Пётра Васілеўскі

Пётра Васілеўскі

_____________________
Чалавек эпохі нашага Адраджэньня

Леў ТАЛБУЗІН.

Пагоня.

Рука.

Жанчына.

У савецкі час было прынята лічыць, што мастацтва належыць народу, як зямля калгасу. Нават калі прыняць гэтую вельмі спрэчную тэзу да веры, дык трэба удакладніць: можа і належыць, але не зьяўляецца для народу прадметам першай неабходнасьці. Бо гэта ня бульба, ня сала, не гарэлка. Не, “іншамарка”, нарэшце. І не аўтамат Калашнікава (вельмі патрэбная рэч у некаторых мясьцінах былога СССР).
А з гэтага вынікае, што кожнаму, хто пакаштаваў мастакоўскага хлебу, рана ці позна давядзецца сутыкнуцца з усьведамленьнем сваёй незапатрабаванасьці.
У духоўнай сферы, як і ў матэрыяльнай вытворчасьці, ёсьць галіны больш і менш прыбытковыя. Ёсьць цалкам нерэнтабельныя, як нерэнтабельная акадэмічная навука ў перыяд першапачатковага назапашваньня капіталу ці рэлігія пры камуністычным рэжыме. “Нерэнтабельнымі” пры жыцьці былі Ван-Гог і Малевіч, а сёньня на іх робяцца вялікія грошы. Разам з тым прыжыцьцёвы посьпех ніколі не бывае гарантыяй пасьмяротнай славы.У вачах аматара хуткіх грошай прыкладное (ці інакш – ужытковае) мастацтва і дызайн маюць перавагу перад класічнымі увасабленьнямі “прыгожага мастацтва” – жывапісам, графікаю, скульптураю. Бо аздабляючы побыт, робячы жыцьцё больш камфортным, мастак-прыкладнік і дызайнер кантактуюць з народам-насельніцтвам, спажыўцом-пакупніком вельмі “канкрэтна”, не апелюючы да ягонага інтэлекту. Што зручна, што – не, чалавек адчувае ня розумам, а скурай. Да таго ж, для мноства людзей прыгожа – ня тое, што насамрэч прыгожа, а тое, што модна.
Але і ў мастацтве непасрэдна зьвязаным з жыцьцём, калі да справы ставіцца сур’ёзна, мусіш вырашаць адвечную дылему: абслугоўваць чужую прыхамаць, падпарадкоўвацца чужому густу, рынкавай кан’юктуры і за паслухмянасьць езьдзіць на прыстойным самаходзе, альбо, як кажуць, гнуць сваю лінію і з гэтай прычыны з годным выглядам хадзіць пешкам і галодным.
Занадта амбітны творца не абярэ прафесіяй дызайн. Бо нават пры наяўнасьці творчага і камерцыйнага посьпеху дызайнер ніколі ня мае славы, якая ёсьць у моднага жывапісца ці аўтара літаратурных бестселераў.
Таму што на самалётах і аўтамабілях, тэлефонах і тэлевізарах, мэблі і бытавых прыборах, дзіцячых цацках і іншых рэчах, якія маюць велізарныя, часам мільённыя наклады, ня ставіцца подпіс мастака (дызайнера), які давёў гэтыя рэчы да ладу, знайшоў іхні вобраз і распрацаваў стыль, а вельмі часта і сам тыя рэчы прыдумаў – адно фірмовы знак вытворцы. Хіба што дызайнеры адзеньня – славутыя куцюр’е ды аўтары папулярнай стралковай зброі (“кольт”, “наган”, “калашнікаў”, “узі”) складаюць вынятак з гэтага правілу.
Імёны тых хто напісаў “Бурлакоў на Волзе”, “Анну Карэніну”, “Лебядзінае возера”, ва ўсіх на слыху (прынамсі, у нашай краіне) – хоць аматары культуры, у адрозьненьне ад спажыўцоў дызайну, складаюць абсалютную меншасьць насельніцтва. Але аўтар зручнай прылады, без якой цяжка ўявіць нашае жыцьцё, дзякуючы якой на добры лад перайначылі свой побыт цэлыя народы, хутчэй за ўсё так і застанецца “невядомым салдатам” тэхнічнага прагрэсу. Калі толькі нейкі навуковец не згадае ягонае імя ў сьпецыяльным даведніку.
