падскоквае ўверх, ледзь не давёўшы мяне да імгненнага інфаркту. Усведамляю, што сам зняць з кручка сваю здабычу не змагу. Трэба шукаць хлопцаў. І я адчайна ўзмахваю вёсламі, кіруюся ў глыбіню возера...
Для мяне забіць жывую істоту — цэлае выпрабаванне. Хіба што не ўздрыгне рука на каларадскага жука (бо шкоднік), камара ці муху. Зрэшты, неяк і з мухай узнікла праблема. Ужо глыбокай восенню я заўважыў яе ў сваім пакоі. Сонна-затарможаная муха нават не лётала, а толькі падскоквала на падлозе. Відавочна, што гэта была апошняя сёлетняя муха. Зусім адзінокая... Асірацелая... Мне яе чамусьці стала шкада.
— Не бойся, я цябе не заб’ю — сказаў я мусе. — Лепей ты памры сваёй смерцю...
Калі ў дзяцінстве каля нашага хлеўчука білі кабана і ён верашчэў на ўсё наваколле, я залазіў пад ложак і пальцамі затыкаў вушы. Вылазіў толькі тады, калі пачыналі гудзець паяльныя лампы.
І ўжо зусім жахлівае чакала мяне “на бульбе”. Гаспадыня, у якой кватаравалі мы, трое студэнтаў, папрасіла нас закалоць ейную свінню. Дый не свіння там была, а нейкі паўгадовы падсвінак.
Двое маіх сяброў дагэтуль ніколі не жылі ў вёсцы і нават не ўяўлялі, як гэта — “закалоць кабана”. Выходзіла, што браць у рукі шыла давядзецца мне...
Прынамсі, шыла якраз і не знайшлося. Гаспадыня працягнула мне нож з драўлянаю рукаяткаю.
Паваліць падсвінка нам удалося лёгка (анягож, самі такія бугаі). Ён верашчэў, як пажарная сігналізацыя. Мне належыла прыўзняць падсвінкаву нагу, пырнуць яму нажом у грудзі. Тое, што не абавязкова меціць у левы бок, мне яшчэ распавядаў дзядзька Семка. Сэрца, казаў ён, у свінні размешчана пасярэдзіне.
Перш чым пырнуць, я заплюшчваю вочы. Пры гэтым дзіўлюся, што нож увайшоў у свіную тушу, як у масла. “І чалавека, мусіць, забіць гэтак жа лёгка”, — падумалася чамусьці. Аднак, на маё здзіўленне, парсюк не заціх, а заверашчэў яшчэ мацней. Не расплюшчваючы вачэй, я пачаў ліхаманкава тыкаць нажом куды папала (потым мы налічылі пятнаццаць дзірак). А падсвінак ніяк не здыхаў, пакуль хлопцы не дабілі яго каламі...
Толькі пад вечар мне ўдаецца знайсці на возеры Эдзіка і Артура. Лешч, да якога я так і не асмеліўся дакрануцца, ужо не трапечацца. Эдзік адчапляе ад яго кручок.
Дарэчы, за ўвесь дзень мае сябры так і не злавілі ніводнае рыбіны...
...Цікава, а ці змог бы я пад час вайны страляць у людзей?
Убогія
У “Звязду” прыходзіць ліст з Пухавіцкага раёна. Бабуля скардзіцца на тое, што ёй вельмі дрэнна жывецца ў псіханеўралагічным інтэрнаце. Маўляў, і ежа там нішчымная, і догляду належнага нямашака.
Еду ў той інтэрнат, прылеплены да ўскраіны Мар’інай Горкі. У мяне не складваецца ўражанне, што хворых на галаву людзей у чым-небудзь абдзельваюць. Наадварот, пры галодным перабудовачным часе тут ежы ўдосталь, паўсюль чыста, прыбрана, утульна. Сустракаюся з бабулькай. Старой пайшоў ужо дзявяты дзясятак, аднак яна яшчэ жвавая, рухавая і, як мне падалося, “пры сваёй галаве”, хоць і змушана дажываць век у асяроддзі псіхічна хворых насельнікаў інтэрната. Магчыма, у яе сапраўды ёсць якія-небудзь лёгкія “заскокі”, але ў каго іх на старасці не бывае?..
Пытаюся ў бабулькі:
— Чаго ж вам тут не стае, хто вас крыўдзіць?
Яна адводзіць пагляд і шамкае бяззубым ротам:
— А ніхто мяне не крыўдзіць… Ета ж я, дзеткі, заныдзела тутака… У мяне ж і хата ёсцека, і соткі, і грады. Я от лепей бы цяперака картоплі капала… Прашу дачку, каб дадому мяне забрала, дак яна чамусьці не хоча…
Пешаком кіруюся да дачкі, балазе жыве яна ў недалёкай вёсачцы. Дзябёлая, ружовашчокая маладзіца тлумачыць, чаму яна выправіла маці ў “дурдом”:
— А сіл ужо не было трываць. Што маці нямоглая зусім, дык гэта паўбяды. Але яна, бывае, такое вытварае, што і не пераказаць… Мясцовыя падшыванцы з яе здзекуюцца, дражняць…
У мяне хоць і ёсць жаданне папракнуць жанчыну ў чэрствасці да роднага чалавека, але я чамусьці яго не выкажу. Проста перад вачыма ўсплывуць яскравыя эпізоды з уласнага дзяцінства…
Да нашае дзіцячае гурмы гэты дзяцюк гадоў сарака стаў прыбівацца амаль штодня. Дагэтуль мы яго ніколі не бачылі. Ведалі толькі, што ён — малодшы брат вяскоўца Пракопа, а яшчэ хадзіла пагалоска, што прывезлі яго з дурдома, куды ён патрапіў у маленстве. Мусіць, у псіхушцы палічылі, што гэты чалавек хоць і не вылечыўся як след, але небяспекі для людзей не ўяўляе, нікому шкоды не прынясе, дык няма чаго пераводзіць казённыя харчы.
Ён і праўда быў бяскрыўдным, безабаронным і прастакаватым, як дзіця. Таму і хеўру шукаў сабе ў дзіцячым асяродку, сярод сваёй разумовай раўні, бо дарослыя з ім зносіцца не жадалі. Хадзіць на працу ў калгас дзяцюк таксама не мог: адно што быў ён нехлямяжым, нягеглым, ростам акурат як мы, смаркачы, а другое — ну хто ж даверыць “вальтанутаму” чалавеку сахор ці сякеру?
У маёй памяці нават не адклалася імя таго несамавітага дзецюка, бо дзеці толькі і называлі яго прыдуркам. А яшчэ — здзекаваліся як маглі. Прымушалі грызці траву, давалі яму па зубах, а часцей дык проста адганялі палкамі, каб не “псаваў” кампанію. А ён хоць і адбягаў, але не сыходзіў, туляўся воддаль, нібы пабіты сабака, якога гаспадар за нейкую правіну выгнаў з двара. Яму, відавочна, не хацелася заставацца ў адзіноце, ён імкнуўся прыткнуцца хоць да якой гурмы, нават да дзяцей, хай сабе яны і здзекуюцца.
“Прыдурак” знік гэтак жа раптоўна, як і з’явіўся. Ці то Пракоп, які ведаў пра дзіцячы гвалт над братам, пашкадаваў яго, ці то ў дзецюка зноў адбыліся “зрухі ў галаве”, але стала вядома, што ён зноў патрапіў у псіхушку. Назаўсёды. Ва ўсякім разе болей яго я ніколі не бачыў…
…Гэтую старую ўсе звалі проста Крывашыяй, імя яе ведалі хіба што самыя старадаўнія жыхары вёскі, ейныя равеснікі. Яна сапраўды хадзіла са схіленаю набок галавою, відаць, такою нарадзілася. Таму, напэўна, ва ўсёй вялікай вёсцы і не знайшлося для яе абранніка.
Крывашыя спрадвек жыла ў прыгорбленай, забраснявелай хацінцы, тры на чатыры метры, з адным маленькім, як амбразура, акенцам. “У свет” яна выбіралася зрэдчас, толькі па неабходнасці, калі трэба было купіць у краме хлеба ці солі. А малалетнія падшыванцы быццам чакалі гэтага моманту і наляталі на яе, нібы зграя раз’юшаных шчанюкоў.
Асабліва здзекваліся Коля-Узбек і ягоны сябар, сын майго суседа Музыкі Сяргей з паганяйлам Сойка. Спачатку яны проста дражнілі старую, а калі яна не адклікалася, падбягалі ззаду, тузалі за спадніцу, таўхалі ў спіну. Крывашыя сваім пранізлівым голасам пачынала ці то галасіць, ці то слаць праклёны зламыснікам — слоў было не разабраць. Гэта прыносіла Узбеку і Сойку асаблівую асалоду, бо ейнае галашэнне доўжылася хвілін дзесяць — да тае пары, пакуль постаць Крывашыі не знікала ў прыгорбленай хаціне.
Я не ведаю, ці была Крывашыя “хвораю на галаву”. Ва ўсякім разе ніякіх ганебных ці неразумных учынкаў яна не рабіла. Аднак вяскоўцы чамусьці лічылі яе трохі “звіхнутай”.
А скончылася ўсё, як і варта было чакаць, трагічна. Падросшы і “адкінуўшыся” пасля чарговай сваёй ходкі на зону, Коля-Узбек вырваў прабой у дзвярах хацінкі і цэлую ноч бязлітасна гвалтаваў нямоглую, амаль стогадовую Крывашыю. Не памятаю, але, здаецца, пасля таго яна і памерла…
І Пракопавага брата, і Крывашыю мне, малому, было заўсёды шкада. Заступіцца за іх хоць і хацелася, але не выпадала: хіба ж пойдзеш адзін супраць усяе дзіцячае хеўры? Здзіўляла і абурала адно: чаму за іх не заступаюцца дарослыя, чаму не разганяюць гэтую неразумную смаркатую гайню? Здзекі ж вытвараліся не ўпотайкі, а на вачах усіх насельнікаў вёскі…
Спакон веку здзек над юродзівым лічыўся вялікім грахом, бо такіх людзей яшчэ называюць убогімі, гэта значыць, яны знаходзяцца пад апякунствам, пад крылом у Бога.
Існуе думка, што здароўе грамадства вызначаецца тым, як яно ставіцца да дзяцей і састарэлых. А мне дык здаецца, што пра здароўе грамадства можна меркаваць па ягоных адносінах найперш да ўбогіх…
Першыя ахвяры
Адпачываю ў крымскай Алушце. З раніцы на вуліцах шматлюдна. Нават турысты не ідуць на пляжы, бурна абмяркоўваюць свежую навіну: да ўлады ў краіне прыйшоў так званы ГКЧП. А скінуты Гарбачоў адпачывае зусім непадалёку адсюль, у Фаросе.
Найбольш уражвае праезная частка цэнтральнай вуліцы. Яна ўся ўсланая кнігамі Гарбачова. Людзі ходзяць туды-сюды, на іх не зважаючы. Пад нагамі храбусцяць кардонавыя вокладкі. Згадваецца: калі ў Германіі Гітлер прыйшоў да ўлады, на вуліцах і плошчах запалалі вогнішчы з кніг.
І ўвогуле дзіўная заканамернасць: першымі ахвярамі дыктатарскіх рэжымаў чамусьці заўсёды з’яўляюцца кнігі...
Народная любоў і званне
У кінатэатры “Кастрычнік” ладзіцца творчая вечарына Васіля Быкава. Такую значную падзею не абмінаем і мы, студэнты журфака.
Вялікая зала набітая людзьмі “па завязку”. Быкаў распавядае пра сваё жыццё, дзеліцца творчымі планамі. Затым чытачы задаюць пісьменніку пытанні: хто выходзіць на сцэну, хто проста перадае цераз галовы запіску.
На той час я “падхалтурваю” літкансультантам у газеце “На страже Октября” і, каб была падстава “ціскануць” у яе адпаведную заметку, крэмзаю ў запісцы сваё пытанне: “Вы шмат пішаце пра подзвіг савецкага народа ў час Вялікай Айчыннай вайны. Але ж і цяпер ёсць месца подзвігу. Узяць, да прыкладу, нашую міліцыю. Хіба ж не гераічна працуе яна ледзь не штодня? Дык ці не збіраецеся Вы напісаць аповесць пра нашых доблесных міліцыянераў?”
Калі даходзіць чарга да маёй запіскі і Быкаў зачытвае пытанне, па зале хваляй прабягае насмешлівы гул, хто-ніхто нават рагоча. Быкаў жа не зганяе з твару звыклай сур’ёзнасці і толькі коратка адказвае:
— Не.