Калі жывапісец, графік ці скульптар, дасягнуўшы паважанага ўзросту, адчувае патрэбу асэнсаваць зробленае і дзеля гэтага наладзіць персанальную выставу, ён звычайна ня мае праблемаў. Была б выставачная зала ды грошы на арэнду. Дызайнеру зьдзейсьніць такую акцыю значна цяжэй. Няма ў нашай краіне такой завядзёнкі, не прынята лічыць працу дызайнера мастацтвам. Таму персанальная выстава дызайнера з больш як трыццацігадовым стажам Льва Іванавіча Талбузіна, што напачатку гэтага году праходзіла ў Менскім Палацы мастацтва, стала для гэтых сьценаў калі не сенсацыяй, дык падзеяй даволі экзатычнай.
За сваё творчае жыцьцё Леў Іванавіч прыдумаў і давёў да ладу нямала рэчаў, зручных і карысных ў мірным побыце і вайсковай справе. На ягоную думку, рэч – гэта люстэрка часу і аўтапартрэт стваральніка, яна мае біяграфію, лёс і душу. Матэрыяльная культура заўжды праўдзіва апавядае пра свой час, тады як “прыгожае мастацтва” і “прыгожае пісьменства” могуць сьвядома ці падсьвядома схлусіць.
Спадар Талбузін ня стаў рабіць выставу выключна для “сваіх”, для дызайнераў. Хоць і мог бы скласьці “творчую справаздачу” з макетаў, фотаздымкаў, прамысловых узораў – і, дальбог, было б на што паглядзець. Такі ход падаўся яму занадта просталінейным. Ды і кола гледачоў хацелася пашырыць.
Дарэчы, “свае” для Льва Іванавіча ня толькі дызайнеры, але і мастакі-прылаладнікі. Ён сябра двух творчых саюзаў. Ягоную кераміку і медальернае мастацтва высока ацэньваюць і прафесійнікі і аматары прыгожага. Праўда, дызайн быў і застаецца для яго на першым месцы. Як творчасьць, як праца, як філасофія жыцьця.
Адзін з самых парадаксальных пісьменьнікаў мінулага стагоддзя Аскар Уальд лічыў, што мастацтву зусім не абавязкова быць карысным. Менавіта на гэтай тэзе была пабудаваная тэорыя і практыка “мастацтва дзеля мастацтва”. Леў Талбузін ніколі не называў сябе прыхільнікам гэтае канцэпцыі, але мяркуючы па тым, што я бачыў на ягонай выставе, думка пра самакаштоўнасьць і самадастатковасьць мастацтва яму вельмі блізкая.
Адзіная прызначэньне твораў, якія ён прадставіў на суд публікі – прыгажосьць. Гэткія Багдановічавы ці Шагалавы васількі ў жыце... Але не зусім. Бо на выставе панавала стэрыльная, даволі халодная прыгажосьць – геаметрычны абстракцыянізм, які у чыстым выглядзе ў жыцьці, у прыродзе не сустрэнеш. А каб не атрымалася “занадта”, каб прыгажосьць не ператварылася ў сваю супрацьлегласьць, каб эстэтычная формула не страціла рэальнага зьместу, а зьмест – сэнсу, ды яшчэ, каб гледачу было за што зачапіцца вокам, экспазіцыя дапоўнена, у нейкай ступені ўраўнаважана геаметрычнай у спалучэньні з прыроднымі формамі.
Дызайнер падсьвядома шукае сістэму, лад, канструкцыю. Паўсюль. Сістэмны падыход да вырашэньня праектнай задачы – галоўная асаблівасьць дызайн-дзейнасьці, якая вылучае яе сярод іншых відаў творчай працы. Мне падаецца, што звышзадачаю гэтай выставы было давесьці гледачу, што бачнае ўі ўяўнае шматаблічча нашага сьвету складаецца з некалькіх элементаў. Каб іх падлічыць хопіць пальцаў адной рукі. Сімвалічна гэтыя элементы выяўленыя ў прадстаўленых мастаком геаметрычных формах.
Выявіць вобраз Сусьвету ў простай, зразумелай грамадзе формуле людзі імкнуліся заўжды. Ставілі Зямлю на трох кітоў, раскладалі прастору на чатыры стыхіі, гук – на сем нотаў, сьвятло – на сем колераў, час – на дванаццаць сузор’яў.
Выстава Льва Талбузіна мела назву “Сёмы элемент”, што сьведчыць пра асаблівую пашану аўтара да гэтай сакральнай лічбы. Ад выставы ў мяне засталося ўражаньне, што “Сёмы элемент” – гэта чыньнік, які робіць сістэму ўстойлівай, завершанай, самадастатковай, здольнай да самарэгуляцыі.
Згодна Бібліі, Бог стварыў Сусьвет за шэсьць дзён. Пяць дзён пайшло, так бы мовіць, на падрыхтоўку базы дзеля зьяўленьня на шосты дзень “братоў нашых меншых” – жывёлаў і ўлюбёнай цацкі Бога – чалавека. Самае цікавае, што пасьля гэтага працэс выйшаў з-пад кантролю, пра што сьведчаць пазьнейшыя падзеі ў райскім садзе і за ягонымі межамі.
Плён шасьці дзён – шэсьць элементаў Сьветабудовы. Чалавек, хоць фармальна і належыць да шостага дня стварэньня, але насамрэч скіраваны у дзень сёмы, калі на сьвет мусіць зьявіцца ці то нечаканая, ці то мудра прадбачаная Богам, Непрадказальнасьць – сёмы, і, можа быць, галоўны элемент творчасьці.
Думаю, менавіта гэты “сёмы элемент” і дэклараваў Леў Талбузін у назьве выставы. Прынамсі, гэта было б лагічна.
Я раіў бы – Біблію, асабліва тую яе частку, дзе гаворка ідзе пра Сьветабудову – у якасьці вучэбнага дапаможніка праектанта. Як узор правільнай методыкі вызначэньня стратэгічнай мэты, тактыкі дасягненьня яе праз пасьлядоўнае вырашэньне прыярытэтных задачаў на прамежкавых стадыях. Як кнігу, якая псіхалагічна рыхтуе чалавека да таго, што ня гледзячы на ўсе разьлікі і прыкладзеныя намаганьні, на ўсе разумовыя і фізічныя высілкі, у выніку атрымаецца ня тое, што хацелася. Біблія перасьцерагае ад спробаў перарабляць боскія істоты, і чалавека ў прыватнасьці, на свой капыл. Усё роўна нічога не атрымаецца. Праверана да нас. Прычым такімі асобамі як прарокі, апосталы і сам Збаўца.
У другой палове 70-х, калі я вучыўся на кафедры дызайну Беларускага тэатральнага-мастацкага інстытуту, Біблія, зразумела, не ўваходзіла ў спіс літаратуры, рэкамендаванай студэнту. А шкада. Дарэчы, вучыўся я пэўны час у Льва Іванавіча Талбузіна. Ён сам выхаванец гэтай жа кафедры. З яе першага выпуску. Скончыўшы інстытут атрымаў прапанову застацца выкладаць. Працуе на кафедры дагэтуль.
У адрозьненьне ад іншых дызайнераў, занятых у сістэме прафесійнай адукацыі, ён ніколі не лічыў патрэбным, не імкнуўся падмацаваць свой аўтарытэт, права на прафесію і пасаду дысертацыяй, навуковымі званьнямі. Да тэорыі ў дызайне увогуле ставіўся і ставіцца іранічна, больш верыць у інтуіцыю і практычны вопыт. Дызайнам лічыць толькі тое, што зроблена, што можна памацаць рукамі. Прынамсі, такім я яго памятаю з тых 70-х.