У адной з запісак праскоквае абрывак фразы: “Вось вы — народны пісьменнік Беларусі…” Ніхто не заўважае гэтае недакладнасці (Быкаў тады яшчэ не меў афіцыйнага звання “народны”), і сустрэча працягваецца ў звыклым рэчышчы. А мой сусед, паэт-пачатковец, вельмі пільна сочыць за ўсімі літаратурнымі працэсамі і таму, натуральна, добра ведае, што ўлада не надзяліла Быкава гэтым званнем, зларадна ўсміхаецца. Яму вельмі карціць паказаць сваю дасведчанасць (а можа, “уесці” Быкава?), таму ён пасылае запіску з пытаннем: “А хіба ж Вы народны? Ніхто Вам такога звання пакуль што не прысвойваў…”
Іншы, напэўна, адклаў бы гэтую запіску ўбок, але ж Быкаў — чалавек не хцівы, просты, бескампрамісны як у адносінах з іншымі, так і з сабою. Ён, не вагаючыся, зноў жа коратка адказвае:
— Сапраўды, я не “народны”.
Што тут усчыняецца ў зале! Гул, абуральныя крыкі:
— Хто гэта напісаў? Няхай падымецца!
— Не зважайце, Васіль Уладзіміравіч! Вы для ўсіх нас, чытачоў, ужо даўно народны!
Мой сусед зніякавела ўціскае галаву ў плечы…
А народная любоў усё-ткі вышэй, чым званне.
Сход
Пачатак 90-х. Беларусь робіць першыя крокі да сваёй незалежнасці. Афіцыйнымі становяцца герб-Пагоня, бел-чырвона-белы сцяг, беларускай мове надаецца статус дзяржаўнай.
Ідзе сход жыхароў Серабранкі. У вялікай актавай зале, набітай людзьмі па самае “не магу”, вылучаюцца кандыдаты ў дэпутаты. Абмеркаванне надзвычай бурнае. Свае “тры капейкі” ўстаўляю і я, прычым на беларускай мове. Народ яшчэ не звыкся з тым, што яна можа гучаць не толькі з тэлевізара ці радыё, але і ў паўсядзённым жыцці, таму на мяне скіраваныя сотні цікаўных позіркаў. А слухаюць усе дык і зусім уважліва.
Раптам з крэсла на першым радзе падымаецца дзябёлая кабеціна ў беласнежным футры, паварочваецца да залы ўсім тулавам, паказвае на мяне пальцам і абурана пытаецца:
— Почему этот человек оскорбляет всех нас, разговаривая не на русском языке? Я, например, этой «мовы» совсем не понимаю и слышать ее не хочу…
Кабеціна, пэўна ж, чакае ўсеагульнай падтрымкі, аднак у зале ўсталёўваецца неймаверная цішыня. Нарэшце з месца ўскоквае хударлявы дзяцюк, мяркуючы па знешнім выглядзе — “рабацяга”, які толькі-толькі перабраўся ў сталіцу з вёскі, і палымяна дае кабеціне адлуп на “трасянцы”:
— Не панімаеш нашай мовы, дак і шуруй адсюль у сваю Расію!
Услед за ягонымі словамі зала ўзрываецца адабральнымі воклічамі, а хто-ніхто пляскае ў ладкі. Кабеціна ніякавее і моўчкі садзіцца на сваё крэсла.
Не сказаць, што апасля ўсе імкнуцца абмяркоўваць кандыдатаў у дэпутаты па-беларуску. Спрэчкі вядуцца як і раней — на “языке”, бо літаратурнай мовы ніхто не ведае, а на “трасянцы” выкладаць свае думкі сорамна. Ды ўсё ж адчуваецца, што з’явілася ў гэтай зале, павісла ў паветры нешта нацыянальнае, роднае, сапраўды беларускае…
Гэта быў залаты час, калі ў народзе прабіваліся нясмелыя парасткі нацыянальнай самасвядомасці, якія неўзабаве маглі забуяць, закаласіцца, даць плённы ўраджай. Не адбылося. Не сталася. Збэсцілі тыя парасткі. Затапталі.
І, мусіць жа, калі той сход праходзіў бы не ў недалёкіх 90-х, а сённяшнім часам, дык загалёкалі, зблоцілі б нашыя людзі не тую кабеціну, а мяне…
Крэсла
У незалежнай Беларусі падзеі развіваюцца імкліва. Нарэшце з палёгкай уздыхаюць і журналісты: адмяняецца цэнзура.
Аднак жа, магчыма, для кагосьці і сапраўды палёгка, а для мяне яшчэ большы цяжар. Створана Рэспубліканская камісія па барацьбе з прапагандай гвалту, жорсткасці і парнаграфіі. Мае выданні, асабліва “Частный детектив” і “Эрос”, у гэтым сэнсе ходзяць, так бы мовіць, на вастрыі ляза. Дзе тая мяжа паміж апісаннем звычайнага забойства і “прапагандай жорсткасці”, паміж эротыкай і парнаграфіяй? Ніякай акрэсленасці, тым болей заканадаўства, пакуль што не існуе, таму за любы артыкул тая камісія можа паставіць крыж на газеце. Каб пазбегнуць гэткай долі, я і яшчэ некалькі выдаўцоў такіх жа “сумніцельных” газет, загадзя аддаём “на камісію” арыгінал-макеты, каб атрымаць даведку (ведама ж, за немалыя грошы!), што ў газетах ніякай крамолы няма. Ну чым не тая ж цэнзура, ды яшчэ добраахвотная? Раней хоць грошы плаціць не даводзілася…
Паступова высвятляецца, што камісія нашыя арыгінал-макеты і не разглядае, бо збіраецца яна гады ў рады, і тое дзеля таго, каб ацаніць замежную кінапрадукцыю. А лёс папяровае прэсы цалкам залежыць толькі ад аднаго чалавека, сакратара камісіі, які мае тут сталы заробак і таму ходзіць на працу кожны дзень.
Сакратары чамусьці мяняюцца, як настрой у цяжарнай жанчыны, і, нарэшце, прыходзіць чарга “заступіць на пост” адрузламу дзецюку, у якога барада сцелецца па грудзях да самага чэрава, пульхнага, як падушка. Ён заімшэлы халасцяк, жыве ў невялічкім пакойчыку інтэрната, тут жа, не абцяжарваючы сябе вылазкамі на працу, прымае ўсіх “хадакоў” з газетамі. Бывае, што на інтэрнацкім калідоры нават ствараецца чарга.
Аднаго разу заўважаю, што “эксперт па парнаграфіі і гвалце” на мяне касавурыцца, зыркае з-пад ілба, а гэта нічога добрага не зычыць.
— Штосьці ў маіх газетах не так? — пытаюся.
— Так, не так… — адрачона адказвае ён. — Ты вунь паглядзі, на чым я змушаны сядзець.
Скіроўваю позірк на ягонае “седала”. Стул як стул. Ва ўсім інтэрнаце, мусіць жа, такія. Ды і ў маім кабінеце мэбля не лепшая. Пра гэта і кажу эксперту.
— Ты можаш сядзець на чым хочаш, а мне нязручна. — катэгарычна заяўляе ён. — Дый па статусе належыць мець не стул, а крэсла. Зразумеў?
А што тут разумець? Давядзецца мне купляць у краме самае дыхтоўнае крэсла, дый яшчэ каб круцілася, інакш маім газетам будзе гамон.
Надыбаўшы для эксперта крэсла, арыгінал-макеты я ўжо да яго не нашу, “аўтаматам” атрымліваю даведкі пра тое, што мае газеты цалкам прыстойныя і нават цнатліва-чыстыя — хоць да раны прыкладвай…
На жаль, бесклапотнае жыццё працягваецца не надта доўга, бо ў камісіі з’яўляецца новы сакратар-эксперт, дый неўзабаве ўжо даводзіцца звяртацца не ў камісію, а ў Міністэрства інфармацыі. А там крэслы дыхтоўныя, і ўсё як належыць…
Я хацеў распавесці не пра тое, што ў нашым грамадстве, як і раней, усё купляецца і прадаецца. Мараль зусім іншая. На жаль, хто-ніхто думае, што людзі мяркуюць пра ягоную значнасць па тым, якую шапку ён носіць і ў якім крэсле сядзіць…
“Рэквіем” на пляжы
Адпачываю з сям’ёй на Кіпры. Ціхі пляж, плёскат марскіх хваляў, сонца яшчэ не пячэ, а толькі гладзіць цела сваімі пальцамі-промнямі... Здаецца, што трапіў у рай, і думкі пра жыццёвыя клопаты засталіся недзе далёка-далёка, як быццам праблемаў не існуе ўвогуле...
Раптам гэтая ідылія парушаецца шумам-гамам. З гатэля, як гарох з торбы, на пляж высыпаецца гурт пузатых і не вельмі мужыкоў, дзябёлых беласкурых жанок. Яны атабарваюцца побач з намі. Некаторыя твары мне здаюцца знаёмымі. Так і ёсць: гэта ж артысты знакамітага маскоўскага тэатра “Новая опера”, іхнія партрэты красуюцца на шматлікіх афішах, развешаных у Ларнацы. Тут тэатр гастралюе.
Артысты галёкаюць, рагочуць на ўвесь пляж. Нямецкія цётухны, якіх большасць, касавурацца на “рускіх дзікуноў” і адсоўваюць свае лежакі як далей. Для нас такі бедлам не ў навіну, таму застаёмся на ранейшым месцы.
Аднак і мне становіцца млосна, калі нехта з артыстаў уключае магнітафон на ўсю моц і над пляжам (тут ужо і немцам не схавацца) гучыць не проста нейкая оперная арыя, а тужлівы “Рэквіем”, які раздзірае душу. І не пяць хвілінаў, не дзесяць, а цэлую гадзіну: калі стужка заканчваецца, уладальнік магнітафона яе перамотвае і зноў гучыць адзін і той жа самотны жаночы голас.
Немцы ці з-за сваёй тактоўнасці, ці з-за таго, што не ведаюць рускай мовы, ніякіх заўваг артыстам не выказваюць. Затое мову ведаю я, і мяне, як кажуць, дасталі гэтыя маркотныя спевы.
— Выключце, калі ласка, магнітафон, — прашу я ў “дзі-джэя”. — Людзі прыйшлі сюды адпачываць. Ім патрэбен спакой. У рэшце рэшт у кожнага свой густ...
Артыст з недаўменнем пазірае ў мой бок, і ў ягоных вачах чытаю: “Хіба ж можа не падабацца такі цудоўны твор? Гэта ж знакаміты “Рэквіем”! І выконвае яго таленавітая спявачка, якая знаходзіцца побач, на пляжы. За тое, каб пабываць на ейных канцэртах, людзі выкладваюць вялізныя грошы. А для вас гучыць той жа канцэрт, ды яшчэ бясплатна...”
Тым не менш “дзі-джэй” усё ж выключае магнітафон, і над пляжам усталёўваецца жаданая для ўсіх цішыня. Прынамсі, праз нейкія паўгадзіны “Рэквіем” зноў ускалыхвае абшар. І я ўжо разумею, што ніякія ўшчуванні ці заклікі больш не дапамогуць. Рускі чалавек добра ўспрымае толькі адзін аргумент — кулак. Не лезці ж мне ў бойку. Дый вельмі многа іх тут, “рускіх інтэлігентаў”...
“Рэквіем” бесперапынна гучацьме на пляжы і дзень, і другі, і трэці... Аж да тае пары, пакуль у Ларнацы не скончацца гастролі “Новой оперы”.
Магчыма, і той “Рэквіем”, і тыя артысты сапраўды геніяльныя. Магчыма. Але ж нават чорную ікру варта есці ў пэўны час і не цэлымі лыжкамі. Інакш заванітуе.
Плявок на магілу
Круіз па Міжземным моры. У французскай Ніцы цеплаход прышвартоўваецца на цэлы дзень. Вольнага часу шмат, і падзець яго няма куды: гістарычных помнікаў у гэтым курортным гарадку амаль няма. Згадваю, што на мясцовых могілках пахаваны расійскі пісьменнік і філосаф Аляксандр Герцэн. Гэта пра яго было напісана ў савецкіх падручніках па гісторыі: “Дзекабрысты разбудзілі Герцэна...” А ён, у сваю чаргу, сваім “Колоколом” “разбудзіў” народавольцаў, а тыя — бальшавікоў...
З суседам па каюце вырашаем наведаць магілу слыннага “прадзеда” палымяных ленінцаў.
Могілкі доўга шукаць не трэба. Яны нібы навісаюць над Ніцай, высяцца ў глыбіні гарадка. Магілы прыткнутыя адна да аднае так шчыльна — пальца не праткнеш. Уся зямля ў бетоне і граніце.
Каб хутчэй знайсці магілу Герцэна, разыходзімся з суседам у розныя бакі. Праз нейкі час чую ягоны покліч:
— Знайшоў! Хадзі сюды!
На пастаменце Герцэн стаіць у поўны рост. Бронзавы помнік пакрыўся зялёным налётам.
Хвіліну-другую стаім у роздуме. Раптам сусед смачна плюе на чыстую, дагледжаную магілу Герцэна і голасна ўскліквае:
— Будзь жа ты пракляты, сволач! З-за цябе пачаліся ўсе нягоды ў Расіі, ты нарадзіў ненавісных бальшавікоў...