Сёньня ў нашай краіне колькасьць людзей, якія называюць сябе дызайнерамі, значна перавышае колькасьць усіх выпускнікоў адпаведнага факультэту БДТМІ – БелАМ (напачатку мастацка-прамысловы, цяпер факультэт дызайну і дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва) за ўвесь час ягонага існаваньня. І нават, калі дадаць сюды выпускнікоў іншых беларускіх ВНУ, што маюць да дызайну хоць якое дачыненьне, усё роўна дыпламаваных дызайнераў будзе меней, чым дэклараваных. Бо сёньня дызайнерам лічыць сябе кожны, хто ўмее штосьці намаляваць з дапамогаю кампутара.
У тых, хто амаль сорак гадоў назад распачынаў у Беларусі справу, пазьней названую экзатычным словам “дызайн”, і для каго гэтае слова дагэтуль захавала сакральны сэнс, такая сітуацыя выклікае дваістае пачуцьцё. З аднаго боку трэба радавацца, што дызайн пайшоў у народ, з другога – даводзіцца канстатаваць непазьбежную ў такіх выпадках прафанацыю, інтэлектуальную дэвальвацыю прафесіі.
Амаль сорак гадоў назад шмат хто з тых першых меў наіўную веру, што дастаткова эстэтызаваць побыт чалавека, каб зьмяніць яго самога ў лепшы бок, прычым – зьмяніць карэнна. Так у свой час вялікія Ле Карбюзье і Аскар Німатэр лічылі, што “правільнаю” архітэктураю можна лекаваць сацыяльныя хваробы.
Дызайнераў сёньня – як сабак. Прыгожых рэчаў таксама паболела. А людзі ўсё тыя ж... Як не прыгадаць філосафа, які хоць і жартам але вельмі сур’ёзна ставіў пытаньне: ці можна лічыць прагрэсам тую акалічнасьць, што людаеды карыстаюцца сталовым нажом і відэльцам?
Асабіста я ня маю адказу на гэтае пытаньне. Але дакладна ведаю іншае: чалавека, які нарэшце сеў за руль прыстойнай “іншамаркі”, зноў загнаць у “жыгуль” можна толькі пад пагрозаю сьмерці.
Калі у 60-х гадах вышэйшае кіраўніцтва СССР дырэктыўным шляхам уводзіла ў краіне “тэхнічную эстэтыку” і “прамысловае мастацтва”, мала хто наверсе ўсьведамляў далёкія наступствы гэтае акцыі. Хоць дызайнеры (па тым часе “мастакі-канструктары”) працавалі ў асноўным над унікальнымі ўзорамі і малымі серыямі (пры буйным тыражаваньні пачыналася “барацьба за эканомію”, і ад арыгінальнага дызайн-праекту мала што заставалася), сама наяўнасьць немалой колькасьці людзей, чыёй прафесіяй было крытычнае асэнсаваньне рэчаіснасьці з мэтай яе паляпшэньня, аб’ектыўна дэстабілізавала сістэму. Дызайн-праект пачынаецца з пытаньня: “Каму гэта патрэбна і навошта?” Дызайнер дзейнічае згодна прынцыпу: “Ня вер праектнай задачы, складзенай у невядомых табе умовах”. Дастаткова перанесьці гэтыя пытаньні, гэты прынцып з тэхнічнай сферы ў сацыяльную каб зрабіць дызайн апірышчам дэсідэнцтва. Разам з тым непрыхаваная арыентацыя на заходнія тэхналогіі і заходнія стандарты жыцьця увогуле не сумяшчалася з “асобаю савецкай гордасьцю”, пра якую так пафасна пісаў Маякоўскі, з “совецким образом жизни”.
Калі сёньня я чую, што “дэмакраты развалілі вялікую краіну”, я з пэўнай гордасьцю думаю пра ўнёсак, які ў гэтую паспалітую справу зрабілі дызайнеры. Для дзяржавы, пабудаванай на абсурдзе, здаровы сэнс – рэч небясьпечная.