Мне непрыемна ні чуць гэтае, ні бачыць. Цягну суседа ад помніка як далей. У рэшце рэшт, калі разабрацца, Герцэн зусім не вінаваты ў тым, што савецкая прапаганда зрабіла яго “прадвеснікам рэвалюцыі”. Ён, бадай, і ўявіць не мог, у які рэжым увасобіцца барацьба з самадзяржаўем. І, можа, толькі і хацеў, каб было адменена прыгоннае права... Які ж з яго бальшавік? Хутчэй ліберал.
Усё-ткі не варта пляваць на чужыя магілы. Мы яшчэ не ведаем: магчыма, нашчадкам захочацца плюнуць і на нашыя...
Хто інвалід?
Калі яшчэ вучуся ў школе, даю суседскаму хлопчыку Колю Касько, на чатыры гады за мяне маладзейшаму, пачытаць невялічкі зборнічак твораў рускага паэта Васіля Фёдарава. Не разлічваю, што ён таксама прыахвоціцца да паэзіі, але на ўсялякі выпадак... Надта ж мне самому падабаюцца вершы гэтага аўтара. Напрыклад, вось такі:
Мы спорили о смысле красоты.
И он сказал с наивностью младенца:
— Я за искусство левое. А ты?
— За левое. Но не левее сердца…
Вельмі дзіўлюся, калі Коля праз тыдзень вяртае зборнік: аддаваў яму зашмальцаваны, з дзе-нідзе парванымі старонкамі, а атрымаў падчышчаны, падклеены, абгорнуты ў газету. Коля кажа, што вершы Фёдарава яму вельмі спадабаліся (ён увогуле ўпершыню ўзяў у рукі кнігу паэзіі), і просіць “што-небудзь яшчэ гэтага аўтара”.
Кніг Васіля Фёдарава ў вясковай бібліятэцы болей няма, таму я прапаную малодшаму сябру іншыя, не менш цікавыя. І Коля, на маю радасць, трывала ўваходзіць у маляўнічы свет Паэзіі...
Скончыўшы прафесійна-тэхнічнае вучылішча, Коля Касько працуе ў “Мінгазе”. “Маладыя гады, маладыя жадання...” Калі ўвечары злая вахцёрка інтэрната не пускае хлопца да любімай дзяўчыны, ён адважваецца залезці да яе па вадасцёкавай трубе. На чацвёрты паверх. Жаданае вакно ўжо зусім блізка. І раптам Колю здаецца, што труба адрываецца ад сцяны. Ён губляецца і з жахлівым крыкам ляціць уніз...
Зламаны хрыбетнік. Ніжняя палова тулава занямела. Дактары кажуць, што шанцаў зноў стаць на ногі амаль няма. Але пазмагацца варта. Трэба распрацоўваць мышцы. Коля робіць гэта да знямогі. Не вылазіць з лякарняў. І ніякай палёгкі.
Даведаўшыся, што ў крымскім паселішчы Сакі вось гэткія “спінальнікі” лечацца граззю, ён, напазычаўшы грошай, купляе там дамок. І жыве на чужыне, сярод незнаёмых людзей, зусім адзін, без аніякіх сядзелак! Не вылазячы з інваліднай каляскі, гатуе ежу, прыбірае ў пакоях, мые бялізну, ну, словам, робіць усё, як і належыць здароваму гаспадару жытла. Нават ухітраецца зарабляць грыўны — на мясцовым рынку абменьвае іх на валюту і наадварот.
Часам Коля наведваецца на радзіму (у Мінску ў яго таксама ёсць кватэра) і адразу тэлефануе мне. Я кідаю ўсе справы і імчу да яго, каб згуляць партыю ў шахматы, і пад кілішак гарэлкі паслухаць, якія змены адбыліся ў ягоным жыцці.
Хвалёная гразь Колю не дапамагла. Ног ён па-ранейшаму не чуе. Але надзею ўсё ж не губляе. Начамі вельмі часта сніць, як ходзіць па лесе, па роднай вёсцы...
Удзельнічае ва ўсіх мясцовых спаборніцтвах па шахматах і шашках. Гуляе ў настольны тэніс. Знясільвае сябе на трэнажорах, якімі абстаўлены ўвесь дом. Ягонае цела па пояс нагадвае глыбу. Калі я прапаную Колі падужацца на рукі, ён завальвае мае запясці на стол, як кажуць, адной левай.
Коля цікавіцца ўсім, што адбываецца ў свеце. Выпісвае шмат газет. Кніг прачытаў болей, чым я. Біблію вывучыў амаль на памяць.
Калі позна ўвечары вяртаюся ад Колі дамоў, у галаву закрадваецца крамольная, грэшная думка: “Ці стаў бы ён такім адукаваным, духоўна багатым, паўнавартасным чалавекам, калі б не тая трагедыя?” А яшчэ, аналізуючы ўласнае тлумнае жыццё, дабітае шкоднымі звычкамі здароўе, марную будзённую мітусню, задаю сабе пытанне: “Хто з нас болей інвалід — Коля ці я?”
Кантраст
У газеце “Совет да любовь” раз-пораз мы друкуем лісты дзяцей, адрасаваныя Богу. Яны ўражваюць сваёй наіўнасцю і непасрэднасцю.
“Кажуць, што чалавек вяртаецца на зямлю ў выглядзе некага. Зрабі, калі ласка, так, каб я вярнуўся на зямлю ў выглядзе майго сабакі, а ён у выглядзе мяне, і мы зноў будзем разам”.
“Калі Ты сатворыш канец свету, дык хто ж на Цябе будзе маліцца?”
“А вось свечкі ў царкве прадаюць — гэта Твой бізнес?”
“А што было спачатку: Адам і Ева ці дыназаўры?”
“Зрабі так, каб чалавеку пры нараджэнні выдавалі запасныя дэталі: ногі, рукі, піські і іншыя жыццёва важныя органы”.
“Кажуць, Госпадзі, што ты — любоў. Прабач мяне, але любоў — Іра”.
“Ну чаму Ты так часта п’еш з маім татам? Ён заўсёды, калі падымае чарку, ускліквае: “Ну, з Богам!”
“Я цябе не прасіў, а Ты ўзяў і адмяніў кантрольную. Класна!”
“Божанька, запрашаю Цябе на мой дзень нараджэння, які адбудзецца 4 жніўня ў 14 гадзін. Буду чакаць. Калі няма грошай, прыходзь без падарунка.”
“Мы прыдумалі з хлопцамі яшчэ адну запаведзь: “Не куры нашча”.
Апошні ліст 11-гадовага хлапчука мяне крыху насцярожвае: добра, што нашча дзеці болей не кураць, аднак жа трывожна, што яны ўвогуле прысмакталіся да цыгарэт у такім раннім узросце.
І ў рэшце рэшт зусім “дабівае” ліст, адрасаваны не Богу, а ўжо самой рэдакцыі газеты: “Адкажыце, калі ласка: ці можна зацяжарыць, займаючыся аральным сэксам? Юля, 10 год”. Проста жах! І які кантраст з прастакаватымі лістамі да Бога!
Што гэта? Акселерацыя? Ранняя разбэшчанасць? І чаму так адбываецца?
Інтэрнэт, тэлебачанне, часопісы і газеты — усе яны імкнуцца пачаставаць народ “клубнічкай”. А яна ж даступная і для дзяцей...
Дык, можа, і сам я спрыяю гэтай разбэшчанасці, выдаючы газеты “Эрос” і “Совет да любовь”?..
Два аркушыкі
З раніцы забіраю ў выдавецтве наклад сатырычна-гумарыстычнага зборнічка Ніла Гілевіча “Дзверы ў гісторыю” і тэлефаную аўтару:
— Ну вось, Ніл Сымонавіч, кніга ў багажніку маёй машыны. У другой палове дня прывязу яе Вам. Так што рыхтуйце для мяне прысвячэнне, якое напішаце на першым асобніку...
Кажу жартам, не маючы на ўвазе, што Народны паэт і сапраўды будзе напружваць мазгі, каб зрабіць звычайны надпіс на вокладцы кнігі.
Як жа дзіўлюся, калі бачу ў руках Гілевіча два аркушыкі з блакнота, тэкст на якіх пакрэслены ўздоўж і ўпоперак.
— Вы пачакайце, а я перапішу ўсё ў зборнік, — кажа Ніл Сымонавіч.
— А не трэба перапісваць! Вы лепей падарыце мне лісточкі, — прашу ў Гілевіча, бо разумею, што гэты чарнавік — даражэй за любы аўтограф.
Пасля невялікай развагі Ніл Сымонавіч працягвае мне лісточкі...
Зірніце на іх. Пабачце, колькі працы Народны паэт уклаў у звычайнае прысвячэнне. З якой жа тады ўвагай і карпатлівасцю ставіцца ён да сваіх вершаў?!
Не кожнаму з нас стае столькі адказнасці за напісанае. Мусіць, таму мы і не Народныя...
І звонкае “дзе”, і густое “чаго”...
Пры размове з Нілам Гілевічам прыходзім да адзінай думкі: дрэнна, што хтосьці спрабуе прыўнесці ў беларускую мову нязвыклую, можа, нават штучную фанетыку: “філялёгія”, “кляса”, “глёбус”, “Эўропа”...
— У народа і так ужо адабралі родную мову, — разважае Ніл Сымонавіч. — Ці ж шмат беларусаў ёю карыстаецца? Нам бы захаваць хаця б тую мову, якую большасць беларусаў вывучала ў школе, на якой размаўлялі іхнія бацькі і дзяды. Падобныя новаўвядзенні могуць выклікаць адчужэнне нават у тых, хто яшчэ захоўвае ў глыбіні душы рэшткі беларускасці. Мэтазгодным, арганічным для нашай мовы лічу толькі пашыранае ўжыванне мяккага знака. Як зусім нядаўна рабіў гэта “Дзеяслоў”.
— А мне яшчэ не падабаецца, што мову запаланілі паланізмы, — каламбуру ў дадатак. — Некаторыя нашы “заходнікі” паўсюль стараюцца ўставіць польскія слоўцы — абы толькі пазбегнуць рускамоўнай калькі...
Ніл Сымонавіч пагаджаецца і з гэтым.
Да ўсяго, мне заўсёды рэжа слых мяккае вымаўленне гука “ч”: “прачітаў”, “чямусьці”... Гэта ўсё ад рускай фанетыкі, бо ў нашай мове — “і звонкае “дзе”, і густое “чаго”.
І вось што заўважаю: той, хто нарадзіўся ў вёсцы, у каго беларуская мова, як кажуць, усмакталася з малаком маці, вымаўляюць “ч” цвёрда, як і след. А выхадцы з горада (тым лікам і літаратары), якія выраслі ў рускамоўным асяроддзі, так і не могуць “скінуць з языка” гэтае “чяго”. Нават Уладзімір Арлоў, вельмі паважаны мною літаратар, не пазбавіўся ад гэтай ненатуральнай для беларускай мовы асаблівасці.
Напачатку я трохі іранічна, нават з пагардай ставіўся да такой “заганы”. Маўляў, які ж ты беларус, калі не можаш размаўляць як і ўвесь народ. А потым у рэшце рэшт паразумнеў і прыйшоў да высновы: не з пагардай трэба ставіцца да такіх людзей, а з павагай і пашанай. Правільнае, натуральнае вымаўленне табе далося дзякуючы бацькам, табе не давялося рабіць ніякіх высілкаў. А яны, гарадскія, прыклалі столькі намаганняў, каб вывучыць, засвоіць, зрабіць роднаю мову, якой у дзяцінстве амаль не чулі. Рабілі яны гэта свядома, паводле шчырага пераканання, таму мова для іх нашмат даражэйшая, чым для тых, хто атрымаў мову ў спадчыну і якой часцей за ўсё пагарджае.
Баль на касцях і крыві
Даўно хацелася наведаць Салаўкі — адначасна жахлівае і святое месца: схіліць у жалобе галаву перад ахвярамі сталінскага рэжыму, памаліцца перад кананічнымі для кожнага праваслаўнага верніка іконамі.
На палубу цеплахода “Пляханаў”, які павінен адшвартавацца ад Паўночнага рачнога вакзала Масквы, з беларускім пашпартам ступаю я адзін. Астатнія — расейцы, пераважна масквічы, немаладыя.
Калі цеплаход трапляе ў Беламорканал з ягонымі шматлікімі шлюзамі, сталага веку гід па рэпрадуктары расказвае пасажырам пра тое, як будаваўся гэты канал. Пра дзясяткі тысяч вязняў, закапаных уздоўж ягоных берагоў. Пра тое, што наперадзе нас яшчэ чакае колішні СЛОН (Соловецкий лагерь особого назначения) — першынец жахлівага ГУЛАГа... І так — штодзень. Гід расказвае ўсхвалявана, узрушана, часам ягоны голас дрыжыць, але, падобна, сівагаловага апавядальніка мала хто слухае...