Сярод тых, хто распачынаў у Беларусі і СССР дызайнерскую справу, ідэалісты складалі абсалютную меньшасьць, але менавіта яны стваралі прывабны вобраз прафесіі. Для большасьці ж гэта была рэальная магчымасьць падвысіць свой сацыяльны статус, ператварыўшыся з проста канструктара ў “мастака-канструктара”. Былі людзі авантурнага складу, для якіх новая, яшчэ недастаткова акрэсленая (ці як кажуць, неінстытутаваная) сфера дзейнасьці давала прастору для дэмагогіі і несумленных эксьперыментаў. Былі ў гэтай справе свае валанцёры, свае найміты-ланскнехты, свае рэкруты – людзі, якіх туды занесла насуперак іхняй волі.
“Рэкрут” можа і не зусім дакладнае вызначэньне. Але таго, хто планаваў сьцьвердзіцца ў “высокім мастацтве”, але так і ня здолеў узьняцца вышэй “нагляднай агітацыі”, “афармілаўкі” (фармальна маючы статус “дызайнера”), нельга назваць валанцёрам. Ды і наймітам таксама. Ён і грошай ня мае і ідэі ня служыць.
Сярод іншых выкладчыкаў кафедры Леў Іванавіч вылучаўся тым, што шчыра гаварыў нам, студэнтам, пра несумяшчальнасьць савецкай эканомікі і заходняга дызайну (а іншага, акрамя заходняга і быць не магло, бо дызайн народжаны рынкам); аб праблемах працаўладкаваньня, з якімі нам давядзецца сутыкнуцца пасьля атрыманьня дыплому; пра незапатрабаванасьць грамадствам ведаў, які нам дае інстытут. І, нарэшце, пра тое, што выкладчыкі самі рухаюцца у новай справе навобмацак. На ягоную думку, у нашых умовах дызайн – не дакладная навука, а нейкае падабенства шаманства.
Як я сёньня разумею, ён даволі іранічна ставіўся да спробаў іншых выкладчыкаў уціснуць вельмі неакрэсьленае і, мабыць, неабсяжнае разуменьне “дызайн” у шчыльныя рамкі так званага “функцыянальнага і сістэмна-структурнага аналізаў”, але ўслых свайго стаўленьня не выказваў. Шкадаваў аўтарытэт калегаў. Леў Іванавіч увогуле болей давярае інтуіцыі і густу, чым разьліку – які б дакладна ён ні быў. А галоўным крытэрыем прафесіяналізму лічыць – уменьне працаваць зформай. У нейкай ступені ягоным крэда можна лічыць выслоўе, якое мы часта ад яго чулі: “Няма (для мастака, дызайнера) форм кепскіх, ёсьць формы недаведзеныя”
Сустрэўшы Льва Іванавіча на ягонай выставе, я запытаўся, ці па-ранейшаму ён ставіць форму над функцыяй, між тым як большасьць ягоных калегаў – апалагеты функцыянальнага дызайну. І ў нас завязалася такая гутарка:
– Большасьць пасьпяховых дызайнераў як раз працуюць над формай, – адказаў ён, – дызайн увогуле ніколі ня быў чыста функцыянальным. Проста ў розныя часы форме надавалася ўвагі больш ці менш. Калі дызайнер мае ўласны стыль (а “стыль” і “форма” – гэта вельмі блізкія па сэнсу разуменьні, часта – сінонімы), дык ён здолее пераканаць тэхнолага падагнаць функцыю пад эстэтыку. Скажу болей, эстэтычная форма заўжды функцыянальная. Мне даводзілася праектаваць такі складаны аб’ект як пульт кіраваньня паветраным рухам. Я браў удзел у распрацоўцы ваеннай тэхнікі, рабіў тэхніку бытавую. На гэтай выставе прадстаўлена мая кераміка. Я магу працаваць з металам. Я мог бы выставіць тут і зробленыя мною медалі, але палічыў, што гэта рэчы з іншага вобразнага шэрагу, і яны будуць разьбіваць цэльнасць экспазіцыі. Дык вось, усё пералічанае яднае ня толькі маё аўтарства, але найперш маё разуменьне формы. Іншы чалавек з іншым мастацкім і жыцьцёвым досьведам рабіў бы ўсе гэтыя рэчы інакш.