Пасажырам болей даспадобы забавы, якія бесперапынна ладзяцца арганізатарамі экскурсіі. А кожны вечар, натуральна, “на теплоходе музыка играет…” Танцы да знямогі.
Да аднае з забаўляльных вечарын рыхтуецца канцэрт мастацкай самадзейнасці. “Сюрпрыз” хачу зрабіць і я. Вершы кінуў пісаць даўно, аднак тут чамусьці “прарвала”. Можа, з-за таго, што абурае бесклапотнасць, абыякавасць затлусцелых у сваёй раскошы масквічоў, якія “плаваюць па крыві і ходзяць па касцях” продкаў, нават не задумваючыся над гэтым. Спадзяюся сваім вершам нагадаць ім пра жахлівае мінулае, разбудзіць сумленне. Верш, натуральна, пішу на рускай мове, а каб прагучала больш даходліва, пераймаю “Стихи о советском паспорте” Уладзіміра Маякоўскага.
І вось я выходжу на сцэну, пачынаю чытаць:
Я достаю
из широких штанин
Дубликатом
позорного груза —
Простите,
когда-то я был гражданин
Советского Союза.
Я вас возвысил
в период тот
Напрасно,
товарищ Нетте.
И вот
я ступаю на теплоход
Всем своим брутто
и нетто.
И я иду
на виду
у всех —
Рифма —
увы! — плохая —
На теплоход,
белый, как снег,
На теплоход “Плеханов”.
Плеханов,
который
кровавых дней
Был роковым предтечей.
Собрать бы вас,
тех бунтарей,
И грохнуть по вам
из всех батарей
Из той,
соловецкой,
картечи…
Чую, як у перапоўненай зале пачынае нарастаць незадаволены гул. Хто-ніхто ўстае з месца і ідзе на палубу. Ды ўсё ж працягваю:
Я много увидел,
много узнал,
Как жилы во мне —
“Беломорканал”
С кровью-водой игристой.
Когда-то была такая страна!
Теперь говорю я:
пошли бы вы на…,
Товарищи коммунисты!
Даже ад
вы повергли в шок!
Вас бы туда —
чохом!
Когда-то поэму родил —
“Хорошо!”,
Теперь написал бы —
“Плохо!”.
Вас бы туда,
геть вашу мать,
Пламенных
и советских,
В шлюзы
вручную
воду качать
До островов Соловецких.
Вас бы туда,
в гранитный забой,
Не было б места лени!
Сюда бы Сталина —
да с киркой,
А рядом,
с бревном тем,
Ленин...
У зале ўжо не гул, а крыкі, быццам там сядзяць тыя самыя “товарищи-коммунисты”, якіх я “чохам хачу бачыць у пекле”:
— Прэч са сцэны!
— Не псуй нам святочны настрой!
— Мы тут адпачываць сабраліся, а не слухаць палітычныя лекцыі!
Тым не менш у гэтым гуле й гудзе, насуперак грамадзе, дачытваю апошнія радкі:
По берегам —
мертвых рать.
Вот вам укор!
И чтобы
Вновь написать
и аз воздать,
Я
восстаю
из гроба!
Нарэшце, пад свіст і галёканне залы жылісты дзядок (відаць, сапраўды былы бальшавік), учапіўшыся ў руку, сцягвае мяне са сцэны. Лічы, абпляваны, іду ў сваю каюту. Баляванне працягваецца цэлую ноч...
...У Салавецкім манастыры некаторыя з тых, хто мяне абсвістваў, моляцца перад святымі іконамі. За каго яны моляцца, для каго просяць літасці ў Неба? Мусіць жа, не за бязвінных ахвяр, чые косьці гніюць абапал “Беламорканала”, пад мураванымі сценамі гэтага манастыра.
“Паэт сказаў: п’ем за Айчыну! І кожны выпіў — за сябе...” Гэта Сыс.
Дзяльба ў Храме
У ерусалімскім Храме, пабудаваным на месцы, дзе, як мяркуецца, узышоў на Галгофу і быў разапнуты Хрыстос, заўсёды шматлюдна. Паломнікі, ды і проста экскурсанты-разявакі, тоўпяцца ля калуквіі, каб патрапіць у невялічкае памяшканне, у якое, паводле рэлігійнага падання, пасля распяцця паклалі цела Госпада, і з якога перад праваслаўным Вялікаднем Патрыярх выносіць Дабрадатны агонь.
Грэчаскі святар, высокі, дужы, з пасівелай барадой і праніклівымі вачыма, дзядок, стаіць пры ўваходзе і сочыць, каб людзі не лезлі без чаргі, адлічвае па чатыры-пяць чалавек, якія могуць адначасна знаходзіцца ў калуквіі. Некаторыя на яго мала зважаюць, і тады святар пускае ў ход рукі, адштурхоўвае найбольш нахабных і, што мяне карабаціць, злосна на іх лаецца. “Як жа так? — думаю я. — У самым святым месцы — і лаянка?”
Потым даведаюся, што святары розных хрысціянскіх канфесій і паміж сабою не надта ладзяць.
Храм падзялілі на часткі, і кожная канфесія звычайна трымаецца сваёй “вотчыны”. Размеркаваны час, калі, напрыклад, католікі ці армяне могуць маліцца ў святых месцах.
Тут увогуле падзелена ўсё, нават на лесвіцы пры ўваходзе ў Храм кожная канфесія мае адну сваю прыступку...
Ды гэта што! Нярэдка святары ўсчыняюць паміж сабою бойкі. Адну з іх пад час вялікага рэлігійнага свята ў прамой трансляцыі на ўвесь свет паказалі па тэлебачанні.
А нам, вернікам, даводзяць: “Бог ёсць любоў”...
Нябожчыкі
З дзяцінства баюся нябожчыкаў. Калі па вуліцы вяскоўцы нясуць на сваіх плячах труну, а жанкі тужліва галосяць, бягу на поплаў і ўжо адтуль, здалёк, назіраю за жалобнай працэсіяй. Нават калі паміраюць баба Арынка, баба Каця і дзед Павел, я не падыходжу да труны і не іду ўслед за сваякамі на клады. Толькі ўжо потым, калі закапаюць, асмельваюся падысці да магілы і хвіліну-другую пастаяць каля свежага бугра жоўценькага пясочку.
— Каб не баяцца нябожчыка, — раіць маці, — ты вазьміся за вялікі палец ягонай нагі, і страх пройдзе.
Спрабую. Бяруся. І ўсё адно баюся.
Калі ўжо працую ў Старых Дарогах і жыву ў трохпавярховым доме, прыходзіць суседка знізу, былая настаўніца, і просіць забраць з морга ейную памерлую сяброўку, разам з якой дажывала век у адной кватэры. Адмовіцца нельга, бо ў суседкі ніякай радні нямашака, а на той час усе мужыкі, што жывуць у пад’ездзе, некуды сышлі.
Змушаны пагадзіцца, хоць унутры ўсё пахаладзела...
Разам з кіроўцам нанятага грузавіка заходзім у морг. У ноздры адразу б’е спецыфічны, уласцівы толькі трупярні пах. “Наша” нябожчыца ляжыць на канапе ажно ў самым канцы калідора, з абодвух бакоў абстаўленага сталамі, на якіх ляжаць трупы. І міма іх мне трэба прайсці!
Стараюся не дыхаць, заплюшчваю вочы і наўздагад іду следам за кіроўцам. Ён абхоплівае плечы, я бяруся за ногі, і мы кладзём нябожчыцу на пасціланку, якую я адразу ж загортваю, каб не бачыць пажоўклае цела...
Як тады з маіх грудзей не выскачыла сэрца? Як я сам не стаў насельнікам тае самае трупярні?
Нешта загадкавае, таямнічае бачыцца мне ў пераходзе чалавека ў іншы свет. І гэтая таемнасць, як і ўвогуле ўсё неспазнанае, палохае.
Пазбавіўся ад страху перад нябожчыкамі толькі тады, калі пачаў наведваць царкву. Цела — яно нішто, калавак мёртвай матэрыі. А душы, якая яшчэ не паспела адляцець у нябёсы, чаго баяцца? Яна — часцінка Бога...
Смерць маці
Як ні па-блюзнерску гэта гучыць, але я жадаю смерці маці.
У яе цяжкая і пакуль што невылечная хвароба — Паркінсона. У апошняй стадыі. Нават самыя дарагія лекі, прывезеныя мною, не даюць рады.
Цэлымі днямі маці сядзіць на канапе і бяздумна глядзіць у адну кропку. Калі ж яна спрабуе падняцца, цела пачынае калаціцца, і маці, шаркаючы па падлозе, можа зрабіць толькі некалькі крокаў да стала ці да вядра, бо да борні, што за хлявом, ёй ужо не дабрацца.
Перавожу маці ў Мінск, у свой дом. Але яна вытрымлівае толькі тыдзень, просіцца назад у вёску. Там суседкі, сяброўкі. Яны хоць як разнастаяць панылае існаванне.
Пра сваё блюзнерскае жаданне наконт смерці маці пазней раскажу суседу цераз вуліцу Мішу Караленю, якога напаткала яшчэ горшае. Ягоная маці, Ганначка, нямоглай не стала, але кранулася розумам. І тое, што яна яшчэ рухавая, дадае толькі болей клопатаў сыну і нявестцы Ніне. Часам Ганначка падымаецца з ложка, ідзе немаведавама куды, і шукаць яе даводзіцца да самае начы. Яна, бывае, вытварае такую непатрэбшчыну, што і казаць не хочацца.
Міша мяне разумее і кажа, што ў яго ёсць такое ж жаданне...
А памерла мая маці зусім нечакана. У цёплы летні дзянёк захацела выбрацца ў двор, пабачыць сонейка. Ды спатыкнулася, упала і зламала шыйку бядра. Для старых людзей гэтая траўма — як смяротны прысуд.
Мучылася маці тыдзень. Крычала ад болю, у трызненнях клікала мяне. Але я да яе прыйсці не мог, бо нічога не ведаў. З сям’ёй адпачываў на далёкім іспанскім востраве, а сотавых тэлефонаў тады яшчэ не было... Паспеў толькі на пахаванне.
Дагэтуль не разабраўся, ці трэба мне дакараць самога сябе за тое, што жадаў смерці маці? Магчыма, Бог пачуў маю просьбу і сапраўды прыспешыў трагічную развязку?..
Адно добра ведаю: тады я спрабаваў уявіць сябе на ейным месцы і разумеў, што і для сябе я прасіў бы ў Бога смерці, а ў дзяцей і жонкі — атруты. Ну які сэнс існаваць, так бы мовіць, раслінай, пакутаваць без аніякай надзеі на выратванне і пры гэтым дадаваць клопатаў і душэўных пакут радні?
Жадаць чалавеку смерці можна не толькі ад лютай нянавісці, але і ад вялікай любові...
“Я рапартую…”
Беларускае тэлебачанне паказвае рэпартаж пра сустрэчу прэзідэнта з мітрапалітам Філарэтам. Іх, гэтых сустрэч, апошнім часам аж занадта — з нагоды і без яе. Улада (і гэта відавочна самаму простаму абывацелю) імкнецца надаць сваёй дзейнасці рэлігійны напыл, маўляў, во, глядзіце, сам Бог бласлаўляе і накіроўвае нашага правадыра, хоць і лічыць ён сябе “праваслаўным атэістам”. Асабліва гэта кідаецца ў вочы пад час уручэння дзяржаўных узнагарод за “духоўнае адраджэнне”, калі мітрапаліт, нямоглы, стары чалавек, змушаны больш як гадзіну стаяць пасярод вялізнай сцэны, і ўся ягоная роля толькі ў тым, каб “блаславіць” чарговага прыўладнага лаўрэата. Усё гэта штучна, паказушна…
Але асабліва мяне ўзрушвае і нават абурае тэлевізійны сюжэт, калі мітрапаліт, стоячы перад прэзідэнтам амаль што па стойцы “смірна”, урачыста кажа:
— Аляксандр Рыгоравіч, я рапартую…
Ну акурат як некалі “ўдарнікі сацыялістычнага спаборніцтва” дакладвалі камуністычным лідарам, ці чыноўнік ідэалагічнага аддзела райкама партыі — свайму начальніку-сакратару. У мяне адразу ж нараджаецца фельетон, які я так і не надрукаваў, бо тады палічыў, што “царква — гэта святое”. Прыводжу толькі апошнія радкі таго фельетона:
“Я рапартую”…
Вы ж не слесар,
Які прапіць зарплату змог…
Хай мае кесарава кесар,
І мае, што належыць, Бог.
Дык ці правільна я палічыў, што, як вернік, не маю права асуджаць і ганьбіць ліслівы ўчынак галоўнага праваслаўнага святара Беларусі? Мусіць, не.
Царква — гэта зусім не велічныя храмы з залацістымі купаламі, не рэлігійнае чынавенства, якое мае гэткую ж, як і ўлада, прыступчатую іерархію ад Патрыярха да сельскага святара. Царква — гэта мы, простыя вернікі, аб’яднаныя адзінаю вераю Богу. (Дарэчы, правільна трэба казаць менавіта так — “веру Богу”, а не “веру ў Бога”, бо Госпаду абсалютна ўсё адно, верым мы ў яго ці не. Нам самім патрэбная вера — у тое, што Бог ніколі не пакіне нас у роспачы і адчаі, падкажа правільны шлях, і ў гэтым Яму верым).
Тое, што вышэйшае праваслаўнае чынавенства апошнім часам стала “ідэалагічным аддзелам” нашай улады, зусім не азначае, што само праваслаўе, як плынь хрысціянства, нейкае хібнае, крывадушнае, прыстасавальніцкае. Мітрапаліты прыходзяць і адыходзяць. У рэшце рэшт былі сярод іх і змагары, і пакутнікі. Аб “правільнасці” той ці іншай рэлігіі трэба меркаваць зусім не па “вышэйшым чынавенстве”, якое час выкінуў на паверхню жыцця і якое на нейкі тэрмін быццам бы ўвасабляе ўсю рэлігію. Варта глядзець глыбей, у далячынь вякоў…
Прынамсі, некаторыя святары-прыстасаванцы, каб патлумачыць сваю лаяльнасць да “кесара”, спасылаюцца на тое, што “ўся ўлада — ад Бога”. Аднак жа не казаў Хрыстос гэткіх слоў, няма пра тое згадак і ў Евангеллях. А належыць гэты выраз апосталу Паўлу, хоць і паважанаму прапаведніку хрысціянства, але ўсё ж жывому, зямному чалавеку…
Як выказаўся праваслаўны нямецкі святар Аўгусцін, царква — не з уладай, царква — з праўдай. Дык дзе ж яна, праўда, калі прыхільнікі дэмакратыі гнобяцца ў турмах, насуперак Божым запаветам выносяцца смяротныя прысуды, а вышэйшыя праваслаўныя чыны — маўчаць? Ці, можа, забылі, што галоўны абавязак царквы — не спрыяць уладзе, а абараняць ад яе ўсіх зняважаных і пакрыўджаных?
Часам з вуснаў праваслаўных святароў гучыць і яшчэ адно апраўданне: маўляў, жывём мы ў злагадзе з уладай, дык і маем пэўныя прэферэнцыі, без перашкод будуюцца і аднаўляюцца храмы…
А нашто тыя храмы, калі ў іх гучаць крывадушныя словы, узносяцца малітвы за “кесара”? Хіба гэта ўспадоб Богу? Ратаваць трэба не храмы. Ратаваць трэба душы.
Жоўты колер “чарнухі”
У тэлефоннай слухаўцы — дзявочы голас:
— Я — студэнтка факультэта журналістыкі. Мы рыхтуем вучэбную газету, і хацелася б узяць у вас інтэрв’ю…
У свой час самому давялося быць амаль заўсёдным рэдактарам падобных выданняў, да таго ж, “папляцкаць” языком перад дыктафонам — не такая ўжо вялікая напруга, таму ў думках даю згоду, але на ўсялякі выпадак пытаюся:
— Пра што будзем размаўляць? Якая тэма вашай вучэбнай газеты?
— Тэма — “жоўтая прэса”, — нязмушана і нават неяк узнёсла адказвае студэнтка.
Я на хвіліну “прыкусваю язык” і, нарэшце, цікаўлюся:
— А чаму вы звярнуліся менавіта да мяне?
— Ну як жа! — недаўменна ўскліквае дзяўчына. — Вашая газета “Частный детектив” — акурат і ёсць флагман “жоўтай прэсы” ў Беларусі!
“Флагманам”, вядома ж, быць прыемна, аднак ейныя словы для мяне — як сярпом па адным месцы. Я без разваг і з непрыхаванаю крыўдаю адказваю:
— Вазьміце інтэрв’ю ў некага іншага. Вы трапілі не на адрас…
Так ужо сталася, што выраз “жоўтая прэса” — абзыванка зневажальная, нават ганебная. А каму ж хочацца чапляць на сябе гэткі ярлык?
Для заспакаення знаходжу ў часопісе Беларускай асацыяцыі журналістаў артыкул, у якім малады публіцыст Сяргей Пульша напісаў: “Адзін мой зусім не дрымучы знаёмы пастаянна купляе газеты накшталт “Частный детектив”. Пытаюся: “Як ты можаш чытаць гэткую “чарнуху”, дзе на кожнай старонцы згвалтванні і забойствы?” А ён у адказ: “Сярога, на самай справе гэта і ёсць жыццё”. Як ні круці, ён мае рацыю: і згвалтаванні, і забойствы, і ўбоства душы чалавечай — неаспрэчны факт нашага жыцця”.
Хоць і слушна выказаўся Сяргей Пульша, але ягоныя словы чамусьці не ўсталявалі ў маёй душы злагаду. Жыццё — яно разнастайнае, а мая газета адлюстроўвае самыя цёмныя яго бакі. І што ні кажы, а “Частный детектив” кіруецца прынцыпамі скандальнай, “жоўтай” прэсы, у аснове якой ляжаць тры “с”: сэкс, смерць, спорт. Так што змушаны пагадзіцца, хоць і не дае мне гэта ніякай асалоды: студэнтка журфака звярнулася акурат “на адрас”…
Аб сваіх справах, аб сабе мы часта думаем так, як нам хочацца. А насамрэч выглядаем гэтак, як бачаць нас староннія…
Галоўная каштоўнасць
У серыі “Беларусь літаратурная” выдаецца кніга “Арэскія крыніцы”. У ёй змешчаны творы аўтараў, якія маюць хоць нейкае дачыненне да Старадарожчыны (зборнік рупліва падрыхтаваў Кастусь Цвірка пры дапамозе мясцовых журналістаў Міхася Татура і Нэлі Астрэйка). З гэтае нагоды раённае кіраўніцтва ладзіць прэзентацыю ў толькі што адбудаваным Доме культуры. На яго запрашаецца ўся мясцовая інтэлігенцыя, аўтары, творы якіх апублікаваныя ў кнізе, само сабою, кіраўнікі выдавецтва, якое пры дапамозе спонсараў выпусціла зборнік у свет.
У Старыя Дарогі еду разам з Кастусём Цвіркам — у маёй службовай машыне. На прэзентацыю трапляем “упрытык”, урачыстасці павінны пачацца праз дзесяць хвілін, таму кіруемся адразу ў Дом культуры. Зала ўжо запоўненая. Перад уваходам у яе сядзіць маладзіца, якая размяркоўвае, куды і каму належыць сесці. Кастуся Цвірку яна пазнае і ветліва паказвае на рад пасярэдзіне залы, прызначаны для раённага кіраўніцтва і ганаровых гасцей. Пачуўшы маё прозвішча і зверыўшы са спісам, маладзіца кажа:
— А вашае месца на першым радзе. Туды мы садзім усіх літаратараў-пачаткоўцаў, каб ім бліжэй было ісці да сцэны, калі давядзецца выступаць.
Гэтае “пачатковец” у адносінах да мяне, шчыра кажучы, трохі бянтэжыць, бо ўжо пражыў амаль паўвека і маю з дзясятак уласных кніг. Прынамсі, я гатовы пасуседзіцца са сваімі былымі выхаванцамі, творы якіх рэцэнзаваў і даводзіў да ладу яшчэ трыццаць гадоў таму, калі працаваў у мясцовай райгазеце. Скмеціўшы разгубленасць на маім твары, Цвірка раіць:
— Ды не слухай ты нікога! Пайшлі са мною, вунь у “ганаровым” радзе і месцы вольныя ёсць.
Іду за ім услед…
Пасля ўрачыстае часткі прэзентацыі для “ганаровага рада” падрыхтаваны “нязмушаны” працяг у рэстаране. Я адчуваю, што мая прысутнасць там у планы арганізатараў не ўваходзіць (ды мне ніхто і не прапаноўвае), аднак, плюнуўшы на ўсё, трымаюся побач з Цвіркам. Мне няма куды падзецца, у рэшце рэшт трэба ж завезці дадому, у сталіцу, свайго старэйшага сябра.
Нейкім чынам да асяродку “ганаровых” прыбіваецца яшчэ адзін, гэткі ж, як я, “лішні” — немалады дзяцюк з Бабруйска, верш якога змешчаны ў кнізе. Ён не наўмысна імкнецца трапіць на той банкет, проста яму цікава пазносіцца з вядомымі літаратарамі, таму ідзе побач з імі, пра нешта расказвае, штосьці распытвае і міжволі апынаецца ў невялікай зале рэстарана, дзе загадзя накрыты шыкоўны стол. Гаспадарам, вядома ж, няёмка гнаць дзецюка прэч, тым болей што месца хапае ўсім.
Прамовы, віншаванні, тосты… На “пачэсным” месцы стала сядзіць не кіраўнік раёна, а дырэктар выдавецтва. Ён трымаецца ўпэўнена, самавіта, па-гаспадарску. Побач — ягоныя падначаленыя, досыць вядомыя пісьменнікі. За сталом рэй вядзе дырэктар. Калі ж адзін з пісьменнікаў выказвае думку, якая не стасуецца з ягонаю, дырэктар кідае на “апанента” цяжкі позірк і пагрозліва кажа:
— Ты не забывай, што ў выдавецтве ляжыць рукапіс тваёй кнігі і яшчэ немаведама, ці дам я дазвол на яе выданне…
Пісьменнік прыкусвае язык, абсякаецца.
Калі ўжо пасля трэцяй-чацвёртай чаркі зала напаўняецца звыклым для такога мерапрыемства гулам-гаманой, са свайго месца падымаецца “лішні” дзяцюк з Бабруйска і просіць увагі.
— Я хачу пачытаць вам свае вершы, — нечакана прапаноўвае ён і дастае з-за пазухі некалькі аркушаў.
Ніхто не пярэчыць, бо ўсе разлічваюць, што гэты “самадзейны паэт” прадэкламуе два-тры кароценькія творы — дый годзе. Чаму б не паслухаць? Аднак аўтар чытае і адну хвіліну, і другую, і пяць… Аркушаў, як высвятляецца, шмат, і ўсе яны спісаныя дробным почыркам. Да таго ж, вершы слабенькія, амаль што вучнёўскія. Тым не менш ніхто паэта не спыняе, бо гэта выглядала б непрыстойна, а сам дэкламатар успрымае маўчанне як адабрэнне і стымул. Не вытрымлівае дырэктар выдавецтва. Ён рэзка ўстае і зычна перабівае няўрымслівага паэта на паўслове:
— Што вы нам чытаеце сваю ахінею? Во, тут, побач са мною, сядзяць слынныя пісьменнікі, творы якіх — не раўня вашым, але ж яны маўчаць, не высоўваюцца. Хопіць тлуміць нам мазгі!
Збянтэжаны дзяцюк глытае сліны, каўтае паветра і пакорліва ўрастае ў сваё крэсла. Ён робіцца нейкім прыгорбленым, пабітым, зняважаным… Мне вельмі шкада гэтага чалавека, у нечым я яго разумею, хоць і самому, па праўдзе, на падпітку не надта хочацца слухаць каструбаватыя вершы. Ён, “самадзейны паэт”, можа, упершыню ў жыцці дарваўся да сапраўдных літаратараў, і зараз яму гэтак карціць пачытаць ім свае творы і, магчыма, пачуць нейкую пахвалу. А тут такі адлуп…
Я падымаюся і кідаю дырэктару разгневаныя словы:
— Хто вам даў права гаварыць ад імя ўсіх нас? За што вы зняважылі гэтага чалавека? У рэшце рэшт не вы тут гаспадар…
Дзіўна, але дырэктар недаўменна пазірае на мяне, затым акідвае паглядам усіх прысутных, быццам шукаючы падтрымку (а яе няма), і моўчкі куляе чарку. Дырэктару не ўяўлялася, што ў гэтай зале нехта можа яму запярэчыць.
Калі мы ўжо выпраўляемся ў дарогу, да машыны падыходзіць той самы бабруйскі паэт, моцна паціскае мне руку, гаворыць нейкія ўдзячныя словы і нават спрабуе ўзяць у абдымкі…
Мне здаецца, кожнаму, хто сядзеў за сталом, хацелася выказаць дырэктару тыя ж словы, што выказаў я, але ўсе маўчалі. Гаспадары — з-за пачцівасці да госця, падначаленыя літаратары — з-за сваёй залежнасці ад кіраўніка. А з майго боку не назіралася ніякага геройства, проста мне былі “да лямпачкі” адносіны з гэтым чыноўнікам, бо я ніколі не пайду да яго з рукапісам, магу нават сам каму хочаш выдаць кнігу…
Галоўная каштоўнасць — незалежнасць. Як для чалавека, так і для краіны.