– Леў Іванавіч, калісьці ў нас казалі пра мастацтва, “нацыянальнае па форме і сацыяльнае па змесьце”. Сёньня ж даводзіцца чуць, што мастак мусіць выбіраць, быць яму сучасным альбо нацыянальным. Маўляў, ва ўмовах глабалізацыі сумясьціць адно з другім немагчыма.
– Дасьведчаны чалавек заўжды адрозьніць фінскі дызайн ад нямецкага, нямецкі ад японскага і гэтак далей. Нацыянальная ментальнасьць захоўваецца і ў эпоху высокіх тэхналогіяў. Іншая справа, калі нацыянальная форма трактуецца просталінейна, каб не сказаць – прымітыўна. Да прыкладу, як на БССРаўскім сьцягу. Як ні крыўдна, часам досыць просталінейна разумеюць нацыянальнасьць і, адпаведна, нацыянальную форму ў мастацтве і сьвядомыя беларусы. Ёсьць такія і сярод маіх калегаў па суполцы “Пагоня”. Яны мяркуюць, што наяўнасьцю ў карціне ці графічным аркушы бел-чырвона-белай стужкі і вершніка з мечам можна апраўдаць адсутнасьць прафесіяналізму.
– Дарэчы, наконт “Пагоні”... Вы аўтар аб’ёмнага эталону дзяржаўнага герба. Вашая “Пагоня” па форме сучасная?
– Гербу ня трэба быць занадта сучасным. Нават тыя народы, якія прыдбалі суверэнітэт толькі пасьля таго, як разваліліся каланіяльныя імперыі еўрапейцаў, а раней у іх блізка не было ніякай дзяржаўнасьці, стылізуюць свае гербы – “навадзелы” пад даўніну, пад еўрапейскае сярэднявечча. А нашаму гербу і без таго ня менш як семьсот гадоў. Мы, мастакі, што напачатку 90-х гадоў працавалі над гербам нашай дзяржавы, імкнуліся не зьдзівіць людзей арыгінальнай трактоўкай, а падкрэсьліць гістарычную пераемнасьць, генетычную сувязь гербу адроджанай беларускай дзяржавы з гербамі Вялікага Княства Літоўскага, Рэчы Паспалітай абодвух народаў, Беларускай Народнай Рэспублікі. Нашыя суседзі летувісы пайшлі іншым шляхам. Яны насамрэч зрабілі сабе герб “сучасным”. Як на маю думку, герб Летувы – аргумент на карысьць нашай канцэпцыі, нашай эстэтыкі, нашай праваты.
– Адзін ваш калега, беручы да ўвагі разнастайнасьць вашых творчых інтарэсаў, назваў вас “чалавекам эпохі Адраджэньня”. Такія як вы, на ягоную думку, рэдка зьяўляюцца ў нашым часе, калі што ні сьпецыяліст, дык вузкі.
– Ня так ужо тая эпоха Адраджэньня адрозьніваецца ад нашага часу. Гэта нам здалёк падаецца, што тады грамадства складалася выключна з асобаў цэльных і адначасова шматгранных. Насамрэч і тады была эліта, творцы, і былі рамесьнікі. Былі тыя, хто трымаў у галаве Сусьвет, і вузкія сьпецыялісты, што мелі хлеб са сваёй канкрэтнай справы і нішто іншае іх не цікавіла. Абраўшы творчасьць як лад жыцьця, чалавек мусіць быць гатовым да таго, што яму можа неаднойчы давядзецца мяняць ня толькі сьпецыялізацыю, але і нават прафесію. Асабліва ва ўмовах сацыяльнай і эканамічнай нестабільнасьці. Мы імкнемся давесьці гэта нашым студэнтам, даць ім веды і прафесійныя навыкі, якія б дазволілі ім пры неабходнасьці сьцьвердзіць сябе ня толькі ў той галіне, што прапісаная ў дыпломе, але і сумежных, і ў даволі далёкіх. Але ўсё прадугледзець немагчыма. Вось, ты, калі вучыўся на дызайнера, зьбіраўся быць журналістам?
Вядома ж, не зьбіраўся... І разьвітваючыся з маім суразмоўцам, падумаў: “Цікава, а ці можна стаць дызайнерам, скончыўшы журфак?”