Грошы не пахнуць
З Кастусём Цвіркам зноў выпраўляемся ў Старыя Дарогі. Загадчыца раённай бібліятэкі запрасіла яго выступіць перад сябрамі мясцовага літаратурнага аб’яднання, я даў згоду “падкінуць” пісьменніка-земляка на сваёй машыне. Шчыра кажучы, мне і самому карцела папрысутнічаць на той сустрэчы, пабачыцца са старымі знаёмымі, творы якіх правіў, рэдагаваў, перапісваў, выдаючы за свой кошт тры іхнія калектыўныя зборнікі.
Сустрэча атрымліваецца цікавай, карыснай і радаснай. Гутарку запісвае на дыктафон журналістка Нэлі Астрэйка, якая сама спрабуе нешта тварыць, і яна збіраецца зрабіць рэпартаж для мясцовага радыё, даць артыкул у газету.
Напрыканцы мы дарым бібліятэцы свае новыя кнігі. Цвірка акурат напярэдадні выдаў аповесць “Воўчая выспа”, а я дык увогуле пладжу сатырычныя зборнікі што ні год. На ўсялякі выпадак папярэджваю загадчыцу бібліятэкі:
— Мае кнігі вы асабліва не выстаўляйце, каб не мець непрыемнасцей…
У мяне ёсць падставы для такой перасцярогі. Сатырычныя творы маю магчымасць друкаваць толькі ў “нячэсных” выданнях, ды і тое пад псеўданімам. А зборнікі ці па нечай забароне, ці з-за перастрахоўкі крамы прадаваць не асмельваюцца. Неяк Сяргей Законнікаў параіў звярнуцца ў “Акадэмічную кнігу”: там, маўляў, да “крамольнай” літаратуры ставяцца лаяльна. І праўда, загадчыца магазіна пагадзілася ўзяць для продажу некалькі асобнікаў. Праз кароткі час іх раскупілі, аднак, калі я прывёз другую партыю, яе не ўзялі. “Ну, вы самі разумееце…” — скіраваўшы позірк долу, патлумачыла таваразнаўца.
Загадчыца бібліятэкі абяцае не браць падораныя мною кнігі на ўлік і ўвогуле захоўваць іх далей ад чытацкіх вачэй.
Неўзабаве старадарожскі паэт Віталь Юрэвіч мне паведамляе: ужо на наступны дзень пасля тае сустрэчы ў бібліятэку завітаў “дзядзька з райвыканкама” і забраў ўсе мае сатырычныя зборнікі. Дзе яны цяпер — ці прыхаваныя, ці знішчаныя — невядома. І ні ў раённай газеце, ні па мясцовым радыё пра сустрэчу з пісьменнікамі-землякамі — ніводнага слова…
Мінае яшчэ нейкі час. Мне тэлефануе галоўны раённы ідэолаг. Просіць падсабіць з грашыма, бо ў гарадку запланавана нейкае масавае свята, а сродкаў катастрафічна не стае. Ягоная просьба не ў навіну, бо я ўжо не раз дапамагаў і раёну, і роднай школе, і асобным жыхарам Старадарожчыны. Здзіўляе тое, што ён, ужо ведаючы пра маё стаўленне да ўлады, не грэбуе прасіць грошы, так бы мовіць, у ізгоя, “пракажонага”. І, мусіць жа, менавіта ён сам “канфіскаваў” мае кнігі ў бібліятэцы…
Некалі рымскі імператар Веспасіян, каб папоўніць казну, увёў падатак на карыстанне гарадской каналізацыяй. Так і з’явіўся выраз — “грошы не пахнуць”. Для нашай улады яны не пахнуць таксама.
Насуперак
Мой старадарожскі сябар Міхась Татур прывёз падшыўку раённай газеты. Гартаю старонкі і не веру сваім вачам: амаль кожная публікацыя на рускай мове. А яшчэ ж зусім нядаўна, калі газету рэдагаваў сам Татур, раёнка была беларускамоўнай. Дый гэта не дзіўна для глыбінкі, якой можна лічыць маю Старадарожчыну і дзе яшчэ можна пачуць амаль літаратурную беларускую мову.
Што за метамарфоза? А справа ў тым, што газету ўзначаліла кабеціна, якая мову не ведае і не пераносіць яе на дух. Калі вясковая жанчына прынесла ў рэдакцыю спачуванне на беларускай мове, рэдактарка прымусіла яе перапісаць тэкст па-руску…
Гэтую рэдактарку я ведаю яшчэ з ейнага маленства. У Старыя Дарогі яна разам з бацькамі пераехала з Расіі. Прыносіла ў рэдакцыю вершы на рускай мове, часам ніштаватыя, я рыхтаваў іх да друку. І вось што атрымалася…
Але ж трэба нешта рабіць, біць у званы, ратаваць раёнку. Самому звяртацца да старшыні райвыканкама не выпадае, хоць ён таксама старадарожац і, паводле логікі, павінен шанаваць мову сваіх бацькоў і дзядоў: у ягоным уяўленні я для ўлады вораг.
Тэлефаную Кастусю Цвірку, паведамляю непрыемную навіну і прашу, каб да старшыні райвыканкама звярнуўся менавіта ён, бо ў раёне Кастуся Аляксандравіча паважаюць і, як мне падаецца, ізгоем не лічаць.
(Звярніце ўвагу: імя па бацьку Цвіркі Аляксандравіч, а не Аляксеевіч, як засведчана ў шматлікіх даведніках і энцыклапедыях, як называюць яго ў літаратурным асяродку. Бацьку Цвіркі звалі Алесем, пра што ён “па сакрэце” распавёў мне першаму і зусім нядаўна).
Цвірка таксама абураны, не паленаваўшыся, ідзе ў бібліятэку, гартае падшыўку, пераконваецца, што ўсё менавіта так, як я сказаў, і адразу ж у яго адбываецца тэлефонная размова з кіраўніком раёна. Чыноўнік абяцае “неадкладна выправіць становішча”…
Праз два месяцы зноў чытаю раёнку. А божухна-бацюхна! Калі дагэтуль у газеце можна было зачапіцца вокам хоць за дзве-тры нататкі на беларускай мове, дык цяпер і таго нямашака.
Выходзіць, сваімі намаганнямі мы з Цвіркам толькі нашкодзілі. Няўжо Кастусь Аляксандравіч таксама ўжо лічыцца ў раёне “ізгоем”? Інакш чым можна растлумачыць тое, што ўсё зроблена не ў злагадзе з ягонай просьбай, а насуперак…
Споведзь і пакаянне
Калі ў роднай вёсцы наведваю царкву, сярод нешматлікіх прыхаджан заўсёды звяртаю ўвагу на мясцовую жанчыну, якая пасля кожнай літургіі становіцца ў чаргу да святара, каб паспавядацца. Мяне здзіўляе, чаму яна імкнецца выкласці перад Богам душу гэтак часта. Няўжо за кароткі час паспявае так награшыць, што ўзнікае патрэба пакаяцца? Магчыма, п’яніца? Ці, можа, занядбала-закінула сваіх дзетак? Цікаўлюся ў землякоў, і яны адказваюць, што жанчына вельмі прыстойная і ўсё ў ейнай сям’і як след. І для мяне яшчэ болей незразумела, што прымусіла яе бесперапынна прычашчацца і каяцца.
Святары даводзяць нам, што споведзь, пакаянне ніколі не бываюць лішнімі. І нават чым часцей “рабіць справаздачу” Госпаду, тым лепей. У мяне на гэты конт іншая думка.
За ўсё сваё жыццё я ніводнага разу не спавядаўся. Каяўся (і не аднойчы), але ў душы, не перад амбонам. Па гэтай прычыне я ні для каго не стаў хросным бацькам, не павянчаўся з жонкаю, бо, каб прычасціцца да гэтага таемства, трэба прайсці ў царкве абавязковую працэдуру — споведзь. Аднак спавядацца я не хачу. І не таму, што не маю грахоў (гэта было б проста смешна), а паводле цвёрдага ўласнага пераканання, што, паспавядаўшыся і пакаяўшыся перад Богам, я гэтым самым учыню яшчэ большы грэх.
У чым сэнс споведзі і пакаяння? У тым, што чалавек усвядоміў: дагэтуль ён рабіў нешта не так, не прытрымліваўся запаведзяў, жыў хібна і заганна. Адным словам, грашыў. І вось цяпер, адважыўшыся на споведзь, чалавек прызнае ўсё гэта і просіць у Бога, каб ён не проста прабачыў, але і дапамог стаць на праведны шлях. А галоўнае — спаведнік дае абяцанне Богу, што ўжо ніколі свядома не ўчыніць тыя грахі, у якіх толькі што пакаяўся. Інакш выходзіць, можна красці, забіваць, гвалціць, затым, паспавядаўшыся і пакаяўшыся, атрымаць ад Бога “індульгенцыю” і жыць па-ранейшаму.
Падобнае пакаянне — гэта крывадушша перад Госпадам. А крывадушнічаць перад Ім я не хачу, бо разумею, што ў мяне не хопіць сіл і нават жадання, каб стаць на праведны шлях, не паўтараць былых, хай сабе і “адмоленых” грахоў.
Таму, як мне здаецца, чалавек павінен спавядацца і каяцца толькі аднойчы. Перад смерцю. Тады ўжо сапраўды ёсць гарантыя, што ён спавядаецца шчыра, новых грахоў учыніць не паспее і Богу не хлусіць…
Вазон
Апошнім часам даводзіцца гэтак часта ставіць свой подпіс, што ўжо абрыдла. Таму не надта значныя паперы даручаю падпісваць намесніку. А некалі ж было зусім інакш, і, мусіць, сённяшні тлумны абавязак — ставіць подпіс — для мяне як кара…
Недзе ў сёмым класе я пачынаю лічыць сябе паўнавартасным, спелым чалавекам, да таго ж яшчэ і пісьменнікам, хай сабе пачаткоўцам. А пісьменніку абавязкова патрэбен уласны, адметны подпіс, каб раздаваць аўтографы. Уважліва вывучаю, як падпісваюцца знакамітыя літаратары (кніжак з іхнімі аўтографамі маю ўдостатку — “Бярозка” і “Піянер Беларусі” сваіх аўтараў узнагароджваюць імі часцей за ўсё), і выбіраю, на мой погляд, самую прыгожую загагуліну: спачатку выразна пазначаны дзве першыя літары імя аўтара, а пасля — няўцямна накрэмзанае прозвішча.
Трэніруюся, “набіваю руку” на чым толькі можна: на шматках паперы, на газетах, у сшытках і нават на школьнай парце. Дзе б яшчэ пакінуць свой аўтограф? У кабінеце біялогіі мая парта месціцца каля акна, а на падаконніку стаіць прыгожы вазон з яркімі пунсовымі кветкамі і дробнымі лісцікамі. Акурат на кожным з іх я і пакідаю свой подпіс. Прычым, каб на зялёнай паверхні застаўся след ад пасты, мне даводзіцца добра-такі націскаць на ручку, ад чаго на лісціках застаюцца барозны і з іх капае сок.
Праз дзень настаўніца біялогіі заўважае на вазоне маю пісаніну, хапаецца за галаву, выганяе мяне з класа і потым распавядае пра выхадку вучня ўсім педагогам: маўляў, бач, якім ганарыстым расце.
А вазон неўзабаве засыхае…
Гордасць (у рускай мове ёсць больш дакладнае слова — “гордыня”) уласцівая большасці з нас яшчэ з дзяцінства і прыносіць толькі шкоду. Нават вазону.
Малітва
Некалі пад час набажэнства адзін з прыхаджанаў спытаўся ў Васіля Блажэннага:
— Як ты думаеш, колькі людзей зараз моліцца?
— Толькі я ды яшчэ адзін чалавек, — адказаў знакаміты юродзівы.
А ў царкве, між іншым, была процьма людзей…
Што ж меў на ўвазе Васіль Блажэнны? Тое, што гэтыя двое шчыра звяртаюцца да Бога, моляцца ўсвядомлена, з разуменнем, а астатнія толькі прысутнічаюць пры набажэнстве, у думках жа яны зусім далёка ад храма.
Зрэдчас я таксама наведваю царкву. І, на жаль, не малюся, а толькі прысутнічаю. Як і ўсе прыхаджане, за рэдкім выключэннем.
У праваслаўных храмах набажэнствы праводзяцца на стараславянскай мове, якую цяпер мала хто ведае, і таму, натуральна, большасці з нас зусім няўцям, пра што чытае малітву святар. Мы стаім, як балваны, і толькі пачуўшы словы “во имя Отца и Сына, и Святага Духа”, абуджаемся, бо ў гэты час належыць перахрысціцца. Нягледзячы на шматлікія просьбы прыхаджанаў вышэйшае праваслаўнае духавенства не пагаджаецца праводзіць набажэнствы на зразумелай для людзей мове (хай сабе і рускай). Маўляў, стараславянская мова намоленая спрадвеку, таму нельга парушаць традыцый, а вернік, калі ён сапраўды шчыры, не палянуецца і яе вывучыць. Ага, разгоніцца дый пабяжыць вясковая бабулька ў бібліятэку, каб даведацца, што азначае гэтае “пакі-пакі”…
Аднак жа не ў тым бяда, што мы не разумеем слоў, якія прамаўляе святар, не ўнікаем у іх сэнс. Хай ён гаворыць што хоча. У рэшце рэшт малітва — справа асабістая, глыбока інтымная. І звяртацца да Бога мы можам пры дапамозе любых слоў і дзе заўгодна — нават лежачы ў ложку. Галоўнае — каб усё ішло ад сэрца. А ў царкву варта хадзіць не з-за таго, што адтуль нашыя малітвы дойдуць да Бога хутчэй, “напрасткі”, а таму, што ў храме ёсць магчымасць адхінуцца ад свецкіх спраў, у належнай атмасферы засяродзіцца на сваіх перажываннях, на тым, што табе хочацца сказаць ці папрасіць у Госпада.
Дарэчы, а што ж мы звычайна просім, з чым звяртаемся? Каб было паболей грошай, каб мець належны дабрабыт, каб захавалася здароўе… Бог такія малітвы не ўспрымае. Ён чакае, што мы найперш папросім помачы ў выратаванні душы, калі ж “вымольваем” нешта матэрыяльнае, дык рабіць гэта неабходна ў імя агульнага дабра, а не для ўласнай карысці. Зрэшты, і не прасіць аб нечым трэба Госпада, а дзякаваць Яму за тое, што падарыў нам радасці і нягоды жыцця…
Вось напісаў я гэтыя словы, а калі ў чарговы раз апынуся ў царкве, зноў, як балван, буду стаяць-прысутнічаць на набажэнстве, думкі ж мае будуць далёка-далёка, і кіравацьмуцца яны на свецкія справы, а не на шчырую малітву…
Продкі і нашчадкі
На вочы трапляецца жахлівая нататка ў газеце. Гарадскія ўлады папярэджваюць: калі на Кальварыйскіх могілках не будуць упарадкаваныя занядбаныя магілы, іх проста зраўняюць з зямлёй. І ўдакладняецца: усе недагледжаныя пахаванні зроблены ў XVIII-XIX стагоддзях.
З’яўляецца жаданне напісаць фельетон, аднак колькі ні спрабую прыдумаць сатырычны сюжэт, нічога не атрымліваецца. Чамусьці хочацца не смяяцца, а плакаць.
Безумоўна, у тых, хто ляжыць пад пахіленымі крыжамі і забраснявелымі помнікамі, ёсць нашчадкі. Магчыма, яны жывуць побач з тымі могілкамі, штодня ходзяць міма іх на працу і нават не здагадваюцца, што за агароджаю ляжаць іхнія прашчуры. На жаль, мала каго цікавіць уласны радавод, а калі хто-небудзь і парупіўся скласці сваё генеалагічнае дрэва, дык толькі дзеля інтарэсу. Дзе і ў якім стане месцяцца магілы продкаў — да гэтага справы няма.
Нашыя думкі ўвогуле болей скіраваныя на будучыню, а не на мінуўшчыну. Для нашчадкаў у падмуркі помнікаў і дамоў замуроўваюцца капсулы з пасланнямі, мы рупімся, каб пакінуць паслядоўнікам належную спадчыну, ды і ўвогуле часта задаёмся пытаннем: а што падумаюць пра нас наступнікі?
А трэба акурат наадварот. Нашыя нашчадкі залежаць ад нас. І мы вызначаем, ці з’явяцца яны ўвогуле на свет. Самі ж мы атрымалі жыццё дзякуючы продкам. Таму менавіта пра іх павінны думаць і дбаць найчасцей і найбольш.
Тыя, што знайшлі спачын на Кальварыйскіх могілках, мусіць жа, некалі таксама ў сваіх думках сягалі ў будучыню і спадзяваліся, што нашчадкі іх не забудуць. Яны памыліліся. Мы не апраўдалі іхніх спадзяванняў. Таму атрымаем ад сваіх нашчадкаў тое ж самае…
У санаторыі
Выпраўляюся ў санаторый. У сталым узросце набіраецца гэтак шмат “балячак”, што не ведаеш, якую з іх варта лячыць найперш. Зрэшты, планую не столькі паправіць здароўе, колькі ўдалечыні ад гарадской мітусні пасядзець за пісьмовым сталом. Тым болей што санаторый месціцца ў прыгожым сасновым бары, непадалёку ад маёй роднай вёскі.
Ледзь не кожны вечар у санаторыі — танцы. Пакуль на дварэ стаяла непагадзь, яны ладзіліся ў вялікай актавай зале, а як толькі сонца расштурхоўвае хмары, разносіцца кліч, што наступныя “бугі-вугі” адбудуцца на танцпляцоўцы — крыху воддаль ад будынкаў санаторыя.
Надвячоркам да танцпляцоўкі падступаецца прыхарошаны люд. Большасцю гэта дзябёлыя, мажныя жанчыны немаладога веку, якія панадна зыркаюць на нешматлікіх “кавалераў”. Яны, кавалеры, далёка не першай свежасці, магчыма, ніводная з гэтых кабецін дзе-небудзь у горадзе і не зірнула б у іхні бок, а тут за кожнага перастарка ўзнікае суперніцтва. І то праўда: у краіне сляпых крывы і кароль.
Маладжавая кабеціна, тутэйшы масавік-забаўнік, на ўсю моц свайго голасу звяртаецца са сцэны:
— Мужыкі! З актавай залы трэба перанесці сюды музычную апаратуру. Падсабіце, калі ласка…
І яна шыбуе да будынка, пэўна ж, маючы спадзеў, што ўслед цугам пацягнуцца памагатыя. Ага, хаця б яны подбежкам не рушылі…
Ніводзін не кратаецца з месца. Са стракатага натоўпу даносяцца апраўдальныя галасы:
— У мяне на хрыбетніку грыжа…
— А я пазалетась інфаркт перанёс…
— Нямоглы я зусім, каб нешта цягаць. Гады не тыя…
Адным словам, выходзіць, што тут сабраліся адны калекі.
Маладзіца-забаўніца выцягвае з залы калонку-ўзмацняльнік і на гарбе валачэ яе да танцпляцоўкі. У натоўпе — цішыня. Усе моўчкі назіраюць, як маладзіца пнецца-сапе, усцягваючы калонку на сцэну.
Калі забаўніца кіруецца на другі заход, я іду следам. І больш ніхто.
Зрабіўшы некалькі ходак, мы ўдваіх перацягваем усю грувасткую апаратуру. Пачынаюцца танцы. Я, як і зазвычай, стаю воддаль, за агароджай, проста назіраю, бо ў самога ніколі не было жадання “патрэсціся-пакрыўляцца” пад гучную музыку. Лепей ужо зрабіць прабежку па лясной сцежцы…
А “нямоглыя кавалеры” ўвесь вечар жвава брыкаюць нагамі, размахваюць рукамі, віхляюць задніцамі, выказваючы перад жанкамі самцовы імпэт і патэнцыял…
Раблю выснову, што ў гэтым санаторыі хворы толькі я.
Парваныя калготкі
Аднаго разу выпадае нагода “ўзяць чарку” ў судзейскай хеўры. За сталом, апрача мяне ды майго намесніка, спрэс жанкі (у раённых судах чамусьці працуюць пераважна асобы жаночага полу). П’янка адбываецца ў кабінеце адной з суддзяў, якая акурат сядзіць поруч са мною. Збоку, на крэсле, заўважаю з дзясятак пульхных папак, складзеных у стос.
— Што гэта за справа? — мімаходзь пытаюся ў суседкі, ківаючы на тыя папкі.
— Махлярства, крадзеж… — абыякава адказвае яна. — Дзялок палез у палітыку. Супраць улады папёр. Вось на яго і завялі справу, каб для іншых была навука…
Я чуў пра гэтую справу і ведаю прозвішча таго дзялка — яно ва ўсіх газетах. Дэмакратычная грамадскасць сапраўды лічыць, што ўлада хоча заканапаціць бізнэсоўца ў турму за ягоную палітычную пазіцыю, насамрэч ніякага крыміналу нямашака.
— Колькі ж яму “свеціць”? — цікаўлюся ў суддзі.
— Ды шэсць гадоў упяку! — упэўнена паведамляе суразмоўца, хоць разгляд справы яшчэ не пачынаўся.
— А ты не баішся, што гэтая ўлада некалі сыдзе і табе давядзецца трымаць адказ за неправамерны вырак?
Жанчына недаўменна пазірае на мяне, затым ейны твар робіцца змрочным. Бачна, што яна сапраўды дагэтуль не думала пра “нявечнасць улады” і пра магчымыя непрыемныя наступствы для сябе. У рэшце рэшт вымаўляе:
— А што мне застаецца? Развядзёнка, адна гадую сына…
Гэтую тэму мы болей не развіваем, а слова “развядзёнка” натхняе мяне на больш рашучае заляцанне. Жанчына сімпатычная (ды яшчэ на п’яныя вочы), мае спакуслівыя формы, таму мая рука ўсё часцей кладзецца на ейныя калені. Няўзнак і рука, і позірк слізгаюць яшчэ вышэй…
Мая жарсць астывае ў адно імгненне. У калготках, каля самага “не трэба”, я заўважаю вялізную дзірку, якая жабаю расплываецца на сцягне…
З той жанчынай ні сумесных п’янак, ні сустрэч болей не будзе. Дзялку-“дзермакрату” яна сапраўды ўпячэ шэсць гадоў.
Пазней яе прозвішча ўсплыве, калі будуць ісці працэсы над удзельнікамі Плошчы. “Падапечныя” гэтае суддзі атрымаюць “па самую завязку”.
Будзем спадзявацца, што ўлада суддзю належна аддзячыла, і жанчына, нарэшце, зможа купіць сабе новыя калготкі.
Межы
Адзін з чытачоў “Народнай Волі” наракае на тое, што Беларусь беспадстаўна падзелена на адміністрацыйныя адзінкі: вобласці, раёны, сельсаветы. Ён выказвае думку, што для нашай невялікай краіны хапіла б адных раёнаў, якімі можна было б кіраваць са сталіцы. А так і чынавенства напладзілі без меры, і цэлыя рэгіёны існуюць адасоблена адзін ад аднаго.
Мяне прапанова вельмі ўзрушвае, бо сам стаў ахвяраю гэтых “падзелаў і межаў”.
Вёска Пасека, у якой я нарадзіўся, некалі ўваходзіла ў склад Асавецкай воласці Бабруйскага павета. Затым яна стала Случчынай, а яшчэ праз нейкі час — Старадарожчынай. Здавалася б, толькі тае бяды: называй хоць гаршком… Дык у тым жа і закавыка, што пры кожным падзеле праводзіцца адпаведная адміністрацыйная мяжа, на сённяшні дзень — паміж раёнамі. Як ні круці, хочаш не хочаш, а кожны раён жыве сваім жыццём, адасоблена. Пэўны транспартны рух, гаспадарчыя сувязі, агульнае кіраўніцтва, у рэшце рэшт свая раённая газета. Таму ў Старых Дарогах я пабываў сотні разоў, ведаю райцэнтр, як сваіх пяць пальцаў, а гарадок Любань, які месціцца ад маёй вёскі не далей, чым Старыя Дарогі, наведаў толькі аднойчы, і тое ў сталым узросце.
Уся мая радня па мацярынскай лініі паходзіць з блізкай да Пасекі вёскі Асавец. Там, відавочна, пахаваныя мае самыя далёкія прашчуры. Але ў дзяцінстве я апынуўся ў Асаўцы таксама толькі аднойчы — калі заблудзіўся, шукаючы грыбы. Чаму ж для пасечукоў вёска Асавец, якая знаходзіцца за лесам, здаецца такой далёкай? Таму што гэта ўжо Любаншчына. Між тым, і ў адной, і ў другой вёсцы ўсе прозвішчы заканчваюцца на “ня”, што характэрна акурат для палескай Любаншчыны, а не для Старадарожчыны, і што сведчыць пра бяздумны падзел, калі рэзалася па жывому…
Штучныя межы, пракладзеныя ўладаю, пралягаюць не толькі паміж абласцямі, раёнамі, сельсаветамі, калгасамі, палямі і загонамі. У рэшце рэшт яны пакідаюць след і ў душах людзей.
Размінуліся…
Газета “Літаратурная Беларусь” назвала мяне “сучасным Кандратам Крапівой”. Між тым, з самім класікам сатырычнага жанру мне давялося сутыкнуцца толькі аднойчы. Прычым сутыкнуцца ў літаральным сэнсе.
Зусім яшчэ маладзён, я шыбую ў Дом літаратара. Ён пакуль што належыць Саюзу пісьменнікаў, і ўвайсці ў будынак можна не з тарца, а праз галоўныя дзверы — манументальныя і масіўныя.
Я імпэтна хапаюся за ручку і рву дзверы на сябе. Адчуваю, што яны паддаюцца надзвычай лёгка, мусіць, нехта штурхае іх з другога боку. І праўда, калі з разгону імкнуся ў праём, раптам тыцкаюся носам у грудзі высокаму хударляваму дзеду.
— Прабачце… — машынальна вымаўляю я і мімаходзь скіроўваю позірк на твар чалавека, якога толькі што ледзь не збіў з ног. І… слупянею. На мяне глядзіць партрэт з хрэстаматыі па беларускай літаратуры.
— Якія ж вы, маладыя, жвавыя… — незадаволена буркае сабе пад нос Кандрат Крапіва, ступае на тратуар і, дзюбаючы кульбакай, няспешна клыпае ў бок праспекта.
Я нейкі час заворожана гляджу яму ўслед, затым, пераскокваючы цераз тры прыступкі, бягу па лесвіцы ўверх…
Царква
У маёй роднай вёсцы вельмі часта сталі паміраць людзі. У тыдзень — нябожчык, а то і два. Выказваю сваю трывогу настаяцелю старадарожскай Свята-Мікалаеўскай царквы айцу Ігару. Ён едзе ў Жыровіцкі манастыр, дзе яму раяць пабудаваць у вёсцы хаця б капліцу.
“Ну што тая капліца? — разважаю. — Калі ўжо будаваць, дык адразу царкву”.
Выдаткоўваю неабходныя сродкі, айцец Ігар, як сапраўдны прараб, наймае рабочых, закупляе будматэрыялы, кантралюе ход будоўлі.
Тады і здараецца таямніча-загадкавая і адначасна трагічная гісторыя.
З будоўлі сталі прападаць будматэрыялы: дошкі, бярвенне, плітка для агароджы. Вяскоўцы мяркуюць, што ўсё гэта крадзе сямейка, якая жыве цераз дарогу ад будоўлі. Але доказаў няма. У міліцыю ніхто не заяўляе.
Ці сапраўды быў злодзеем цалкам лысы (за што і атрымаў мянушку “Хрушчоў”) гаспадар суседскай сядзібы — невядома. Аднак жа, зусім яшчэ мацак, ён раптам ні з таго ні з сяго памірае. Праз паўгода ягоная жонка накідвае на сваю шыю пятлю і таксама знаходзіць сабе месца на кладах, каля якіх акурат і будуецца царква. (Адзін мой знаёмы неяк пажартуе: “Гэта добра, што царква будзе стаяць каля могілак. Яна — як мытня на той свет...”). Цяпер ужо вяскоўцы ўголас кажуць, што Бог пакараў сям’ю за спакусу на святое. (Каля царквы, якая стаіць ужо дзесяць год, да гэтае пары ляжаць у кучы рэшткі пліткі, але на яе ніхто не пасягае...).
Будоўля скончана, са сталіцы, каб асвяціць царкву, прыязджае на “Мерседэсе” мітрапаліт Філарэт. Затым — шыкоўны банкет у галоўным старадарожскім рэстаране, на якім, акрамя высокіх гасцей, прысутнічаюць кіраўніцтва раёна і ўсе, хто мае дачыненне да будоўлі. Мяне садзяць побач з Філарэтам, па ягоную правую руку. Тосты, віншаванні, падзякі...
На першым часе айцец Ігар (дарэчы, вельмі сумленны, шчыры чалавек і сапраўды без аніякай чарвяточыны святар) служыць у царкве сам. Затым прысылаюць новага святара, маладога, які праз год-другі змушаны пакінуць Пасеку (займеўшы царкву, яна ўжо стала сялом), хоць я і купіў для яго хаціну паблізу царквы. Маладому святару, які ўжо мае сям’ю, проста няма за што жыць. Людзі ў царкву не пайшлі. Цяжка назваць “прыходам” трох-чатырох чалавек, якія толькі на Радаўніцу ставяць свечкі за сваіх памерлых родзічаў...
(Неверагодная, проста містычная акалічнасць, пра якую даведаўся, паставіўшы апошнюю кропку ў гэтых нататках. З’ехаўшы з Пасекі ў іншую вёску, дзе пабудавалі новую царкву, малады святар дазволіў жыць у купленай мною хаце прышлым аднекуль людзям. Калі яны былі ў лесе, у хату ляснула маланка. Згарэла ўсё датла, тым лікам і прыбудовы. Адметна тое, што ў Пасецы апошні раз падобны выпадак адбыўся ледзь не пяцьдзясят год таму, калі маланка падпаліла хлеў дзеда Карпея...).
І вось цяпер, праз дзесяць год, канчаткова прыходжу да высновы: будаваць гэтую царкву я не меў права.
Маю радзіму можна смела назваць краем бязбожнікаў. Бальшавікі зрабілі сваю справу — забралі ў людзей веру ў Бога. Хоць, дарэчы, некалі зямля вакол вёскі была царкоўнаю, а сама царква, паводле паданняў, чамусьці правалілася скрозь зямлю (гэтае месца і дасюль называюць Глыбокай Ямай). Я ніколі не бачыў, каб мае бабулі хрысціліся, хоць абразы віселі над покутам у кожнай хаце.
Людзі жылі без Бога і не адчувалі ў ім ніякай патрэбы. Яны былі хутчэй паганцамі, а не хрысціянамі. І толькі дзеля блізіру, па завядзёнцы, здзяйснялі традыцыйныя рэлігійныя рытуалы: хрысцілі дзяцей, каледавалі, на Вялікдзень фарбавалі яйкі, ставілі на магілах крыжы... Але ж сапраўдная вера — гэта зусім не рытуалы. Вера — гэта ў першую чаргу духоўная праца над сабой.
Дык ці былі падрыхтаваныя да гэтага мае землякі?
Калі задума пабудаваць царкву яшчэ толькі нарадзілася, мне прысніліся два яскравыя, каляровыя сны. Першы: святар чытае малітву, а ў царкве, не зважаючы на яго, з кута ў кут сноўдаюцца мае аднавяскоўцы, жартуюць, смяюцца і лузгаюць семечкі... Другі: на прыгожым караблі, запоўненым людзьмі, я плыву па рацэ. Наперадзе, на берагах, бачацца абрысы белых-белых храмаў з залатымі купаламі. Адтуль, з храмаў, ільецца чароўная музыка, прыцягальна звіняць званы, а мне чамусьці робіцца страшна-страшна — такога страху я і на яве ніколі не адчуваў, як у тым сне. Зусім няшмат не даплыўшы да храмаў, карабель раптам пачынае нахіляцца на адзін борт, я адчайна спрабую зачапіцца за што-небудзь на палубе, каб не скаціцца ў ваду, і нічога не трапляецца пад рукі...
Кажуць, што такія яскравыя сны, тым болей калі яны запамінаюцца на ўсё жыццё, — прарочыя. Мусіць, Бог і сапраўды даваў мне знак, што царкву ў вёсцы будаваць не трэба...
Чаму ж я да Яго не прыслухаўся? Ды з-за звычайнага славалюбства, пыхлівасці – гардыні. Вядома, мне хацелася, каб у маёй вёсцы не паміралі людзі, каб яны займелі свой храм, маглі памаліцца і ў радасці, і ў горы. Але ж недзе ў глыбіні душы стрэмкаю ўсё ж сядзела фанабэрыстая надзея на тое, што некалі землякі будуць з удзячнасцю згадваць мяне — як фундатара царквы. Выходзіла, што і не храм зусім будаваў, а помнік самому сабе. На першым часе было нават жаданне павесіць на царкве шыльдачку, якая нагадвала б, на чые сродкі яна пабудавана. На шчасце, у апошні момант устрымаўся, хоць ужо і цікавіўся, колькі грошай давядзецца заплаціць за гэтую шыльдачку...
Дый назваць царкву я хацеў карысліва — у гонар сваёй маці Надзеі. Добра, што айцец Ігар падказаў: ёсць святыя Вера, Надзея, Любоў і маці іхняя Сафія, паасобку яны не ўшаноўваюцца. А я ж пра гэтых святых дасюль нічога не ведаў і толькі потым, зацікавіўшыся іхнім духоўным подзвігам, вырашыў напісаць раман пра часіны рымскага імператара Адрыяна...
Пішу гэтыя радкі ўвечары. Заўтра з раніцы будзе Радаўніца, і я паеду ў роднае сяло, да родных магіл. Я ведаю, што той самы малады святар, які некалі перабраўся ў іншае паселішча, усё ж расчыніць дзверы царквы (ён робіць гэта толькі на вялікія святы), але памаліцца перад абразамі, паставіць свечкі за спачын сваіх бацькоў і дзядоў прыйдуць усяго два-тры чалавекі...
Самае жахлівае відовішча — храм, які не наведваюць вернікі. Менавіта такі храм я пабудаваў. І ў гэтым мой самы вялікі грэх перад Богам...
Крыжык
Калі будаўніцтва царквы, якое я фінансую, блізіцца да завяршэння, айцец Ігар, вельмі паважаны мною святар, дастае срэбны крыжык, замацаваны да ланцужка з гэткага ж металу, і з непрыхаванай узнёсласцю чапляе на маю шыю. На адным баку крыжыка выява распнутага Хрыста, а на другім — словы “Спаси и сохрани”.
Дагэтуль ніякіх ланцужкоў, амулетаў, а тым болей крыжыкаў я не насіў. Таму спачатку прысутнасць металічнага прадмета на сваіх грудзях адчуваю нават фізічна. З часам крыжык становіцца нібы часцінкаю майго цела, і я не здымаю яго ніколі, нават у лазні.
Калі наведваю Ерусалім, асвячаю крыжык самым доказным чынам, паклаўшы яго на пліту, дзе некалі пасля распяцця паклалі Хрыста…
Аднаго разу прачынаюся, праводжу рукою па сваіх грудзях і раптам адчуваю, што на іх няма крыжыка. Жах, які мяне перапаўняе, пераказаць немагчыма. Некалі ўбіў сабе ў галаву: калі страчу гэты крыжык, дык адразу сканаю. Па гэтай прычыне папрасіў жонку замяніць срэбны ланцужок на вяровачку, бо ён, ланцужок, часта ірваўся, і мне даводзілася поўзаць па падлозе ці абмацвацца за пазухай, каб знайсці крыжык.
Звыклае поўзанне па падлозе, ператрэсванне пасцельнай бялізны плёну не прыносяць. Нават пыласос, які добрасумленна прашураваў па усіх пакоях, нічым мяне парадаваць не можа. Крыжыка няма. І я нават не магу ўцяміць, дзе і калі ён быў “пасеяны”.
Жыццё маё губляе сэнс. З-за крыжыка я стаўлю на сабе крыж, бо лічу, што неўзабаве сыйду ў іншы свет. Кідаюся ў запой. У душы адчайна прашу Бога, каб ён вярнуў мне крыжык, забраўшы ўзамен усе матэрыяльныя даброты, якія маю. Не хочацца ні чытаць, ні пісаць, ні ўвогуле што-небудзь рабіць…
Калі ўжо зусім губляю душэўныя сілы, мне сніцца сон. Голас, які належыць немаведама каму, паведамляе:
— Сёння ты знойдзеш свой крыжык.
Дзіўна, але я веру гэтаму голасу і ўскокваю з ложка бадзёрым і ўзрушаным. Сваёй радасцю пра “голас” дзялюся з жонкаю, хоць яна ставіцца да гэтага скептычна…
Чамусьці ў мяне ўзнікае жаданне абкасіць перастаялую траву вакол дома. Калі ў чарговы раз узмахваю касою, раптам заўважаю на свежай пожні срэбны бляск…
Чаму ж Бог на нейкі час забраў у мяне крыжык? Мусіць, даваў знаць, што не так жыву, не тое раблю…
І хто цяпер пераканае мяне, што Бога няма?
Замест эпілога
Пра тое, што адбылося ў маім жыцці блізкім часам, я напісаў не надта шмат. І не таму, што не было яркіх падзей ці сустрэч з цікавымі людзьмі. Хутчэй наадварот. Проста самае значнае, самае адметнае пакуль што не выкрышталізавалася ў маёй душы, у маёй памяці. Патрэбен нейкі час, каб асэнсаваць перажытае, разгледзець і адчуць менавіта тое, што вартае ўвагі, аддзяліць, так бы мовіць, зерне ад шалупіння. “Лицом к лицу лица не увидать, большое видится на расстоянии”, — напісаў некалі Сяргей Ясенін.
Гэтыя нататкі задумваліся як эксперымент, натхнёны словамі Сяргея Законнікава (“Напішаш успаміны — памрэш”). І мне так хочацца верыць, што эксперымент яшчэ не завершаны...
